🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Pháp Luật Trong Bối Cảnh Cách Mạng Công Nghiệp Lần Thứ Tư Ebooks Nhóm Zalo Chịu trách nhiệm xuất bản GIÁM ĐỐC - TỔNG BIÊN TẬP PGS.TS. PHẠM MINH TUẤN Chịu trách nhiệm nội dung ỦY VIÊN HỘI ĐỒNG BIÊN TẬP - XUẤT BẢN TS. VÕ VĂN BÉ Biên tập n i dung: VĂN THỊ THANH HƯƠNG NGUYỄN THỊ HẢI BÌNH TRẦN HÀ TRANG NGUYỄN THỊ THU HÒA NGUYỄN VIỆT HÀ Trình bày bìa: ĐẶNG THU CHỈNH Chế bản vi tính: NGUYỄN THỊ HẰNG Đọc sách mẫu: NGUYỄN THỊ THU HÒA TRẦN PHAN BÍCH LIỄU ________________________________________________ Số đăng ký kế hoạch xuất bản: 2650-2022/CXBIPH/31-106/CTQG. Số quyết định xuất bản: 1561-QĐ/NXBCTQG, ngày 09/8/2022. Nộp lưu chiểu: tháng 8 năm 2022. Mã ISBN: 978-604-57-7959-0. 5 TẬP THỂ TÁC GIẢ PGS.TS. ĐẶNG MINH TUẤN - Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội (Chủ biên): Chương I (3-I; III); Chương II (I; II); Chương III (VII) PGS.TS. TRỊNH TIẾN VIỆT - Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội: Chương II (III) PGS.TS. NGUYỄN HOÀNG ANH - Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội: Chương I (II) PGS.TS. LÊ THỊ HOÀI THU - Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội: ThS.NCS. NGUYỄN NGỌC LAN Chương II (VI) PGS.TS. CHU HỒNG THANH - Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội: Chương III (IX) PGS.TS. VŨ CÔNG GIAO - Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội: TS. NGUYỄN VĂN QUÂN Chương III (III) ThS. NGUYỄN ANH ĐỨC - Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội: PGS.TS. VŨ CÔNG GIAO Chương III (I) TS. NGUYỄN BÍCH THẢO - Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội: TS. ĐỖ GIANG NAM Chương II (IV) TS. BÙI TIẾN ĐẠT - Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội: Chương III (VI) NCS. TRỊNH THĂNG QUYẾT - Đại học Luật Hà Nội: Chương III (V) TS. MAI VĂN THẮNG - Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội: Chương III (V) 6 TS. PHAN THỊ THANH THỦY - Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội: Chương II (V) PGS.TS. TÔ VĂN HÒA - Trường Đại học Luật Hà Nội: Chương I (1, 2 - I) TS. VŨ THỊ PHƯƠNG LAN - Trường Đại học Luật Hà Nội: Chương II (VII) TS. LÊ THỊ ANH ĐÀO - Trường Đại học Luật Hà Nội: Chương II (VIII) TS. NGUYỄN THỊ THU HIỀN - Khoa Luật - Đại học Kinh tế Thành phố ThS.NCS. LÊ HƯNG LONG Hồ Chí Minh: Chương II (IX) PGS.TS. TRƯƠNG HỒ HẢI - Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh: Chương III (II, IV) TS. ĐẶNG VIẾT ĐẠT - Học viện Chính trị khu vực IV: Chương III (II, IV) TS. NGUYỄN MINH KHUÊ - Viện Khoa học pháp lý - Bộ Tư pháp: Chương III (X) TS. NGUYỄN ANH TUẤN Chương III (VIII) 7 LỜI NHÀ XUẤT BẢN C ách mạng công nghiệp lần thứ tư hay Cách mạng công nghiệp 4.0 được Giáo sư Klaus Schwab, sáng lập kiêm Chủ tịch điều hành Diễn đàn kinh tế thế giới, đưa ra lần đầu tiên tại Diễn đàn kinh tế thế giới năm 2016 tại Davos, Thụy Sĩ, gắn với những thay đổi về tốc độ, phạm vi và ảnh hưởng của các công nghệ mới so với Cách mạng số hóa từ những năm 1960. Cách mạng công nghiệp lần thứ tư tạo ra những giá trị chưa từng có tác động đến sự phát triển của lực lượng sản xuất, tác động sâu sắc đến đời sống kinh tế, chính trị, xã hội thế giới, song cũng gây ra không ít hệ lụy, tác động xấu đối với con người và xã hội. Vì thế, cần làm gì để tận dụng những giá trị mà Cách mạng công nghiệp lần thứ tư mang lại, đồng thời có những giải pháp để giải quyết hay hạn chế tối đa các tác động tiêu cực của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là yêu cầu cấp thiết đặt ra cho các nhà nước trên thế giới hiện nay. Trong bối cảnh đó, pháp luật đóng vai trò then chốt bằng việc tạo ra hành lang pháp lý cho các quan hệ xã hội mới phát sinh, giải quyết các vấn đề mới đặt ra trong cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Ở Việt Nam, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là vấn đề mới được nghiên cứu trong giới học thuật và nhận được sự quan tâm lớn của Đảng, Nhà nước, trở thành một vấn đề được ghi nhận trong chính sách, đường lối của Đảng, Nhà nước. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng Cộng sản Việt Nam đã nhiều lần nhắc đến “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư” vừa là cơ hội, thách thức, yêu cầu thúc đẩy, đổi mới, vừa là quan điểm phát triển, 8 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... đặc biệt nhấn mạnh: “Đẩy mạnh nghiên cứu, chuyển giao, ứng dụng tiến bộ khoa học và công nghệ, đổi mới sáng tạo, nhất là những thành tựu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư,... Thúc đẩy mạnh mẽ chuyển đổi số quốc gia, phát triển kinh tế số, xã hội số để tạo bứt phá về nâng cao năng suất, chất lượng, hiệu quả, sức cạnh tranh của nền kinh tế”; huy động, phân bổ, sử dụng có hiệu quả các nguồn lực, tạo động lực để phát triển kinh tế nhanh và bền vững; hoàn thiện hệ thống pháp luật... khắc phục những điểm nghẽn cản trở sự phát triển của đất nước. Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật xuất bản cuốn sách Pháp luật trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư nhằm góp phần nâng cao nhận thức, tiếp cận và cập nhật những vấn đề lý luận và thực tiễn thời sự về pháp luật trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp 4.0. Đây là công trình chuyên khảo nghiên cứu một cách có hệ thống những vấn đề lý luận cơ bản, kinh nghiệm quốc tế, thực tiễn chính sách, pháp luật của Việt Nam trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, trên cơ sở đó đề xuất, khuyến nghị các giải pháp hoàn thiện chính sách, pháp luật đáp ứng các yêu cầu mới đặt ra. Cuốn sách xuất bản ở thời điểm này đã bắt nhịp với vấn đề tiêu điểm của thời đại và được xem là một trong những công trình đầu tiên ở nước ta đề cập riêng đến chủ đề này. Vì vậy, cuốn sách không chỉ là tài liệu tham khảo cần thiết cho các nhà hoạch định chính sách, xây dựng pháp luật, các nhà nghiên cứu, sinh viên, học viên chuyên ngành luật tại các cơ sở đào tạo luật, mà còn dành cho các cán bộ thực tiễn và bất kỳ ai quan tâm đến lĩnh vực này. Xin trân trọng giới thiệu cuốn sách với bạn đọc Tháng 9 năm 2021 NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA SỰ THẬT 9 Chương I CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ VÀ MỐI LIÊN HỆ VỚI PHÁP LUẬT I. TỔNG QUAN CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ 1. Cách mạng công nghiệp lần thứ tư - Thời kỳ phát triển nhảy vọt tiếp theo của loài người Cách mạng công nghiệp lần thứ tư hay Cách mạng công nghiệp 4.0 được Giáo sư Klaus Schwab, sáng lập kiêm Chủ tịch điều hành Diễn đàn kinh tế thế giới, đưa ra lần đầu tiên tại Diễn đàn kinh tế thế giới năm 2016 tại Davos, Thụy Sĩ1. Trong cuốn sách The fourth industrial revolution được giới thiệu tại Diễn đàn kinh tế thế giới năm 2016, Schwab viết: __________ 1. Mark Skilton, Felix Hovseplan: The 4th Industrial Revolution: Responding to the impact of artificial inteligence and cognition, Springer, 2017, tr.9; Bộ Khoa học và Công nghệ: “Nhận diện các công nghệ cốt lõi của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và dự báo những tác động đến chính sách và pháp luật”, Hà Nội, 2019; Bộ Tư pháp: Kỷ yếu hội thảo khoa học cấp quốc gia “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và những vấn đề pháp lý đặt ra cho việc xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam”, Nxb. Tư pháp, Hà Nội, 2020, tr.29-49. 10 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... “Chúng ta đang ở giai đoạn bắt đầu của một cuộc cách mạng đang thay đổi về căn bản cách thức chúng ta sống, làm việc và liên quan tới nhau. Cái mà tôi gọi là cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là thứ mà nhân loại chưa bao giờ trải nghiệm trước đó cả về quy mô, mức độ và sự phức tạp”1. Schwab dùng thuật ngữ “cách mạng” để mô tả sự thay đổi cơ bản và nhanh chóng đối với loài người. Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là sự thay đổi căn bản tiếp theo của lịch sử loài người đang diễn ra không giống bất cứ sự thay đổi nào trước đó. Thực tế, Klaus Schwab không phải là người đầu tiên nói về sự thay đổi đó. Trước đó, năm 2011, Chính phủ Cộng hòa Liên bang Đức đã khởi động Chương trình công nghiệp 4.0 (Industry 4.0 - I 4.0). Đây là chương trình mang tầm cỡ chiến lược quốc gia nhằm mục đích tận dụng công nghệ số để tăng cường mức độ số hóa, tăng cường sự kết nối phức hợp giữa sản phẩm, chuỗi giá trị và mô hình kinh doanh, qua đó duy trì sự lãnh đạo của Cộng hòa Liên bang Đức trong sự phát triển công nghệ. Trong Chương trình đầy tham vọng này, số hóa đóng vai trò cốt lõi. Năm 2003, Robert Olson và David Rejeski trong một đề tài bảo vệ môi trường với công nghệ đã đề cập viễn cảnh một cuộc cách mạng công nghiệp tiếp theo sẽ xảy ra mà trong đó các nền tảng cho cuộc cách mạng này là công nghệ sinh học, công nghệ nano và các hệ thống thông tin2. __________ 1. Klaus Schwab: The fourth industrial revolution, World Economic Forum, Davos, 2016, tr.5. 2. Xem Robert Olson và David Rejeski: Environmentalism and the technology of tomorrow: Shaping the next industrial revolution, Nxb. Island, 2004. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 11 Không sử dụng thuật ngữ “Cách mạng công nghiệp” hay “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư”, Thomas Siebel, một học giả nổi tiếng người Hoa Kỳ, lại mô tả sự thay đổi đang diễn ra dưới hình thức một cuộc chuyển đổi số với quy mô toàn cầu. Trong cuốn sách Chuyển đổi số - Sống sót và bứt phá trong kỷ nguyên sụp đổ hàng loạt, Siebel cho rằng loài người đang tiến tới một điểm thay đổi nhảy vọt, mà ông gọi là điểm bùng phát, nơi mà các công nghệ số như điện toán đám mây (cloud computing), dữ liệu lớn (big data), trí tuệ nhân tạo (artifical intelligence - AI) và Internet kết nối vạn vật (Internet of things - IoT) sẽ kích hoạt mọi sự thay đổi. Ông ví cuộc chuyển đổi này như sự thay đổi đột biến toàn bộ môi trường mà nếu người nào không thích nghi hoặc không bắt kịp được sẽ bị loại bỏ. Sự chuyển đổi số này (digital transformation) đang diễn ra và có nhiều điều chưa dự đoán được, song, chắc chắn quy mô thay đổi đang và sẽ rất ấn tượng, có thể ảnh hưởng tới sự tồn vong của một số dòng sản phẩm, một số nhóm doanh nghiệp hoặc thậm chí toàn bộ ngành công nghiệp. Quan điểm của Siebel là sự phát triển quan điểm của Daniel Bell, một trong những học giả nổi tiếng nhất thế kỷ XX của Hoa Kỳ1. Từ năm 1976, Bell đã tiên đoán giai đoạn tới loài người sẽ bước vào “xã hội hậu công nghiệp”, xã hội được định nghĩa bởi chất lượng sống và các dịch vụ, tiện nghi __________ 1. Xem Thomas Siebel: Chuyển đổi số - Sống sót và bứt phá trong kỷ nguyên sụp đổ hàng loạt (Digital Transformation - Survive and thrive in an era of mas-distinction), Phạm Anh Tuấn dịch, Nxb. Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, Thành phố Hồ Chí Minh, 2020, tr.17-24. 12 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... sức khỏe, giáo dục, giải trí và nghệ thuật có sẵn cho tất cả mọi người1. Nguồn lực quan trọng nhất và đem lại sức mạnh tài chính, tiền tệ, quyền lực lớn nhất trong xã hội hậu công nghiệp là dữ liệu2. Có những học giả đồng ý với Schwab rằng nhân loại đang ở ngưỡng cửa một cuộc thay đổi tầm cỡ cách mạng công nghiệp, song, lại không đồng ý về cách đặt thứ tự của cuộc cách mạng công nghiệp đó. Jeremy Rifkin nhấn mạnh tiêu chí sử dụng năng lượng trong cuộc cách mạng công nghiệp lần này, song ông cho rằng lúc này vẫn chỉ đang trong một giai đoạn của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ ba với ba trụ cột là viễn thông (communication), năng lượng (energy) và hậu cần/vận tải (logistics/transportation)3. Schwab, Olson, Bell, Siebel đều đã nhận thấy có một sự thay đổi lớn lao đang đến với loài người và đặt tên cho sự thay đổi đó từ góc nhìn của mình. Gọi đó là cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, Schwab muốn nhấn mạnh rằng những gì đang xảy ra mang dáng dấp một cuộc cách mạng, tức là một sự thay đổi vô cùng lớn, căn bản và nhanh chóng, đối với loài người xuất phát từ sự phát triển đột phá trong kỹ thuật, __________ 1. Xem Daniel Bell: The coming of post-industrial society: A Venture in social forecasting, Nxb. Basic Books, 1976, tr.127. 2. Xem Thomas Siebel: Chuyển đổi số - Sống sót và bứt phá trong kỷ nguyên sụp đổ hàng loạt, Sđd, tr.22. 3. Xem Jeremy Rifkin: The third industrial revolution - how lateral power is transforming energy, the economy, and the world, Palgrave Macmillan, 2011. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 13 công nghệ1. Đây chắc chắn không phải là sự phát triển tuần tự từ những gì đã có trước đó. Từ trước tới nay những cuộc cách mạng mang quy mô nhân loại không có nhiều. Cuộc cách mạng nông nghiệp diễn ra cách đây 11.000 năm được thúc đẩy bởi kỹ thuật nuôi cấy, ươm trồng đã đem nông nghiệp đến với con người, đưa con người từ thời kỳ hái lượm, săn bắt, ở trong hang đá tới thời kỳ định canh, định cư, ở trong nhà, nuôi gia súc và canh tác nông nghiệp. Tiếp đó là bốn cuộc cách mạng công nghiệp bắt đầu từ thế kỷ XVIII với sự xuất hiện của những khám phá khoa học dẫn tới sự ra đời của những thành tựu đột phá về kỹ thuật, công nghệ, đưa con người đến với những sự phát triển nhảy vọt và thành tựu văn minh mới2. Mỗi cuộc cách mạng công nghiệp xảy ra đều bắt nguồn từ những sáng chế công nghệ đột phá trong từng thời kỳ, chính những công nghệ đột phá dẫn tới sự phát triển vượt bậc của kinh tế, từ sự phát triển vượt bậc về kinh tế lan tỏa ra những thay đổi căn bản khác trong đời sống xã hội (xem Sơ đồ 1). Những quốc gia xuất phát điểm hoặc là tâm điểm của mỗi cuộc cách mạng công nghiệp đều nhờ thành quả của cách mạng công nghiệp mà trở thành bá chủ thế giới. Những quốc gia hòa mình một cách thành công __________ 1. Xem Klaus Schwab: The fourth industrial revolution, World Economic Forum, Davos, Tlđd, tr.11. 2. Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ nhất kéo dài từ giữa thế kỷ XVIII tới nửa đầu thế kỷ XIX. Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ hai diễn ra từ giữa thế kỷ XIX đến nửa đầu thế kỷ XX. Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ ba bắt đầu từ khoảng năm 1960 đến đầu thế kỷ XXI. 14 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... vào mỗi cuộc cách mạng công nghiệp đều trở thành những quốc gia phát triển. Sơ đồ 1: Bốn cuộc cách mạng công nghiệp và các yếu tố làm nên các cuộc cách mạng đó1 Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư đã bắt đầu từ đầu thế kỷ XXI. Trung tâm của cuộc cách mạng này là chuyển đổi số với 4 công nghệ chủ đạo là điện toán đám mây (cloud computing), dữ liệu lớn (big data), trí tuệ nhân tạo (artifical intelligence - AI) và Internet kết nối vạn vật (Internet of things - IoT). Bên cạnh đó Cách mạng công nghiệp lần thứ tư cũng được dẫn dắt bởi các công nghệ khác như in 3D, điện toán quantum, công nghệ sinh học, công nghệ rô bốt nâng cao... Tóm lại, công nghệ dẫn tới Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là công nghệ có xu hướng tích __________ 1. Nguồn tham khảo (có chỉnh sửa, bổ sung): https://www.inray.de/ en/news/the-way-from-industry-1-0-to-industry-4-0 (truy cập ngày 24/02/2021). Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 15 hợp cả thế giới vật lý, thế giới số và thế giới sinh học1. Cách mạng công nghiệp lần thứ tư mới chỉ ở giai đoạn ban đầu. Mặc dù rất nhiều thành tựu của nó đã làm cho con người kinh ngạc như công nghệ xe tự lái, các phần mềm chạy bằng trí tuệ nhân tạo trên Internet, song, con người vẫn chưa thể hình dung một cách đầy đủ quy mô và tác động của nó tới đời sống của con người. Schwab thì cho rằng cuộc cách mạng lần này sẽ chưa từng có tiền lệ trong trải nghiệm của con người, rằng Cách mạng công nghiệp lần thứ tư dẫn tới sự chuyển dịch vô cùng lớn về kinh tế, kinh doanh, xã hội và cả từng cá nhân, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư sẽ không chỉ đem lại những sản phẩm mới, ngành kinh doanh mới, không chỉ thay đổi cách mà con người làm việc mà nó sẽ còn thay đổi chính bản thân con người2. Siebel thì ví von rằng cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư sẽ tạo ra sự thay đổi trong môi trường kinh doanh tương tự như sự kiện thay đổi __________ 1. Xem Klaus Schwab: The fourth industrial revolution, World Economic Forum, Davos, Tlđd; Mark Skilton, Felix Hovseplan: The 4th Industrial Revolution: Responding to the impact of artificial inteligence and cognition, Springer, 2017, tr.6; Trần Thị Vân Hoa (Chủ biên): Cách mạng công nghiệp 4.0 - Vấn đề đặt ra cho phát triển kinh tế - xã hội và hội nhập quốc tế của Việt Nam, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2018; Bộ Khoa học và Công nghệ: “Nhận diện các công nghệ cốt lõi của Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư và dự báo những tác động đến chính sách và pháp luật”, Hà Nội, 2019; Bộ Tư pháp: Kỷ yếu hội thảo khoa học cấp quốc gia “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và những vấn đề pháp lý đặt ra cho việc xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam”, Sđd, tr.29-49. 2. Xem Klaus Schwab: The fourth industrial revolution, World Economic Forum, Davos, Tlđd, tr.5. 16 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... môi trường tự nhiên dẫn tới sự tuyệt chủng hàng loạt đầu tiên trên thế giới - sự kiện thảm họa Ôxy (Great Oxidation) diễn ra cách đây 2,5 tỷ năm mà chủ thể nào không kịp thích ứng sẽ bị đào thải1. Tóm lại, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là cuộc cách mạng công nghiệp tiếp theo trong lịch sử loài người và hiện đang ở giai đoạn bắt đầu, nó được dẫn dắt bởi các công nghệ mới thuộc cả lĩnh vực số, vật lý và sinh học, trong đó trung tâm là các công nghệ chuyển đổi số, qua đó hứa hẹn đem lại những tác động vô cùng to lớn và toàn diện đối với cách thức con người làm việc, kinh doanh, sinh sống. 2. Những tác động của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư Với những gì đang diễn ra, cho dù mới chỉ ở giai đoạn đầu, song, các nhà khoa học dự báo Cách mạng công nghiệp lần thứ tư có tác động hết sức mạnh mẽ đến mọi lĩnh vực đời sống của con người. Dưới đây chỉ đề cập sự tác động trên một số lĩnh vực chính cần được quan tâm dưới góc độ pháp luật. Về mặt kinh tế, các nhà kinh tế học đều nhận định các công nghệ của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư sẽ định nghĩa lại nhiều ngành nghề, lĩnh vực trong nền kinh tế và giúp tăng trưởng kinh tế một cách vượt bậc cả ở tầm toàn cầu và quốc gia. Đến năm 2030, chỉ với việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo đã có thể đem lại mức tăng trưởng 14% cho tổng GDP toàn __________ 1. Xem Thomas Siebel: Chuyển đổi số - Sống sót và bứt phá trong kỷ nguyên sụp đổ hàng loạt, Sđd, tr.60. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 17 cầu so với năm 2018 (tương đương khoảng 15,7 nghìn tỷ USD). Một số nền kinh tế hiện chú trọng nghiên cứu ứng dụng trí tuệ nhân tạo cũng được ước đạt mức tăng trưởng vượt bậc, ví dụ GDP của Trung Quốc có thể tăng 26% vào năm 2030 (tương đương 7 nghìn tỷ USD) trong khi đó khu vực Bắc Mỹ có thể tăng trưởng 14,5% (tương đương 3,7 nghìn tỷ USD). Các quốc gia phát triển ở châu Á cũng có thể đạt mức tăng trưởng GDP 10,4% (tương đương 0,9 nghìn tỷ USD) và phần còn lại của thế giới có thể tăng trưởng thêm 1,2 nghìn tỷ USD nhờ vào trí tuệ nhân tạo1. Khác với tác động về kinh tế, các tác động về xã hội của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư khó có thể dự đoán đầy đủ bởi vào thời điểm hiện tại cuộc cách mạng này mới đang ở giai đoạn đầu tiên và sẽ tiếp tục diễn ra với những xu hướng khó lường trước, tác động tích cực và tiêu cực đan xen. Trước tiên, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư rất có khả năng đào sâu hố ngăn cách bất bình đẳng thu nhập giống như các cuộc cách mạng công nghiệp trước đó. Cùng với sự phát triển của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, con người cũng dễ tìm đến với nhau để hình thành những cộng đồng ảo trên môi trường ảo, ở đó họ tương tác mật thiết với nhau hơn bất kể văn hóa, điều kiện kinh tế, chính trị, tôn giáo mà không cần tiếp xúc vật lý. Trong môi trường đó, với sự hỗ trợ của công nghệ số, con người dễ thể hiện mình hơn, dễ gây ảnh hưởng __________ 1. Florin Bonciu: “Ipact of the 4th Industrial Revolution on the world order”: Romanian Journal of European Affairs Vol. 19, No. 2, 2019, tr.51- 62, 55. 18 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... với người khác hơn và dễ bị ảnh hưởng bởi người khác hơn. Trên môi trường ảo, ranh giới địa lý bị xóa nhòa hoàn toàn. Khi cuộc sống con người được “chuyển” lên mạng nhiều hơn thì thế giới đối với con người thậm chí trở nên “phẳng” hơn so với hiện tại. Tác động sâu sắc nhất, đáng kinh ngạc nhất và cũng khó lường nhất của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư có lẽ là tác động đến con người. Như Schwab đã nhấn mạnh, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư sẽ thay đổi chính bản thân con người, tác động đến những yếu tố định nghĩa con người với tư cách cá nhân. Dữ liệu lớn (big data) - một trong những công nghệ lõi của chuyển đổi số và Cách mạng công nghiệp lần thứ tư - được hình thành trên cơ sở thu thập tất cả các dữ liệu liên quan tới con người. Điều đó có nghĩa là tất cả các thông tin về một con người, từ sở thích, thói quen giải trí, thói quen ăn uống, đọc, nghe, lịch trình... đều có thể bị lộ và bị khai thác. Con người dễ bị bộc lộ hơn và dễ bị tổn thương hơn trước. Các công nghệ số của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư sẽ làm cho con người dành nhiều thời gian hơn nữa trên môi trường ảo kết nối toàn cầu. Môi trường sống nói chung của con người, như vậy, đã có sự thay đổi cơ bản. Môi trường ảo đã trở thành một phần môi trường sống của con người. Khi mức độ kết nối càng thường xuyên, hoạt động ngày càng nhiều thì con người sẽ có những “tài sản” của mình trên môi trường ảo. Những tài sản đó có thể trở thành một phần danh tính của con người cần được bảo vệ. Như vậy, tác động của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư tới con người có thể sâu sắc đến nỗi vào Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 19 thời điểm hiện tại khó có thể đánh giá những tác động đó là tiêu cực hay tích cực. 3. Nhận thức, quan điểm và mức độ sẵn sàng của Việt Nam tham gia cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư Ở Việt Nam, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là vấn đề mới được nghiên cứu trong giới học thuật và gần đây nhận được sự quan tâm lớn của Đảng, Nhà nước, trở thành một vấn đề được ghi nhận trong chính sách, đường lối của Đảng, Nhà nước và cụ thể hóa trong đời sống chính trị, kinh tế và xã hội. Về nghiên cứu, trước hết, phải kể đến một số công trình, tài liệu quan trọng của nước ngoài về Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và các thành tố của nó, như chuyển đổi số, trí tuệ nhận tạo đã được biên dịch và xuất bản tại Việt Nam. Trong số các công trình đó, hai ấn phẩm của Klaus Schwad, Người sáng lập kiêm Chủ tịch điều hành Diễn đàn kinh tế thế giới, bao gồm: Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và Định hình cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư được coi là bộ sách quan trọng nhất về Cách mạng công nghiệp lần thứ tư dành cho độc giả Việt Nam. Bộ sách này là tổng quan những vấn đề cơ bản của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư thông qua việc xác định các vấn đề từ góc nhìn hệ thống và nhấn mạnh sự gắn kết giữa các công nghệ mới nổi, các thách thức toàn cầu và hành động của chúng ta hiện nay, đồng thời đi sâu hơn vào bản chất của từng loại công nghệ và từng vấn đề 20 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... quản trị cụ thể, được minh họa bởi các dẫn chứng gần đây và được lý giải qua ý kiến của các chuyên gia hàng đầu thế giới. Bộ sách là nguồn tài liệu tham khảo hữu ích giúp Việt Nam chuẩn bị tốt nhất cho cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Một công bố quan trọng khác là cuốn sách Cuộc cách mạng nền tảng: Những phát triển đột phá về ứng dụng công nghệ và cách thức xây dựng mô hình kinh doanh mới1. Đây là một cuốn sách tổng hợp về cuộc cách mạng thay đổi nền tảng khởi nghiệp trong mọi lĩnh vực trên toàn thế giới. Một số cuốn sách khác có thể kể đến như Kinh tế trong cách mạng công nghệ 4.02; Trí tuệ nhân tạo trong cuộc cách mạng công nghệ 4.0: Con đường ngắn nhất để phát triển doanh nghiệp3. Ngoài ra, có một số ấn phẩm về một số lĩnh vực liên quan, ví dụ như trong lĩnh vực chuyển đổi số có bộ sách về chuyển đổi số do Nxb. Thông tin và Truyền thông ấn hành gồm 6 cuốn (5 cuốn của các tác giả nước ngoài): 1. Internet kết nối vạn vật (IoT): Chuyển đổi số hay là chết của tác giả Nicolas Windassinger; 2. IoT Inc. Ứng dụng Internet kết nối vạn vật - Cơ hội để doanh nghiệp của bạn dẫn đầu trong nền kinh tế __________ 1. Xem Geofrey G. Parker, Marshall W. Van Alstyne, Sangeet Paul Choudary: Cuộc cách mạng nền tảng: Những phát triển đột phá về ứng dụng công nghệ và cách thức xây dựng mô hình kinh doanh mới, Nxb. Công Thương, Hà Nội, 2019. 2. Xem Saifedean Ammous: Kinh tế trong cách mạng công nghệ 4.0, Nxb. Đại học Kinh tế quốc dân, Hà Nội, 2019. 3. Xem Harvard Business Review Press (Đào Lợi dịch): AI trong cuộc Cách mạng công nghệ 4.0, Nxb. Lao động, Hà Nội, 2018. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 21 dựa trên kết quả của tác giả Bruce Sinclair; 3. Chuyển đổi số cốt lõi - Nâng tầm năng lực lãnh đạo cho ngành nghề, doanh nghiệp và chính bản thân bạn của tác giả Mark Raskino - Graham Waller; 4. Cẩm nang chuyển đổi số: 200 câu hỏi - đáp về chuyển đổi số của tác giả Hồ Tú Bảo, Viện Nghiên cứu cao cấp về Toán (Chủ biên); Nguyễn Huy Dũng, Cục Tin học hóa, Bộ Thông tin và Truyền Thông; Nguyễn Nhật Quang, Viện Khoa học và Công nghệ VINASA; 5. The Fintech Book - Công nghệ tài chính dành cho nhà đầu tư, doanh nhân và người nhìn xa trông rộng của tác giả Susanne Chishti & Janos Barberis; 6. Tiền di động để thúc đẩy tài chính toàn diện của Hiệp hội Di động tài chính toàn cầu (GSMA). Trong giới nghiên cứu ở Việt Nam, dù vấn đề này mới được quan tâm, tuy nhiên cũng có một số công trình nghiên cứu. Trước tiên, phải kể đến cuốn sách Cách mạng công nghiệp lần thứ tư: Cuộc cách mạng của sự hội tụ và tiết kiệm1. Cuốn sách truyền tải câu chuyện về cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư hàm chứa sự thay đổi lớn lao, toàn diện, không chỉ về khoa học và công nghệ mà còn cả kinh tế, văn hóa và xã hội, gợi mở giúp Việt Nam chiếm lĩnh cơ hội mới, rút ngắn khoảng cách và bắt kịp các quốc gia phát triển về trình độ công nghệ, khoa học kỹ thuật, nâng cao vị thế quốc gia, phát triển trở thành một cường quốc về công nghệ trong tương lai. Ngoài ra, còn có công trình khác như cuốn __________ 1. Xem TSKH. Phan Xuân Dũng: Cách mạng công nghiệp lần thứ tư: Cuộc cách mạng của sự hội tụ và tiết kiệm, Nxb. Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, 2018. 22 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... sách Sản xuất thông minh trong cách mạng công nghiệp lần thứ tư1. Trong lĩnh vực pháp luật, những vấn đề và thách thức pháp lý đặt ra trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư cũng mới được quan tâm. Một trong những nghiên cứu đầu tiên về cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư để đề xuất các chính sách đối với Việt Nam được thực hiện năm 2016 bởi một nhóm nghiên cứu thuộc Trung tâm Phân tích và Dự báo, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam2. Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội là một trong những cơ sở tiên phong nghiên cứu về lĩnh vực này, được thể hiện thông qua một số hội thảo được tổ chức, trong đó phải kể đến hai hội thảo quan trọng: (i) Hội thảo về “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và những vấn đề đặt ra đối với cải cách pháp luật Việt Nam”; (ii) Hội thảo về “Trí tuệ nhân tạo và những vấn đề đặt ra với pháp luật và quyền con người” được tổ chức năm 2018 (Kỷ yếu Hội thảo sau đó được công bố thành sách chuyên khảo)3. Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội cũng tổ chức nghiên cứu, thảo luận học thuật về nhiều lĩnh vực liên quan đến các thành tố, tác động của Cách mạng công nghiệp lần __________ 1. Xem TS. Hà Minh Hiệp: Sản xuất thông minh trong Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2019. 2. Xem thêm: Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam: Tài liệu nghiên cứu cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, Hà Nội, 2016. 3. Xem thêm Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội: Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và những vấn đề đặt ra đối với cải cách pháp luật Việt Nam (Sách chuyên khảo), Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2018; Trí tuệ nhân tạo và những vấn đề đặt ra với pháp luật và quyền con người (Sách tham khảo), Nxb. Tư pháp, Hà Nội, 2019. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 23 thứ tư đối với quản trị nhà nước và phòng, chống tham nhũng, bao gồm các vấn đề như phạm vi và giới hạn tự do Internet, quản trị mở, chính phủ mở, chính phủ điện tử... Ngoài Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội, vấn đề pháp luật trong Cách mạng công nghiệp lần thứ tư cũng nhận được sự quan tâm của một số cơ quan, tổ chức nghiên cứu khác như Viện nghiên cứu Khoa học pháp lý, Bộ Tư pháp đã tổ chức Hội thảo khoa học cấp quốc gia về “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và những vấn đề pháp lý đặt ra cho việc xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam” năm 20191. Trên phương diện chính sách, Đảng và Nhà nước cũng rất quan tâm đến cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư để kịp thời nắm bắt, chủ động tham gia cuộc Cách mạng đặc biệt có ý nghĩa này. Cụ thể, ngày 04/5/2017, Thủ tướng Chính phủ ban hành Chỉ thị số 16/CT-TTg “Về việc tăng cường năng lực tiếp cận cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ 4”. Ngày 22/3/2018, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết số 23-NQ/TW về định hướng xây dựng chính sách phát triển công nghiệp quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045. Ngày 27/9/2019, Bộ Chính trị tiếp tục ban hành Nghị quyết số 52-NQ/TW “Về một số chủ trương, chính sách chủ động tham gia cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư” mang tầm chiến lược, bao quát, trong đó Nghị quyết đặt ra các mục tiêu đến năm 2025, tầm nhìn đến năm 2045, trong đó, Nghị quyết __________ 1. Xem thêm Bộ Tư pháp: Kỷ yếu hội thảo cấp quốc gia Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và những vấn đề pháp lý đặt ra cho việc xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam, Sđd. 24 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... cũng đã đề ra một số chủ trương, chính sách chủ động tham gia cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư với các nội dung về hoàn thiện thể chế, chính sách, pháp luật, đặt ra yêu cầu đối với các nhà nghiên cứu, hoạch định chính sách, cơ quan, tổ chức cần cụ thể hóa và triển khai để đáp ứng yêu cầu giải quyết các vấn đề xã hội, pháp lý phát sinh trong tình hình mới. Đặc biệt, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng Cộng sản Việt Nam đã nhiều lần (gần 20 lần)1 nhắc đến “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư” vừa là cơ hội, thách thức, yêu cầu thúc đẩy, đổi mới, vừa là quan điểm phát triển, đặc biệt nhấn mạnh - “đẩy mạnh nghiên cứu, chuyển giao, ứng dụng tiến bộ khoa học và công nghệ, đổi mới sáng tạo, nhất là những thành tựu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, thực hiện chuyển đổi số quốc gia, phát triển kinh tế số, nâng cao năng suất, chất lượng, hiệu quả, sức cạnh tranh của nền kinh tế; huy động, phân bổ, sử dụng có hiệu quả các nguồn lực, tạo động lực để phát triển kinh tế nhanh và bền vững; hoàn thiện hệ thống pháp luật... khắc phục những điểm nghẽn cản trở sự phát triển của đất nước”2. Những chính sách mới được ban hành cho thấy Việt Nam mới đang ở giai đoạn chuẩn bị ban đầu cho cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Còn rất nhiều hạn chế về mức độ __________ 1. Xem cụ thể hơn trong: Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, t.I, tr.31, 34, 37, 46, 106, 110, 115, 121, 136, 137, 140, 166, 201, 208, 214, 231, 235, 244. 2. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Sđd, t.I, tr.200-201. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 25 phát triển của ngành công nghệ thông tin, như quy mô nhỏ, công nghệ phần mềm - nội dung số còn manh mún, đội ngũ nhân lực còn thiếu về số lượng và yếu về các kỹ năng chuyên sâu. Năm 2018, theo đánh giá của Diễn đàn kinh tế thế giới (WEF), Việt Nam có trình độ sử dụng công nghệ và đổi mới còn thấp, xếp thứ hạng 90 về công nghệ và đổi mới sáng tạo, trong đó công nghệ nền tảng xếp hạng 92, năng lực sáng tạo xếp hạng 77. Về nguồn nhân lực, Việt Nam cũng chỉ dừng lại ở thứ hạng 70, trong đó các chỉ số về lao động có chuyên môn cao và chất lượng đại học cũng ở mức thấp, lần lượt xếp thứ 81 và 75. Nếu so sánh trong khu vực ASEAN về thứ hạng công nghệ đổi mới và nguồn nhân lực, Việt Nam xếp sau Malaixia (có xếp hạng tương ứng là 23 và 21), Thái Lan (41 và 53), Philíppin (59 và 66) và chỉ xếp hạng gần tương đương Campuchia (83 và 86). Một nghiên cứu được Ban thư ký ASEAN thực hiện vào năm 2018 để đánh giá mức độ sẵn sàng cho Cách mạng công nghiệp lần thứ tư của các nước thành viên cũng cho kết quả tương tự, Việt Nam nằm trong nhóm Non trẻ và rất gần với nhóm Tiềm năng cao hoặc nhóm Dẫn đầu. Trong khi đó, một nghiên cứu trong nước chỉ ra Việt Nam được coi là có tiềm năng trong việc thực hiện Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Các tiềm năng đó là: i) Đảng và Nhà nước đã sớm đưa ra nhiều chủ trương, giải pháp thực hiện Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, là tiềm năng hàng đầu của Việt Nam; ii) Việt Nam có lợi thế của người đi sau trong thực hiện Cách mạng công nghiệp lần thứ tư; iii) Người Việt có tố chất sáng tạo, Việt Nam có cơ cấu dân số vàng và nguồn nhân lực trẻ; iv) Việt Nam có hạ tầng viễn thông 26 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... tương đối tốt; v) Việt Nam có lợi thế trong việc thực hiện Cách mạng công nghiệp lần thứ tư trên nhiều lĩnh vực và tác động tích cực đến cải thiện khả năng cạnh tranh của quốc gia; vi) Việt Nam có khả năng thu hút đầu tư của các doanh nghiệp công nghệ và ứng dụng công nghệ 4.0. Tuy vậy, nghiên cứu này cũng chỉ ra nhiều rào cản thực hiện Cách mạng công nghiệp lần thứ tư ở Việt Nam, bao gồm i) Nhận thức về sự cần thiết và tính chất của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư chưa rõ ràng, chưa đúng mức; ii) Hạ tầng viễn thông tuy là điểm mạnh của Việt Nam nhưng chưa đáp ứng nhu cầu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư; iii) Nguồn nhân lực của Việt Nam có tác động hai mặt vừa là tiềm năng, lại vừa là rào cản cho cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư; iv) Quy mô của đa số doanh nghiệp là vừa và nhỏ, thiếu vốn và trình độ công nghệ thấp1. II. NHỮNG THAY ĐỔI CỦA PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ Pháp luật là một hiện tượng xã hội, có phạm vi không gian, thời gian, với chủ thể, phương pháp, nền tảng và nội dung xác định của nó. Sự đặc thù của hiện tượng pháp luật thể hiện ở tính xã hội - pháp luật là phương tiện để các cá nhân có thể liên kết được với nhau. Mặc dù trong xã hội loài __________ 1. Xem Hồ Quế Đậu: “Cách mạng công nghiệp 4.0 ở Việt Nam: Tiềm năng, rào cản và vai trò của Nhà nước”, https://www.researchgate.net/ publication/342588296. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 27 người có nhiều hiện tượng phản ánh cao sự liên kết các cá nhân như chính trị, thể thao hay kinh tế, đạo đức, v.v. nhưng pháp luật là hiện tượng mang tính xã hội cao hơn hết thảy - bởi nó là phương tiện để các cá nhân có thể liên kết được với nhau, ở tầm phổ quát và với hiệu lực mạnh mẽ nhất, từ đó mà thực hiện nhiều sự cải biến trong xã hội. “Một hoạ sĩ có thể vẽ nên những bức họa vì niềm vui riêng cho mình; một nhà văn có thể viết nên những tác phẩm mà chỉ nhà văn đó mới biết rồi có thể đem đốt đi, một nhạc công có thể chơi một bản độc tấu cho riêng mình nghe. Nhưng ngược lại, không một người nào lại có thể đơn phương đưa ra một văn bản pháp luật bởi nếu như vậy thì văn bản đó không dành cho ai, mà đã không dành cho ai thì không còn là văn bản pháp luật nữa”1. Với bản chất xã hội sâu sắc, pháp luật đã, đang và sẽ có nhiều thay đổi trước tác động của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Cuộc cách mạng này kết hợp các công nghệ (thông tin, điện tử, công nghệ sinh học, công nghệ vật liệu) lại với nhau, làm mờ ranh giới giữa vật lý, kỹ thuật số và sinh học - thoạt tiên là những đổi thay mang tính kỹ thuật nhưng lại mang đến những biến chuyển sâu sắc về xã hội. Do những tác động xã hội to lớn, nên Cách mạng công nghiệp lần thứ tư ảnh hưởng trực tiếp đến pháp luật - một hiện tượng xã hội. Các ảnh hưởng đó có thể kể đến: sự thay __________ 1. Jean Claude Ricci: Nhập môn luật học (Introduction du droit), người dịch Trần Quang Hiếu, Nhà pháp luật Việt - Pháp, Hà Nội, 2002, tr.4-5. 28 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... đổi về không gian, về thời gian; thay đổi về chủ thể pháp lý, các hành vi và phương tiện pháp lý, về cơ sở và về nội dung pháp luật. 1. Thay đổi về không gian Thứ nhất, pháp luật có giới hạn về không gian - thông thường giới hạn đó gắn với phạm vi lãnh thổ mỗi quốc gia. Khái niệm chủ quyền quốc gia định hình nên giới hạn này và điều đó tạo ra những hệ thống pháp luật thế giới với những đặc sắc riêng có cho mỗi cá nhân sinh sống trên các vùng lãnh thổ tương ứng với các đặc thù lịch sử, văn hóa và kinh tế. Thứ hai, định vị của một người trong không gian hoặc vị trí của một bất động sản luôn được coi là căn cứ để xác định nơi - và từ đó pháp luật được sử dụng - để thực hiện các nghĩa vụ pháp lý, các quyền tài sản, quyền nhân thân (ví dụ: quyền thừa kế, quyền bầu cử, đăng ký giao dịch bảo đảm, v.v.). Không gian là cơ sở xác định hệ thống pháp luật áp dụng và xác định tòa án có thẩm quyền giải quyết các tranh chấp liên quan đến các quyền, nghĩa vụ pháp lý đó. Nhưng giới hạn không gian của pháp luật sẽ bị thay đổi với các tác động của công nghệ thông tin, trí tuệ nhân tạo và các rô bốt thông minh. Với Cách mạng công nghiệp 4.0, các hoạt động truyền thông, quảng cáo; các hành vi, hoạt động thương mại, các giao dịch dân sự, thậm chí các tội phạm - được thực hiện một cách “phi biên giới” và thậm chí “phi chủ thể”, do sự trợ giúp của công nghệ thông tin, của trí tuệ nhân tạo. Chủ thể pháp Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 29 luật thực hiện các hành vi không bó hẹp trong phạm vi lãnh thổ quốc gia. Sự phát triển của công nghệ thông tin, trí tuệ nhân tạo cho phép hình thành nên những nhóm chủ thể mới; khác lạ với khái niệm thể nhân, pháp nhân thông thường và những nhóm chủ thể vượt ra khỏi khuôn khổ địa lý lãnh thổ thông thường. Ranh giới giữa các hệ thống pháp luật hầu như không còn rõ nét: một hành động của chủ thể pháp luật có thể bị chi phối bởi hơn một hệ thống pháp luật quốc gia. Thậm chí với sự phát triển của công nghệ vật lý, công nghệ thông tin; khả năng hành động của con người trong tương lai có thể vượt ra khỏi không gian trái đất, mà có thể thực hiện ở các hành tinh khác trên vũ trụ. Sự đổi thay về không gian pháp luật dẫn đến việc các công cụ, phương tiện và cơ sở của pháp luật cũng thay đổi. Ở phạm vi quốc gia, một mặt Nhà nước vẫn có nghĩa vụ bảo đảm sự tôn trọng các quyền tự do cơ bản của con người; mặt khác sẽ khó khăn nhiều hơn trong việc tìm cách xây dựng, định nghĩa và giới hạn chúng - bởi sự biến đổi và va đập liên tục của các quyền cơ bản trong một không gian đa quốc gia. Ở phạm vi ngoài quốc gia: các căn cứ và triết lý của pháp luật cũng sẽ thay đổi theo biến động của không gian pháp luật. Lý do là hệ thống pháp luật cần phải dựa trên các căn cứ mới, các nền tảng triết lý mới cho phù hợp với các chủ thể phi quốc gia, các hiệp hội nổi lên trong không gian mạng bất chấp ranh giới lãnh thổ - điều này khiến cho các nguyên tắc hay triết lý của hệ thống pháp luật cần được thay đổi cho tương thích với các nền tảng tập quán hay đạo đức mới vốn 30 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... không chỉ giới hạn trong phạm vi một nhóm cộng đồng sinh sống ở một giới hạn địa lý nhất định. Cũng như vậy, những thay đổi về không gian sẽ kéo theo đổi thay trong cách thức tác động của pháp luật - để đạt hiệu quả điều chỉnh cao nhất trong bối cảnh đa chủ thể, đa không gian pháp lý. 2. Thay đổi về thời gian Thời gian là đại lượng được sử dụng làm tiêu chí cho các hành vi pháp luật. Hầu như trong khắp các lĩnh vực pháp luật đều sử dụng đến đại lượng thời gian. Đó là quy định về thời hiệu khiếu nại, khởi kiện, về thời gian làm việc, thời gian nghỉ ngơi, thậm chí việc cấm bán hàng ngày Chủ Nhật (ở một số hệ thống pháp luật); về khoảng thời gian đủ để được hưởng bảo hiểm xã hội, v.v.. Tuy nhiên, với những biến động của công nghệ tự động hóa, công nghệ thông tin, trí tuệ nhân tạo, việc sử dụng rô bốt - như là lực lượng lao động mới - có thể dẫn đến những biến đổi về đại lượng thời gian. Ví dụ: cách tính thời gian làm việc - nghỉ ngơi - vốn chỉ phù hợp với con người sinh học và khó có thể áp dụng cho rô bốt. Một email, một quyết định xử lý công việc, một hành vi giao dịch dân sự, v.v., nếu đảm nhận bởi rô bốt hay trí tuệ nhân tạo thì có thể thực hiện vào bất kỳ thời điểm nào. Bởi vậy những khái niệm truyền thống về ngày làm việc, khoảng thời gian làm việc và thời gian nghỉ ngơi cũng có thể thay đổi. Một nhân viên thức dậy vào buổi sáng mai có thể nhận được một lá thư và bản báo cáo công việc mà những người Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 31 máy đã thực hiện và gửi đến cho anh ta từ đêm hôm trước. Vậy khái niệm thời điểm bắt đầu và thời điểm kết thúc của một ngày làm việc sẽ phải thay đổi - cùng với những ứng dụng của công nghệ 4.0. Cũng như vậy trong lĩnh vực giao dịch dân sự. Phương thức thanh toán trong các giao dịch cũng chịu tác động bởi những đổi thay về thời gian. Ví dụ: với kho dữ liệu truy cập, với các ứng dụng của trí tuệ nhân tạo, người máy và đặc biệt với công nghệ 3D - thì việc chế tạo các sản phẩm hay dịch vụ được đo đếm, cá thể hóa cho từng cá nhân và thực thi ngay từ thời điểm xác lập nhu cầu. Bởi vậy thời điểm thanh toán hay thanh lý hợp đồng có thể phải được tính từ thời điểm bắt đầu sản xuất ra một sản phẩm đặc định - cá thể hóa theo yêu cầu của khách hàng - chứ không phải theo thời điểm giao nộp sản phẩm đó đến khách hàng. Thời điểm bắt đầu có hiệu lực của một giao kết hợp đồng cũng có thể không phải từ ngày hai bên ký - mà từ lúc tiếp nhận yêu cầu. Chưa kể đến việc thay đổi về không gian sẽ kéo theo những cách tính thời gian mới - sẽ ra sao nếu như các hành động pháp lý được thực hiện ở khoảng không vũ trụ, ở hành tinh bên ngoài trái đất? Thời gian có liên quan chặt chẽ đến quyền chủ thể, có sức mạnh to lớn so với sự tồn tại nhỏ bé của con người, nói như William Carlos1: “Thời gian là cơn bão mà tất cả chúng ta đều lạc đường trong đó”. Trong pháp luật, thời gian tạo ra quyền và ngược lại, thời gian cũng làm mất đi một số quyền. Thời gian tạo lập ra quyền - như việc xác lập quyền sở hữu __________ 1. William Carlos (1883 - 1963): nhà thơ Mỹ thế kỷ XX. 32 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... theo thời hiệu - cho người thoạt tiên chưa có quyền sở hữu chúng nhưng đã chiếm hữu trong một khoảng thời gian trôi qua; thời gian cũng làm “hợp pháp hóa” nhiều quyết định có thể là sai lầm nhưng đã trải qua thời gian dài không bị khiếu kiện; làm một tình huống pháp lý có tranh chấp trở thành không tranh chấp, v.v.. Thời gian cũng làm mất đi quyền: việc im lặng không trả lời trong một số trường hợp được coi là đồng ý, việc không phản ứng lại những quyết định trong khoảng thời gian nào đó sẽ dẫn đến mất quyền khởi kiện; thậm chí việc không hiện diện trong một thời gian có thể dẫn đến khả năng bị coi là mất tích của một con người, v.v..1. Nhưng thời gian với ý nghĩa là cột mốc của các sự kiện pháp lý, là căn cứ để xác lập quyền năng hay nghĩa vụ - xưa nay được xác định dựa trên cơ chế sinh học của con người - và do vậy chỉ có giá trị đối với con người - thực thể sinh vật sống mà sự tồn tại là rất hữu hạn trong dòng thời gian. Giữa con người - thực thể sinh vật và rô bốt, trí thông minh nhân tạo - thực thể công nghệ - thật khó có thể sử dụng chung một đại lượng thời gian. Bởi vậy đại lượng thời gian đối với những hành vi có sự can thiệp từ trí thông minh nhân tạo, chắc không thể áp dụng cùng khoảng thời gian thông thường như đối với con người. 3. Thay đổi về chủ thể pháp luật Thay đổi về chủ thể pháp luật trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư có thể đến từ hai chiều hướng: __________ 1. Xem Jean Claude Ricci: Nhập môn luật học (Introduction du droit), Tlđd, tr.66-67. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 33 Thứ nhất, sự xuất hiện những chủ thể mới - hay ít ra là những quy định về quyền, nghĩa vụ chủ thể mới. Rô bốt thông minh sẽ không chỉ tồn tại trong các phim viễn tưởng - mà khả năng hiện thực đã rất rõ ràng trong việc thay thế con người ở nhiều công đoạn sản xuất, thậm chí cả một số hành vi xã hội. Những rô bốt hiện đại có khả năng tự cảm nhận, tự phản ứng, điều chỉnh hành vi tương thích với sự thay đổi của môi trường bên ngoài, tương tác, tự học hỏi và thậm chí có thể tự đưa ra quyết định. Ở mức độ cao, các rô bốt có thể tồn tại độc lập so với người làm ra nó; rô bốt có những hành vi có thể phát sinh hệ quả xã hội độc lập - không gắn với chủ thể sáng tạo ra rô bốt. Bởi vậy về mặt lập pháp chắc chắn cần các quy định điều chỉnh vấn đề này. Việc coi rô bốt là một chủ thể độc lập của pháp luật - bên cạnh thể nhân và pháp nhân - có thể đang còn tranh luận. Căn cứ mà Nghị viện châu Âu đưa ra - dựa trên các lập luận lý tính về sự tư duy và trên nền tảng thực dụng: điều chỉnh để quản lý rô bốt - cũng còn gặp nhiều tranh luận. Nhưng ai cũng thừa nhận sự cần thiết hiển nhiên là việc phải tạo lập thêm các quy định mới điều chỉnh về hành vi liên quan đến rô bốt và các sản phẩm trí tuệ nhân tạo, để tránh các rủi ro kéo theo bởi hiện tượng này. Đó là các quy tắc (dựa trên nền tảng đạo đức) để điều chỉnh về việc thiết kế, sản xuất và vận hành rô bốt như thế nào để tránh có những tác động xấu về xã hội, môi trường và sự phát triển tự nhiên của con người; những quy tắc điều chỉnh về trách nhiệm bồi thường trong trường hợp rô bốt vận hành máy móc tự động, ô tô tự lái, v.v.; quy định về trách nhiệm báo cáo mới 34 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... dành cho các công ty về những đóng góp của khoa học người máy và trí tuệ nhân tạo vào kết quả kinh doanh, nhằm phục vụ việc đánh thuế và đóng góp an sinh xã hội; quy định về bảo hiểm bắt buộc đối với các công ty nhằm chi trả cho những thiệt hại do rô bốt của công ty họ gây ra; việc cho phép cơ quan công quyền nắm và truy cập mã nguồn của rô bốt thông minh trong trường hợp gây tai nạn hay vi phạm pháp luật, khủng bố; thậm chí có cả những đề xuất dự liệu về việc thiết kế những công tắc để rô bốt có thể được tắt trong trường hợp khẩn cấp - có thể coi như hành vi “giết” rô bốt - trong trường hợp có những xử sự không tiết chế được và không phù hợp với xã hội và con người... Những quy định này cụ thể và sát gần thực thể đến mức mà một số bên tranh luận gọi đó là việc “cấp nhân quyền cho rô bốt”1. Nhà vật lý thiên văn Stephen Hawking đã từng cảnh báo rằng: “Sự phát triển toàn diện của trí thông minh nhân tạo sẽ xóa sổ loài người”. Quy chuẩn hóa và đạo đức hóa được các nền tảng chế tạo, vận hành của trí thông minh nhân tạo sẽ là giải pháp phòng ngừa hay giải quyết được mối nguy đó. Thứ hai, hệ thống chủ thể pháp luật hiện hành sẽ thay đổi về cấu trúc, quy mô, tính chất. Ví dụ: Trong môi trường kỹ thuật số, để tránh rối loạn, để vận hành và có thể quản lý cùng nhau - cần những hoạt động __________ 1. Vũ Thanh Nhàn (dịch từ https://www.theguardian.com/technology/ 2017/jan/12/give-robots-personhood-status-eu-committee-argues), Rô bốt sẽ được trao tư cách pháp nhân ở châu Âu, http://tiasang.com.vn/-doi-moi sang-tao/Robot-se-duoc-trao-%E2%80%9Ctu-cach-phap-nhan%E2%80%9D o-chau-Au-10387, đăng ngày 19/01/2017. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 35 như tiêu chuẩn hóa cho các hoạt động mạng; cần có quy tắc chung về kết nối giữa các mạng lưới của các nhà cung cấp; quy tắc về phân chia kỹ thuật số và quản trị Internet; về phân bổ tên miền và địa chỉ. Như vậy, trên thực tiễn đã ra đời các tổ chức hợp tác phi tập trung giữa những người có cùng văn hóa học thuật và văn hóa sống. Nó đã được tổ chức dưới hình thức các hiệp hội mới, không chính thức như Nhóm đặc nhiệm kỹ thuật Internet (IETF), Hội đồng Kiến trúc Internet (IAB) hoặc Hiệp hội Internet (ISOC), World Wide Web Consortium. Phương pháp này đã phá vỡ truyền thống liên chính phủ và quan liêu của ISO (Tổ chức Tiêu chuẩn hóa quốc tế) và ITU (Liên minh Viễn thông quốc tế) bằng những tập hợp phi lãnh thổ, dựa trên tính chất thực dụng và cộng đồng của công việc. Quy mô, cơ cấu các chủ thể pháp lý truyền thống chắc chắn sẽ thay đổi, với sự xuất hiện của nhiều chủ thể vượt ra khỏi phạm vi biên giới quốc gia. Mặt khác trong nội bộ quốc gia thì chủ thể quyền lực công cũng sẽ có những biến chuyển: trong môi trường công nghệ mới, sự tham gia của cá nhân, tổ chức vào quy trình ra quyết định sẽ trực tiếp và hiệu quả - do đó nhà nước sẽ không là chủ thể duy nhất ra các quyết định quản trị. Theo Massit-Folléa, việc điều chỉnh về Internet liên quan đến cả “một hệ thống quản lý mở, một nơi đối đầu về mặt thương mại và pháp lý, nhưng cũng là nơi thử nghiệm chính trị - xã hội về tính quy tắc chuẩn mực 36 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... hiện đại”1. Sự tham gia của các tổ chức xã hội là đáng kể - thậm chí với các hoạt động “lobby” có thể làm thay đổi hệ thống pháp luật. Có thể nó cần đến một mô hình quản trị mới, toàn cầu; hoặc chỉ là việc áp dụng mới các quy tắc luật pháp đã được chứng minh; hoặc sự ra đời của một hiệp định đa phương mới, hoặc thậm chí một hiến pháp quốc tế cho Internet, do Liên hợp quốc đàm phán và bảo đảm2, v.v.. Ý tưởng có thể nhiều nhưng điểm chung trong điều chỉnh pháp luật là cần các tiêu chuẩn hiện nay để hài hòa hóa các hoạt động kỹ thuật số cả ở cấp quốc gia và trong một hệ thống có sự phụ thuộc lẫn nhau khó tách rời. Tương ứng với sự đổi thay của chủ thể, các hành động pháp lý cần thiết có thể là: Ở cấp quốc gia, trước tiên chúng ta có thể tìm cách xây dựng một tầm nhìn chính trị phối hợp về Internet, giữa các bộ và cơ quan khác nhau đối phó với nền kinh tế số, an ninh mạng, nhân quyền, đa dạng văn hóa hay luật kinh doanh. Thứ hai, chính quyền cần mở rộng các phương thức để cải thiện sự minh bạch và sự tham gia của người dân trong các cuộc đàm phán các hiệp ước quốc tế, mặt khác cũng có thể tìm cách mở rộng sự tham gia chính trị thông qua các cơ chế tư vấn và thảo luận công khai trực tuyến, để hỗ trợ và thúc đẩy nghiên cứu và sáng kiến (kỹ thuật, kinh tế hoặc văn hóa). __________ 1, 2. Françoise Massit-Folléa: “La régulation de l’internet: fictions et frictions”, in trong “Le debat numerique”, Chủ biên: Maryse Carmes, Jean-Max Noyer, Nxb. Presses des Mines, Collection Territoires numérique, Paris, 2013, xem trên http://books.openedition.org/ pressesmines/1661. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 37 Các công cụ điều chỉnh cần ưu tiên sự lựa chọn của người dùng hơn là việc ấn định một trật tự chi phối. Có thể ưu tiên địa bàn ở cấp địa phương, các vùng lãnh thổ, thành phố và khu vực, cách tiếp cận này sẽ là cách dễ dàng nhất để thực hiện và đo lường, đặc biệt bằng cách thúc đẩy giáo dục của công dân đối với sự phức tạp của thế giới số. Cuối cùng, ở cấp độ quốc tế, khả năng đạt được một thỏa thuận chung về các nguyên tắc của Internet và sự kết hợp tốt hơn các văn kiện của nó ngụ ý một quan điểm kép và một thể chế quan trọng: mở ra các không gian đàm phán, ưu tiên các giá trị và các tác nhân tương xứng với vai trò của chúng trong “hệ sinh thái thể chế”của Internet. 4. Thay đổi về hành vi pháp lý và các phương tiện của pháp luật - Sự nổi lên của các hành vi pháp lý độc quyền công nghệ thông tin: một hiện thực từ Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đã hiện hữu: dữ liệu cá nhân là kho báu vô giá của thị trường - bởi người kinh doanh giỏi là người nắm trong tay khách hàng. Với môi trường thông tin rộng mở, con người dùng Internet để thực hiện các giao dịch mạng, thương mại điện tử và các loại giao dịch khác, thậm chí để giải trí, thỏa mãn các nhu cầu cá nhân, v.v., ngày càng nhiều và bởi vậy cơ hội nắm giữ nguồn thông tin khách hàng thuộc về các công ty công nghệ. Các chiến lược tiếp thị đều sử dụng đến công cụ thông tin như các thuật toán xếp hạng; tiếp thị lan truyền (viral), v.v.. Các doanh nghiệp công nghệ thắng thế và kiếm tiền trên mô hình truyền thông cá nhân, đôi khi bất chấp cả 38 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... các quy tắc bảo mật tối thiểu. Ví dụ điển hình là trường hợp của Google: thông qua các ứng dụng tìm kiếm, công ty này nắm giữ, nhân rộng và sử dụng các dữ liệu về thư điện tử, vị trí địa lý; các đối tượng tìm kiếm, v.v., của người dùng để kiếm lợi nhuận riêng, đến mức mà năm 2012 đã có 27 cơ quan ở châu Âu về bảo vệ các dữ liệu cá nhân (quyền riêng tư) họp lại và yêu cầu dành cho công ty này 4 tháng để áp dụng các biện pháp hiệu quả, công cộng nhằm xử sự phù hợp với Chỉ thị châu Âu về thông tin và tự do cá nhân. Gần đây nhất, Ủy ban châu Âu (EC) cho rằng Google đã sử dụng kết quả tìm kiếm để cố tình dẫn dắt người dùng đến nền tảng mua sắm Google Shopping thông qua việc sử dụng các thuật toán để ưu ái dịch vụ của chính mình một cách thiếu công bằng so với dịch vụ của các đối thủ khi hiển thị trên kết quả tìm kiếm chung. Cụ thể, để ưu tiên các dịch vụ mua sắm của chính mình, Google đã đẩy kết quả của các đối thủ xuống vị trí mà khách hàng tiềm năng ít có khả năng bấm vào1. “Những việc Google đã làm là trái với luật chống độc quyền của châu Âu. Họ không cho các công ty khác cơ hội cạnh tranh và đột phá. Quan trọng nhất là họ không cho người tiêu dùng châu Âu có lựa chọn chính xác, có lợi nhất”, nói như Margrethe Vestager - người đứng đầu cơ quan chống độc quyền châu Âu2. __________ 1. Xem Hà Thu, http://vneconomy.vn/cuoc-song-so/pham-luat-google bi-tuyen-phat-27-ty-usd-tai-chau-au-20170628111319597.htm, truy cập ngày 28/6/2017. 2. Xem Hà Thu, theo CNN: https://kinhdoanh.vnexpress.net/tin-tuc/ quoc-te/chau-au-doi-google-nop-phat-2-7-ty-usd-3605618.html, truy cập ngày 26/7/2017. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 39 Ngoài ra một số hành vi của Google cũng bị coi là độc quyền như: lạm dụng vị trí thống trị thông qua hệ điều hành Android; lạm dụng vị trí thống lĩnh thị trường quảng cáo trực tuyến thông qua Adsense, v.v.. Rõ ràng với sự xuất hiện của công nghệ mới, có những hành vi vốn có nhưng cần được xem xét lại từ góc độ vi phạm pháp luật. Ví dụ việc “truy xuất nguồn gốc” của việc sử dụng Internet hàng ngày - hành động mang tính tập thể của doanh nghiệp, cần được cân nhắc như là một sự bất thường từ lăng kính pháp lý, để bảo vệ sự riêng tư, hơn là việc xem nó là “điều kiện không thể chối bỏ của mô hình kinh tế và hình thức xã hội”1. - Xuất hiện những hành vi pháp lý mới như: giao dịch tiền ảo; an ninh mạng luôn là mối bận tâm về kỹ thuật và chính trị của chính quyền. Nhưng mặt khác, ngày nay, gián điệp và đánh cắp dữ liệu trên Internet, các cuộc tấn công và phòng thủ hệ thống máy tính đã trở thành các hoạt động sinh lợi lớn cho một số công ty. Đối diện với các vi phạm này cần những chiến dịch hay thủ tục mang tầm quốc tế. Các hành vi phá hoại các máy chủ theo vi rút, các bộ phần mềm xâm nhập hoặc giả mạo các trang web, mua lại và bán lại các lỗ hổng bảo mật... lại nhắm đến đối tượng khách hàng mới: những cơ quan công quyền, cảnh sát, quân đội, dịch vụ bí mật - những người sử dụng chúng để theo dõi tội phạm, giám __________ 1. Françoise Massit-Folléa: “La régulation de l’internet: fictions et frictions ”, in trong “Le debat numerique”, Sđd, xem trên: http://books. openedition.org/pressesmines/1661. 40 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... sát các công ty và chính phủ nước ngoài, hoặc công dân của họ. Và theo các tin tặc tự do, hiệp hội bảo vệ tự do, các công ty bảo mật truyền thống và các dịch vụ Internet lớn như Google thì “các hệ thống này luôn kết thúc bằng cửa sau, nằm trong tay của các chính phủ độc tài, những người sử dụng chúng mạnh mẽ”1. Các thành tố của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư mang lại những bước tiến lớn cho đời sống xã hội, cho quản trị nhà nước. Mặt khác, những rủi ro đến từ chúng cũng không ít. Đơn cử những hệ quả mang lại từ công nghệ thông tin (một phần của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư), những điều mà những người bi quan hay gợi lên từ sự bùng nổ của Internet: mạng lưới khiêu dâm trẻ em; nạn đánh cắp bản quyền; các hành vi spam, lan truyền vi rút, tấn công an ninh mạng hoặc rủi ro từ nạn đánh cắp bản quyền, vi phạm luật sở hữu trí tuệ - với sự ra đời của công nghệ in 3D. Một xu hướng mới đáng kể là sự kết hợp của các công nghệ mới - công nghệ in 3D - có thể in các cơ quan cơ thể người khi sử dụng nguồn “mực sinh học” là một dung dịch dinh dưỡng chứa các tế bào gốc - sẽ có khả năng tạo ra những con người “cấy ghép” mà việc định danh cũng như xác định các quan hệ nhân thân, tài sản kéo theo trở nên vô cùng phức tạp2. Hành vi pháp lý thay đổi và chủ thể mới của vi phạm cũng xuất hiện. __________ 1. Françoise Massit-Folléa: “La régulation de l’internet: fictions et frictions”, in trong “Le debat numerique”, Sđd. 2. Xem Đồng Lộc (Tham khảo Forbes, Livescience, Marketwatch), In 3D đang tạo ra phép màu trong y học, https://tuoitre.vn/in-3d-dang-tao-ra phep-mau-trong-y-hoc-20171019155309969.htm. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 41 Để đối đầu với những hành vi vi phạm mới - dù đó là hành vi độc quyền mặc nhiên của những công ty làm chủ công nghệ mới hay hành vi sử dụng thông tin của các chính phủ độc tài, những hành vi của các chủ thể khó định danh - trong thời đại 4.0 - cần đến những công cụ pháp lý vượt ra khỏi phạm vi một quốc gia; song song với đó, quy mô, tính chất của công cụ điều tra, thủ tục tố tụng hay nền tảng pháp lý cũng phải phù hợp tương ứng với trình độ phát triển của nền tảng công nghệ 4.0 - mới có thể xử lý được các hoạt động như vậy. Các quan niệm truyền thống về chế tài pháp lý, vi phạm pháp luật, quy trình tố tụng, v.v., cũng cần được định nghĩa lại ở phạm vi, quy mô mới. Cao hơn cả, là các mô hình hợp tác pháp luật của nhiều quốc gia trên thế giới - cần được cải tiến hơn để đáp ứng nhu cầu phát triển mới. - Công cụ pháp lý nào khả dĩ đối phó với các rủi ro từ công nghệ mới? Các phương tiện thường hay được hình dung đến là các chế tài, các biện pháp ngăn chặn; kiểm duyệt Internet. Tuy nhiên, việc sử dụng các công cụ đó lại phải được giải thích tương ứng với các yêu cầu khác của pháp luật - để tạo ra nền tảng chính danh, hợp pháp cho công cụ pháp lý. Ví dụ: kiểm duyệt, tường lửa; kiểm soát tốc độ truy cập Internet; việc xác định danh tính khi tạo tài khoản trên mạng... phải được giải thích tương hợp với quyền tự do ngôn luận, tự do thông tin. Sự cân nhắc giữa an ninh công cộng, trật tự an toàn xã hội cần được định nghĩa lại - khi công quyền đặt ra các giới hạn về biểu đạt, lập hội hay hội họp trên không gian mạng. Cũng như vậy có rất nhiều mâu thuẫn cùng lúc đặt ra 42 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... cho việc sử dụng công cụ pháp luật trong kỷ nguyên công nghệ thông tin như: làm thế nào dung hòa giữa quyền sở hữu trí tuệ với tự do tiếp cận thông tin; giữa yêu cầu quy chuẩn hóa các nền tảng thông tin (plate-form) với sự đa dạng về văn hóa, ngôn ngữ và chính trị; giữa yêu cầu của bảo vệ an ninh mạng và trật tự xã hội với bảo đảm các quyền cơ bản của con người, v.v.. Đây là những cặp nguyên tắc, những đòi hỏi rất khó dung hòa. Chắc chắn một điều là trong bối cảnh không gian mạng mới thì các công cụ kiểm soát, đánh giá hay tài phán về việc hạn chế quyền tự do công dân sẽ phát triển và hoàn thiện hơn. Cũng như vậy, để tạo lập một ngữ nghĩa dân chủ cho các hành vi pháp lý trong môi trường công nghệ số, pháp luật cần phải xác định một cách chuẩn xác các “khóa” vô hình đang vận hành trong thế giới kỹ thuật số. Pháp luật thực định sẽ không đủ để điều chỉnh những vấn đề này, mà cần sự giải thích từ góc độ cao hơn như: lẽ công bằng, đạo lý. Chống lại những bất công có thể nảy sinh từ môi trường Internet, các công cụ pháp lý truyền thống với các chủ thể pháp lý truyền thống (thể nhân, pháp nhân, quốc gia, tổ chức kinh tế hay tổ chức xã hội) dường như không đủ. Trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, Internet dưới góc độ pháp luật cần được nhìn nhận như một kho tàng tri thức chung, là thông tin và kiến thức được chuyển tải bởi Internet, bao gồm cả khả năng truy cập và làm giàu nó, tạo thành hàng hóa “không cạnh tranh và không độc quyền”. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 43 Nói như Mireille Delmas-Marty: Một khi lôgíc của thị trường không đủ để điều chỉnh sự công bằng của Internet, cần một sự chính danh chính trị để làm cơ sở cho sự kiểm soát toàn cầu bất chấp cả sự vắng mặt của một chính phủ quốc tế và sự chính danh về đạo đức, điều cho phép giải quyết các tranh chấp về giá trị dẫu có thiếu vắng một hiến pháp chung. Điều làm nên nền tảng chung đó là việc coi Internet là tài sản chung của nhân loại, bởi: “Khái niệm “tài sản toàn cầu” này, bao hàm cả ý nghĩa kinh tế (tập thể), chính trị (công ích) và đạo đức (lợi ích chung), có thể, bởi chính sự trừu tượng của nó góp phần hình thành một cộng đồng với những giá trị toàn cầu”1. Bởi vậy, việc điều chỉnh Internet trong thời kỳ mới cần đến một loạt thay đổi mới, các công cụ, nguyên tắc và quy định khác nhau: luật công và tư, cá nhân và tập thể, luật cứng và luật mềm. Thậm chí chưa bao giờ ranh giới giữa pháp luật và đạo đức lại gần nhau đến thế khi điều chỉnh về các hành vi xử sự trong bối cảnh công nghệ thông tin và trí tuệ nhân tạo. Các quy chuẩn pháp lý để điều chỉnh các xử sự trong môi trường phát triển của công nghệ thông tin, công nghệ sinh học, của trí tuệ nhân tạo - có thể dự báo một khả năng kết hợp lớn lao giữa luật cứng và luật mềm - giữa các quy tắc pháp luật thực định và các quy tắc đạo đức, quy tắc xã hội. Có thể dự báo rằng trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, ranh giới giữa pháp luật và đạo đức gần như khó phân biệt. __________ 1. Delmas-Marty, dẫn theo Françoise Massit-Folléa: “La régulation de l’internet: fictions et frictions” , in trong “Le debat numerique”, Sđd. 44 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... Ví dụ về tình huống: “Xe ô tô thông minh - cũng được coi là một dạng rô bốt - chạy thử nghiệm trên đường cao tốc. Kết quả dự kiến là xe sẽ phản ứng chính xác như có người lái xe thật. Nhưng ông Winfield chỉ ra rằng hệ thống dẫn đường của ô tô không được lập trình để đưa ra quyết định cho vô vàn các trường hợp liên quan tới đạo đức. Ví dụ, khi một chiếc xe thông minh đang chạy và gặp nguy hiểm, nó sẽ cố gắng cứu mạng người ngồi trong xe bằng việc đâm vào người qua đường, hay cứu người qua đường và mặc cho người trong xe thiệt mạng? Sẽ ra sao nếu hành khách đều là những phạm nhân còn người qua đường là những đứa trẻ? Những điều tồi tệ sẽ luôn xảy ra cho tới khi xã hội có thể giải quyết những vấn đề ấy”1. Rõ ràng trong bối cảnh này, việc điều chỉnh vận hành hay hệ quả của trí tuệ nhân tạo cần dựa trên các quy chuẩn đạo đức, điều chỉ có thể tồn tại đối với môi trường xã hội loài người. Các quy định cứng của pháp luật không phải bao giờ cũng đúng. Ranh giới giữa pháp luật (cái đúng) với đạo đức (cái tốt) nhiều khi sẽ bị xóa nhòa. 5. Thay đổi về nội dung pháp luật Các lĩnh vực pháp luật - theo như cách phân loại truyền thống - liệu có chịu sự tác động đồng đều trước Cách mạng công nghiệp lần thứ tư hay không? Câu hỏi này đã được __________ 1. TS. Terry. F. Buss: “Robot cướp việc của con người - Đã đến lúc APEC cân nhắc về trí thông minh nhân tạo”, http://soha.vn/robot-cuop viec-cua-con-nguoi-da-den-luc-apec-can-can-nhac-ve-tri-thong-minh nhan-tao-20171110124311534.htm, đăng ngày 11/11/2017. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 45 tiếp cận từ nhiều lăng kính. Một tổ chức nghiên cứu của Đức đã làm một cuộc điều tra trong giới chuyên môn - các luật sư nội bộ của doanh nghiệp ở Đức. Các luật sư đã được hỏi về cách kết nối kỹ thuật số sẽ ảnh hưởng đến mô hình kinh doanh của họ trong năm năm tiếp theo. 84% các công ty cho rằng những đổi mới số hóa sẽ làm thay đổi mạnh mẽ hoạt động kinh doanh hiện tại của họ. Trong đó khoảng 40% tin rằng họ được chuẩn bị đầy đủ cho sự phát triển này và coi mình như là những người tiên phong chiếm một vị trí hàng đầu so với đối thủ cạnh tranh về mặt kỹ thuật số trưởng thành1. Theo kết quả của cuộc điều tra thì các lĩnh vực pháp luật chịu sự tác động lớn nhất từ Cách mạng công nghiệp 4.0 là: Thứ nhất, Theo luật sư nội bộ của công ty, đứng đầu danh sách chịu tác động là các vấn đề liên quan đến pháp luật dữ liệu (bảo vệ dữ liệu, dữ liệu/an ninh công nghệ và quyền sở hữu cá nhân và dữ liệu phi cá nhân). Sở dĩ dữ liệu trở thành lĩnh vực quan trọng trong pháp luật bởi sở hữu dữ liệu và thậm chí các yếu tố dữ liệu cá nhân, từ lâu đã được coi là một hàng hóa kinh tế trọng điểm. Dữ liệu đã trở thành một loại nguyên liệu thô mới với kinh tế. Dữ liệu bao gồm dữ liệu cá nhân và dữ liệu công ty (lĩnh vực kinh doanh về bảo vệ dữ liệu, tiếp thị, phân phối, nghiên cứu và phát triển). __________ 1. Legal challenges of digitalization - Industrie 4.0, BDI. Theo voice of German Industry, pp. 06-07, BDI-Publications No.: 0040, Publisher Bundesverband der Deutschen Industrie e.V. (BDI) Breite Straße 29 10178, Berlin, November 2015. 46 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... Từ đó, kỹ thuật số hóa và kết nối là mối quan tâm hàng đầu. Nghiên cứu của Đức chỉ ra rằng hầu hết các công ty ủng hộ pháp luật EU về hành động đơn phương của quốc gia trong tất cả các quy định pháp luật về các lĩnh vực liên quan đến kỹ thuật số hóa (với ngoại lệ của luật lao động). Số hóa và kết nối là những thách thức toàn cầu cần phải được giải quyết trên bình diện quốc tế, hoặc ít nhất là ở cấp độ châu Âu1. Bởi vậy cần có luật về bảo vệ dữ liệu, cụ thể là thiết lập các quy tắc tin cậy cho việc truyền dữ liệu quốc tế. Có thể dưới dạng thức các hướng dẫn định hướng tính toán; hoặc có các quy tắc ứng xử có thể được trình bày bằng các quy định bảo vệ dữ liệu bởi cơ quan có thẩm quyền quốc gia; Có thể quy định về bảo vệ dữ liệu cụ thể hơn trong một vài lĩnh vực đặc biệt: dữ liệu nhân viên, thực hiện Luật Năng lượng mới (luật về số hóa quá trình chuyển đổi năng lượng) và thông qua Luật Điện tử về sức khỏe. Điều quan trọng là cần có luật chống độc quyền của quốc gia, khu vực và quốc tế, bao gồm các quy định đầy đủ và khái quát để nắm bắt được những thách thức về số hóa (ví dụ như cung cấp miễn phí dịch vụ Internet hoặc sự phát triển năng động của họ ở các thị trường khác nhau). Thứ hai, luật về trách nhiệm (bồi thường) cũng là điều đáng được quan tâm trong bối cảnh mới. Trách nhiệm này cần mở rộng so với truyền thống: Bộ luật Dân sự Đức (BGB) vốn khá đủ linh hoạt để điều chỉnh sự phát triển hiện tại trong đời sống kinh doanh, nhờ vào sự __________ 1. Xem www.noerr.com/~/media/Noerr/PressAndPublications/Brochures/ studien/Legal-challenges-of digitalisation-Industrie-40.pdf, p. 9. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 47 bồi đắp của thực tiễn pháp luật. Nhưng nó sẽ gặp hạn chế trong trường hợp một người không còn chịu trách nhiệm về các quyết định và đã không có khả năng can thiệp - ví dụ như quyết định do trí tuệ nhân tạo, rô bốt thông minh tự đưa ra. Bởi vậy cần có những quy tắc mới điều chỉnh lĩnh vực trách nhiệm pháp lý. Thứ ba, luật sở hữu trí tuệ cũng là lĩnh vực được các luật sư đưa lên hàng đầu trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp 4.0. Với sự tiến bộ của kỹ thuật số hóa và kết nối, nguy cơ mất bí mật thương mại sẽ tăng lên. Cần có những quy tắc bảo vệ bí quyết và thông tin kinh doanh. Ví dụ, nếu các công ty trong tương lai muốn có hành động pháp lý chống lại sự đánh cắp bí mật thương mại trong trường hợp có gián điệp công nghiệp, họ sẽ phải chứng minh rằng họ đã thực hiện đầy đủ, nghĩa là các biện pháp có hiệu quả để bảo vệ bí quyết của họ. Bên cạnh đó là khả năng bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp 4.0: khả năng tương tác liên quan là không thể thiếu đối với lĩnh vực công nghệ cao. Nhưng trong bối cảnh đó phải bảo đảm giải quyết mâu thuẫn giữa lợi ích của người dùng và các công ty trong một kỹ thuật số thông dụng và giữa thị trường và lợi ích của ngành công nghiệp văn hóa quốc gia (đặc biệt là phim ảnh). Thứ tư, luật hợp đồng có nhiều biến động. Điều này có liên quan trực tiếp đến cấu trúc hợp đồng. Đối với các hợp đồng lao động, các công ty nên đưa vào hợp đồng đã ký kết điều khoản bảo mật hiệu quả và lệnh cấm cạnh tranh đặc biệt với những người lao động dài hạn. Các hợp đồng lao động hiện thời cần được xem xét vì chúng 48 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... thường có lỗi hoặc không có điều khoản bảo mật hiệu quả. Trong nhiều lĩnh vực kinh doanh thực hành như hợp tác nghiên cứu và phát triển R & D, v.v., các doanh nghiệp sẽ ngày càng phải chú ý quy định và thực thi về hiệu quả các điều khoản bảo mật. Chỉ có thông tin được bảo vệ phù hợp, được ghi trong hợp đồng mới có thể biện minh cho việc bảo vệ và khiếu nại đối với bên thứ ba trong trường hợp bị đánh cắp bí mật thương mại bất hợp pháp. Nội dung của hợp đồng cũng phát triển theo hướng: bảo vệ bí mật, gia công phần mềm và điện toán đám mây, hợp tác phát triển liên doanh và bảo hiểm. Cần lưu ý vai trò của luật hợp đồng trong thời kỳ mới: khi các quan hệ xã hội đổi thay đến chóng mặt, các quy tắc pháp lý chưa kịp ra đời thì chính luật giữa các bên - luật hợp đồng - giữ vai trò tiên phong trong định hình tương tác của các bên tham gia. Thứ năm, an sinh xã hội và lao động cũng là những lĩnh vực chịu sự tác động lớn từ Cách mạng công nghiệp 4.0. Việc đưa các ứng dụng rô bốt, trí tuệ nhân tạo sẽ làm suy giảm lớn khối lượng công việc của con người. Ngược lại, theo kết quả của cuộc điều tra, cũng có những lĩnh vực pháp luật không chịu nhiều tác động từ Cách mạng công nghiệp 4.0. Đó là các lĩnh vực pháp luật như: giải thích pháp luật, án lệ, v.v.. Các luật sư nội bộ được hỏi không quan tâm sự phát triển của luật pháp thông qua án lệ hoặc tự cam kết bởi giới kinh doanh khi nói đến các giải pháp của các vấn đề pháp lý trong nền kinh tế kỹ thuật số. Sự thiếu tự tin trong loại hình phát Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 49 triển luật này có thể được giải thích bởi thực tế là sự phát triển của pháp luật bởi tòa án cao nhất sẽ mất nhiều thời gian. Tuy nhiên, sự năng động và nhanh chóng phát triển kinh tế kỹ thuật số không thể chờ đợi nhiều năm trong sự không chắc chắn về luật pháp. Đổi lại, tự điều chỉnh thường dựa trên một cam kết hành động tự nguyện và do đó không như là quy tắc xử sự chung áp dụng liên tục cho tất cả. Đó chính là vai trò nổi lên của luật hợp đồng. Nhưng về lâu dài có thể là trên cơ sở kinh nghiệm, tự nhận thức, từ đó hoàn thiện quy định pháp luật. Ở Việt Nam cũng như các nước đang phát triển khác, do bối cảnh đặc thù - những mối quan tâm hàng đầu ở các quốc gia phát triển có thể không được chú trọng khi đối mặt với những thách thức pháp lý từ cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0. Các nghiên cứu ở Việt Nam khi chỉ ra các vấn đề ưu tiên trong thời kỳ 4.0 thường đề cao các nguy cơ sau đây: i) thị trường lao động; ii) cạnh tranh của các doanh nghiệp công nghệ; iii) dữ liệu và quyền riêng tư của cá nhân. 6. Minh họa tình huống: Sự độc quyền của công ty công nghệ và sự thay đổi của thị trường lao động Đối tượng hưởng lợi từ Cách mạng công nghiệp 4.0 sẽ không đồng đều: những người tiên phong về kỹ thuật số chủ yếu là các công ty lớn; nhưng vẫn có một số công ty chưa thích ứng với mô hình kinh doanh cũng như việc thực hiện đổi mới kỹ thuật số đặc biệt là các lao động trình độ thấp hoặc chưa bắt nhịp được với công nghệ mới. 50 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... Ở tầm nhìn gần, xin minh hoạ sự đổi thay của pháp luật từ hai khía cạnh: sự “độc quyền” của các công ty công nghệ; và sự chuyển dịch của thị trường lao động. 6.1. Sự độc quyền của các công ty công nghệ Trong Cách mạng công nghiệp 4.0, có thể thấy rõ về “một cuộc lật đổ ngoạn mục của các doanh nghiệp công nghệ thông tin sẽ diễn ra, họ sẽ chi phối toàn bộ các doanh nghiệp khác”1. Sự bành trướng của các công ty công nghệ có thể lý giải từ các góc độ sau đây: - Khả năng tiếp cận khách hàng cao nhất - do tạo ra môi trường giao dịch nhờ công cụ kỹ thuật số Hầu hết các hành vi giao dịch của con người hiện đại được thực hiện trên môi trường kỹ thuật số - thông tin, và bởi vậy các công ty công nghệ - làm chủ môi trường kỹ thuật số - sẽ nắm và tiếp cận trực tiếp khách hàng. Ví dụ điển hình: thị trường quảng cáo và truyền thông đang cho thấy chịu sự chuyển dịch nhiều nhất - tập trung vào tay các doanh nghiệp công nghệ lớn: Google, Youtube; Facebook, v.v.. Các doanh nghiệp quảng cáo, truyền thông, tiếp thị nhỏ sẽ giảm thiểu trong lĩnh vực quảng cáo truyền thông. Điều này có được là do khả năng tương tác ngày càng tăng trong sử dụng mạng xã hội. Mức độ và tốc độ phản hồi trên kênh truyền thông mạng xã hội là rất nhanh và mạnh. PSY (Park Jaec - Sang - Ca sĩ Hàn Quốc) sẽ chẳng phải là __________ 1. https://danluat.thuvienphapluat.vn/phap-luat-va-cuoc-cach-mang cong-nghiep-4-0-158145.aspx, đăng ngày 20/9/2017. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 51 hiện tượng nếu điệu nhảy ngựa Gangnam Style không có kênh truyền dẫn Internet1. Người làm marketing trong lĩnh vực dược phẩm có thể dùng mạng xã hội để biết được mọi người đang quan tâm đến bệnh gì. Chẳng hạn, nếu quan tâm nhiều đến bệnh viêm khớp, doanh nghiệp sản xuất thực phẩm chức năng có thể sản xuất thêm các loại thuốc giúp tăng sụn khớp, đánh vào nhu cầu để có thêm khách hàng mới. Ngoài ra, có thể tận dụng mạng xã hội để làm truyền thông, giới thiệu dịch vụ mới của phòng khám, bệnh viện; tạo diễn đàn để mọi người thảo luận, qua đó, để xem họ quan tâm, lo lắng về bệnh tật ra sao... Trong khi đó, ở các lĩnh vực kinh doanh khác như hàng điện tử, công nghệ, gia dụng,... bán hàng online hay offline gần như là một, chứ không còn tách bạch rõ như trước nữa. Ông Đỗ Hải - Phó Giám đốc Công ty EQVN (Trung tâm đào tạo DIGITAL MARKETING) giải thích, Google gần đây đã đưa ra khái niệm mới về nghệ thuật bán hàng “Thời khắc thứ zero”: “Bây giờ, quyết định mua hàng đã được khách hàng thực hiện tại nhà, họ xem trước thông tin về món đồ cần mua ở trên mạng và ra quyết định, khi tới cửa hàng chỉ mua đồ và đi về, người bán hàng khỏi giải thích”, ông Hải cho biết và khuyên doanh nghiệp muốn bán hàng thì phải biết “mai phục” khách hàng từ trên mạng. Những cửa hàng trang __________ 1. Xem Hoàng Tùng: https://doanhnhansaigon.vn/marketing-quang cao/di-tim-chen-thanh-trong-marketing-thoi-internet-1082162.html, đăng ngày 09/11/2017. 52 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... trí lung linh, treo băng rôn, nhân viên lộng lẫy sẽ gần như vô nghĩa khi có vô số những comment (bình luận) theo chiều hướng tiêu cực. - Khả năng sử dụng các thuật toán để đo đếm, nắm được dữ liệu khách hàng, thậm chí định hướng hành vi khách hàng Ví dụ: “Mattersight là một công ty ra đời cách đây mười năm và sử dụng thuật toán trí tuệ nhân tạo kết hợp với một phương pháp do NASA phát triển nhằm đánh giá tính tương thích của các phi hành gia được gửi vào không gian cùng với nhau để tạo lập hồ sơ khách hàng. Khi tập hợp dữ liệu, hệ thống này sẽ có thể “bắt cặp” khách hàng với các đại diện bán hàng có tính cách tương thích và như thế có thể phục vụ họ tốt hơn. Những công nghệ này đang tăng tốc chóng mặt. Nếu như công nghệ của Mattersight là tiên tiến thì cũng có những công cụ phân tích cá tính và tâm trạng cơ bản hơn đang hiện diện trên các nền tảng như Amazon Web Services, Watson Developer Cloud và Microsoft Azure. IBM (Tập đoàn công nghệ máy tính đa quốc gia) thậm chí hy vọng rằng trong năm năm nữa chúng ta sẽ có thể phân tích các dạng rối loạn thần kinh qua giao diện thoại. Do đó marketing truyền thống đã thay đổi: “Khi bước vào một cửa hàng, chúng ta thường mặc định rằng một người bán hàng sẽ tiếp cận, hỏi vài câu và trong vài giây sẽ hình thành một trải nghiệm bán hàng đáp ứng nhu cầu của chúng ta. Nếu đó là cửa hàng bạn thường đến, bạn mong đợi người bán hàng đã biết sở thích của mình và điều chỉnh trải nghiệm đó cho phù hợp với nhu cầu của bạn vào ngày hôm đó. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 53 BloomReach là một nền tảng với chức năng tương tự cho thương mại điện tử. Nếu bạn muốn mua một chiếc váy dạ hội, ứng dụng này sẽ lập tức chỉ cho bạn những món hàng dựa trên các hành vi trong quá khứ của bạn cũng như các xu hướng mua sắm gần đây. Công ty này mới đây đã mua lại Hippo - một công ty về quản trị nội dung để mở rộng phạm vi trải nghiệm có thể mang lại cho người tiêu dùng. Dần dần, dạng cá nhân hóa này sẽ di chuyển vào thế giới thực. Khi mua vé đi xem một sự kiện thể thao, bạn sẽ nhận được vòng đeo RFID (công nghệ nhận dạng đối tượng bằng sóng vô tuyến) với những câu hỏi ngắn về đội mà bạn yêu thích, “size” áo và những sở thích khác. Khi bạn đến sự kiện, các quầy của nhà tài trợ sẽ trao cho bạn chiếc T-shirt (áo thun) vừa vặn và nếu họ biết bằng bạn từng nhận áo từ nhà tài trợ khác, họ sẽ tặng bạn mũ chẳng hạn. Đi đến đâu bạn cũng sẽ cảm thấy mình giống như một “VIP”. “Ứng dụng của chúng tôi dựa trên dữ liệu và bối cảnh. Khi nguồn dữ liệu được mở rộng và cải thiện để bao gồm cả hồ sơ cá tính và tâm trạng, các nhà tiếp thị có thể mang lại cho khách hàng những trải nghiệm tốt nhất, trong thời gian thực và ở quy mô rộng” - ý kiến của ông Samuel Moore - Công ty BloomReach1. Với các thuật toán, công ty công nghệ có thể định hướng thị trường, có thể làm sai lệch hay khuếch trương sản phẩm thông qua mạng xã hội. __________ 1. Xem: https://doanhnhansaigon.vn/marketing-quang-cao/3-cong-nghe chi-phoi-marketing-tuong-lai-1083307.html, đăng ngày 02/01/2018. 54 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... Theo Tristan Harris, nhà sáng lập dịch vụ kết nối Apture, cựu Giám đốc sản xuất của Google, thì một trong những cái bẫy tâm lý khiến chúng ta chăm tương tác trên Facebook, Twitter, Instagram... chính là bởi chúng mang lại một sự công nhận xã hội giả tạo cho chúng ta, khi chúng ta cảm thấy mình trở nên quan trọng, được yêu mến, được theo dõi. “Khi bạn thấy ai đó “tag” (gắn thẻ - tức nhắc tới một ai đó trong bình luận, hình ảnh...) mình vào bài viết, tấm hình của họ, bạn nghĩ rằng đó là một hành động có chủ đích và là một lựa chọn có ý thức của họ. Nhưng sự thật là Facebook hay Twitter có công cụ tự động để khuyến khích việc “tag”, vì thế đôi khi ai đó “tag” bạn chỉ do đáp lại lời gợi ý của Facebook, chứ không hề có chủ ý “tag” bạn từ đầu” - Tristan Harris nhận định: “Đây là một trong những thủ thuật kinh điển để Facebook, Twitter... sử dụng sự công nhận xã hội thao túng chúng ta. Nó làm khuếch đại sự công nhận xã hội giả tạo, khiến chúng ta cứ tự đặt câu hỏi “Không biết mọi người nghĩ sao về ý kiến, bức hình, dòng trạng thái của mình nhỉ?”. Rồi từ đó cứ liên tục truy cập Facebook, Twitter”1. Sự bất bình đẳng không chỉ gia tăng trong loại hình kinh doanh, mà có thể là tầm quốc gia, thế giới. Ví dụ về kết nối mạng lưới giữa các nhà cung cấp: Người dùng cần một nhà cung cấp dịch vụ Internet (Internet Service Provider - ISP) thường có mạng riêng của mình. Để có thể trao đổi giữa các mạng này, các thỏa thuận cần được thực hiện để kết nối các mạng của các ISP __________ 1. Phạm Tú: https://doanhnhansaigon.vn/marketing-quang-cao/ mang-xa-hoi-thach-thuc-lon-cho-thuong-hieu-1079983.html, đăng ngày 12/9/2017. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 55 và do đó cho phép người dùng từ các ISP khác nhau giao tiếp với nhau. Ví dụ giữa châu Phi và Hoa Kỳ, các khoản phí được trả bởi các nước châu Phi, theo cách này hay cách khác. Hầu hết thời gian, lưu thông giữa các quốc gia châu Phi khác nhau, thậm chí là các nước láng giềng, đi qua ISP mà nó định hướng lại bởi miền Bắc châu Phi và do đó người dùng ở châu Phi phải trả hai thông tin quốc tế. Tương tự, nếu không có điểm kết nối, trao đổi giữa các ISP trong cùng một quốc gia thì phải sử dụng một điểm kết nối ở quốc gia phát triển phía Bắc. Hơn nữa, do giao lưu thương mại ở các nước đang phát triển vẫn còn quá yếu để các bên tham gia có quyền đàm phán. Điều này tạo ra sự bất bình đẳng kinh tế ở tầm thế giới. Rõ ràng sự soán ngôi của công ty công nghệ sẽ dẫn đến dịch chuyển mô hình kinh doanh, và nhu cầu điều chỉnh pháp luật mới, cụ thể là trong lĩnh vực cạnh tranh, chống độc quyền. Nhu cầu này không chỉ ở tầm quốc gia mà đòi hỏi sự hợp tác trên phạm vi quốc tế. Một điều an ủi là sự bành trướng của thuật toán, của công nghệ không thể là tuyệt đối. Thuật toán có thể phân tích và nhắm đúng mục tiêu, nhưng chỉ có con người mới thực sự tạo cảm hứng cho con người. Công cụ thông tin cần được sử dụng kết hợp với các công cụ khác, nhân bản hơn gắn với con người: nghệ thuật, đạo đức, tâm lý v.v.. 6.2. Việc đưa các ứng dụng rô bốt, trí tuệ nhân tạo sẽ ảnh hưởng lớn đến thị trường lao động, tạo ra sự chuyển dịch thị trường lao động Trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp 4.0, một số ngành nghề lại trở nên ưu thế: chế tạo rô bốt; cung ứng các thiết bị 56 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... công nghệ, các công ty công nghệ thông tin1. Ngược lại lực lượng lao động đơn giản, không thích ứng với công nghệ 4.0 sẽ trở nên yếu thế, thậm chí mất việc làm. Sự biến động của thị trường lao động là không thể tránh khỏi với sự xuất hiện của công nghệ thông tin, của trí tuệ nhân tạo. Những nghiên cứu được thực hiện bởi Đại học Oxford cùng nhiều trường đại học khác đã chỉ ra một kết luận đáng kinh ngạc: rô bốt sẽ “tiêu diệt” một nửa lượng công việc hiện tại, ví dụ như Ngân hàng Deutsche với hơn 97.000 nhân viên thông báo trong vòng một thập kỷ tới, một nửa số nhân viên sẽ bị thay thế bởi rô bốt. Theo dự kiến, đến năm 2050 rô bốt sẽ thực hiện hơn 90% công việc tại các nhà máy. Ngoài ra, với các loại việc mới đòi hỏi trình độ cao hơn, rô bốt giúp con người thực hiện những công việc mà trước đây không thể thực hiện được. Tất cả điều này làm thay đổi khái niệm về công việc. Tuy nhiên, cần phải nhìn nhận thẳng thắn rằng việc thay đổi mô hình lao động là một quy luật xuyên suốt lịch sử phát triển xã hội loài người dẫu có gắn với rô bốt, trí tuệ nhân tạo hay không. Không chỉ ở các quốc gia phát triển mà ngay trong các quốc gia đang phát triển thì ngày nay con người hầu hết đang không làm chính những công việc mà các bậc tiền bối của họ đã làm 100 năm trước. Hơn nữa, cũng phải nhìn nhận công bằng rằng nếu như trong tương lai, rô bốt cắt giảm hàng triệu việc làm, nhưng đồng thời rô bốt cũng tạo ra những việc làm __________ 1. Xem https://www.letemps.ch/economie/2016/05/22/industrie-4-0- une-revolution-va-dela-seule-technologie. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 57 mới (những ngành nghề trực tiếp liên quan đến chế tạo, thiết kế và vận hành rô bốt), hoặc qua rô bốt mà mở rộng khả năng làm việc của con người đến những giới hạn hiện nay tưởng không vượt qua nổi (môi trường độc hại, ô nhiễm, đáy biển sâu, trong lòng đất hay không gian vũ trụ...). Bởi vậy, giải pháp về lao động trong thời kỳ mới phải gắn với yếu tố giáo dục, đào tạo và định hướng thị trường lao động. Điều này đòi hỏi bàn tay và sự nhanh nhẹn của chính phủ trong dự báo, lập chiến lược đào tạo lại lực lượng lao động một cách hiệu quả. Trong ngắn hạn, đối đầu với triển vọng mất việc làm từ phía các rô bốt nhân tạo, có nhiều giải pháp pháp lý được đưa ra, đáng kể là đề xuất của Nghị viện châu Âu về việc đóng tiền an sinh xã hội - các doanh nghiệp sử dụng rô bốt có nghĩa vụ đóng an sinh xã hội cao để bù đắp cho phần thuế và bảo hiểm thất nghiệp chi trả cho người lao động. Những thay đổi nhiều chiều như vậy đối với hiện tượng pháp luật đòi hỏi có cách tiếp cận mới trong hệ thống pháp luật thực định (từ xây dựng pháp luật cho đến thi hành pháp luật); trong tư duy - những nghiên cứu về pháp luật; và trong cả cách giảng dạy các môn luật học. Xin dẫn lại lời của học giả Françoise Massit-Folléa: “Điều quan trọng là cái nhìn về Internet trong thời đại mới: không nên coi đó là mối đe dọa và cần đến các biện pháp trấn áp mà cần nhìn nhận như là một hiện tượng tự do và với cái nhìn chia sẻ”1. __________ 1. Françoise Massit-Folléa: “La régulation de l’internet: fictions et frictions”, in trong “Le debat numerique”, Sđd. 58 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... III. CÁC YÊU CẦU, QUAN ĐIỂM VÀ CÁCH TIẾP CẬN ĐỐI VỚI PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ 1. Các yêu cầu của pháp luật trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư Sự tiến triển của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là một xu hướng khó có thể đảo ngược. Tuy nhiên, cần phải nhận thức đầy đủ rằng Cách mạng công nghiệp lần thứ tư tạo ra nhiều giá trị cho sự phát triển mọi mặt của xã hội, nhưng nó cũng gây ra không ít hệ lụy, tác động xấu đối với con người và xã hội. Do vậy, cần làm gì để tận dụng được những giá trị mà Cách mạng công nghiệp lần thứ tư mang lại, nhưng đồng thời có những giải pháp để giải quyết hay hạn chế tối đa các tác động tiêu cực của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Trong bối cảnh đó, pháp luật đóng vai trò then chốt trong hiện thực hóa mục tiêu trên bằng việc tạo ra hành lang pháp lý cho các quan hệ xã hội mới phát sinh, giải quyết các vấn đề mới đặt ra trong cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Pháp luật bao gồm hệ thống quy tắc điều chỉnh việc vận hành và ứng dụng các công nghệ số nhằm bảo đảm rằng tất cả các chủ thể tham gia xây dựng và vận hành các hệ thống này có quyền lợi nhưng đồng thời có trách nhiệm trong việc thúc đẩy các giá trị được thừa nhận chung như pháp quyền, dân chủ, quyền con người. Nhà nước cần xây dựng hệ thống chính sách, pháp luật quy định và bảo đảm các điều kiện để các chủ thể tuân thủ nghĩa vụ, đồng thời khuyến khích họ, Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 59 đặc biệt là các doanh nghiệp trong việc bảo đảm các trách nhiệm của họ đối với việc tuân thủ các giá trị của xã hội và con người. Nhà nước cũng phải có trách nhiệm ban hành các quy tắc và thực thi hệ thống kiểm soát đối với hoạt động của mình trong việc sử dụng các ứng dụng công nghệ số. Trong khi đó, việc sử dụng các ứng dụng công nghệ số của khối tư nhân phải bảo đảm các chuẩn mực về kinh doanh và quyền con người; bảo đảm sự minh bạch và giải trình cao nhất có thể; thiết lập các cơ chế trách nhiệm và khắc phục thích hợp các vấn đề xảy ra1. Minh bạch và trách nhiệm giải trình là nghĩa vụ của tất cả các chủ thể sử dụng và áp dụng các công nghệ số. Trong việc ứng dụng các công nghệ số, đặc biệt là trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo, vấn đề gây tranh cãi nhất chính là sự thiếu minh bạch và trách nhiệm giải trình của việc ứng dụng các công nghệ này. Dù gặp nhiều khó khăn, thách thức trong việc hình thành các chuẩn mực về minh bạch và trách nhiệm giải trình đối với việc áp dụng các máy móc, công nghệ số hay trí tuệ nhân tạo, thì đây cũng là một vấn đề không thể bỏ qua. Sự phát triển và ứng dụng công nghệ trong đời sống vẫn phải bảo đảm sự minh bạch và trách nhiệm của tất cả các chủ thể liên quan. Việc bảo đảm cân bằng giữa các lợi ích trong cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư cũng là một trong những yêu __________ 1. Xem thêm Access Now: “Human Rights in the Age of Artificial Intelligence”, https://www.accessnow.org/cms/assets/uploads/2018/11/trí tuệ nhân tạo-and-Human-Rights.pdf, tr.32-35. 60 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... cầu cơ bản quyết định các chính sách, pháp luật của mỗi quốc gia. Các lợi ích bao gồm: sự phát triển, đổi mới và sáng tạo của công nghệ; lợi ích kinh tế, xã hội mà nó tạo ra; lợi ích quốc gia, dân tộc, lợi ích cộng đồng; các quyền và tự do của con người và các lợi ích khác. Trong bất cứ cuộc cách mạng công nghiệp nào cũng có nhóm người chiến thắng, hưởng lợi, nhưng cũng có những nhóm khác yếu thế, chịu thiệt thòi, vì vậy, chính sách cần bảo đảm cân bằng lợi ích của các nhóm này, một mặt để duy trì động lực phát triển (ghi nhận, ủng hộ thành quả, năng lực làm việc và sáng tạo của họ), nhưng đồng thời phải hỗ trợ, nâng cao khả năng tiếp cận, điều kiện sống để không ai bị gạt ra ngoài lề hoặc để lại phía sau1. Việc ban hành pháp luật tạo hành lang pháp lý cho sự tiến triển của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là cần thiết, nhưng cũng gặp phải không ít các thách thức từ chính cuộc cách mạng này. Sự phát triển quá nhanh và tác động sâu rộng của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư trong đời sống xã hội lại tạo ra những khó khăn, thách thức ngay đối với pháp luật trong việc phát huy vai trò kiểm soát nó. Khác với các công nghệ của các cuộc cách mạng trước đây, các công nghệ 4.0 là những hệ thống cực kỳ phức tạp, phát triển và __________ 1. Xem thêm về ứng xử chính sách và pháp luật một cách phù hợp với các winner và loser trong các cuộc cách mạng công nghiệp: TS. Trần Thị Quang Hồng: Sự phát triển của pháp luật qua các cuộc cách mạng công nghiệp và những gợi ý cho việc hoàn thiện pháp luật Việt Nam trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp 4.0, trong Bộ Tư pháp: Kỷ yếu hội thảo cấp quốc gia Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và những vấn đề pháp lý đặt ra cho việc xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam, Sđd, tr.62-63. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 61 thay đổi rất nhanh và không ngừng dẫn đến việc xây dựng hệ thống các quy tắc trở thành một nhiệm vụ vô cùng khó khăn. Ví dụ, sự phát triển và ứng dụng trí tuệ nhân tạo trên thế giới đang gây ra sự bối rối cho việc thiết lập cơ chế quản trị phù hợp. Hay sự bùng nổ của các nền tảng số, doanh nghiệp nền tảng như Grab, Uber cũng gây ra không ít bối rối, tranh cãi ở Việt Nam và nhiều quốc gia trên thế giới trong việc tạo hành lang chính sách, pháp luật phù hợp. Ngoài việc hoàn thiện, củng cố các nguyên tắc pháp luật truyền thống, cần phải có tư duy đổi mới về pháp luật trên tất cả các phương diện bảo đảm tính đáp ứng và phù hợp của pháp luật trong thời kỳ mới. Các hệ thống ứng dụng công nghệ 4.0 là các hệ thống ứng dụng được xây dựng và vận hành trên phạm vi toàn cầu, có tác động ở mọi cấp độ (quốc tế, khu vực, quốc gia, địa phương) trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, đặc biệt đối với các quyền con người. Vì thế, chỉ pháp luật quốc gia là chưa đủ, mà cần phải có hệ thống quy tắc toàn cầu và khu vực để có cơ chế chung, phối hợp trong việc giải quyết các vấn đề đặt ra của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Điều này cũng hàm nghĩa các quốc gia cần phải tích cực chia sẻ, trao đổi và chủ động tham gia các thảo luận quốc tế, khu vực, đa phương và song phương để thúc đẩy các cơ chế chung, phối hợp, hợp tác và chia sẻ giữa các quốc gia và cộng đồng thế giới. Ngoài ra, quản trị ứng dụng công nghệ 4.0 không chỉ cần đến pháp luật cứng bao gồm các hệ thống quy tắc bắt buộc và các thiết chế kiểm soát và thi hành theo cách tiếp 62 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... cận truyền thống, mà cần phải nhờ đến hệ thống các quy tắc mềm (hệ thống các quy tắc đạo đức, hướng dẫn, quy định của các tổ chức quốc tế, hiệp hội...). Với những đặc điểm của các công nghệ 4.0, pháp luật chính thống khó có thể theo kịp và đầy đủ để điều chỉnh các vấn đề mới nảy sinh, do vậy rất cần đến nhiều nguồn quy tắc mềm bổ sung đóng vai trò điều chỉnh và kiểm soát các ứng dụng này. Chính các doanh nghiệp, hiệp hội sau này sẽ trở thành những chủ thể cũng có thể đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng và tuân thủ các quy tắc quản trị các ứng dụng công nghệ 4.0 vì sự phát triển con người. Các quy tắc này không có giá trị bắt buộc, nhưng trên thực tế có thể lại được tuân thủ một cách hiệu quả vì sự tự nguyện thực hiện trong cộng đồng văn hóa doanh nghiệp và vì sự phát triển của các doanh nghiệp đó. Trong hệ thống pháp luật mềm, quản trị trí tuệ nhân tạo không chỉ cần nhờ đến vai trò của các tổ chức quốc tế, các chính phủ, mà cần đến sự tham gia của tất cả các chủ thể trong xã hội. Nhận biết và làm rõ vai trò của pháp luật mềm và mối quan hệ của nó với pháp luật chính thức cùng với sự tham gia của các chủ thể đa dạng trong quản trị ứng dụng công nghệ số là một trong những định hướng nghiên cứu về pháp luật và quản trị các ứng dụng công nghệ 4.0. Quá trình xây dựng và thực thi các quy tắc và cơ chế kiểm soát hiệu quả cần phải trải qua nhiều giai đoạn và thường mất thời gian và công sức. Trong giai đoạn đầu, các nguyên tắc, tiêu chuẩn, hướng dẫn cần được xây dựng để xác định, giảm thiểu và khắc phục các tác động bất lợi của Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 63 Cách mạng công nghiệp lần thứ tư dựa trên các chuẩn mực, nguyên tắc bảo đảm tính đáng tin cậy của việc ứng dụng các công nghệ số. Trong thời gian qua, cộng đồng quốc tế và một số quốc gia đã cho thấy sự quan tâm và nỗ lực trong việc xây dựng, ban hành một số bộ quy tắc hướng dẫn phát triển và ứng dụng công nghệ 4.0, đặc biệt trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo. Trên cơ sở các quy tắc chung, cộng đồng quốc tế và các quốc gia cần phải cụ thể hóa thành các chính sách, pháp luật cụ thể để điều chỉnh về lĩnh vực này. 2. Các quan điểm, cách tiếp cận đối với pháp luật trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là một cuộc cách mạng đặc biệt về tốc độ phát triển, mức độ, quy mô tác động và sự phức tạp của các vấn đề nảy sinh, vì thế cũng có nhiều quan điểm, cách tiếp cận ứng xử của con người về cuộc cách mạng này nói chung và các quan điểm, cách tiếp cận đối với pháp luật nói riêng trong bối cảnh của nó. Dựa trên mức độ ưu tiên các lợi ích mà Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đem lại, có ít nhất 4 cách tiếp cận cơ bản sau đây: (i) Cách tiếp cận ưu tiên sự phát triển của công nghệ số tạo điều kiện cho quá trình phát triển của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư Cách tiếp cận này chú trọng tạo ra các điều kiện tốt nhất để phát triển công nghệ, tạo tiền đề cho sự phát triển của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Các giá trị, lợi ích của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là không phải bàn cãi, 64 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... vì thế việc thúc đẩy sự phát triển nhanh chóng của công nghệ sẽ giúp tạo ra ngày càng nhiều giá trị, lợi ích cho xã hội và con người. Cũng vì thế, ngành công nghiệp công nghệ số ngày càng được tạo điều kiện phát triển. Trong số các lợi ích được đề cập, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư mang lại rất nhiều lợi ích kinh tế, đặc biệt cho các đại tập đoàn công nghệ. Ngoài tiềm lực kinh tế, các đại tập đoàn có rất nhiều vị thế, vai trò ảnh hưởng, thậm chí chi phối quyền lực và việc ban hành chính sách. Tác động trở lại, cách tiếp cận này ngày càng được củng cố. Mỹ có xu hướng ủng hộ cách tiếp cận này với rất nhiều chính sách khuyến khích phát triển công nghệ số, song lại có ít các quy định pháp luật để kiểm soát hay định ra các hạn chế lớn cho các hoạt động này. (ii) Cách tiếp cận ưu tiên sự tôn trọng đầy đủ các chuẩn mực về pháp quyền, dân chủ và các quyền con người Cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư ngoài việc tạo ra nhiều giá trị thì nó cũng tác động rất tiêu cực đến nhiều lĩnh vực như pháp quyền, dân chủ và quyền con người. Cách mạng công nghiệp lần thứ tư mới đang trong giai đoạn đầu phát triển, còn nhiều vấn đề chưa được nhận diện đầy đủ, trong khi các giá trị về pháp quyền, dân chủ và quyền con người là các giá trị cơ bản mang tính phổ quát, vì thế chúng phải được xếp ở vị trí ưu tiên, không thể bị xâm phạm. Các quốc gia theo cách tiếp cận này đặt ra yêu cầu chặt chẽ cho việc ứng dụng công nghệ 4.0 gắn với việc bảo đảm đầy đủ các yêu cầu về pháp quyền, dân chủ và quyền con người. Châu Âu là khu vực đại diện tiêu biểu cho cách tiếp cận này với những nỗ lực rất lớn trong việc định hình các bộ quy tắc ứng dụng Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 65 công nghệ số nói chung và trí tuệ nhân tạo nói riêng dựa trên các quyền con người cơ bản, đạo đức và pháp quyền. (iii) Cách tiếp cận chú trọng đến các lợi ích chính trị, an ninh, trật tự và an toàn xã hội Các ứng dụng công nghệ 4.0 có nhiều tác động tiêu cực, trong đó phải kể đến vấn đề an ninh, trật tự và an toàn xã hội. Các lợi ích chính trị cũng có thể dễ dàng bị xâm phạm thông qua các nền tảng số và các mạng trực tuyến. Trong bối cảnh các vấn đề lợi ích, thì các lợi ích chính trị, an ninh, trật tự và an toàn xã hội được ưu tiên, đặc biệt so với các quyền và lợi ích của doanh nghiệp hay cá nhân, công dân (quyền con người). Ở khía cạnh khác, nhà nước ưu tiên sử dụng các ứng dụng công nghệ nhằm phục vụ các mục đích chính trị, quản lý nhằm bảo đảm sự ổn định chính trị, an ninh, trật tự an toàn xã hội. Các ứng dụng kiểm soát, quản lý dân cư bằng video, hệ thống nhận dạng khuôn mặt, các ứng dụng đánh giá, xếp hạng công dân ở một số quốc gia trên thế giới thể hiện cách tiếp cận này. (iv) Cách tiếp cận hài hòa các lợi ích Đây là cách tiếp cận hài hòa các lợi ích nêu trên, bao gồm các lợi ích phát triển công nghệ (gắn với lợi ích kinh tế), lợi ích chính trị, an ninh, trật tự và an toàn xã hội, lợi ích pháp quyền, quyền con người. Hàn Quốc có xu hướng đi theo cách tiếp cận này với “Kế hoạch lấy con người làm trung tâm ứng phó với cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư nhằm thúc đẩy tăng trưởng”, gọi tắt là I-KOREA 4.0, được công bố vào tháng 11/2017 với phương châm lấy con người làm trung tâm, bảo đảm mọi người Hàn Quốc đều có chỗ đứng, đều tham gia và được hưởng thụ thành quả của cuộc Cách mạng 66 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... công nghiệp lần thứ tư, dựa trên 4 giá trị: thông minh; đổi mới sáng tạo; bao trùm [không ai bị gạt ra ngoài lề hoặc để lại phía sau]; tương tác1. Trong các cách tiếp cận trên, cách tiếp cận hài hòa các lợi ích đang dần trở nên phổ biến. Thực tế, không quốc gia nào chỉ nhấn mạnh một cách tiếp cận, mà đều áp dụng ở những mức độ khác nhau. Với sự tương thích của một quốc gia Đông Á và những thành quả của Kế hoạch ứng phó cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư của Hàn Quốc, Việt Nam nên tham khảo mô hình này để thiết kế các kế hoạch, chiến lược cũng như xây dựng các chính sách, quy định pháp luật cụ thể về vấn đề này trong tương lai. Đây cũng là cách tiếp cận phổ biến trong cuốn sách này. Dựa trên mức độ can thiệp của pháp luật đối với các vấn đề ứng dụng công nghệ, cũng có hai cách tiếp cận chính. Cách tiếp cận thứ nhất cho rằng pháp luật không nên can thiệp quá sâu điều chỉnh các vấn đề công nghệ, vì như thế sẽ làm mất hoặc giảm đi sự năng động, sáng tạo trong phát triển và ứng dụng công nghệ, do vậy làm giảm động lực, khả năng phát triển của công nghệ. Ngoài ra, sự biến động quá lớn, khó dự đoán của các công nghệ 4.0 mới nổi và các ứng dụng của chúng trong giai đoạn đầu, chưa bộc lộ đầy đủ các thách thức, bất cập của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư __________ 1. Xem thêm Viện nghiên cứu Khoa học pháp lý, Bộ Tư pháp: Kinh nghiệm của Hàn Quốc trong việc xây dựng chính sách pháp luật thích ứng với cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, trong Bộ Tư pháp: Kỷ yếu hội thảo cấp quốc gia Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và những vấn đề pháp lý đặt ra cho việc xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam, Sđd, tr.121-141. Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ... 67 cũng là một trong những lý giải cho cách tiếp cận vấn đề một cách thận trọng. Cách tiếp cận này khá phổ biến trên thế giới, và nó một phần cũng lý giải cho hiện trạng thiếu vắng hoặc chưa đầy đủ của các quy định pháp luật điều chỉnh các vấn đề mới đặt ra trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Trong khi chưa có các quy định mới, các quy định pháp luật hiện hành vẫn có thể được áp dụng hoặc giải thích cho phù hợp với các vấn đề mới đặt ra. Tuy vậy, khác với cách tiếp cận trên, cách tiếp cận thứ hai cho rằng cần phải tích cực xây dựng các quy định pháp luật, đặc biệt là cơ chế thực thi mới để giải quyết, xử lý các vấn đề rất mới, phức tạp so với các vấn đề truyền thống, đơn giản hơn. Đặc biệt, đối với các tác động tiêu cực có mức độ nghiêm trọng lớn hơn từ các ứng dụng công nghệ, như các vi phạm về quyền con người, pháp quyền và dân chủ thì càng cần phải có sự can thiệp của pháp luật. Hầu hết các tác giả cuốn sách này đồng ý quan điểm cần phải có sự can thiệp của pháp luật đối với các vấn đề mới đặt ra, trong khi đó vẫn có tác giả chọn cách tiếp cận thận trọng trong điều chỉnh chính sách, pháp luật nhằm thích ứng với các công nghệ 4.01. Tuy vậy, với đề xuất điều chỉnh chính sách, pháp luật, hầu hết các tác giả đều chỉ ra những khó khăn, thách thức trong các đề xuất, thay đổi chính sách, pháp luật điều chỉnh các vấn đề mới mà Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đặt ra. __________ 1. Các tác giả thể hiện cách tiếp cận thận trọng trong phần viết về luật dân sự của cuốn sách này. Xem thêm: Phần IV (Luật dân sự trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư), trong Chương II cuốn sách (Tổng quan pháp luật trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư). 68 Chương II TỔNG QUAN PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ I. LUẬT HIẾN PHÁP TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ Cách mạng công nghiệp lần thứ tư tạo ra sự thay đổi vượt bậc đối với sự phát triển của loài người, có tác động rất lớn và sâu sắc đến các vấn đề cơ bản của con người, từ kinh tế, xã hội, quyền con người cho đến các vấn đề tổ chức, thực thi quyền lực nhà nước. Vì thế, Hiến pháp - với tư cách là đạo luật cơ bản của mỗi quốc gia cũng chịu tác động chung của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, đồng thời nó cũng đặt ra những vấn đề, thách thức đối với Luật Hiến pháp. 1. Tác động của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đối với việc thực thi một số quyền và tự do cơ bản Cách mạng công nghiệp lần thứ tư với sự ra đời và phát triển các ứng dụng công nghệ số đặc biệt như điện toán đám mây (cloud computing), dữ liệu lớn (big data), trí tuệ nhân tạo (artifical intelligence - AI) và Internet kết nối vạn vật (Internet of things - IoT) sẽ kích hoạt mọi sự thay đổi, đặc Chương II: TỔNG QUAN PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH... 69 biệt nó xâm nhập vào tất cả các khía cạnh của đời sống xã hội, con người ở nhiều cấp độ khác nhau. Các ứng dụng công nghệ 4.0 không chỉ được hiểu là công nghệ, mà nó được ứng dụng, thẩm thấu trong xã hội với các mối quan hệ không thể tách rời. Chính vì vậy, Cách mạng công nghiệp 4.0 và các ứng dụng của nó gắn bó mật thiết với con người, quyền con người. Cách mạng công nghiệp lần thứ tư tạo ra rất nhiều giá trị cho con người, nhưng nó cũng gây ra không ít hệ lụy đến việc bảo đảm các quyền con người với tư cách là các quyền và tự do tự nhiên hình thành từ trước khi có Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, vẫn luôn và sẽ mãi phải được tôn trọng cùng với sự phát triển của xã hội, của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Cách mạng công nghiệp lần thứ tư có tác động tích cực trong việc thúc đẩy các quyền con người trong lĩnh vực chính trị - dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội ở các mức độ khác nhau. Có thể kể đến một số quyền nhờ có Cách mạng công nghiệp lần thứ tư mà được thúc đẩy đáng kể như quyền về thông tin (tiếp cận, sử dụng và chia sẻ thông tin), quyền tham gia, giám sát (thông qua các kênh trực tuyến dễ tiếp cận và tự do), quyền phát triển, quyền được hưởng thụ và chia sẻ các giá trị văn hóa (thông qua các kênh trực tuyến như kênh nghe nhạc Youtube, các kênh chia sẻ du lịch, văn hóa trực tuyến...), quyền tiếp cận công lý (thông qua các trợ lý trí tuệ nhân tạo trong quy trình tố tụng, tư vấn pháp luật), quyền được tiếp cận các dịch vụ công (thông qua chính phủ điện tử, chính phủ số), quyền tự do bày tỏ quan điểm, thảo luận (thông qua các kênh, nền tảng số, mạng xã hội)... Bên cạnh các tác động 70 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... tích cực, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư cũng gây ra những tác động tiêu cực, có hại đến việc thực thi một số quyền con người cơ bản, đặc biệt quyền về thông tin cá nhân và đời tư, quyền bình đẳng và không bị phân biệt đối xử, quyền tham gia, quyền lao động, việc làm, quyền về sở hữu trí tuệ, quyền được bảo vệ danh dự, nhân phẩm... Các quyền con người không chỉ chịu tác động tích cực hoặc tiêu cực mà nó chịu tác động cả tích cực và tiêu cực ở những mức độ, khía cạnh khác nhau. Ví dụ, các ứng dụng công nghệ 4.0 giúp cho người dân có cơ hội và điều kiện thực hiện tốt hơn quyền tham gia (thông qua việc bảo đảm quyền thông tin tự do hoặc thông qua các ứng dụng tạo điều kiện thuận lợi và dễ tiếp cận thực hiện quyền tham gia trong chính phủ điện tử, chính phủ mở, dữ liệu chính phủ mở...). Tuy vậy, quyền tham gia cũng bị ảnh hưởng tiêu cực khi các không gian, nền tảng số bị kiểm soát và chi phối hoặc bị sử dụng vào các mục đích không chính đáng1. Trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, có một số yếu tố, khía cạnh còn là rào cản, thậm chí đối ngược với việc thực thi một số quyền con người. Những ví dụ sau đây sẽ minh chứng cho điều đó: (i) Việc bảo đảm quyền về thông tin cá nhân và đời tư gặp thách thức vô cùng lớn trong sự phát triển của Cách mạng __________ 1. Xem thêm Phần I (Quyền con người trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư), Phần VII (Trí tuệ nhân tạo trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ 4) và các mục khác có liên quan trong Chương III (Một số vấn đề pháp lý trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư) của cuốn sách này. Chương II: TỔNG QUAN PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH... 71 công nghiệp lần thứ tư cùng với các ứng dụng của nó như trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (big data), không gian mạng. Sự phát triển của các ứng dụng này gắn liền với sự mở rộng của các thông tin nó thu thập được. Thông tin càng lớn, dữ liệu càng lớn thì các ứng dụng càng phát triển lớn mạnh. Chính vì thế, bảo vệ quyền về thông tin cá nhân và đời tư có thể nói là một trong những nhiệm vụ khó khăn nhất, thách thức nhất trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. (ii) Quyền bình đẳng, không bị phân biệt đối xử, quyền việc làm, lao động và đời tư với sự phát triển của trí tuệ nhân tạo. Sự tồn tại của trí tuệ nhân tạo không phải là con người nhưng như con người, thậm chí thay thế con người và giỏi hơn con người. Điều này cho thấy sự khác biệt rất lớn của các ứng dụng công nghệ 4.0 so với các cuộc cách mạng trước đây. Hệ quả là, sự bất bình đẳng, phân biệt đối xử, quyền việc làm, lao động sẽ bị tác động trực tiếp và rất lớn. (iii) Phạm vi và giới hạn của quyền và tự do của con người trên các không gian mạng trực tuyến, nền tảng số. Thực vậy, rất khó để bảo đảm sự giới hạn các quyền con người trên các không gian ảo, nền tảng số - bản chất không phải là đời thực và khó kiểm soát. Vì thế các giới hạn đối với quyền con người trong đời sống thực sẽ khó áp dụng trên không gian mạng trực tuyến. (iv) Việc bảo vệ, bảo đảm quyền con người trong các không gian, ứng dụng, nền tảng số sẽ gặp phải vô số trở ngại, như tình trạng tùy tiện, khó kiểm soát trên không gian mạng trực tuyến (ảo, ẩn danh). Mục đích tạo ra một không gian mạng để tránh hoặc không bị kiểm soát bởi các 72 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... quy tắc xã hội là động lực ban đầu để phát triển các mạng trực tuyến. Cũng chính vì thế, hàng loạt các vấn đề đặt ra là làm thế nào để các hoạt động trên các không gian này, từ hành vi cá nhân, hoạt động kinh doanh cho đến việc thực thi quyền lực nhà nước phù hợp với các quy tắc là thách thức vô cùng lớn. Những tác động của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đối với quyền con người ở cả khía cạnh tích cực và tiêu cực diễn ra khắp nơi trên thế giới cũng như ở Việt Nam. Những vấn đề này đã được nêu ra trong chuyên đề “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và những vấn đề đặt ra đối với cải cách pháp luật bảo đảm quyền con người” tại Hội thảo “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và những vấn đề đặt ra đối với cải cách pháp luật Việt Nam”, do Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội tổ chức năm 2018. Ở Việt Nam, dù Cách mạng công nghiệp lần thứ tư chưa diễn ra, nhưng những tác động của quá trình chuyển đổi số đang bắt đầu diễn ra đã tác động rất lớn đến việc bảo đảm các quyền con người được Hiến pháp và pháp luật Việt Nam ghi nhận. Trên phương diện Luật Hiến pháp, vấn đề then chốt là cần phải bảo đảm các trách nhiệm của Nhà nước trong việc tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm các quyền con người trong bối cảnh mới của sự phát triển các ứng dụng công nghệ số ở Việt Nam hiện nay. Nhà nước cần dự liệu xây dựng các cơ chế nhân quyền mới, đồng thời hoàn thiện cơ chế hiện hành có khả năng thích nghi hơn với điều kiện mới của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Chương II: TỔNG QUAN PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH... 73 2. Tác động của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đối với tổ chức và thực thi quyền lực nhà nước Trong lĩnh vực quyền lực nhà nước, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư cũng thúc đẩy thực thi các giá trị của Hiến pháp, nhưng đồng thời cũng có những mặt trái gây ra đối với việc tổ chức và thực thi quyền lực nhà nước. Ở khía cạnh tích cực, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư giúp thúc đẩy nguyên tắc, giá trị hiến pháp như công khai, minh bạch, trách nhiệm giải trình, quyền tham gia, giám sát quyền lực, hiệu lực, hiệu quả, đáp ứng (các nhu cầu, nguyên vọng của người dân)1. Về quyền tham gia, sự phát triển các ứng dụng công nghệ 4.0 cũng thúc đẩy người dân tham gia vào quy trình lập hiến. Các nhà lập hiến gần đây bắt đầu sử dụng các trang web và điện thoại di động để giáo dục, nâng cao nhận thức của người dân về quy trình lập hiến và khuyến khích, thúc đẩy họ tham gia vào các vấn đề hiến pháp mà họ quan tâm. Đồng thời, các trang web cũng được sử dụng để tham vấn các chuyên gia quốc tế về các vấn đề __________ 1. Xem thêm Phần II (Luật hành chính trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư) trong Chương II (Tổng quan pháp luật trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư), các Phần II (Quản trị nhà nước trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư), Phần III (Chính phủ điện tử trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư), Phần IV (Chính phủ mở trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư), Phần V (Phòng, chống tham nhũng trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư) trong Chương III (Một số vấn đề pháp lý trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư) của cuốn sách này. 74 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... trong quá trình ban hành, sửa đổi Hiến pháp1. Ở Việt Nam, việc ứng dụng công nghệ trong tuyên truyền, tiếp thu ý kiến người dân và các chuyên gia, kể cả ý kiến chuyên gia từ nước ngoài được thực hiện khá hiệu quả, góp phần tạo ra một bản Hiến pháp với nhiều điểm tiến bộ. Ở khía cạnh tiêu cực, những tác động của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư gây ra vấn đề cơ bản của Luật Hiến pháp, cụ thể như sau: (i) Sự ảnh hưởng, chi phối của các đại tập đoàn (giants) về công nghệ 4.0 Các đại tập đoàn (giants) về công nghệ như Google, Facebook, Apple, Amazon... với sức mạnh chuyển đổi số và trí tuệ nhân tạo đã ảnh hưởng, chi phối quyền lực chính trị thông qua nhiều phương thức khác nhau: Sức mạnh kinh tế và tiền bạc chi phối, ảnh hưởng chính trị; Kiểm soát các nền tảng (số) phục vụ các thảo luận chính trị và ra quyết định trong các cuộc bỏ phiếu (bầu cử, trưng cầu ý dân); Thu thập và lưu trữ lượng tin khổng lồ về mọi người, mọi chủ thể trong xã hội, kể cả của các chính phủ, tổ chức quốc tế, liên quốc gia; Thống trị trong việc phát triển các hệ thống công nghệ và trí tuệ nhân tạo phục vụ cho các mục đích của họ. Ở Việt Nam, chưa xuất hiện các đại tập đoàn về công nghệ với sức mạnh có thể ảnh hưởng chi phối quyền lực chính trị, nhưng Việt Nam cần dự tính sự phát triển này là một điều chắc chắn sẽ xảy ra khi Cách mạng công nghiệp lần __________ 1. United States Institute of Peace, New Technology in Constitution Making, Speical Report 343, Washington, DC, May 2014. Chương II: TỔNG QUAN PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH... 75 thứ tư diễn ra. Vì thế, ngay từ bây giờ, trong quá trình xây dựng chiến lược quốc gia về Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, Việt Nam cần coi trọng vấn đề trên để đưa ra các chính sách đúng đắn có tính dài hạn, trên cơ sở đó đề xuất khuôn khổ pháp luật tạo hành lang pháp lý cho sự phát triển đúng đắn của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư trong thời gian tới. (ii) Vấn đề bảo đảm nguyên tắc pháp quyền trên không gian mạng và các nền tảng công nghệ 4.0 Trong cuốn sách “Google Books”, Scott Rosenberg đã miêu tả thái độ ban đầu của Thung lũng Silicon như là để phát triển công nghệ và không tuân thủ pháp luật (gắn với phong trào thúc đẩy tự do và trao quyền cá nhân). Các công ty công nghệ 4.0 thường bỏ qua hoặc coi thường các quy định pháp luật để phát triển và ứng dụng các công nghệ vì nhiều mục đích khác nhau. Thực trạng vi phạm phổ biến và nghiêm trọng của trí tuệ nhân tạo và các chủ thể trên không gian mạng (các vi phạm về quyền con người, bản quyền, thuế, phát ngôn thù hận, “fake news”, an ninh mạng, bầu cử...). Về nguyên tắc, ở đâu có sự sai phạm thì ở đó cần có sự điều chỉnh của pháp luật để xử lý các vi phạm và bảo đảm các quyền, lợi ích chính đáng, hợp pháp. Tuy vậy, khuôn khổ pháp luật và các cơ chế giám sát, xử lý hiện hành chưa hoặc khó đáp ứng trong việc giải quyết, xử lý các vấn đề vi phạm trên không gian mạng. Trên thực tế, nhiều vấn đề trong lĩnh vực công nghệ số còn chưa được điều chỉnh bởi pháp luật. Pháp luật chưa được đổi mới kịp thời so với sự phát triển nhanh như vũ bão của công nghệ và trí tuệ nhân tạo. 76 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... Ở Việt Nam, thực trạng vi phạm pháp luật, thiếu trách nhiệm và khó kiểm soát các hành vi vi phạm pháp luật và vi phạm quyền, lợi ích của người khác đã xuất hiện ngay từ khi các không gian mạng xã hội được thiết lập, đặc biệt trong thời gian gần đây khi mạng xã hội bùng nổ với sự tham gia phổ biến của công chúng trên các không gian đó. Mặc dù, nhiều quy định pháp luật được ban hành, công tác quản lý nhà nước và xử lý các sai phạm trên không gian mạng đã được thúc đẩy, nhưng hiện trạng vẫn còn rất ngổn ngang, nhiều bất cập. Cũng do nhận thức chưa đầy đủ về bản chất của không gian mạng, công tác tổ chức thực thi pháp luật trên môi trường mạng và trên không gian mạng xã hội chưa được quan tâm đúng mức1. Một trong những định hướng đổi mới cơ chế giám sát các hành vi vi phạm trên không gian mạng chính là việc ứng dụng các công nghệ số để phát hiện và xử lý các hành vi vi phạm. (iii) Sự ảnh hưởng tiêu cực đối với việc thực thi dân chủ Có quan điểm cho rằng: Những tiến bộ của công nghệ số, trí tuệ nhân tạo và khả năng không gian mạng tạo ra các cơ hội cho các chủ thể độc hại phá hoại nền dân chủ một cách tình cờ và hiệu quả hơn những gì ta thấy từ trước tới nay. Việc ứng dụng công nghệ số, trí tuệ nhân tạo có thể phá hoại dân chủ thông qua các hệ thống công nghệ số và trí tuệ nhân tạo được sử dụng để truyền bá thông tin sai lệch dẫn đến làm giảm, thay __________ 1. TS. Nguyễn Văn Cương: “Một số yêu cầu mới về tư duy pháp lý thích ứng Cách mạng công nghiệp lần thứ tư”, trong Bộ Tư pháp: Kỷ yếu hội thảo khoa học cấp quốc gia Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và những vấn đề pháp lý đặt ra cho việc xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam, Sđd, tr.73. Chương II: TỔNG QUAN PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH... 77 đổi nhận thức, hành vi của công dân. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến quyền tham gia và quyết định các vấn đề chính trị - xã hội. Trên thực tế, các hệ thống, diễn đàn chịu sự kiểm soát của các công nghệ số và trí tuệ nhân tạo đã thao túng truyền thông, định hướng dư luận, can thiệp, ảnh hưởng đến việc thực thi quyền bầu cử (ví dụ: sự nghi ngờ chiến dịch can thiệp của Nga vào cuộc bầu cử Tổng thống Mỹ năm 20161). Ở Việt Nam, vấn đề ảnh hưởng của các công nghệ số và trí tuệ nhân tạo đối với việc thực thi các quyền làm chủ chưa có cơ hội và điều kiện xảy ra xuất phát từ những đặc thù của thể chế chính trị và bầu cử của nước ta. Tuy vậy, cùng với quá trình đổi mới bầu cử theo hướng nâng cao tính cạnh tranh, bảo đảm vận động bầu cử thì Việt Nam cũng cần tính đến những yếu tố có thể đặt ra từ cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Bên cạnh đó, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư cũng tạo ra một số vấn đề khác đối với Luật Hiến pháp ở một số quốc gia trên thế giới, bao gồm: - Sự gia tăng các ứng dụng công nghệ trong thực thi quyền lực nhà nước và các vấn đề đặt ra Ngày càng nhiều các ứng dụng công nghệ (như trí tuệ nhân tạo, chính phủ điện tử, chính phủ số...) được sử dụng để thực thi quyền lực nhà nước. Việc xác định tư cách chủ thể, tính chính danh, trách nhiệm giải trình của trí tuệ nhân tạo và các chủ thể có liên quan là các vấn đề quan trọng được nêu ra trong nhiều phần của cuốn sách này. Bản thân các quy định Hiến pháp hiện hành đang thiếu vắng các quy định __________ 1. Báo Tuổi trẻ Online, đăng ngày 20/8/2020. 78 PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP... liên quan đến các ứng dụng công nghệ trong thực thi quyền lực nhà nước. Việc áp dụng các quy định hiện hành đã cho thấy những thiếu hụt, thậm chí lỗi thời trong việc kiểm soát các vấn đề đặt ra, ví dụ như vấn đề trách nhiệm giải trình, tính chính danh của việc áp dụng trí tuệ nhân tạo trong thực thi quyền lực nhà nước. Giải pháp coi trí tuệ nhân tạo là trợ lý (cho người sử dụng, phát triển nó) chưa thể lý giải hết được vấn đề khi trí tuệ nhân tạo ngày càng phát triển và có tính tự chủ ngày càng cao. - Sự lạc hậu, chậm thay đổi của Hiến pháp so với sự phát triển của công nghệ 4.0 Tương tự như vấn đề ứng dụng công nghệ trong thực thi quyền lực nhà nước đã được nêu ở trên, khi sự phát triển của các ứng dụng công nghệ mới cùng với những tác động của nó và các vấn đề đặt ra trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, nhưng các quy định Hiến pháp chưa theo kịp thì vấn đề áp dụng, giải thích Hiến pháp được thực thi như thế nào là một vấn đề lớn đặt ra. Cách giải thích Hiến pháp theo nghĩa gốc (khi được ban hành) tỏ ra không còn phù hợp hoặc ít nhất gặp nhiều thách thức bởi những điều quá mới và phát triển của công nghệ 4.0 so với thời kỳ Hiến pháp được ban hành. Trong khi các giải thích theo bối cảnh cũng khó áp dụng trong các điều kiện tương tự1. __________ 1. Xem thêm Thomas Fetzer & Christopher S. Yoo: “New Technologies and Constitutional Law”, 2012. Faculty Scholarship at Penn Law. 545. https://scholarship.law.upenn.edu/faculty_ scholarship/545; Edoardo Celeste, Digital Constitutionalism: Mapping the Constitutional Response to Digial Technology’s Challenges, SSRN Electronic Journal, July 2018. https://www.researchgate.net/publication/327257984.