Bàn về chính quyền

Marcus Tullius Cicero (106-43 TCN) là một nhà hùng biện tài danh, một chính trị gia nổi tiếng, và nhà văn Latin cổ điển lỗi lạc. Ông sinh năm 106 TCN tại thị trấn Arpinum, cách Rome khoảng 50 dặm, xuất thần từ một gia đình thứ dẫn vốn chưa từng có ai nắm chức lớn trong chính quyền. Bước chân vào chính trường khi còn trẻ, Cicero được xem là một “người mới” (novus homo), nên con đường thăng tiến của ông rất gian nan. Năm 75 TCN, ông được bổ nhiệm vào chức quan giám tài’ tại tỉnh đảo Sicile. Ông được dân chúng tin tưởng, đến nỗi năm năm sau, năm 70 TCN, họ phải đến nhờ ông tố cáo viên thống sứ tham nhũng của họ là Verres. Ông soạn sẵn bài luận tội cho hai phiên xử, nhưng chỉ mới xong phiên xử đầu Verres đã phải bỏ trốn và không bao giờ trở lại Sicile. Sau đó, năm 63 TCN, ông lên đến nấc thang danh vọng cao nhất với chức chấp chính quan (có quyền hạn tối thượng, nhiệm kỳ một năm). Trong năm ây, ông đã đập tan âm mưu đảo chính của Lucius Sergius Catilina, một nhà quý tộc bất mãn vì không được bổ nhiệm chức này.
Thập niên 50 TCN, quyền lực của Gaius Julius Caesar bắt đầu lớn mạnh, còn Cicero, mặc dù kính trọng, nhưng vì không ưa Caesar nên đã lui về ở ẩn. Trong thời gian này, ông hoàn thành hầu hết những tác phẩm quan trọng. Sau đó Caesar và Pompey tranh giành quyền hành. Họ kết hợp với Crassus nắm quyền lãnh đạo, dưới danh xưng triumviri, tức là tam đầu chế. Cicero quyết định ủng hộ Pompey và theo ông này đến Hy Lạp. Sau khi Pompey thua trận Pharsalus năm 48 TCN, ông trở về Ý tiếp tục sống ẩn dật cho đến khi Caesar bị ám sát năm 44 TCN – biến cố đẫm máu này làm ông kinh hoàng và ghê tởm vì sự tàn bạo của nó, dù ông là bạn với thủ phạm Brutus. Một lần nữa, ông chọn sống ẩn dật, và viết hai tiểu luận Cato the Elder on Old Age (Tuổi già của Cato Già), và Laelius on Friendship (Laelius trong tình bạn), cùng một số tác phẩm triết học khác.
Khi ba người hùng mới, Octavian (tức Octavius, con nuôi của Julius Ceasar, sau khi thắng trận Actium, năm 31 TCN, đã lên ngôi hoàng đế dưới tên Augustus), Mark Antony (tức Marcus Antonius, người tình của Cleopatra) và Lepidus thành lập Tam đầu chế thứ hai, Cicero theo phe Octavian. Chẳng những ủng hộ Octavian, ông còn viết 14 bài hùng biện tấn công Mark Antony dữ dội (Philippics) nên đã chuốc lấy hận thù. Sau đó, Octavian và Mark Antony tạm thời bắt tay cùng nhau lập một danh sách những công dân bị đặt ngoài vòng pháp luật. Octavian tìm mọi cách bênh Cicero nhưng Mark Antony vẫn căm thù ông và Octavian đành im lặng. Cicero định bỏ trốn, nhưng bị một học trò tâm phúc phản bội; và ngày 7 tháng 12 năm 43 TCN, ông bị thủ hạ của Mark Antony đến bắt, chặt đầu và hai bàn tay, đưa đi đóng đinh tại Quảng trường Rome – hành động dã man mà người La Mã cũng phải kinh hãi và không bao giờ tha thứ.
Không chỉ là một biện giả vĩ đại bậc nhất La Mã, Cicero được xem là một nhà văn lớn của nền văn chương cổ điển Latin trong giai đoạn từ năm 70 TCN đến năm 14 CN, cùng với hai thi hào đương thời là Horace và Virgile. Sau khi lãnh thổ Rome vươn dài và ổn định, văn chương Latin trở nên cực thịnh với những tên tuổi lẫy lừng khác. Hệ thống tác phẩm của Cicero đồ sộ, phong phú và đa dạng, gồm: a) Khoảng 58 bài còn giữ được trong số 88 diễn văn và biện hộ, b) 6 tiểu luận còn được giữ về thuật hùng biện, trong đó có, chẳng hạn, De inventione (Phương cách lý luận để thuyết phục người nghe) và On Orators (về nhà hùng biện, tài diễn thuyết), c) 45 tiểu luận triết học, đây là thời gian ông tự rút lui khỏi chính trường, sống ẩn dật; các tác phẩm tiêu biểu bao gồm: De Republica (Về Nền Cộng Hòa), On Laws (Về Luật pháp), On the Nature of Gods (Về bản thể của các Thần linh), De divinatione (Về thuật chiêm đoán, tiên tri), Paradoxa Stoicorum (Mâu thuẫn của phái Khắc kỷ)… d) Thư tín rất phong phú, trải dài suốt cuộc đời nhưng chỉ còn lại 800 lá. Những lá thư này cho thấy quan niệm của ông về triết lý, lập trường chính trị, mối liên hệ tình cảm giữa ông và một số người đương thời, và cùng với những bài diễn văn, cung cấp cho lịch sử những bằng chứng hùng hồn về các khía cạnh khác nhau của thời đại ông đang sống.
Cicero nổi tiếng với những câu châm ngôn hết sức sâu sắc. Ông chính là tác giả của câu nói: “Một ngôi nhà không có sách vở cũng như một cơ thể không có tâm hồn” hay một câu châm ngôn vô cùng sâu sắc về quốc gia, dân tộc: “Thật khốn khổ cho một đất nước không có anh hùng, nhưng còn khốn khổ hơn cho đất nước có anh hùng, nhưng đã quên lãng họ.”
Đây là lần đầu tiên quan điểm, tư tưởng và nghệ thuật hùng biện của Cicero được giới thiệu ở Việt Nam. Có thể nói, cuốn sách Bàn về chính quyền là cuốn sách đầu tiên của ông được xuất bản ở nước ta. Cuốn sách là tập hợp 7 bài hùng biện và bài luận của Cicero xoay quanh các hoạt động của chính quyền và nghệ thuật cầm quyền. Ý thức được giá trị của tác phẩm Bàn về chính quyền, chúng tôi quyết định dịch và xuất bản cuốn sách này mặc dù đây là cuốn sách rất khó chuyển ngữ. Sở dĩ khó là vì ngôn ngữ gốc mà Cicero sử dụng là tiếng Latin, văn bản chúng tôi sử dụng là bản dịch tiếng Anh của Michael Grant được Nhà xuất bản Penguin ấn hành; và tác giả cuốn sách là một nhà hùng biện có tiếng, với cách sử dụng ngôn từ rất giàu tính ám dụ. Mặc dù đã rất cố gắng, song chúng tôi e rằng vẫn còn những thiếu sót. Bởi vậy, chúng tôi rất mong nhận được ý kiến đóng góp của bạn đọc về bản dịch để hoàn thiện trong những lần xuất bản sau.
Xin trân trọng giới thiệu với độc giả cuốn sách có giá trị này.