🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Việt Nam - Đất nước, Con người (Song ngữ Mông - Việt) Ebooks Nhóm Zalo HỘI ĐỒNG CHỈ ĐẠO XUẤT BẢN Chủ tịch Hội đồng Phó Trưởng Ban Tuyên giáo Trung ương LÊ MẠNH HÙNG Phó Chủ tịch Hội đồng Q. Giám đốc - Tổng Biên tập Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật PHẠM CHÍ THÀNH Thành viên PHẠM THỊ THINH NGUYỄN ĐỨC TÀI TRẦN THANH LÂM NGUYỄN HOÀI ANH 2 NHÓM BIÊN SOẠN Đỗ Minh Châu Nguyễn Thị Thành Giang Nguyễn Minh Hà Nguyễn Thu Hường Vũ Thị Mai Liên 4 LUK KRIA TƠƯV Viêx Nam nhoz saz đông nam chês châu Ar, saz băz buôk têz qơưs Tsungz Cux, saz tây buôk ntus đriv Lok Tsuôk têz thiaz têz qơưs Campuchia, saiz đông thiaz nam buôk ntus hiar txưr (Thair Binhx Dương), saz tây nam buôk thiaz saiz trâu ntus hiar txưr têz qơưs Thaiz. Têz qơưs Viêx Nam muôx ntâu nhoz li, trôngz ha siaz kêk, tox pês, thiaz muôx tiax đras đar, muôx ntus hiar txưr ntêr li 3.000 caik cêr thiaz muôx ntâu tus đêx ntưs. Viêx Nam nhoz trâu ntơưv thax qơư muôx ntâu ndâux cêr muk lok ntơưv thax tsav Đông Nam Ar, nhoz chor qơư cêr gox muk lok zov chinhr, txix saz băz muk saz đông txos trâu saz tây, li ntơư, tưz nzor tâu njiz pâuz txos, cxuô zav cêr txux chi ntâu tiav thâuv uz. Zos kror qơư muôx ntâu txux chi jông saiz trâu oz têz qơưs Tsungz Cux thiaz Ânr Đôv, trơưk li têx luk piar thâuv uz, Viêx Nam tưz tâu pâuz txos têx cêr txux chi thâuv ntơư, uô trâu muôx ntâu phuôv tsar txux chi trâu tiz nênhs. Zos kror qơư jông zov chinhr, haz tsênhv muôx jông cxuô tsar zav muôx nux grik, uô li tưz lok six nzor pâuz, nhoz trâu yênhx cxinhz shông cxiv kho phuôv tsar, Viêx Nam tưz yênhx kror qơư trâu ntâu luz têz qơưs siz txênhz, phuôz. Viv muôx ntâu cêr tsav tros yax six ntêr shông uô zinhz nduôz, 5 txos trâu têz qơưs tiêx tuk, vax huôv siz luôs cxiv tsa traz têz, têz qơưs tưz tâu tiz nênhs sơưr đơưk côngv têk đros thôngx siaz cxiv kho têz qơưs Viêx Nam. Fâu ntơưr Viêx Nam - Têz qơưs, tiz nênhs tâu sơưr đơưk paz tsưr ziv sau tơưv tâu Qơư yưv tơưv fông ntơưr ntơưv tsênhv qơư Chinhr triv têz qơưs Tsênhv chênhz muôx tsênhz yuôx saiz nthuôr uô ntâu zav ntơưr yưv tơưv trâu cxuô zav tiz nênhs hais hur tiz si thiaz pêx xênhv tiz nênhs tsơưs hais tsênhz lok ntơưv têz qơưs, tiz nênhs, thâuv nzor, cêr txux chi Viêx Nam, côngv têk siz paz cxiv kho, têz qơưs, cxaz nzir ntâu zav cêr vax suôr txux chi, thiaz luz nênhx ntơưv tiz nênhs Viêx Nam. Thor hais kria fâu ntơưr no txos trâu chor pov pâuz txos. Hli 9 shông 2020 QƠƯ YƯV TƠƯV FÔNG NTƠƯR NTƠƯV TSÊNHV QƠƯ CHINHR TRIV TÊZ QƠƯS TSÊNHV CHÊNHZ 6 LỜI NHÀ XUẤT BẢN Việt Nam nằm ở đông nam lục địa châu Á, phía bắc giáp nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa, phía tây giáp Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Lào và Vương quốc Campuchia, phía đông và nam giáp Biển Đông (Thái Bình Dương), phía tây nam giáp vịnh Thái Lan. Nước Việt Nam có địa hình đa dạng, bao gồm đồi núi trùng điệp, miền trung du, đồng bằng châu thổ, với dải bờ biển dài hơn 3.000km và mạng lưới sông ngòi dày đặc. Việt Nam nằm ở vị trí chiến lược của vùng Đông Nam Á, nằm trên đầu mối giao thông thủy, bộ quan trọng, từ bắc xuống nam, từ đông sang tây, do đó, sớm có điều kiện tiếp xúc, giao lưu và chịu ảnh hưởng của những nền văn minh lâu đời. Là nơi giao lưu của hai nền văn minh cổ Trung Hoa và Ấn Độ, theo dòng chảy lịch sử, Việt Nam đã tiếp nhận những tinh hoa của các nền văn minh đó, làm phong phú thêm cho nền văn hóa của dân tộc. Do có vị trí chiến lược trọng yếu, lại có tài nguyên đa dạng, nên từ rất sớm, suốt hàng nghìn năm hình thành và phát triển, Việt Nam đã trở thành mục tiêu xâm lược của những thế lực ngoại bang. Chính cuộc đấu tranh liên tục và lâu dài với thiên tai để tồn tại cùng các cuộc kháng chiến, kiến quốc để giành độc lập, tự do và xây dựng quê hương, 7 đất nước đã hun đúc và bồi đắp lòng yêu nước, tinh thần đoàn kết của người Việt Nam. Cuốn sách Việt Nam - Đất nước, Con người do tập thể tác giả biên soạn được Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật xuất bản bằng nhiều ngôn ngữ nhằm tăng thêm hiểu biết cho người dân nói chung và đồng bào dân tộc thiểu số nói riêng về đất nước, con người, lịch sử, văn hóa Việt Nam, củng cố tình yêu quê hương, đất nước, tô thắm thêm những nét đẹp văn hóa, tinh hoa của đạo đức, đạo lý làm người Việt Nam. Xin giới thiệu cuốn sách cùng bạn đọc. Tháng 9 năm 2020 NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA SỰ THẬT8 I. TÊZ QƠƯS 1. Thax qơư, nhoz txơưv 1.1. Thax qơư Viêx Nam nhoz trâu thax tsav saz trôngz hiar txưr Đông Dương, chês Đông Nam Ar. - Hur si ar đar muôx1: + hur si: 331.210 caik yiv xưv phaz, thax qơư 67 hâur thôngz kaz ntux. + bông ar đar muôx: 310.070 caik yiv xưv phaz. + blaiv đêx đar: 21.140 caik yiv xưv phaz. Têz qơưs Viêx Nam muôx oz thax tsav zos: tiax đras thiaz tox siaz trôngz jông. Thax qơư tiax đros nhoz ntơưv thax qơư saz băz buôk têz qơưs Tsungz Cux thiaz Ânr, saz băz buôk Tsungz Cux, saz tây buôk Lok Tsuôk thiaz Campuchia, saz đông thiaz nam buôk ntus đriv hiar txưr, têz qơưs Thaiz. Phênhv hiav txưr muôx nhoz li: hiar txưr Hav Long, muôx por trôngz Caz Bas, Baix Long Vir, Cônx Cov, Lir Sơn, Honx Khoai, Phur Cuôz, Hons Nghê, Hons Tre, Hons Sơn Rair thiaz chor chax trôngz Vân Haiv, Cô Tô, Phur Cir, Nam Du, Côn Đaov, Thôv Chu,... Chor trôngz lox thiaz muôx liv trâu hiar txưr zos luz hiar txưr Trươngx Sa thiaz Hoangx Sa. Ntơưv __________ 1. Saiz https://www.cia.gov/library/publications/the world-factbook/geos/vm.html, tâu yưv hnuz 29/4/2020. 9 oz luz trôngz lox li hais sauv, phênhv đêx hiar txưr ntâu đuô yax ntâu bâus xav trâu phênhv ar thiaz nhoz trâu buôk têz qơưs Tsungz Cux, Philíppin, Inđônêxia, Brunây, Malaixia, Thaiz thiaz Campuchia1. 1.2. Tox pês2 Txix saiz ntux đriv saiz trâu saiz băz txos ntar trôngz Haiv Vân, iz đraz saz băz têz qươs Viêx Nam muôx ntâu: trôngz, har đêx buôr ntưs saz tây baz - đông nam. Nhoz li tus đêx Liaz, tưz ntưs đhâu saz Băz Bôv tâu phaiz uô oz chês. Saz đông txiar luz trông jêz txuôz ntưs muk trâu kuôs tus đêx gâm, ntưs khâus tis kâuv muk trâu Ngân Sơn, thiaz khâus trâu Băz Sơn. Saz Tây Băz, cxuô tus đêx tâu ntưs lok uô cê siz sâu lok trâu saz nam, txix ntus đriv Viêx Nam - Tsungz Cux, Viêx Nam - Lok Tsuôk grik trâu hiar txưr Băz Bôv, đros saz tus đêx Liax lox. Nhoz trâu ntơưv no, tox trôngz hâur pês ntâu, muôx luz trôngz siaz Phanxipăng siaz muôx 3.143 yiv, tâu saiz zos luz trôngz siaz đuô ntaik saz “Đông Dương”. Txix ntơưv ntar trônz Haiv Vân muk trâu đrav kaz saz nam muôx ntâu poz jêz ndâu jông thôngx li pax, muôx trôngz siaz kêk yênhx luz trôngz siaz, đuô li mak zos têx por trôngz tâu sơưr jov jơưk yênhs traz têz Tây Nguyên, saiz trau saz đông yênhx txox cêr muk Trươngs Sơn, ntâu qơư nxaz tos __________ 1. VIÊX NAM - Têz qơưs - Tiz nênhs, Qơư yưv tơưv fông ntơưr ntơưv tsênhv qơư Chinhr triv têz qơưs, Hax Nôix, 2010, tr.3. 2. VIÊX NAM - Têz qơưs - Tiz nênhs, Sđd, tr.4. 10 muk trâu đrav tiax đras Trung Bôv, lok sis txos ntuô hiar txưr trung bôv, grêk jux juk trâu tinhv Đôngx Nai thiaz chês tiax đras Cưuv Long. Txix nthâuv nzor lok, Viêx Nam tưz tâu pir txưr li iz tus ntak cưr oz jos blêx - “yax cưr lênhs muôx jos” viv saiz Bacz Bộ (lok sis hnuz tuôx) thiaz Nam Bôv zos oz luz tiax đras lox đar, muôx jông ar, zos qơư uô blêx ntơưv pêz têz qơưs; thiaz ntơưv saz Trung Bôv, phênhv ntâu zos tox trôngz thiaz siaz thiaz graiv ntêr. 1.3. Hiar txưr thiaz por trôngz1 Viêx Nam muôx 3 saz zos đông nam thiaz tây nam saiz njôngr trâu ntus hiar txưr, hur si ntêr muôx 3.260 caik cêr, nhoz txix Mongr Cair saiz băz muk txos Hax Tiên nhoz trâu saz tây nam, tsik xav ntơưv chor por trôngz hâur hiar txưr. Viêx Nam muôx 28/63 tinhv, thanhx phôr muôx hiar txưr. Têx kror nhoz đêz hiar txưr đuô ntaik mak muôx nhos 500 caik cêr (Điênv Biên). Ntu buôk hiar txưr txix Mongr Cair muk txos trâu ndâux cêr Ông kêk, muôx ntâu kror qơư txơưv ar, muôx ntông njuôz thiaz đêx kaz njêr paz por phưv ntus hiar txưr tsik cuôr. Txix ndâux cêr Ông kêk muk txos Đôx Sơn, luz trôngz jêz txuôz luôs lênhk khâus muk trâu Đông __________ 1. VIÊX NAM - Têz qơưs - Tiz nênhs, Sđd, tr.5, 6; Ban Tuyên giaor Trung ương Đangv: Fâu ntơưr ntuôk kria hiar txưr têz qơus Viêx Nam, Qơư yưv tơưv fông ntơưr ntơưv tsênhv qơư Chinhr triv têz qơưs Tsênhv chênhz, Hax Nôix, 2020, tr. 32-33. 11 Triêux grik trâu hâur hair txưr, uô trâu đêx hiar txưr ntak tuôx, chor por trôngz muôx yênhx cxinhz luz lox mê hair txưr, uô trâu yênhx iz kror qơư jông gâux muôx đuôz bê hâur thôngz kaz ntux nhoz li luz yar Bair Tưv Long thiaz Hav Long. Txix trôngx longs Đôx Sơn txos trâu trôngx Cưav Tungs, yax 500 caik cêr ntus hiar txưr ncax đraiv, muôx ntâu yar hux suôz jông gâux thiaz siaz, muôx têx kror qơư muôx nhos 40 phênhz siaz trơưk ntus hiar txưr uô yênhx caz saz, uô yênhx poz jêz txuôz. Txix trôngx longs Cưav Tungs ndis muk trâu Ci Nhơn zos muôx 450 caik cêr ntus đriv têz hux suôz siz txơưr; muôx ntâu ar shơư jêz, yênhx caz thiaz yar suôz jêz jêz, hu uô qơư ntak đêx, uô yênhx thênhv hux suôz thair đêx, yôngz nhoz li têx njưs liax Khâus Hai, phar Tam Giang; uô yênhx por trôngz hâur hiar txưr thiaz yênhx fiax jông li phuôz za, ntơưv nta trôngz Haiv Vân,… Txix Ci Nhơn muk trâu đrav kaz Muir Dinh muôx yax 200 caik cêr ntus hair txưr, nhoz jê ntar trôngz Trươngs Sơn, ntơưv chor qơư pak hiar txưr toz muôx ntâu trôngz khâus vos yax ntơưv têz qơưs Viêx Nam, têx por trôngz tưz nhoz trơưk li đêx ntak, uô trâu muôx ntâu siaz kêk tsik pov tsênhz, los six jông gâux. Txix Muir Dinh grik muk, muôx ntus hiar txưr ntêr yax 800 caik cêr tiav sis tsuôk zos ntơưv thax tsav chor trôngz Vungr Taux, đuô li phênhv ntâu puôr zos yar hux suôz, têx ar yôngz ntơưv chor ndâux cê đêx ntưs nhoz li tus đêx Cưuv Long, têx yar trôngz jông txơưv đêx kaz njêr ntơưv Cax Mau 12 thiaz txos trâu đrav kaz zos chor por trôngz jêz ntơưv Kiên Giang. Viêx Nam muôx nhos 3.000 luz por trôngz hâur hair txưr lox, mê, đêz jê ntus hair txưr, yênhx chor por trôngz por phưv tir ntus hiar txưr. Trơưk li tuôr xav têx qơư jông muôx liv, nhoz trâu ntâu qơư pêz têz qơưs, chor trôngz hâur hiar txưr lox mê, ntâu thax qơư, uô nox hâus, tiz nênhs, tưz siz phaiz chor por trôngz, chor trônbgz lox ntơưv Viêx Nam uô yênhx yax lênhx: - Ntâu trôngz jông gâux, muôx jông qơư trâu cxiv tsa qơư nhoz por phưv Têz qơưs. Ntơưv chor trôngz cxiv tsa tâu qơư tuz lênhv thiaz px por phưv hiar txưr, fênhr ntux, yuôx saiz gox fuôx muk lok car poz trâu cêr thax zinhx, cxiv kho cêr phuôv tsar uô nox, tsưx phưv tâu thax tsav zus têz qơưs. Tsênhv chênhz mak oz luz por trôngz Hoangx Sa, Trươngs Sa thiaz chor trôngz mê li: Tsangs Tây, Thôv Tsô, Phur Cuôz, Côn Đaov, Phur Cý, Lyr Sơn, Côns Cov, Cô Tô, Bachx Longx Vir,... - Chor trôngz lox muôx jông cxor qiv, cxiv nziv trâu cêr nox- nhoz phuôv tsar têz qơưs. Ntơư zos chor trôngz: Cô Tô, Cair Bâux, Caz Bas, Cus Lao Tsas, Lyr Sơn, Phur Cir, Côn Đaov, Phur Cuôz,... - Chor nhuôv trôngz muôx ntus buôk tiax đras, muôx jông qơư phuôv tsar zus thiaz ntâuk muôz njêk, cxiv tsa qơư uô si thiaz qơư por phưv ntws hiar txưr hâur têz qơưs. Ntơưv zos chor por trôngz saiz trâu huyênx Đaov Caz Bax, huyênx đảo Bachx Long Vir (Haiv Phongx), huyênx đaov Phur Cir (Binhx Thuâv), huyênx đaov Côn Đaov (Bax Riav - Vungr 13 Taux), huyênx đaov Lyr Sơn (Quangv Ngair), huyênx đaov Phur Cuôz (Kiên Giang),… 2. Cxor qiv thiaz cưx đês 2.1. Cxor qir1 Viêx Nam nhoz trâu thax tsav muôx jông cxor qiv ar nông. Uô li, viv zos muôx hiar txưr uô trâu ar nông yênhx shông (yax 80%). Tsuôk xav saz kâuv têz (txix ntar trôngz Haiv Vân tror zar) đrâuv oz luz chaix ntux kruôr thiaz ntux nas tsênhv muôx luz chaix ntux no thiaz ntux cuz. Saz đrav kaz têz qơưs puôr muôx ntux yar cuz yar; yênhx thax tsav nhiak muôx nhiak cxor qiv siz txơưr viv zos nhiak muôx nhiak cxor qiv siaz kêk trơưk trôngz har. Thax tsav tox siaz Băz Bôv nhoz buôk ntus tus đêx liaz muôx cxor qiv chuô ntâu trơưk Đông Băz chaix ntux tsâus muôx ntux no hênhr, chaix ntux yar muôx chuô yuôx saz têz qơưs pêv tox tuôx, uô trâu cxor qiv lax khiav, uô li tiav sis cux muôx ntux nas đros, uô trâu ziv tror trâu chês tox siaz ziv muôx ntux nas ntâu đuô tiax đras. Saz Tây Băz têz qơưs pêv tox muôx jông cxor qiv tiav sis phênhv ntâu zos tox trôngz hâur pês uô trâu ntâu qơư muôx ntux no, ntux cxor qiv yênhx shông nhoz muôx nhos 20-210C, chaix ntux tsâus muôx phuôz ntâu, muôx tsơưs nas yâur. Thax tsav tiax đras Băz Bôv thiaz tox siaz chês Băz Trung Bôv txos trâu nta trôngz muôx oz luz __________ 1. VIÊX NAM - Têz qơưs - Tiz nênhs, Sđd, tr.5, 6. 14 chaix cuz, no tâu phênhz tsênhz. Chaix ntux cuz, muôx chuô hloz saz tiax đras ntơưv hiar txưr tuôx, thiaz muôx ntux nas shươ. Chaix ntux tsâus muôx chuô yuôz saz Đông Băz uô trâu muôx ntux no tsơưs ntơưv iz cxia têz qơưs hâur thax tsav. Thax tsav Binhx - Tsiv - Thiên txix ntaz trôngz Ngang txos ntar trôngz Haiv Vân yar cuz thiaz muôx ntux yar, hov lok nas trâu đraz chaix ntux tsâus, grik trâu chaix ntux yiaz hov muôx lok nas yâur. Tiav sis txix ntar trôngz Haiv Vân muk txos trâu thax tsav tiax đras Nam muôx jông cxor qiv huv, thiaz yar ntux yênhx shông. Nhoz trâu tiax đras txix ntơưv ntar trôngz Haiv Vân trâu kaz Têz Dinh, muôx cxor qiv fênhx đraz yax kêz 200C. Chaix ntux yar, lok nas tsik ntâu thiaz tok chuô saz Lok Tsuôl txos muôx ntux cuz yar. Muk txos trâu thax tsav Nam Trung Bôv muôx yar ntux cuz, lok nas tsơưs, phênhv ntâu puôr zos ntux kruôr hiav trâu ar gis. Thax tsav Tây Nguyên, phênhv ntâu zos tox trôngz siaz, muôx chuô hâur hur si oz luz chaix, uô li muôx ntux nas ntâu thiaz ar nông, thâuv tưs cux lax khiav. Thax tsav đrav kaz ntơưv chor tiax đras Nam Bôv mak ho cuz yar yênhx shông, ntux lok nas cux tsik tâu yax six tiav sis muôx lax khiav. 2.2. Cưx đês1 Trơưk li yuôx saiz, têz qiưưs Viêx Nam muôx yax __________ 1. https://data.opendevelopmentmekong.net. 15 2.360 tus cưx đês đêx ntêr muôx yax 10 caik cêr, hâur ntơư 93% zos chor đêx mê thiaz lur, (thax tsav muôx ntâu đêx mak cux tsik muôx nto 500 caik yiv xưv phaz). Xav hur si chor cưx đêx hâur thôngz têz qơưs muôx yax 1.167.000 caik yiv xưv phaz, hâur ntơư muôx 16 tus cưx đêx muôx yax 2.500 caik yiv xưv phaz, thiaz 10/16 thax qơư cưx đêx đar yax 10.000 caik yiv xưv phaz. Cxuô tus đêx ntơưv pêz têz qơưs puôr ntưs trơưk li chês tây băz - đông nam thax tsav đêx ndis, thiaz muôx oz luz chaix đêx phuôv: chaix ntux nas thiaz chaix ntux kruôr siz txơưr. Grik muk trâu chaix ntux nas, đêx ntơưv cxuô tus cux ha pur tuôx siaz thiaz ntưs chinhr. Đêx ntâu yax txix oz txos pêz jias xav trâu chaix ntux kruôr, muôx ntâu qơư ntâu yax 4 jias xav trâu đêx ntưs yênhx shông txix 70-80% hâur yênhx shông. Viêx Nam muôx jông cưx đêx ntâu uô yênhx ntâu caz saz thiaz siz txơưr grêk tâus lias. Iz luz cưz cưx hau đêx siz txơưr, nhoz trâu yênhx kror qơư. Qơư txơưv, đêx ar cêr phuôv tsar uô nox, cêx đês nhoz trâu hâur chor liv no. Nhiv no, pêz têz qơưs muôx 9 tus đêx lox, zos: Đêx Liaz, Đêx Thair Binhx, đêx Kix Cungx - Băngx Zangz, đêx Lax Muôk, đêx Cax, đêx Thu Bônx, đêx Ba (Đax Răngx), đêx Đôngx Nai, đêx Mê Công, tâu phaiz uô 3 thax tsav Băz Bôv, Trung Bôv, thiaz Nam Bôv. Chor cưx đês ntơưv pêz têz qơưs muôx ntâu đêx, yôngz cuôr suôz jêz môngr ar ntâu: chor cưx đêx muôx nhos 839 tỷ yiv phaz siaz đêx ntưs thiaz yênhx 16 cxinhz châuv suôz jêz môngr ar hâur iz shông, hâur ntơư chor đêx njuôz muôx nhos 60%, tus đêx Mê Công muôx nhos 35%. Fênhx đraz iz yiv xưv phaz siaz đêx ntưs cưx ha muôx nhos 223gr suôz jêz thiaz môngr ar. Xav hur si chor suôz jêz mongr ar trơưk đêx ntưs muôx yax 200 châuv tênhr/shông1. Uô li, tiav sis nhiv no chor cưx đês ntơưv Viêx Nam tưz tsuv shơư cxuô zav tsịk hur siaz lok six zov chinhr, zov chinhr mak ntơưv chor đêx nhoz cxuô luz đrôngs, chor tsêr mair uô cxuô zav, thiaz têx qơư muôx chôngz nênhs. 2.3. Đêx txia Viêx Nam zos luz têz qơư muôx ntâu đêx txia thiaz hur siaz. Đêx txia nhoz trâu cxuô kror qơư thiaz ntơưv têx plêz ar lok sis kaz jêz ntưs yênhx lưs lok sis cux gôngs uô nông trâu hâur ar nhoz shơư uô cê, muôx iz cxia txia tâu trâu sâuv bông ar txia uô đêx ntưs, lok sis ntưs. lok nas… Đêx txia nhoz toz bông ar nhos yênhx 2, 3 yiv muôx iz cxia mak nhoz toz muôx nhos yênhx châuv yiv lok sis yênhx puô yiv. Đêx txia ntơưv Viêx Nam muôx ntâu, chia zưs tâu trâu ar thiaz cxuô zav ntông đrox tsuôs njuôz niax shông hâur chaix ntux kruôr. Nhoz trâu tễ qơư muôx ar tsuv xiz plêz, thiaz muôx ntux tơưs ar cuz hâur ar mak đêx txiax uô yênhx đêx gôngs lok sis yênhx kror đêx cuz. __________ 1. Bôv Zaor Zux thiaz Đoax taov: Điav lir 8 (yưv tơưv jias tiv câuv tsiz), Qơư yơv tơưv fông ntơưr ntơưv tsênhv qơư Ntâuz ntơưr Viêx Nam, Hax Nôix, 2019, tr.119. 17 Hâur đêx cuz nhiv no tâu sir zôngv uô pêz zav hâux lưv zov chinhr: uô đêx hâus trâu hâur chor đô thiv (cxuô tus đêx ntus lok sis txia tâu trâu tiz nênhs sir zôngv, uô nox hâus thiaz uô puô tsar zav); uô yênhx đêx chaik sir zôngv (zov chinhr mak sir zôngv uô nox hâus thiaz sir zôngv pêv zav hâur luz nênhx); uô đêx sir zôngv, zưs, zus tsiax cxu trâu têx qơư tox siaz. 3. Ar, đrox tsuôs, tsiax cxu, caz cxuôs cxuô zav 3.1. Ar Ar ntơưv têz qơưs Viêx Nam muôx ntâu zav, tưz pov tsênhz muôx nhoz li ar nông thiaz muôx jông puô tsar zav nhoz tâu chiax sia. Cxuô zav ar ntơư tưz txơưv tâu uô yênhx jêz lox tuôr tsưv ar, nhoz li tox trôngz siaz qơư kêk, cxir qiv, hâur đêx cxơưr, đêx sir zôngv, cxuô zav tsar trau tiz nênhs sir zôngv. Ar ntơưv pêz Viêx Nam muôx toz đuô thiaz ar tuôz, nziv trâu phuôv tsar uô kôngz lông, chos har jôngr. Xav chor ar nhoz tiax đras ntơưv Viêx Nam muôx 331.210 caik yiv xưv phaz, thiaz 3 zav ar tsênhv chinhz: Chor ar feralit: uô yênhx por trôngz kêk ntơưv têx qơư tiax, muôx nhos 65% cxuô zav ar hâur thôngz têz qơưs. Chor ar kâuz, tsik muôx ar tuôz, muôx ntâu siaz jêz; muôx ar đax liaz, muôx ntâu cxuôs, zax caz. Ar feralit zov chinhr mak nhoz trâu ntơưv têx trôngz poz jêz bazan thax tsav Tây Nguyên, Đông Nam Bôv; ntơưv chor jâuz tâuz txuôz thax tsav saz xis Đông Băz, Tây Băz, Băz Trung Bộ. Zav ar no huv trâu chos har jôngr ntông sir zôngv. 18 Chor ar môngr nhoz tox trôngz siaz: nhoz trâu têx ar hâur tơư jôngr thiaz tơư trôngz siaz, muôx nhos 11% cxuô zav ar thôngz têz qơưs thiaz ar hâur đêx. Zav ar no nziv chos har jôngr por phưv hâur đêx. Chor ar cxuz nhoz trâu têx ntus cưx đês thiaz hiar txưr: muôx 24% ar cxuô zav hâur thôngz têz qơưs. Ar muôx ntâu zos ar cxiz toz ntiar, zôngx ziv cxiv tsa cưx đês ntưs uô nox, tsik muôx ntâu ar kâuz, ar cxênhr, muôx ntâu ar cxuz. Chor ar no phênhv ntâu nhoz trâu tiax đras: ar hâur cưx đêx vực shiaz thax tsav ntus đêx liaz: ar cxuz kuz nhoz ntâu ntơưv thax tsav tiax đras Đông Nam Bôv; nhoz buôk trơưk tus đêx Tiês, tưs đêx Hâuv; ar kâuz, kaz njêr, ar cxiz nhoz trâu thax tsav Tây Nam Bôv. Zav ar no cxiv trâu sir zôngv chos kôngz lông li uô liax, thiaz cxuô zav jâuz tâuv, hâur jôngr sir zôngv yênhx shông, ntông nox txir,… Nhiv no, ntâu thax tsav ar uô nox ntơưv qơưs Viêx Nam tưz tâu sir zôngv uô tiar muôx liv, chos tâu cxuô zav kôngz lông tsar ntâu bâus xav trâu tov ntêx lơư. Uô li tiav sis, hâux lưv sir zôngv ar ntơưv têzz qơưs Viêx Nam tsênhv tsik tâu zos. Têx liv hâur đruôz a txơưr txar tsuôs jux juk, muôx nto 50% ar cxuô zav tsuv hiav trâus paz max kho đuô. Tsuôk xav chor ar nhoz khôngz, trôngz đo tsuv cuôr yôngz tas tưz muôx ntâu yax 10 châuv hécta1. __________ 1. Saiz Bôv Zaoz Zux thiaz Đaox taov: Điav lir 8 (yưv tơưv jias tiv câuv tsiz), Sđd, tr.113. 19 3.2. Đrox tsuôs Viêx Nam tâu saiz zông li iz luz têz qơưs hâur thax tsav Đông Nam Ar cu xli muôx jông thiaz ntâu đrox tsuôs cxuô zav hâur thôngz kaz ntux (nhoz trâu luz qơư tiv 20 jông hâur thôngz kaz ntux). Viêx Nam tưz yuôx tơưv pâuz muôx 10.484 shôngz ntông đrox tsuôs muôx liv, muôx nhos 800 zav cxuôz thiaz 600 zav ndêz. Chor đros tsuôs jông thiaz muôx liv nhoz tox siaz hâur têz qơư ntâu, muôx ntâu nhos 33% cxuô zav shôngz ntông đrox tsuôs nhoz trâu thax tsav pêv tox têz qơưs saz Băz Viêx Nam thiaz yax 40% xav hur si chor đrox tsuôs hâus thôngz têz qơưs. Phênhv ntâu chor muôx liv nhoz trâu plâuz thax tsav zov chinhr zos: thax tsav ntar trôngz siaz Hoangx Liên Sơn chês tox siaz hnuz tuôx băz, thax tsav trôngz siaz Ngox Linh nhoa trâu saz miêx Trung, tox siaz Lâm Viên đrav kaz thax tsav jôngr lok nas Băz Trung Bôv. Muôx ntâu zav muôx liv siaz tsuôk zos njiz muôx nhoz trâu yênhx thax tsav graiv thiaz qơư kêk. Chor zav muôx liv no lok six tsơưs thiaz chor qơư har jôngr no khênhr hov chaik tsik muôx nênhs txos ntâu, lok sis tsuv nruôr haiv ntâu zov chinhr. Đrâuv ntơư, ntơưv Viêx Nam cux muôx ntâuz zav jôngr thiaz đrox tsuôs siz txơưr, zuôr tsuv hais txos 9 zav zov chinhr hâur kaz no: Zav jôngr nhoz têx qơư tsik muôx nêhs txos chôngz blôngx đar njuôz har txiak: Ntơư zos zav har jông đar, ntâu hâur thôngz têz qơưs, nhoz trâu thax 20 tsav muôx ar nông, hov nhoz trâu ntơưv têz qơư siaz hâur kaz 700 yiv nhoz saz miênx Băz thiaz hâur kaz 1.000 yiv siaz nhoz đraz tâus têz qơưs miênx Nam. Zav hjôngr blôngx đar thiaz jênhs nhoz têx qơư nông: Zav jôngr no muôx nhoz đros nhoz tâu li zav har jôngr blôngx đar li hais sâuv thiaz nhoz qơư nông. Muôx nhoz trâu iz cxia luz tinhv li chor tinhv thax tsav Băz Giang, Hax Giang, Tuyên Quang, Yên Bair, Thanh Hoar, Nghêv An, Đăz Lăz nhoz li zav jôngr no. Zav jôngr nhoz têx qơư tsơưs nênhs txos qơư nông: Zav jôngr no tâu xênhz txơưv nhoz têx qơư ar nông, muôx nhâu nhoz trâu Sơn La, Nghêv An, Hax Tinhr, Đăz Lăz, Đôngx Nai, Nam Bôv. Zav jôngr siz ntông ar nông (jôngr hiav): Zav jôngr no nhoz trâu têx qơư muôx ntux sor ar kruôr. Zav jôngr njuôz nông nhoz têx qơư ar tos nông: Zav khênhr hov nhoz ntơưv têx qơư tox siaz yax 700 yiv thax tsav tox siaz miêx Băz, yax 1.000 yiv saiz têz qơưs đrav tâus miênx Nam. Zos zuôr tâu pov mak ntơưv chor tinhv li Lok Ciaz, Lai Châu, Băz Cav, Hax Giang, Sơn La, Hoax Binhx, Thưax Thiên Huêr, Kon Tum, Đăz Lăz. Zav jôngz nhaz cxuz muôx kaz njêr: Ntơư zos zav jôngr nhoz shơư têx qơư jông blôngx njuôz yênhx iz zav jôngr lok six zov chinhr: ar cxuz thiaz kaz njêr, muôx muôr ar nông, ar tsuv đêx nhaz lok sis hiar txưr ntak txos thâuv hiar txưr grês lơư. Zav jôngr no nhoz trâu ntơưv iz cxia luz tinhv thax tsav buôk tiax đras ntơưv têz qơưs Viêx Nam nhoz li Quangv Ninh, 21 Thair Binhx, Nam Đinhv, Kiên Giang, Đôngx Thaz, Cax Mau,… Zav jông txơưv ntơưv jêz tâuz txuôz: Zav jôngr no puôr zos chor jôngr tsơưs muôx blôngx njuôz iz cxia blôngx jênhs, nhoz trâu têx qơư ar nông thiaz muôzz jông ar thiaz jêz tâuz txuôz. Zav jôngr no hov nhoz trâu chor tinhv, thiaz đrôngs li Langv Sơn, Cao Băngx, Băz Kanv, Hax Giang, Tuyên Quang, Sơn La, Hoax Binhx, Ninh Binhx, pott trôngz Caz Bax (Haiv Phongx), Hav Long (Quangv Ninh),… Zav jôngr muôx blôngx mê côngz: Zav jôngr no muôx oz zav zos zav jôngr siz thiaiz nhoz muôx tsơưs trâu têx qơư nông thiaz qơư siaz huv. Zav jôngr no puôr zos muôx nhoz trâu thax tsav Tây Nguyên thiaz chor tinhv chês iz cxia tinhv tox siaz thax tsav tos siaz. Chor jôngr shôngz: Zos zav jôngr muôx ntâu shôngz txơưv jông gâux, saiz đêz cux pâuz txos, zos zav jôngr nhoz trâu têx qơư uô nox har jôngr txiak thiaz jê liax têz. Jôngr muôx shôngz txơưv nhoz thax tsav siaz đuô hiar txưr nhos 2.000 yiv. Viêx Nam muôx nhos 1 châuv 5 cxinhz hecta jôngr muôx txơưv shôngz zov chinhr mak chor thax tsav: Đông Băz, Tây Băz, Băz Trung Bôv, Nam Trung Bôv, Tây Nguyên. Nhoz trâu thax tsav cêr phuôv tsar ntâu trâu cxuô luz têz qơưs thôngz kaz ntux, muôx ntâu chi puô tsar zav li tsiax cxu đrox tsuôs hais hur tiz si thiaz têz qơưs Viêx Nam hais tsênhz nhiz no tưz muôx ntâu hiav txơưr txos ar gis thiaz tsuôs sai li têx shông nhiv no. Têx qơư muôx nzôngr nzông tưz jav tsơưs đuô xav trâu tuôr xav kêk kêz cơưs tsuv chênhz 22 tôngv, har jôngr thiaz cxuô zav tsiax, đros tsuôs muôx liv, tsơưs tưz uô hiav zov chinhr tsik muôx. 3.3. Tsiax cxu Tsiax cxuô cxuô zav ntơưv têz qơưs Viêx Nam muôx ntâu zav txos li 275 zav, 828 zav nôngs, 180 zav naz kar ka gas, 80 zav kar cơưk, 472 zav njêk, muôx nhos 2.000 zav njêk hiar txưr thiaz nzir nhos yênhx châuv zav tsiax muôx cxa nhoz sâuv kruôr, hiar txưr thiaz hâur đêx njêr kaz jiz. Cxuô zav tsiax cxu jông li tsik zos uô trâu Viêx Nam muôx ntâu zav tsiax xưz mak tsênhv zos luz têz qơư muôx thiaz bluô nux cxuô zav tsiax, hlôngr yêx muôs trâu chor têz qơưs Đông Nam Ar. Zos luz têz qơư muôx tsiax liv siaz: yax 100 zav thiaz phênhz ntâu zav nôngs 78 zav tsiax kus muôx liv tsơưs. Jôngr phaz, trôngz jông, jêz tâuz txuôz, jôngr muôx ntâu thênhv blôngx thiaz muôx ntâu liaz, txuôz, chuôv,… Trôngz siaz chês miênx Băz muôx chor tsiax plâuz ntêr: đaik nênhk, đaik đêr, nas đuz hôngx tưv, plik,... Cxuô zav njêk muôx nhoz li 250 zav, thax tsav đêx siaz thiaz ntus hiar txưr muôx 1.000 zav njêk, yênhx puô zav trâuz trik, shuôz, shuôz đai, kưx hiar txưr, fias đês, kưs zênhs, caz đêx, njêk đaik, cxuôz hiar txưr, đrâuv ntơưv tsênhv muôx nôngs lur nhoz trâu têx trôngz jêz hâur tsuô hâur pak đêx hiar txưr thiaz cxuô luz trôngz. Cxuôz av tsiax thiaz puô tsar zav ntơưv têz qơưs Viêx Nam tâu xav zos muôx ntâu, tiav sis ntâu zav 23 cux uô hiav txos ntâu nhoz li tsav tros, tiz nênhs ntêk muôz, tsik uô jông por phưv thiaz muôz tsik txuôs zos chai uô li tưz uô hiav trâu piav tsav lơưv jux juk. 3.4. Caz cxuôs hlâu thanh trox Viêx Nam zos iz luz têz qơưs muôx ntâu caz cxuô hlâu hâur đruôz ar, hâur kaz hiar txưr. Hâur ntơư, trox thiaz cxuô xinhz txơưv tâu saiz zos zav muôx liv nhoz hâur đễ txix thênhv liv muôx nhoz hâur kaz ntux, cxuô zav siz txơưr puôr muôx lok six ntâu trơưk li tâu tuôr xav muôx 5.000 kror, muôx nhos 60 zav caz cxuôs. Muôx iz cxia mak muôx tsơưs thiaz tsik tsơưs qơư, muôx iz cxia mak muôx ntâu thiaz liv siaz ntâu tâu saiz yênhx iz zav fênhx đraz hâur thôngz kaz ntux, chox luz bê thiaz saiz zos kror qơư phuôv tsar uô nox hâus - puô tsar zav ntơưv têz qơưs. Phênhv ntâu chor cxuô zav caz cxuôs trox hlâu chor muôx ntâu, huv thiaz tsơưs. Muôx iz cxia hâur hâur đruôz ar muôx ntâu nhoz li: Thanh đruôv: muôx ntâu nhoz trâu thax tsav Đông Băz thiaz ntus đêx liaz. Bôxitz: muôx nhoz trâu chor tỉnh chês tos siaz li (Langv Sơn, Cao Băngx, Hax Giang), thax tsav Tây Nguyên (Đăz Nông, Lâm Đôngs, Gia Lai, Kon Tum) thiaz chor tinhv Binhx Phươz, Phur Yên. Chor bôxitz muôx 2 zav zos bôxitz trânx tichz, phênhv ntâu ntơưv chor tinhv tox siz saz Băz thiaz bôxitz lateritz Apatitz: phênhv ntâu nhoz trâu tinhv Lok Ciaz, muôx nhos 17 kror qơư, kror qơư muôx apatitz. 24 Phênhv ntâu chor qơư muôx apatitz puôr muôx ntâu thiaz toz nhoz trâu đruôz ar. Jêz tâuz txuôz muôx liv siaz (tsik xav cjor jêz pax đơưz): nhoz tsik siz jê uô cê, hov nhoz trâu chor tinhv chês tox siaz saz Băz thiaz Băz Trung Bôv. Txos shông 2017, thôngz têz qơưs muôx yax 80 kror qơư tâu yuôx pov thiaz tsênhv taz yuôx muôzz cxuô zav siz txơưr. Suôz jêz đơưz: muôx nhoz trâu 9 luz tinhv buôk ntus Băz Bôv thiaz Trung Bôv muôzz ntâu jông tsik tâu yuôx ntâu, thiaz tsik tâu saiz txos. Ar titan: muôx 2 zav pênhr thiaz sa khoangr. Chor no muôx ntâu nhoz trâu tinhr Thair Nguyên, ar sa khoangr muôx nhoz trâu chor ntus đêx hiar txưr txix tinhv Thanh Hoar yos trâu Bax Riav - Vungr Taux. Ar hiêmr: muôx nhoz trâu ntâu nhoz trâu chês Băz chor xã Nâmv Xe, Nâmv Mav, Đông Pao (Lai Châu), Mươngx Hum (Lok Ciaz), Yên Phur (Yên Bair). Jêz pax đơưz: muôx nhoz trâu 11 luz tinhv, tiav sis ntâu mak zos tinhv Nghêv An thiaz Yên Bair. Txos nhiv no tưz yuôx thiaz nriar tâu 70 kror qơư thiaz muôz. + Đêx kaz jiz - đêx cuz: phênhv ntâu nhoz trâu chor tinhv, đrôngs hâur thôngz têz qơưs puôr muôx đêx kaz jiz - đêx cuz. Txos trâu nhiv no tưz yuôx pov thiaz hais pâuz, tâu nhoz 400 luz hâur đêx kaz jiz - đêx cuz. + Ar muôx urani: đhâu yuôx saiz, hov nhoz trâu chor tinhv chês chor tinhv Tây Băz, Viêx Băz, Trung Trung Bôv thiaz Tây Nguyên. 25 Đrâuv ntơư, hâur pêz têz qơưs muôx ntâu ar poz jêz muôx liv li: cxuôs, caz, hlâu, antimon, lơưx phax, molipden, felspat, kaolin, ar cazsez kalin uô cxuô zav nhoz li caz, vuôk luôx, jêz njuôz,... tưz tâu pov, yuôx zos cxuô zav muôx ntâu thiaz muôx liv nhoz nhoz pêz qơưs thiaz lok six ntâu, nhoz cxuô kror qơư hâur thôngz têz qơưs. II. TIZ NÊNHS 1. Cênhz cưv tiz nênhs Viêx Trơưk li thâuv nzor luk tâuv hais, thâuv uz tiz nênhs Viêx Nam zos Phuôz Taik Kinh Dương Vương chor tuz, tiav tuz tiv 4 ntơưv Zơưs Phuôz Taik ar. Chor tuz tiav pêz mak zos Phuôz Taik Đêr Minh zus tâu Đêr Nghi, đhâu muk yuôx saiz saz chês đrav kaz têz phương Nam, txos trâu thax tsav têz qơưs Ngur Lanhr pov thiaz zuôr tâu pos Vuv Tiên tus cxais thiaz zuôr lok zus tâu iz tus tuz, mak tus tuz lok six njê. Phuôz taik Đêr Minh lok six hluz thiaz zuôr muôz phuôz taik trâu tus tuz zus txaik tok uô nhoz phuôz taik qơư. Viv li ntơư, phuôz taik Đêr Minh tưz tsa Đêr Nghi nhoz qơư ntơưv tox siaz phương Băz thiaz muôz thơưx chox trâu tus tuz Kinh Dương Vương chox tuôr têz qơưs thax tsav phương Nam, hu uô têz qơưs Xichz Quy. Kinh Dương Vương zuôr Phuôz Taik Đêx zus tâu iz tus tuz muôz bê hu Shungs Lamr, uô kaz ntơư txaik uô phuôz taik ntơưv lênhx txir muôz bê hu uô Lax Long Quân. Hâur iz tsar muk saiz têz qơưs saz phương Nam 26 đrav kaz, Đêr Lai, zos Đêr Nghi tus tuz chox car saz têz qơưs phương Băz, tưz tâu pov Âu Cơ tus cxais nhoz têz qơưs Xichz Quy. Lax Long Quân njiz thiaz nhiav phuôz taik tus cxais Âu Cơ. Đhâu ntơư, gơư tâu siz zuôr thiaz zus tâu iz luz 100 luz kê thâuv đâus tâu iz puôk tus mê tuz. Thâuv chor tuz hloz lơư, viv Lax Long Quân zos nôngz phaiz taik jax, Âu Cơ zos phuôz taik ntux kruôr cxais, uô li gơư tưz phaiz uô oz paz, 50 tus trơưk Lax Long Quân muk đraiv pak đêx, 50 tus lơưr niav nhoz trâu tox siaz, zos thâuv muôx hâux hâux lưv mak siz hu, tsik tâu tso por tsês. Cênhz tir ntơưv pêz tiz nênhs Backz Viêx Nam zos li ntơư1. Li ntơư tiav sis, zos tâu xav li cxinhx lâuk mak thiaz cênhz tir tiz nênhs Viêx Nam zos paz Lax Viêx saiz trâu pơưs Bachz Viêx, zos iz paz ntâu zav tiz nênhs nhoz trâu iz thax tsav đar hâur thôngz têz qơưs Viêx Nam thiaz têz qơưs Tsungz Cux nhiv no (Sai đrav tâus Nam muôx đêx hiar txưr tus đêx Dương Tưv por phưv), jông li chor paz Lax Viêx, Âu Viêx nhoz saz Băz Viêx Nam thiaz muôx iz cxia saz têz qơưs saz tiv zos buôk têz qơưs Tsungz Cux; Mân Viêx nhoz Phur Kiêr, Điêx Viêx nhoz trâu Vân Nam, Đông Viêx nhoz trâu Quangv Đông, Nam Viêx nhoz trâu Quangv Tây;… Chor tiz nênhs no đhâu tsa tâu nhiak muôx nhiak iz luz têz qơưs. Văn Lang zos luz têz qươs paz Lax Viêx thiaz Âu Viêx. Nhoz trâu iz đraz cxinhz shông tiv iz uô ntêx Công nguyên, Tiz __________ 1. Saiz Đaox Duy Anh: Xinhz txơưv Viêx Nam, Qơư yưv tơưv fông ntơưr ntơưv tsênhv qơư Ntiax têz, Hax Nôix, 1950. 27 nênhs hanr txix saz têz qơưs pêv tox saz Băz tus đêx Dương Tưv (Trươngx Giang) grêk ntưs lok, thâuv ntơư tưz jux juk tsav tros tuô chor têz qơưs zos pơưs Bachz Viêx, tsuôk zos luz têz qơưs Văn Lang thiaz muôx iz cxia zav nênhs tsênhv tuôr tâu truôx, tsik muôx tsav tros. Trơưk li chor ntâuz ntơưr tov ntêx kria txos, nhoz trâu thax tsav Băz Bôv thiaz Băz Trung Bôv, muôx nhos 3.500-4.000 shông tov ntêx, paz Lax Viêx tưz xar tâu ntâu tsưr ziv cêr txux chi tâu chox yax six txix Phungs Nguyên, Đôngx Đâuv, Gos Mun txos trâu cêr txux chi Đông Sơn puôr tâu chox uô phuôv tsar uô liax đros iz cxia tsưr ziv hâur luz nênhx, hâur ntơư luz đruôk thôngz zos iz zav txux chi tâu saiz muôx nux grêk đuô1. Đhâu ntâu ntu yưv tsưr ziv cxuô cêr txux chi Phungs Nguyên - Đôngx Đâuv - Gos Mun - Đông Sơn zos ntu tiz nênhs Viêx đros trâu iz cxia zav nênhs lov lik trâu tsa têz qơưs Văn Lang - Âu Lax, chox thươux zos Phuôz Taik Hungx (zos tus phuôz taik tiv 18 tiav Hungx) - cênhz tir hâur pâuk ntơưv tiz nênhs Viêx Nam nhiv no. Muk txos trâu ntu đraz yiaz sir zôngv por jêz uô chuôz tav sir, tiz nênhs Homo Sapiens tưz nxor xar tâu tsưr ziv krêz đar qơư nox nhoz trâu saz têz qơưs đrav tâus Nam muôx ntâu txux chi yưv tơưv thiaz __________ 1. Viêx Mênhx yưx cơưv, Vương Xuân Tinhx (thơưx saiz kho): Cxuô zav mênhx yưx Viêx Nam: pênhr 1: paz nênhs yưv tơưv ntâuz ntơưr Viêx - Mươngs, Qơư yưv tơưv fông ntơưr ntơưv tsênhv qơư Chinhr triv têz qơưs - Tsênhz chênhz, Hax Nôix, 2015, tr.96. 28 muôx iz cxia tưz hlôngr câuk hniar tsênhv tâu por phưv ntơưv kror tsuô Thâuv Ôms (Nghêv An) Muôx luz six hơưv txix li 125.000 shông lok. Nhoz trâu hâur đraz tiav muôz poz jêz lok uô chuôz zinhx sir ntơư, chor nênhs xinhz tơưv kuz tưz yênhx yưv tâu ntâu zav muôx câuk hniar ntơưv chor nênhs Homo Sapiens tâu tuôr tsês ntơưv kror tsuô hang Hums (Yên Bair) chox tâu tuôr yưv lis đuô (tâu tuôr xav txos nhiv no muôx txix 125.000 txos trâu 75.000 shông). Txos trâu ntu kaz ntu yiaz sir zôngv por jêz uô chuôz zinhx sir, nhoz trâu ntus jôngr ntơưv Langv Sơn, Ninh Binhx tưz yưv tơưv iz cxia nênhs tsik tâu yênhx ntơưv tiz nênhs Homo Sapiens tsênhv jông li Liaz Chuôv (Haiv Dương), hâur ntơư muôx têx chor tsênhv zos chor câuk hniar hlôngr ntơưv Pongo puôr nhoz trâu hâur ntu ntơư txix li 50.000 txos 30.000 shông. Chor câuk hniar hlôngr ntơưv tiz nênhs Homo Sapiens nhoz trâu luz Jok Trangr (Thanh Hoar) txix nhi no li 40.000 txos 35.000 shông. Lis đuô ntaik mak zos blais poz cxa hâu thiaz câuk hiar ntơưv tiz nênhs txơưx tsưr ziv lơư ntơưv jok Keor Lax (Langv Sơn) thiaz câuk hniar nhoz Thung Lang (Ninh Binhx) muôx hnuz nhungs li 30.000 shông,… Đrâuv ntơư, shông 1960, thơưx jias chor nênhs thâuv uz tưz nriar tâu têx chuôz zinhx zos poz jêz uô chuôz zinhx sir zôngv ntơưv chuôv nhoz trâu luz trôngz Đov (Thanh Hoar), trôngz Quan Yên thiaz trôngz Nuông (nhoz đêz trôngz Đov li 300 yiv), nhoz trâu Xuân Lôk (Đôngx Nai). Têx chuôz zinhx tâu kaz tâu ntơưv chor tiz nênhs kuz tov ntêx no zos têx cênhz tir pâuz lok 29 six zov chinhr chiv mênhx thâuv ntu nhuôz chuôz uô tsik tâu yênhx nênhs muôz poz jêz uô chuôz zinhx sir zôngv (lok sis thâuv ntu tsi tâu tiar nênhs) thâuv ntơư muôx nhos 40.000 shông, ntơưv pêz ar Viêx Nam tưz muôx tiz nênhs chuôv nox nhoz. Trơưk li luz six hơưv, tus tsưr ntơưv trôngz Đov, Xuân Lôk, txos trâu ntu Thâuv Ôms, Ngươms, Sơn Vi tưz muôx ntu hlôngr txơưx njê tsênhv chênhz uô nênhs ntu yiaz1. Cux hâur ntu kaz sir zôngv poz jêz uô chuôz zinhx sir hais sâuv, hâur thôngz pêz têz qơưs tưz muôx ntâu paz pơưs thâuv tsik tâu yênhx tiz nênhs nhoz thiaz nriar nox tsuôk zos tuô tsiax kuk, nriar nox har jôngr. Puôr zos nhoz ntơưv têx kror jêz, kror tsuô, har jôngr, ntus cưx ha, cưx đês. Txơưr đuô chor nênhs no ntâu tâu chor xar tau tsưr ziv lơư nriar tơưv tâu muôz cêr vav mênhx vax suôr hu uô Sơn Vi2, muôz tik bê hu trơưk xar Sơn Vi, huyênx Lâm Thao, tinhv Phur Thov. Cênhz tir ntơưv chor txux chi Sơn Vi tsênhv tâu nriar pov nhoz trâu ntâu qơư hâur thôngz têz qơưs li tinhv Sơn La, Lai Châu, Lok Ciaz, Yên Bair, Vinhr Phuz, Phur Thov, Băz Giang, Thanh Hoar, Nghêv An,… yưv chor tiz nênhs Ngươms, Sơn Vi tưz tso tsês tiav cênhz cưv tiz nênhs chuôv nhoz trâu têz qơưs Viêx Nam ndê muk trâu thênhv siaz đuô zos tiav thiv tôk, bôv lax. __________ 1. Nhoz trâu chor poz jêz Ngươms (Vor Nhai) tưz nriar pov ntâu blais poz cxa mê uô tâu chuôz zinhx thiaz car hlâu zos tiav thâuv nxor muôz poz jêz uô uô chuôz zinhx muôx nhos 23.000 shông ntơưv tiz nênhs Homo Sapiens. 2. Kuôk txos nhiv no txix 30.000 txos 11.000 shông. 30 Nhoz trâu luz nênhx nox nhoz thiaz cêr uô đas nuv, tiz nênhs Sơn Vi tưz max mav yưv tơưv ntâu zav hâur luz nênhx ndê muk trâu thênhv yiaz siaz đuô - cêr nox nhoz txux chi Hoax Binhx (nhoz txos nhiv no muôx nhos 17.000 txos 7.000 shông). Hoax Binhx luz qơư tâu pov uô ntêx ntơưv thax tsav no. Zov chinhr chor lâuk nênhs cxinhx thâuv chox Hoax Binhx ntơư zos pov zos Hmur cxuô zav lur, đâux tuôr kror chok poz jêz zos shôngz, thiaz thôngz. Pêx xênhv nhoz Hoax Binhx cux tưz pov ntâu zav chuôz zinhx ntu tsênhv zos nguyên thuyv. Đros trâu luk cxais iz luz pax đâus tâu mê nhuôv ntơưv tâu nriar pov nhoz trâu luz kaz jêz Sungr Samk, Thâmv Khương. Nhoz trâu kror tsuô Xor Traiv (Hoax Binhx) tưz pov yưv muôx caz kês zos luz blêx fhlâuz blêx, cxur, cxur cuz nhiaz. Li ntơư, chor nênhs nhoz ntu Hoax Binhx zos chor nênhs tưz xar tâu uô yưv tơưv kôngz lông pênhr tsênhz ntơư zos iz kro tsưr ziv yưv tơưv yiaz tiav sis ntơư tsuôk zos xar tâu uô tsik tâu yênhx ziv puôk tsơưs. Viv Viêx Nam zos iz luz têz qơưs “xênhz txơưv” uô liax têz nzor đuôk hâur thôngz kaz ntux. Txos trâu ntu têz qơưs hlôngr yiaz, cêr txơưx njê yưv tơưv ntâu zav: cêr nox nhoz ntơưv Băz Sơn zos iz hâur têx cêr yưv siv tsênhv chênhz ntơưv jax tsưr ziv Hoax Binhx thâuv ntơưv yưv siv kuôk li nhiv no nhos 10.000 txos 8.000 shông. Thâuv ntơưv muôx iz chês zinhx mênhx ntơưv tiz nênhs Hoax Binhx tưz txar qơư tuôx trâu saz băz tox siaz Băz Sơn chia khưr nox hâus thiaz chox car hâur thax tsav nhos 500 caik yiv xưv phaz, thôngz hâur hur tiz si tinhv 31 Langv Sơn thiaz iz phênhv ntơưv tinhv Băz Canv, zos tinhv Thair Nguyên nhiv no. Tus thơưx chor car ntơưz paz nênhs no zos chor nênhs Indonesien thâuv nzor, muôx iz cxia zos tiz nênhs Melanesien, muôx muôx cxais tâuz hâu tiav sis zos chor nênhs Australoid lok sis siz txuôv txôngr jux juk1. Nhoz trâu kaz ntu cêr nox nhoz Băz Sơn, thax tsav tâus ntus hiar txưr Băz Bôv thiaz Băz Trung Bôv pêz têz qơưs muôx nhos pêz paz pươs tiz nênhs thâuv uz nhoz: pêz iz zos nhoz trâu cxuô luz kror tsuô ntơưv sơn khôir Băz Sơn tuôx nhoz car ntus hiar txưr ntơưv Haiv Phongx, Quangv Ninh; paz tiv oz lok ntơưv saz Tây Thanh Hoar tơưs tuôx chox car, yênhx kror qơư muôx ntâu zav tiz nênhs; paz tiv pêz nhoz trâu saz Tây Nghêv An tuôx nhoz saiz thiaz buôk chor huyêx Thachx Hax (Hax Tinhr) thiaz Quynhx Lưu (Nghêv An) jux juk txơưv muk trâu saz Nam txos đrav kaz kơưs Tế Qơưs (Quangv Nam - Đax Năngr). Ntơư tsênhz zos paz chor nênhs kuz thâuv uz tưz muôx yưv tsưr ziv hâur luz nênhx tâu taxik hu Quynhx Văn, Cair Beos, Đa Buz, Hav Long,... cux hâur kaz luz six hơưv no, muôx iz cxiaz px nhoz buôk ntus hiar txưr no tưz tâu njiz paz nênhs tuôx têz qơưs Tsungz Cux, Philíppin, Malaixia, Inđônêxia grêk txar __________ 1. Từ dạng Australo - Mongoloid, thâuv xinhz txơưv yênhz tiz nênhs tsơưx njê jav jux juk yênhx paz Indonesien kuz. Muôz iz paz txơưr txơưx njê lok six tsơưs txos trâu Australoid. Paz tiv pêz muôx nhoz li ntơưv Tsâu Đaiv Dương thiaz txuôv ntâu zav. 32 tuôx. Muôx ntâu zav tiz nênhs siz nhoz uô cê txuôv, luz nênhx nox nhoz cux muôx ntâu hlôngr yiaz nhoz trâu ntu no tsênhv muôx ntâu zav nênhs siz txuôv. Kaz ntu yiaz poz jêz yiaz, cxuô zav nênhs zos tsik tâu xênhr xưv nhoz châu Đaiv Dương tưz tưz pôngz nôngz jux juk, tsuôk yuôr chor nênhs kuz Indonesien. Nhoz trâu ntu no, ntơư tưz pov tsênhz tiak muôx cêr siz txơưr thiaz txuôv cxuô zav tiz nễnh kuz uô li tưz muôx yưv six ntâu tsưr ziv hâur luz nênhx nhoz trâu thax tsav ntus hiar txưr saz băz thiaz saz nam têz qơưs Tsungz Cux. Ntơư zos cênhz tir chor nênhs kuz ntơưv thax tsav Đông Nam Ar xênhr xưv yưv siv ntơưv luz six hơưv no. Txix ntu hlôngr muk trâu ntu ntu krêz yiaz Phungs Nguyên muôx luz six chênhz txix thêr kyv XIV txos trâu thêr kyv XI, X uô ntêx Công nguyên; txos trâu luz nênhx hlôngr yiaz Đôngs Đâuv - Gos Mun muôx luz six chênhz li thêr kyv XIII txos trâu thêr kyv VIII uô ntêx Công nguyên. Nhoz trâu ntu Phungs Nguyên cxuô zav poz cxa phênhv ntâu puôr pôngz tas yuôr iz cxia tsuôk zos poz cxa ntơưv tiav Đôngs Đâuv (Vinhr Phuz), Maz Bax (Ninh Binhx), pươs Rêk (Phur Thov), kror tsuô Tov (Sơn La),… Uô li, cêr nox nhoz luz nênhx hlôngr yiaz Đông Sơn zos ntu muôx cêr txơưx njê zov chinhr thiaz uô tâu ntâu zav tsênhv chênhz hâur ntu yiaz Kinh khir hais tsênhz thiaz ntu thiaz cênhz tir uô tiar yênhx tiz nênhs tsênhv chênhz hais hur tiz si. Luz nênhx hlôngr yiaz tưz zos ntu cêr txux chi yưv tơưv ntâu zav uô pênhr tiv trâu ntu tsênhv chênhz muôx cêr vav 33 mênhx ntơưv tus đêx Liaz, hlôngr trâu ntơưv luz nênhx thax zinhz phuôv tsar txix luz nênhx vav mênhx Hoax Binhx, Phungs Nguyên, Đôngx Đâuv thiaz Gos Mun. Cêr vav mênhx Đông Sơn muôx iz cxia cêr txux chi txơưr thiaz jông đuô tiav sis cux muôx iz kro jông zos cêr nox nhoz vav mênhx ntơưv cêr txux chi thax tsav Đông Nam Ar thiaz cêr txơưx njê uô liax chos blêx. Ntơư tsênhz zos ntu yưv tơưv têz qơưs Viêx Nam thươx jias chox tuôr thiaz tsa por phưv zos iz tsôngv px jêx jok thôngx siaz tênhr hơưv. Chor nênhs txơưx cxinhz kuz tưz nriar tâu yênhx cxinhz zav txơưx yưv tơưv, hâur ntơư yax 60 luz cxa tâuz hâu tsênhv tuôr xav pênhr tiv tâu. Chor cêr txơưx zos Indonesien tưz nhoz ntêr đuô hur siz pêz ntu hâur luz nênhx hlôngr yiaz ntơưv Đông Sơn. Tiav sis txos trâu ntu kaz lis đuô, đrâuv chor cêr txơưx Indonesien tưz chuôz ndê muk trâu đuô iz zav yiaz - chor zav txơưx njê nriar tâu nhoz thax tsav Đông Nam Ar, yưv tơưv ntơưv paz pươs Đông Nam Ar kuz ntu uô kaz thâuv sir zôngv poz jêz yiaz uô chuôz zinhx sir zôngv uô trâu ziv txos tov kaz no ziv phuôv tsar ntâu. Ntơư nhax zos cxuô zav tiz nênhs tưz txơưx côngv têk siz paz max siz txuôv ntơưv chor nênhs Mongoloid txix saz băz thâuv grik muk, txix hiar txưr muk, tưz phuôv tsar tâu ntâu nênhs zos chor nênhs txuôv txơưx siz txuôv tiz nênhs tâu truôx njês đuô ntu uô ntêx. Six hơưv xinhr xưv yênhx tâuz hâu nênhs (brachycranisation), yênhx iz luz chêr tiz nênhs (gracilisation), tơưr graix đuz tsơưs jux juk, njêx muôs tsik chươk khâus thiaz yênhx zos tiz 34 nênhs ntâu đuô hâur ntu no. Thâuv ntơư lơưr tưz yênhz paz pơưs nhoz iz ndis uô cê thax tsav ntus đêx Liaz, đêx Lax muôk, đêx Cav, đros cxiv tsa cêr nox nhoz txơưx njê Đông Sơn. Tsênhv chênhz ntơưv chor nênhs nênhs paz pơưs kuz hâur pâuk muôx iz cxia zos tiz nênhs Viêx nhiv no. Nhoz trâu hâur ntơư, muôx iz cxia ntơưv chor nênhs Indonesien grêk jux juk muk trâu đrav kaz saz nam, thax tsav grik trơưk ntar trôngz Trươngx Sơn mak txos nhiv no zos mênhx yưx Giarai, Êđê nhoz Tây Nguyên. Muôx iz cxia tiz nênhs Indonesien txơưr cux nhoz trơưk box thiaz thax tsav zos tiz nênhs Đông Nam Ar grêk jux juk trâu saz nam lis đuô zos chor mênhx yưx Xơđăng, Bana, Mnông, Chăm cux nhoz chês Tây Nguyên nhiv no. Xiz phưz kria pênhr tiv kria cênhz tir tiz nênhs thiaz têz qơưs Hà Văn Tânr hais pâuz tiak: cêr nox nhoz tiav Đông Sơn tâu chuôz txix thêr kiv VII uô ntêx Công nguyên. Nhoz trâu ntu no, tsik tâu pâuz iz kror tsênhz tưs hais lok tus tsưr chox car. Uô li tưz hais tsênhz tiak txos njiaz luk phênhz khiaz tsi tâu tus tsưr car ntu cêr nox nhoz yưv ntâu tsưr ziv Đông Sơn, txix ntu uô ntêx, zos cênhz tir ntơưv tiz nênhs Viêx, zos hais cov zos ntơưv paz tiz nênhs Viêx - Mươngs. Txos trâu nhiv no muôx ntâu nênhs uô tiv tsênhr cêr phuôv tsar luz yax six ntơưv luz nênhx nox nhoz ntu Đông Sơn, zov chinhr mak cxuô zav uô tâu ntơưv Phungs Nguyên - Đôngx Đâuv - Gos Mun, txos trâu ntu Đông Sơn. Têx tiv tsênhr ntơư tưz hais tsênhz luz nênhx thâuv Đông Sơn zos iz luz nênhx jêx jok tsuôk zos ntơưv qơư nhoz, tsuôk 35 zos phuôv tsar trâu ntu uô ntêx lơư. Tus chox ntơưv luz nênhx ntu Đông Sơn tưz tâu sâu tsês ntơưv chor tiz nênhs Lax Viêx tiav sis tsuôk zos chor tuz ci lkuz nênhx tov kaz no ntu Đông Sơn thiaz tov ntêx saz đrâuv chor tiz nênhs Viêx Nam. Li ntơư, tưz pâuz tsênhz tso tsês tsik muôx cênhz tir ntơưv tiz nênhs Viêx tov ntêx nhoz Giang Nam têz qơưs (Tsungz Cux) lok sis khiar pêv kror qơư lok, mak zos tiz nênhs Viêx Nam zinhx muôx cênhz cưv iz cxik nhoz ntơưv no txix puôs thêr kiv tiv oz thiaz đraz thêr kiv pêz uô ntêx Công nguyên. Li ntơư, tưz hais tsênhz tâu tiak, thâuv uz muôx ntâu tiv tsênhv ntơưv chor nênhs saiz shuôk, tưz pov tsênhz tâu cêr yưv siv thiaz phuôv tsar siz lơư lias ntơưv tiz nênhs puôs thâuv sir zôngv poz jêz lok uô chuôz zinhx zos ntu muôx cêr tsar nzir tsưr ziv ntơưv ntu Đông Sơn vav mênhx. Thiaz txix hâur pâuk thâuv ntơư lok tiz nênhs Viêx Nam phuôv tsar txos nhiv no. 2. Tiz nênhs haz cxuô zav mênhx yưx nhoz Viêx Nam 2.1. Mênhx yưx - Tiz nênhs: Trơưk li yuôx saiz tiz nênhs thiaz vax tsê nhoz trâu Viêx Nam xav txos shông 2019 uô trơưk li ciz tênhv sôr 772/QĐ-TTg hnuz 26/6/2018 ntơưv Thuv tươngr Chinhr phuv, xav hur si tiz nênhs nhoz trâu Viêx Nam muôx 96.208.984 lênhx, hâur ntơư chor txir nênhx muôx 47.881.061 lênhx, tâu 49,8% thiaz chor 36 pox niav muôx 48.327.923 lênhx, tâu 50,2%. Viêx Nam zos luz têz qơưs muôx chôngz nênhs tiv pêz thax tsav chor têz qơưs Đông Nam Ar (uô kaz Inđônêxia thiaz Philíppin) thiaz zos luz têz qơưs nhoz sôr tiv 15 cxuô luz têz qơưs hâur thôngz ntiax têz. Đhâu 10 luz shông, tiz nênhs Viêx Nam tưz tsar nzir 10,4 châuv lênhx. Tsar tiz nênhs fênhx đhaz txix shông ntu 2009-2019 zos 1,14%/shông, jav jux juk ntu 1999-2009 (1,18%). Tiz nênhs nhoz Viêx Nam muôx nhos 290 lênhx nhoz hâur 1 caik yiv xưv phaz, tsar 31 lênhx nhoz 1 caik yiv xưv phaz xav trâu shông 2009. Viêx Nam zos luz têz qơưs muôx chôngz nhoz chôngz tiv pêz thax tsav chor têz qơưs Đông Nam Ar, nhoz hâur kaz têz qơưs Philíppin thiaz Xingapo. Luz tiax đras buôk ntus đêx liaz thiaz buôk ntus đêx Đông Nam Bôv zos oz thax tsav tiax đras muôx chôngz nênhs đuô ntaik hâur thôngz pêz têz qơưs, bâuv li muôx li 1.060 lênhs nhoz hâur 1 caik yiv xưv phaz thiaz 757 lênhx nhoz hâur 1 caik yiv xưv phaz. Nhoz trâu thax tsav tox siaz thiaz Tây Nguyên zos oz thax tsav muôx tsơưs tiz nênhs nhoz đuô xav trâu tiax đras, tsuôk muôx 132 lênhx hâur 1 caik yiv xưv phaz thiaz muôx 107 lênhx hâur 1 caik yiv xưv phaz. Hâur 54 zav tiz nênhs hâur thôngz têz qơưs, tiz nênhs nhaz lax muôx 82.085.826 lênhx, tâu 85,3%. Hâur 53 zav nênhs tsơưs tsơưs, muôx 6 zav nênhs tsuôk muôx yax 1 châuv lênhx zos: Tays, Puôz Ziz, Mươngx, Môngz, Khmer, Nungx (hâur ntơư tiz nênhs Tays muôx chôngz yax zos 1,85 châuv lênhx); muôx 11 zav nênhs tsuôk txos li hâur kaz 5.000 37 lênhx, hâur ntơư tiz nênhs Ơđu chor nênhs tsơưs đuô ntaik tsuôk muôx (428 lênhx)1. Tiax đras đêx liax zos kror qơư muôx chôngz nênhs nhoz đuô ntaik thôngz têz qơưs bâuv li 22,5 châuv lênhx, tâu 23,4% xav hur tiz si tiz nênhs thôngz têz qơưs. Tây Nguyên zos thax tsav muôx tsơus tiz nênhs duô ntaik zos 5,8 châuv lênhx, tâu nhos 6,1% xav trâu tiz nênhs hâur thôngz têz qơưs. Qơư nhoz ntơưv chor tiz nênhs tsơưs phênhv chôngz puôr zos nhoz trâu chês tox siaz thiaz saz Tây Nguyên. Phênhv chôngz zos tiz nênhs Nhaz Lax nhoz oz thax tsav tiax đras đar, thax tsav đar thiaz cxuô kor qơư nhoz jê tiax đras, đô thiv. Đrâuv ntơư, chor qơư tox siaz ntus đriv nhoz ntêr muôx nhos 3.200 caik xưv phaz buôk chor chor têz qơưs Lok Tsuôk, Tsungz Cux, Campuchia li ntơư muôx ntâu zav tiz nênhs tưz trâus jông cêr fôngx zưs muk lok oz saz têz qơưs ntơưv thax tsav ntus đriv têz. Ntơư tưz zos iz kror jông chia trâus jông cêr fôngx zưs uô nox hâus, lax luôv ntơưv thiaz cêr txux chi ntơưv ntus đriv têz. Li ntơư, qơư nhoz ntơưv cxuô zav tiz nênhs Viêx Nam muôx qơư nhoz jông uô nox hâus, qơư por phưv têz qơưs thiaz phuôv tsar cxuô cêr txux chi. 2.2. Cxuô mênhx yưx Viêx Nam - Chor mênhx yưx muôx chôngz thiaz muôx cêr cơưv phuôv tsar - cêr nox nhoz đuô. Tiz nênhs Nhaz Lax zos zav tiz nênhs muôx __________ 1. www.gso.gov.vn. 38 tsưr ziv thiaz cơưv siaz đuô cxuô zav nênhs hâur thôngz têz qơưs (85,3%), muôx tsưr ziv phuôv tsar siaz đuô, zos thươx chox cêr thôngx siaz, nhoz trâu kror qơư tsênhv chênhz ntâuk thơưx por phưv thiaz cxiv tsa tsưx tuôr têz qơưs, cxaz nduôz muôx jos, chox cêr thôngx siaz ntơưv cxuô zav mênhx yưx thiaz tiz nênhs Viêx Nam. Nhoz trâu hâur ntơư, cxuô zav tiz nênhs tsơưs đuô ntaik tsuôk muôx (14,7%) tiz nênhs hâur thôngz têz qơưs. Pênhr tsênhz cxuô zav tiz nênhs muôx tsik chôngz bâuv iz zav tiav sis tsik muôx iz zav nênhs tưs tsuv tsiv txov, muôx cêr thôngx siaz, cêr côngv jos ntơưv chor tiz nênhs chôngz; cxuô zav nênhs puôr chox tâu cêr côngv têk, nhoz siz hluz, siz paz, côngv siaz tsưx tuôr têz qơưs Viêx Nam truôx khor, bluô nux, px zos tsưr chox cêr thax zinhz phuôv tsar, côngz fênhx phuôv vav. - Cxuô zav tiz nênhs mênhx yưvv nhoz siz shơư trâu cxuô kror qơư hâur thôngz têz qơưs. Tiz nênhs Nhaz Lax phênhv chôngz nhoz trâu tiax đras, ntus hiar txưr duô li cxuô zav nênhs puôr zos nhoz trâu yênhx thax qơư, tox siaz buôk đuô cxuô zav nênhs. Phênhz yênhx chor thax tsav qơư nhoz chinhr li1 hâur kaz no: Thax tsav Tây Baz muôx 23 zav __________ 1. Tov ntêx cxuô zav tiz nênhs tâu siz nhoz lok lơưv ntâu tiav, yênhx iz tsôngv tiz nênhs chôngz, muôx cêr vax suôr txux chi siz txơưr, tsik xav ntơưv yênhx lênhx nênhs mak tsuôk xav chor nênhs lok uô nhaz, vâur uô hâux lưv lok sis, chox cêr côngz xưv. 39 nênhs, hâur ntơư tiz nênhs Puôz Ziz thiaz tiz nênhs Mươngs muôx cêr vav mênhx đuô ntaik; thax tsav Đông Băz muôx 18 zav tiz nênhs, hâur ntơư tiz nênhs Tais thiaz tiz nênhs Nungs muôx cêr vav mênhx đuô ntaik; thax tsav tox siaz Thanh - Nghêv muôx 8 zav tiz nênhs, hâur ntơưr tiz nênhs Puôz Ziz muôx cêr vav mênhx đuô ntak; thax tsav ntar trôngz Trươngs Sơn (tox trôngz chor tinhv txix Hax Tinhr muk txos Binhs Đinhv) muôx 9 zav tiz nênhs, tsik muôx zav tiz nênhs tưs vav mênhx tsưr ziv viv lơưr nhoz siz sur; thax tsav Tây Nguyên muôx 14 zav nênhs, nhoz trâu yênhx thax tsav zinhx muôx iz zav tiz nênhs nhoz vav mênhx đuô, nhoz li tiz nênhs Êđê nhoz tinhv Đăz Lăz, Đăz Nông; tiz nênhs Bana nhoz chor tinhv Gia Lai, Kon Tum; thax tsav Nam Bôv zos thax tsav nhoz nter ntâu tiav thâuv nzor lok ntơưv chor tiz nênhs Khmer, Chăm, Suôr. Txos nhiv no, chuôs li tsik muôx iz tinhv, huyênx tưs tsuôk muôx iz zav tiz nênhs nhoz. Ntâu tinhv muôx txos 20 zav tiz nênhs nhoz li Lai Châu, Lok Ciaz, Yên Bair, Hax Giang, Lâm Đôngx,… Tsuôk zos tinhv Đaz Laz muôx yax 40 zav tiz nênhs. Phênhv chôngz zos nhoz chor huyênx tox siaz muôx nhos 5 zav tiz nênhs tror sâuv nhoz, ntâu xar, jêx, jok,… muôx nto 3 txos 4 zav tiz nênhs nhoz. Nhoz siz buôk shươu uô cê cxuô zav nênhs tưz zôngx ziv cơưv shâuv tsưr ziv uô ntâu zav, chox tâu cêr thôngx siaz paz max, tiav sis ntơư cux uô hiav txos trâu phaiz đêx ar uô nox hâus njiz ntâu cêr phiv liv thiaz chox car. 40 - Iz zav tiz nênhs nhias muôx nhiak iz zax tsưr ziv thiaz cêr txux chi, luk hais siz txơưr, cxaz nduôz trâu cêr txux chi ntơưv têz qơưs Viêx Nam muôx cxix cxuô đuô ntơưv cxuô zav nênhs. Cxuô zav nênhs puôr nhiak muôx nhiak luk txơưr thiaz tiav sis luk hais puôr tsik txơưr lox trâu 4 zav luk muôx chôngz nênhs đuô ntơưv Đông Nam Ar. Viv luz nênhx nox nhoz siz buôk li ntơư tưz zôngx ziv trâu ntâu zav tiz nênhs ntâu lênhx puôr hais tâu ntâu zav luk siz shơư hais hâur yênhx hnuz. Luk Nhaz Lazz zos chor luk tâu chôngz nênhs hais chia muk uô nox hâus lax luôv trâu cxuô zav tiz nênhs. Tiav sis luk hais ntơưv zuk zav tiz nênhs puôr tâu saiz zov chinhr, tuôr truôx txos nhiv no. Cêr txux chi uô nox nhoz, uô vax uô tsêr, cxiv tsa,… ntơưv cxuô zav tiz nênhs nhiak muôx nhiak iz zav siz txơưr. Tsik zos siz txơưr lok sâuv chos liax, blêx, mak uô liax cux siz txơưr, uô têz pês nhiax muôx nhiak iz jax tsưr ziv siz txơưr ntơưv cxuô zav tiz nênhs. Lok sâuv ntok ntâuz xo cxuô zav tiz nênhs tsơưs mak lok six jông. Uô vax tsê nhoz, tsêr vax suôr cux nhiak muôx nhiak iz jax tsưr ziv siz txơưr ntơưv yênhx zav tiz nênhs. Muôx iz cxia tiz nênhs nhoz tsêr ar, iz cxia nhoz tsêr tsar lơưx. Muôx iz cxia tiz nênhs ho muôx vax tsê uô vax suôr nhoz li fênhz suôz, tsêr tsar tuôr,… tâu uô lok six jông gâux, muôx jông tsưr ziv jax jês lok six liv xênhz. Cêr nox, nar ntơưv iz cxia tiz nênhs lok six jông gâux thiaz muôx ntâu tsar zav, uô li tiav sis muôx 41 iz cxia tiz nênhs nox nar zuôr xar jông iz zav (tov ntêx tiz nênhs Bôr Y, tiz nênhs Suôz Jênhx muôx cêr tsôngs yo zuôr lâuk jông xưk li tiz nênhs Môngz, nhiv no mak ho zuôr jông xưk li tiz nênhs Nungs; tsôngs yo tiz nênhs La Ha jông siz xưk li tiz nênhs Puôz Ziz;…). Sâuv cêr nox, tiz nênhs Nhaz Lax thiaz tiz nênhs Mươngs mak khênhr hov nox mor txuô; Tiaz Tays, Puôz Ziz, Thôv, Khmer, La Chir, La Ha mak khênhv hov nox mor blâuv thiaz iz cxia txuv lov siz shơư njư,… thiaz iz cxia zav jâuz, blôngx ntông har jôngr; tiz nênhs Chưz, Bôr Y, Cơs Lao, Pu Peor mak hov nox jâuz tâu siz uô ntơưv poz cưk, kok ntông; muôx iz cxia tiz nênhs muôx jông cxuô zav li chươr gruk, chơưr poz cưk, luôv zinhz… Tsôngs yo ntơưv yênhx zav tiz nênhs nhiak muôx nhiak iz kror jông iz tsa thiaz đơưz đuz siz txơưr, tâu ntok lok sis xơưk ntơưv têk. Zos tiak tiz nênhs Nhaz Lax chor txir nênhx nar trik phaz tsaz đuz, yo phaz tsaz liaz txơưx, chor pox niav nar tiaz đuz, muôx sêr, yo nyuô liaz njuôz hâur hâu ntông fuôv liaz; mak chor tsôngs yo ntơưv cxuô zav tiz nênhs nhoz thax tsav trôngz Trươngs Sơn - Tây Nguyên zov chinhrmak chor txir nênhx nar yo nyuô ntêr thiaz sêr bos graix, hlê tsik yo, pox niav nar yo lôngx tâuz hâu yưv iz saz xuz pưs, chaix ntux no nar nzir yo ntêr sor nhiak; khâuz ndơưk ntơưv tiz nênhs Khmer mak chor txir nênhx hnar thôngr ntâuz xor caz, chor lâuk nênhs nar trik ntêr, tsik muôx lâus thiaz fuôv ntông sâuv tâuz hâu puôs iz ndis xuz pưs; txir nênhx, pox niav tiz nênhs Chăm 42 puôr muôz tiaz ntâuz krưr, txir nênhs nar yo lur muôx ntias, khơưv txưr; tsôngs yo ntơưv tiz nênhs Suôr muôx lâus chiax đaz ntêr, khơưv njaik ntâuz iz saz ntias yo, uô jiax iz siaz lok sis khơưv ndax ntiax yo,… Cxuô cêr txux chi, nox nar ntơưv cxuô zav tiz nênhs tsơưs lok six jông gâux xơưk uô pax uô trêr trơkư li tsưr ziv, txix têx cêr pax sênhr cưr cxiax luk tâuv, sênhr chêr, txos trâu têx gâux cưr cxiax, tsêr trâu chuôz zinhx uô vax suôr, đruôk saz Tây Nguyên,… Tuôr pir li chor cưr cxiax Xống chụ xon xao (Xa tus hluz) ntơưv tiz nênhs Puôz Ziz; txox gâux lov jêv Đam San ntơưv tiz nênhs Êđê, luk tâuv phuôv ntơưv tiz nênhs Tays - Nungs; sêr chêr vox vias ntơưv tiz nênhs Puôz Ziz; sêr ntâuk đruôk ntơưv tiz nênhs Chăm; sênhr chêr ntơưv cxuô zav nênhs nhoz thax tsav Tây Nguyên;… Lok trâu cêr txux chi cêr njênhs siaz, tênhr hơưv ntơưv cxuô zav tiz nênhs: Tas hur tiz si cxuô zav tiz nênhs nhiak muôx nhiak cêr đaz cêr kruô, cêr tênhz hơưv đaz xinhz têz xinhz trơưk li cxinhx lâuk uô thâuv nzor lok. Muôx iz cxia muôx cêr tênhr hơưv cêr njênhs siaz ntơưv tiz nênhs tsơưs: - Cêr tênhr hơưv ntơưv paz pơưs tiz nênhs Khmer. - Tênhr hơưv Bàlamôn ntơưv tiz nênhs Chăm. - Tênhr hơưv, zov chinhr mak iz cxia tiz nênhs tâu njênhs trơưk zos px tiz nênhs tsơưs nhoz thax tsav Tây Nguyên. - Muôx iz cxia tiz nênhs tsơưs nhoz trâu chês tox siaz saz Baz cux njênhs thiaz tơưr hơưv trưưk cêr njênhs ntơưv zuk. 43 - Cêr thôngx siaz côngv jos ntơưv cxuô zav tiz nênhs thâuv nzor lok tưz tâu tuôr xav thiaz côngv thôngx puôs thâuv nzor yênhx cxinhz shông lok, tâu siz paz chox cêr thôngx siaznhoz phuôv tsar uô nox hâus, tsưr cartox trôngz hâur pês, tir ntâuk zinhz nduôz por phưv thiaz cxiv tsa têz qơưs. Pênhr tsênhz nhoz trâu têz qơưs Viêx Nam đhâu ntâu luz six chênhz siz txơưr tiav sis cxuô zav tiz nênhs hâur thôngz têz qơưs puôr chox jông iz luz siaz côngv thôngx, viv cêr txov nhêv, thiaz cêr vav mênhx trâu sơưr đơưk. Chia tuôr truôx, tsik puz pôngz shơư, cxuô zav tiz nênhs tưz nhoz thôngx siaz ccongv jos, tir ntâuk zinhz nduôz txênhz, por cov tâu truôx khor tiz nênhs luz nênhx ntơưv yênhx zav tiz nênhs cux li cxuô hair nênhs hâur thôngz têz qơưs. Chor Phuôz Taik, lok sis thơưx chox ntơưv têz qơư Lax Viêx thiaz Âu Viêx tsa tâu têz qơưs Văn Lang, đhâu ntơư siz đros paz max tsa tâu têz qơưs Âu Lax, siz đros paz max por phưv tir ntâu zinhz nduôz Tâns. Nhoz trâu cxuô jias siz paz tir ntâu zinhz nduôz por phưv Têz Qơưs thax zinhz, cxuô zav tiz nênhs tưz đros trâu Nhaz Lax tir ntâuk zinhz nduôz uô tsav tros, tsưx tuôr nhoz li tiz nênhs Tays - Nungs tâu cêr chor car ntơưv Thân Canhv Phuz, Vi Thuv An, Tông Đanv,… tâu đros paz max ntâuk zinhz nduôz Tôngr (kaz thêr kyv XI, ntu phuôz taik Lyr). Chor tuz tros tiz nênhs Mươngs zos Hà Đặc, Hà Chương nhoz Phur Thov, Yên Bair siz đros paz ntâuk zinhz nduôz Nguyên - Môngz (kaz thêr kyv XIII, ntu Trâns). 44 Hâur thêr kyv XV, tiz nênhs Mươngs nhoz Thanh Hoar đros trơưk Lê Lơiv tsa qix sơưr ntâuk zinhz nduôz Minh, tiz nênhs Puôz Ziz Nghêv An, tiz nênhs Tays - Nungs nhoz Langv Sơn cux paz max muôx ntâu côngz mênhx trâu jias tsav tros no. Kaz ntêr kyv XVIII, ntâu zav mênhx yưx tiz nênhs nhoz chor tinhv tox siaz Binhs Đinhv, Quangv Ngair tưz sơưr tsav Tây Sơn ntâuk trơưk zinhz nduôz Thanh, txênhz tâu qơư nhoz Thăng Long. Kaz thêr kyv XIX hâur thêr kyv XX, cxuô zav mênhx yưv tiz nênhs tsơưs puôr sơưr tir ntâu zĩnh nduôz Phar Cir, li tiz nênhs Puôz nhoz Ziz Thanh Hoar tưz saz chor thơưx zuôx puôz sơưr ntâuk tir tsav tros: li Hax Văn Mao, Đinh Công Trangr, Câms Bar Thươz; tiz nênhs Môngz nhoz Lok Ciaz, Lai Châu trơưk Paz Chai; cxuô zav tiz nênhs Tây Nguyên trơưk Nơ Trang Long ntâuk zinhz zinhz nduôz Phar Cir. Hâur ntu tsav tros sơưr tsưr tuôr têz qơưs, Viêx Băz zos qơư tir ntâuk zinhz nduôz uô tsav tros, cxuô zav tiz nênhs ntơưv no tưz maz max nto ntâu côngz mênhx trơưk tơưv zinhz nduôz zinhx tsav luz Hli Ziv shông 1945. Ntu ntâuk trơưk zinhz nduôz Phar Cir (1946-1954), Viêx Băz tưz tâu xair uô qơư truôx ntâuk tsav tros, cxuô zav tiz nênhs ntơưv no tưz tas siaz tas njưk paz max tir ntâuk, Trung ương Đangv, Chinhr phuv. Px cxuô zav tiz nênhs thax tsav trôngz Trươngs Sơn - Tây Nguyên pênhr tsênhz yaiz mor, nriar kok nox tiav sis puôr iz siaz trơưk tir ntâuk zinhz nduôz, cxaz nduôz ntâuk zinhx trơưk tơưv Phar Cir thiaz Miv Cux. 45 III. CÊNHZ CƯV 1. Txix thâuv yênhx xênhz txos shông 1858 1.1. Thâuv Yênhx Xênhz Kuôk nhiv no nhos li 40-30 vav shông, viv muôx jông cxor qiv, ntơưv pêz têz qơưs Viêx Nam tưz tâu yưv siv muôx tiz nênhs. Ntơư zos chor nênhs kuz. Lơưr nhoz uô box, tuô tsiax tuô cxur thiaz đê txir hmaz txir ntông zus luz nênhx. Ntơưv txox cêr hlôngr pâur, chor nênhs kuz no thiax yênhx tiz nênhs tiav yiaz. Tâu nhoz uô yênhx ziv vax tsê chôngz (luz xênhv), nhoz gâuv hâur têx kror jêz, kaz tsuôk, ntơưv têx ntus cưx đês, sir têx poz jêz hor uô chuôz zênhx (jêz kuz), muk tuô tsiax tuô cxur, đê txir nox zus chiax sia hâur luz nênhx nhoz . Kuôk no muôx nhos 12.000-6.000 shông, chor ziv nênhs, box paz pơưs nênhs no tưz phuôv tsar lox hloz yênhx tsưr tsix thiaz txơưx sir nênhs tus đas jos. Tiz nênhs tưz tâu nhoz yênhx, truôx qơư, uô paz uô pơưs, uô hair. Txix ntu cêr txux chi thax zinhz1, txox cêr khưr nox chos kôngz lông tưz yưv siv. Chuôz zênhx zos têx shôngz, têx poz tơưz,… tâu sir ntâu yax. Chuôz zênhx poz jêz (thơưx fâuv chuôz zênhx jêz) six hơưv no tưz muôx hlôngr pâur, tas nros chor chuôz zênhx __________ 1. Tênhx tus vênhx huôv Hoa Binhs caix nhôngs C14 zol 10.875 ± 175 shông, lis yax zos 7.500 shông. 46 sir lok têx qơưs hor njê. Xuz thơưx tiz nênhs pâuz hor chuôz zênhx thiêz uô tưx tais. Luz nênhx vav mênhx jông jux juk. Kuôk no nhos 6.000-5.000 shông, cêr txiêr, yâuk poz jêz tưz muôx cêr txơưx njê. Cêr uô tưx tais txơưx uô tik. Chuôz zênhx tâu hlôngr jux juk, tiz nênhs uô hâux lưv muôx ntâu. Luz six hơưv no, hâur têz qơưs Viêx Nam tiz nênhs tưz txơưx khưr uô kôngz lông. Txox cêr uô lax uô cav cux piz muôx. Thax tsav qơư nhoz cux tâu kriz đar. Tiz nênhs luz nênhx cux tâu jông jux juk yênhx iz thênhv. Nor zos luz six hơưv uô txox cêr hlôngr jông lok têx chuôz zênhx poz jêz hâur pêz têz qơưs. Muôx li 4.000-3.000 thâuv uz, chor tsưr chox car hâur têz qơưs Viêx Nam tưz muôx txox cêr cênhx jông hênhr lok cêr uô tưx tais. Nênhs Viêx tưz txơưx sir tôngx lok tsiv uô chuôz zênhx. Cêr chos blêx tưz tâu phuôv tsar đar jux juk. 1.2. Ntu cxiv kho têz qơư thiaz tuôr têz qơưs Ntu Phungs Nguyên1 muk đhâu caix Đôngx Đâuv2, __________ 1. Phungs Nguyên (Phur Thov) zos kror qơư cho lâuk tênhx tus. Chaix nhôngs Phungs Nguyên muôx chaix nhôngs li iz đraz ntơưv thêr civ tiv II uô ntêx Công nguyên. 2. Tênhx tus Đôngx Đâuv nhoz ntơưv sơưv Minh Tân, Yên Lax, Phur Thov, nriar tâu shông 1964. Ntu Đôngx Đâuv zos ntu oz caix tôngx hlâu ntơưv Viêx Nam, yưv siv thâuv đruôz đraz thêr civ tiv II uô ntêx Công nguyên. 47 Gos Mun1 txos Đông Sơn2, viv cêr tir thair têx đêx nhaz thiêz thair nênhs saz đrâuv, chor nênhs nhoz kâuv têz thiêz đruôz đraz têz tưz tâu côngv têk uô kê. Paz nênhs Lax Viêx zos chor nênhs uô tsênhv thâuv no. Qơư nthuôr vax phuôv Đông Sơn cux hâuv thax tsav têz qơưs Văn Lang, uô zos Phuôz Taik Hungx Vương sơưr chox car. Luz têz qơưs Văn Lang yưv uô iz luz têz qơưs zos luz chaix nhôngs tiav VII-VI uô ntêx Công nguyên, tưz muôx cêr phaiz thâuv nzor taz sik tsik tâu ntâus tsav tros, tiav sik kriê tâu iz ntu ntơưv txox cêr phuôv tsar hâur têz qơưs Viêx Nam - kriz trôngx txix thâuv muôx têz qơưs thiêz tuôr têz qơưs ntơưv tiz nênhs. Thax tsam đar li ntơưv têz qơưs Văn Lang muôx ntâu hair nênhs đros nhoz uô kê, đhâu ntơư zos chor nênhs Tây Âu (Âu Viêx) nhoz têx tox trôngz, hâur saz kâuv têz têz qơưs Văn Lang. Nênhs Lax Viêx thiêz nênhs Tây Âu puôs nzor zênhx zos muôx cêr siz thôngx siaz, muôx lax cav, vax phuôv côngz fênhx iz zav. Thơưx chox nênhs Tây Âu nhoz hâur đaiv ar Văn Lang zos Thuk Phanr. Cêr cuôngv têk Tây Âu tưz jông jux juk. Uô ntêx tsav tros ntơưv Tâns, cêr côngv têk Tây Âu tưz tâu côngv siêz tir thair. Tir thair zênhx tsav __________ 1. Tênhx tus Gos Mun nhoz sơưv Viêx Tiênr, huyênx Lâm Thao, Phur Thov, nriêr tâu shông 1961. Ntu Gos Mun nhoz ntu đruôz đraz thêr civ II txos trâu thêr civ I uô ntêx Công nguyên. 2. Ntu vax phuôv Đông Sơn (Thanh Hoar) nhoz ntu thêr civ I uô ntêx Công nguyên txos ob pêz tiêv thơưx ntơưv Công nguyên. 48 tros, Thuk Phanr zos tus thơưx chox tưz tâu hlôngr Hungx Vương uô Phuôz Tais, tik bê têz qơưs hu Âu Lax (ntu tiav III uô ntêx Công nguyên). Txơưv têz Âu Lax nhoz tsik tâu ntêr, tsuôs zos shông 208 txos 179 uô ntêx Công nguyên, tiav sis zos muôx kria ntơưv txox cêr phuôv vav luz têz qơưs Văn Lang, tsênhv chênhz zos chor tuz lênhv tuz tros. Đhâu iz ntu ntêr, nênhs Viêx kuz tưz yưv yênhx iz kror qơư phuôv vav, nưs zos va phuôv Văn Lang - Âu Lax (vav mênhx ntu nhoz ntus đêx liaz) - iz kros thơưx zoo trâu cxuô ntu tưz tâu vav mênhx, yưv siv uô iz txox cêr vax phuôv txơưr, zos iz kror cêr jông siêz trâu hair nênhs Viêx Nam nhoz truôx đrênhk, điv ntơưv 1.000 shông chor nênhs kâuv têz tuôx tsưx car. 1.3. Ntu nhoz tsuv tsiv txov thiaz tir thair Shông 179 uô ntêx Công nguyên, Âu Lax trâus hair nênhs Triêuv tuôx txênhz. Txos trâu tiêv X, chor nênhs kâuv têz, tsêr nênhs Triêuv txos chor nênhs Đươngs hlôngr tsưx car pêz têz qơưs. Tâu phaiz pêz têz qơưs uô huyêx, uô tsâu, chox nênhs tuôx tsưx thiaz tuôx kuôz zuôv, tsiv txov pêz hair nênhs. Txox cêr tsưx car ntơưv hair nênhs kâuv têz uô trâu Âu Lax phuôv tsar thiêz tiav sis muôx ntâu zav tsik tâu hlôngr jông. Nênhs kâuv têz tuôx kriê ntơưr, cêr njênhs Ndo trâu pêz têz qơưs, zuôv uô trơưk nênhs Suôr. Thâuv ntơư muôx chai tsưx, kuôz zuôv chor nênhs sơưr lok tir thair. 49 Nhoz trâu 10 tiav nênhs uô tsưx car, muôx ntâu zav cêr khưr nox hâus, ntâuk hlâu, zuôv qir trâu kôngz lông; tsiv têx nhiêx, têx cuz,… Lok vax phuôv hair nênhs Viêx txaik txox cêr txơưx njê ntơưv nênhs Suôr, Đươngs xưk li ntơưr luk kria,… Muôx ntâu zav vax phuôv cux tsênhv tuôr tâu tsês. Txox cêr tsưx car ntơưv hair nênhl kâuv têz uô ntâu jâus nênhs Viêx sơưr lok tir thair. Shông 40, Oz Pos Trưng sơưr tir thair nhoz Mê Linh (quânv Giao Chiv) thiaz ntâuk zênhx. Huôz Tais Suôr tưz tâu sơưr, chox tuz tớư tror tuôx ntâuk pêz têz qơưs đuô iz jias. Ntux sor shông 43, thơưx hâur tros Mar Viêv ntâuk Oz Pos Trưng. Thâuv cơưs thiêx tâu sưz tâu đros sir jos tir thair. Uô kaz sơưr tros Oz Pos Trưng, muôx ntâu jâus yưv nzir trâu 3 luz quânv Giao Chiv, Cưuv Chân và Nhâtx Nam. Đrav kaz no zos iz chor por thơưx tiav I muk txos tiav V1: Jux juk Shông siz tuô Qơưs siz tuô Ziv lax siz tuô 1 40 Mê Linh (Hax Nôix) __________ Pêx xênhv 3 luz shênhv Giao Chiv, Cưuv Chân, Nhâtx Nam sơưr trol, tuk chox zos Oz Pos Trưng zênhx tsav tros, điv cêr kuôz zuôv tâu 3 shông. 1. Saiz VIÊX NAM - Têz qơưs - Tiz nênhs, Sđd, tr.51-52. 50 2 100 Quânv Nhâtx Nam 3 137 Tươngv Lâm thiaz luz quânv Nhâtx Nam 4 144 Nhâtx Nam thiaz Cưuv Chân 5 157 Cưuv Chân thiaz Nhâtx Nam 6 178-181 Giao Chiv, Cưuv Chân, Nhâtx Nam, Hơưx Phôv (Quangv Đông - Tsungz Cux) Yax 3.000 tus nênhs ntâuk car tâu uô tsưr chox car. thâuv cơưs tưz trâus sưz. Yax 2.000 pêx xênhv sơưr ruôr huyênx liv, đôz thanhs. Cêr sơưr tsav tâu jê iu shông thiax sưz. Yax 1 cxinhz pêx xênhv Nhâtx Nam sơưr côngv têk đros Cưuv Chân trơưk zinhz nduôz zinhx tsav tiav sis tsuv tsiv txov. Yax 4 cxinhz pêx xênhv Cưuv Chân thiaz Nhâtx Nam tâu chox car ntơưv Chu Đak sơưr sim tuô huyênx lênhv thiaz thiar thur. Pêz shông tov Kaz cêr tsav tros li car tau zinhx tsav. Yênhx cxinhz tus pêx xênhv sơưr tsav, chox zos Lương Long. Txos shông 181, jias tsav tros trâus sưz. 7 190 Giao Chiv Pêx xênhv sơưr tros. Thơưx tsưx Chu Phus tir tsik tâuk, thâuv cơưs trâu sưz. 8 190-193 Tươngv Lâm Khu Liên chox ntâuk tsav tros sơưr tuô zênhx. Cêr tir ntâuk zinhz nduôz zinhx tsav. Têz qơưs Lâm Ấp yưv siv. 9 248 Cưuv Chân Triêuv Thiv Trinh chox pêx xênhv sơưr. Hair nênhl Ngô chox 8.000 tuz tros thiêx tuô tâu. 51 10 271 Cưuv Chân Phus Nghiêm Di sơưr trav ntâuk Ngô taz sik trâus sưz 11 468-485 Giao Châu Lyr Tươngs Nhân tuô chor tuz lênhv Thưr sưv Trương Muk li, sơưr uô thơưx chox Thưr sưv. Hair nênhs Tôngr uô tsik tâu li chak thâuv ntơư li muôz trâu Tươngs Nhân. Tov kaz zos Lyr Thuz Hiênr. Shông 485, Thuz Hiênr trâus sưz hair Tês. Chor coz jias tsav tros lox txix tiav VI muk trâu thơưx hâuk tiav X1: Jux juk Shông siz tuô Piar sai lok chor jias tros thiaz thâuv suôx câuv 1 542 Coz tros Lyr Biv ntâuk zênhx thiêz tsa luz cux têz qơưs Vav Xuân shông 544. 2 722 Mai Thuz Loan gruô hu pêx xênhv sơưr tsav ntơưv Nam Đans (Nghêv An) tsa têz qơưs Sa Nam. Tâu pêx xênhv paz car, ntâuk ndê saz kâuv têz, ntâuk trâu Tôngr Binhx. Uô trâu Quang Sơv Khaiz sưz khiar. Mai Thuz Loan sơưr uô phuôz tais (Mai Hăz Đêr), nhoz trâu Vanv An (Nghêv An). Tsêr nênhs Đươngs chox 10 vav tuz tros tuôx sơưr tsav. Chor tuz tros tâu sưz trav. __________ 1. Saiz VIÊX NAM - Têz qơưs - Tiz nênhs, Sđd, tr.52-53. 52 3 Shông 766 Phungs Hưng sơưr tsav nhoz Đươngs Lâm (Ba Vis), ntâuk tuô Tôngr Binhs, tsưx car têz qơưs. Shông 791, nênhs Đươngs tror chox tuz tros tuôx tuô đuô lưv jâus. 4 905 Khuz Thưas Dưv tâu pêx xênhv paz, sơưr tros tuô Tôngr Binhx, phênhz tsar nov tsưr car qơưs. 5 938 Ngô Quyênx ntâuk zênhx trav Nam Hanr, txiar tu nro 1.000 têz qơưs trâus tsưx car ntơưv nênhs Suôr saz kâuv têz, krêz tâu ntu thax zinhz côngz fênhx, uô tsưr tuôr ntơưv tiz nênhs Viêx Nam. 1.4. Ntu phuôz taik phong kiênr tsưx car muk txos Phar Cir tuôx ttxênhz car (shông 1858) - Qir cênhz cxiv tsa têz qơưs thêr kyv X Tov kaz ntâuk zênhx trav Nam Hanr (shông 938), Ngô Quyênx sơưr phuôz tais nhoz trâu Côv Loa (Đông Anh, Hax Nôix). Thâuv tsêr nênhs Ngô xâuk, cuz nxor uô 12 paz, têz qơưs trâus kuôs chais. Txix Hoa Lư (Ninh Binhx), Đinh Bôv Linhr chox tuz tros muk txênhz têz qơưs, thôngz zênhx tsa têz qơưs. Shông 968, Đinh Bôv Linhr sơưr Phuôz Tais, tik bê têz qơưs hu uô Đaiv Côv Viêx, tis tror los nhoz trâu Hoa Lư. Tsêr nênhs Đinh, tov kaz ntơư zos nênhs Tiêns Lê, tâu kriz iz luz têz qơưs truôx khor, phaiz uô 10 njux, tsưr tsix tuz tros “tuz tros tsa pêx xênhv uô” (chia chor tuz tros muk khưr kôngz lông iz ntu jux juk trơưk txox chai). - Phuôv tsar thiaz cxiv tsa cêr car ntơưv phong kiênr ntu thêr kyv XI-XV Shông 1010, phuôz taik Lyr Thair Tôv yêv Hoa Lư lok Thăng Long. Shông 1054 hlôngr têz qơưs bê hu uô 53 Đaiv Viêx. Luz bê no nhoz txos trâu thơưx shông thêr kyv XIX. Zos iz luz têz qơưs, hair nênh muôx bê, cênhz tir, nhoz đros trâu txox cêr thôngx siaz siz paz thax zinhz, côngv têk. Têz qơưs Đaiv Viêx tâu tsa tơưv thiêz phuôv tsar tiax tuk, thiêx kriz têz kriz qơưs đar thiêz ntêr jux juk muk zar kaz têz. Txix li thêr kyv XI muk trâu thêr kyv XV, đhâu li chor tsêr nênhs Lyr, Trâns, Hôs, Lê,… nhoz hâur nov thênhv siêz Đaiv Viêx hax zav tâu cxiv tsak truôx khor. Saz cêr cơưv jux juk thiêx tsưx yênhx iz cêr choz kriê jông. Chai phax lix tâu yưv tơưv. Chaix nhôngs nênhs Lyr muôx fâu ntơưr Tsưx car. Ntu nênhs Lê muôx fâu Cux chuôz cêr chai têz qơưs (Tus chai Hôngx Đưz). Tuz tros li tâu cxiv kho, phuôv tsar jông truôx khor. Chor tsêr nênhs sơưr car hâur Viêx Nam tiav thêr kyv X txos thêr kyv XV puôr lênhx muôx cêr gruô hu, côngv têk ntơưv chor hair nênhs tsơưs, tsênhv chênhz zos chor tsêr nênhs muôx phưx qiv hâur chor hair nênhs tsơưs ntơưv đriv têz. Nhoz zar kâuv têz, têz qơưs Viêx Nam por phưv li niêv têz qơưs, “saz hâur tsa phuôz taik, saz đrâuv tsa thơưx”, sir tsưr ziv txơưx njê lok tsưx car têz qơưs. Taz sik cux bax cxix cxuô, tơưr krơưr tok tir thair têz qơưs zos lơưr tuôx txênhz. Nhoz trâu chor têz qơưs saz đông thiaz zar kaz têz jông li Lok Tsuôk, Chămpa, Chân Lak…, têz qơưs Đaiv Viêx zênhx côngv fôngx zưs jông, tiav sik têx thâuv cux khiảr tsik đhâu txox cêr tsav tros txov nhêv. 54 - Chor jias tsav tsav tros lox tir ntâuk txênhz têz qơư tiav X txos trâu tiav XV Shông 980, six hơưv tsêr nênhs Đinh tsik truôx kror, nênhs Tôngr tuôx ntâuk pêz têz qơưs. Câuv njux thơưx chox Lê Hoans tâu tsa uô phuôz tais. Zơưs sơưr chox pêx xênhv Đaiv Viêx ntâuk ttsêr nênhs Tôngr li tror kaz. Iz ntu ntơưv shông 70 thêr kyv XI, têz qơưs Đaiv Viêx tsênhv phuôv tsar nênhs Tôngr tror chox pênhz tuôx txênhz. Six hơưv no, nênhs Tôngr tror tuôx txênhz pêz têz qơưs iz jias nzir. Thơưx chox zos Lyr Thươngs Kiêx chox tuz tros muk tir thair. Shông 1075, tso tros muk tuô saz kâuv têz Hoa Nam, ntâuk zênhx trav Tôngr tas mav chox tuz lênhv tror lok. Shông 1077, 30 vav tuz tros Tôngr tror kaz tuôx ntâuk trâus pêx xênhv thiêz tuz tros Đaiv Viêx uô tsưr tuôr xưk li Như Nguyêx (Băz Ninh). Thơưx ntơưv thêr kyv XIII, xênhv nênhs Lyr so, nênhs Trâns lok hlôngr chox thơưx. Ntơưv 30 shông hâur tsêr nênhs Trâns, pêx xênhv Đaiv Viêx sơưr pêz jâus ntâuk tir thair nênhs Mông - Nguyên (1258, 1285, 1287-1288). Đrôngs Thăng Long pêz jâus trâus hlơưr tơưv. Thơưx chox Trâns Hưng Đaov thiaz chor phuôz taik nênhs Trâns đros chox thơưx tuz tros, tuz tros chox pêx xênhv Đaix Viêx uô tâu ntâuk côngz mênhx lox. Tsênhv chênhz zos tsav tros Bachx Đăngs shông 1288. Xâuk trâu thêr kyv XIV, nênhs Trâns tas ntu chox car. Shông 1400, nênhs Hôs sơưr tsa têz qơưs. Têz qơưs tsik tâu truôx, tuzếnav tros Minh tưz tror 55 tuôx ntâuk pêz têz qơưs. Shông 1407, nênhs Hôs tir thair sưz tuz tsav xênhv nênhs Minh. Tir tsik tâuk trâus sưz, shông 1418, Lê Lơiv sơưr chox pêx xênhv tir ntâuk zinhz nduôz. Tuz tros ntâuk zênhx tsav iz jâus thax tsav txix Thanh Hoar txos zar kaz têz, tov kaz ntơư lok trâu saz kâuv têz, uô tuz tros Minh cux ntâuk ntâuk tsik tâu. Kaz shông 1427, 10 vav tus tuz tros tuôx paz pêz tưz ntâuk tơưs tas trâu ntơưv Chi Lăng - Xương Giang. Têz qơưs tror thax zinhz. - Viêx Nam thêr kyv XVI txos shông 1858 Thơưx shông thêr kyv XVI, triêus Lê tsik truôx khor. Tsêr nênhs Mạc yưv siv cho car. Iz ntu uô ntêx sơưr chox, nênhs Măk trâu siêz bax tsưx car têz qơưs li nênhs Lê tưz piz cxiv tsa tuz tros muôx jos jux juk. Tiav sis tsêr nênhs Măk cux tuôr tsik tâu truôx. Saz hâur tsik thôngx ziv, saz đrâuv nriêr tsưr ziv uô puôs tsuôx, nênhs Măk tsik pov kaz uô chak chaik trơưk nênhs Minh. Iz chor nênhs chox tsêr nênhs Lê, hâur pâus zos Nguyênr Kim tsa qix tuô Măk nhoz ntơưv Thanh Hoar. Siz tơưv tsav siz tuô kaz têz kâuv têz yưv siv thâuv kaz thêr kyv XVI. Tsêr nênhs Măk sưz, têz qơưs tiax tuk. Tsik ntêr ntơưv tsêr nênhs Trinhv thiaz nênhs Nguyênr tsik siz hâuv. Shông 1627, siz tuô ntơưv oz tsêr nênhs Trinhv - Nguyênr piz tơưs, txos trâu shông 1672. Tsik muôx lênhx tưs zênhx sưz, thiêx muôz tuk đêx Gianh (Linh Giang) nhoz Quangv Binhx uô qơư siz phaiz. Têz qơưs siz txiar oz saz pêv tox thiaz đrav kaz. 56 Tâu iz đraz tiav, saz đrâuv saz đrav lok cxiv kho jux juk,trâu siêz khưr nox, tsiv tuz tros, kriz têz kriz qơưs. Iz chor qơưs lax cav lox piz yưv siv xưk li: Ker Ciaz khư, Phôr Hiênr, Hôiv An, Thanh Hax,… Lax cav… têx gox lax cav los ntâu jux juk, nhoz puôs saz ntux đrâuv los cux tuôx txos pêz têz qơưs. Thâuv xâuk ntơưv thêr kyv XVIII, hâur têz qơưs saz pêv saz đrav tưz muôx jos tuôx. Têx pêx xênhv tror sơưr lok tir thair, muôx cêr tsav tros lox Tây Sơn (Binhs Đinhv) zos lơưr 3 tus cưr tix Nguyênr Nhạc, Nguyênr Lưr, Nguyênr Huêv sơưr chox. Tsav tros yưv shông 1771 lox zov chinhr. Nhoz ntơưv 15 shông tưz tâu ntâuk zênhx 3 tsêr nênhs Nguyênr, Trinhv thiêz Lê, chox têz qơưs tror los siz txuôk uô cê. Nhoz luz six hơưv no, chor tuz tros Tây Sơn sơưr chox car hâux lưv thiêz chox 5 vav tus tuz tros ntâuk ntâuk tsav Xiêm ntơưv Rachx Gâms - Xoais Muz (shông 1785). Shông 1789, tuz tros Tây Sơn ntâu tơưs 29 vav tus tuz tros Thanh, chox têz qơưs tror tiax tuk. Tây Sơn tâu tsưx car trâu ntơưv phuôz taik Quang Trung tưz tâu phuôv tsar ntâu zav. Txix shông 1792, thâuv phuôz tais Quang Trung đhâu lơưv têz qơưs tror cuz nxor. Thâuv no Nguyênr Anhr thiax ntâuk Tây Sơn tơưs, tsa luz têz qơưs yiêz trâu tsêr nênhs Nguyênr (txix shông 1802). Ntơưv iz đraz thêr kyv XIX, tsêr nênhs Nguyênr trâu siêz cxiv kho têz qơưs phuôv tsar jông los cêr lax luôv, vênhx phuôv. Txơưv phuôv tsar jông trâu 57 zav puô tiav si luz six hơưv no tsik zos chaix nhôngs jông viv li no Viêx Nam tsik muk txos tưs. Shông 1858, zinhz nduôz Phaz Ciz piz tuô pêz Viêx Nam ntơưv suz poz Sơn Tras - Đas Năngr. Pêz cênhz cưv yưv siv uô iz ntu yiêz. 2. Cêr tir thair Phar Cir thiaz ntâuk zinhz nduôz por phưv têz qơưs tiax tuk ntu (1858-1945) 2.1. Ntu 1858 muk txos trâu shông 1930 Thâuv Phar Cir piz tuôx txênhz pêz têz qơưs Viêx Nam, phuôz tais tsêr nênhs Nguyênr tâu sơưr los tir thair, tiav sis Phar Ciz muôx chôngz pênhz lênhv uô phuôz taik tsêr nênhs Nguyênr tir thair tsik tâu, thiêx trâus los krêz jux juk (shông 1862, 1874) los cêr tu av, đhâu ntơư trâul côngz zênhv Phar Cir tuôx tsưx car pêz têz qơưs Viêx Nam (đhâu chox uô oz tus chai shông 1883, 1884). Luz 7 hli shông 1885, phuôz tais Hams Nghi thiaz Tôn Thâtz Thuyêtz tâu sơưr lok tir thair Phar Cir, tuôr têz tuôr qơư uô thơưx chox. Chor jias siz txênhz uô tsav ziv hnuz ziv uô zov chinhr tuôx, tsênhv chênhz zos jias tir ntâuk Ba Đinhs (1886-1887), Bair Sâyv (1885-1892), Hungx Linhr (1887-1892), Hương Khê (1885-1896) thiaz jias ntâuk Yên Thêr (1884- 1913). Chor jias ntâuk tsav tros no puôr trâus Phar Cir tâu muôz kuôz zuôv sưz tsav. Zuôr uô cov têz qơưs tiax tuk trâu chor shông ntơưv thêr kyv XIX, Phar Cir tưz jux juk cxiv kho pênhz lênhv truôx tuk hâur pêz Viêx Nam. Piz tsa paz chox pêz luz cux hâur Đông Dương (shông 1887), tsa tsưr 58 tsưx car tas nro, phaiz pêz têz uô 3 ntu tsưx car, iz kror tsưx car siz txơưr iz zav. Txix shông 1897, piz tuôx kuôz zuôv jâus tiv iz uô sơưr tsav tros muôx liv trâu zinhz nduôz thiêz nzaz tsa cov phưx qiv nhoz saz têz qơưs zinhz nduôz truôx khor. Tsưx car uô têz qơưs txơưr txar lơưv ntâu. Chor tuz uô hâux lưv tâu yưv siv tsiv txov hâur Viêx Nam. Chor nênhs lax luôv thiêz bluô nux piz chox car txơưr jux juk tuôx. Đros trâu txox cêr khiz siêz têz qơưs ntơưv ntâu luz têz qơưs saz phương Đông xưk li Jiv Pênhr, Tsungz Cux, nhoz pêz têz qơưs Viêx Nam thêr kyv XX tưz yưv siv chor chor nênhs txơưx xar moz siaz viv têz qơưs, xưs li chor jias tir ntâuk sơưr tsav Đông Du, Đông kinh nghiar thuk, Duy Tân, tir thair cêr sâu sê ntơưv đraz six hơưv ntu no. Chor txuz tsav tros no nhias muôx nhias njiêz niv zôngx taz si puôr lênhx viv têz qơưs Viêx Nam, chiv cxênhx, muôx luz tsưx car jông, vênhx huôv, lax luôv, pêx xênhv muôx luz nênhx jông. Chor txuz tsav tros no trâus Phar Cir tsiv txov hênhr. Muôx ntâu nênhs sơưr tir zinhz nduôz li Phan Bôiv Châu, Phan Châu Trinh,… cux puôr tâu ntêk cơưk, kuôz zuôv. Têx shông nhoz trâu hâur ntu Tsav tros thôngz kaz ntux jias tiv iz (1914-1918), chor coz trol siz sơưr box ntưl, cux xưs li coz trol uô muôx bê hu uô Viêx Nam piz sơưr. Đhâu ntơưs zos chor pêx xênhv tiz nênhs tsơưs sơưr tir ntâuk, chor jias tsav tros uô zos pênhv ntâu pêx xênhv hair nênhs tsơưs sơưr tsav tir ntâuk Phar Cir, li lok cxuô jias puôr lênhx kuôz zuôv, tsiv txov. 59 Têz qơưs Viêx Nam nhoz trâu ntu no tưz trâus kuôz zuôv tsiv txov tsik muôx qơư chuôz jos. Tov kaz tsav tros thôngz kaz ntux jias tiv iz, zinhz nduôz Phar Cir piz tror kriz đuô jias oz tuôx trâu têz qơưs Viêx Nam thiaz Đông Dương. Jias no hax zav kriz lox tsiv txov zov chinhr, kriz đar tsiv nênhs đuô ntâu thơưx jâus. Uô trâu têz qơưs Viêx Nam hlôngr pâur ntâu tsiv tiz nênhs pêx xênhv xav trâu jias tiv iz. Txox cêr lax luôv kuz piz muôz tso chiêk. Cêr uô nox hâus phaiz chaik, hlôngr sơưv phêv txơưr đêz hênhr trâu txox cêr kuôz zuôv, miv cux. Ntâu paz pơưs piz sơưr uô tsav. Nhoz trâu chor ntir ntâuk no thiêx yưv siv chor nênhs txơưs moz siaz tsa tơưv Đangv Lâk hiênr, Hôiv Phuk Viêx, Đangv Thanh niên, nhoz trâu hâur Đangv Lâk hiênr zo paz pơưs tsa muôx jông tus chai tsưr ziv phênhz jông. Chor jias tsav tros nhoz trâu hâur Viêx Nam thâuv jias tsav tros thôngz kaz ntux jias tiv iz tưz puôv tsar yiaz, tsênhv chênhz zos tsưr ziv ntơưv xar ntơưv Maz - Lênin, tưz tâu yax mông jông chox trâu lok tir thair zinhz nduôz hâur pêz têz qơưs. Viv li no txox cêr xar thiêz jias tsav tros thiêx lox jux juk. Nhoz shông 1925-1927, tâu tsa Hôiv Viêx Nam Cachz mangv Thanh niên, Tân Viêx Cachz mangv Đangv thiaz Viêx Nam Quôz dân Đangv thiêx tâu yưv siv. Txos shông 1929, nhoz luz six hơưv no thiêx yưv siv tơưv pêz paz: Đông Dương Côngv sav Đangv, An Nam Côngv sav Đangv thiaz Đông Dương Côngv sav Liên đoans piz yưv siv uô ntu juk (6 hli, 8 hli thiaz 9/1929). Cêr yưv siv chor paz pơưs sơưr tir zinhz nduôz muôx ntâu jias sơưr tir ntâuk, tiav sis nhoz ntơưv 60 chor paz pơưs sơưr cux uô puôk tsuôx ntâu. Kror tsênhv chênhz yax zos zuôr uô cov pêz paz pơưs côngv têk lok uô iz cês, chox thôngx siaz côngv jos, nhoz trâu ntu tiv iz, chox tâu cêr côngv thôngx chox car paz sơưr tsav muôx jông ntâu tsưr ziv yiêz siz tư nhoz Viêx Nam, sơưr tâu los tir thair zênhz cux puôr trâu nduôz txox cêr tsiv txov. 2.2. Ntu 1930-1945 - Đangv Côngv sav Viêx Nam yưv siv Thơưx 1 hli shông 1930, tâu txox chai ntơưv tsôngv chor nênhs Côngv sav, Nguyênr Air Quôz tâu sơưr chox chai njuôk tơưv cơưv côngv têk chor nênhs côngv sav Viêx Nam nhoz trâu ntơưv Cưuv Long (Hôngx Công, Tsungz Cux). “Cêr siz saz lax zos hnuz xiêz 6 1 hli shông 1930 tsuôk muôx chor nênhs tsênhv chênhz ntơưv Đông Dương Côngv sav Đangv thiaz An Nam Côngv sav Đangv tuôx côngv… Tsênhv chênhz tâu nthuôr cơưv trâu luz 2 hli shông 1930 tâu ngruk ntêr ntâu six hơưv”1. Cêr saz lax no thôngx ziv muôz Đông Dương Côngv sav Đangv thiaz An Nam Côngv sav Đangv uô Đangv Côngv sav Viêx Nam2, đhâu ntơư thôngx zix Chanhr cương vănr tătr, Sachz lươx vănr tătr, cêr __________ 1. Đangv Côngv sav Viêx Nam: Ntơưr Văn kiênv huv si, Qơư yưv tơưv fông ntơưr ntơưv tsênh qơư Chinhr triv têz qơưs, Hax Nôix, 1999, t.4, tr.409. 2. Hnuz 03/02/1930 tâu xair uô hnuz Đangv Côngv sav Viêx Nam. 61 Thông siaz tomr tătr thiaz Điêus lêx vănr tătr hâur Đangv. Tov kaz cêr saz lax, hnuz 24/02/1930, trơưk li txox cêr xar ntơưv Đông Dương Côngv sav Liên đoans, paz chox nhoz hâur Trung ương Đangv Côngv sav Viêx Nam tưz tâu thôngx ziv lênhk txaik nhoz trâu luz bê Đangv. Đangv Côngv sav Viêx Nam yưv siv zos cêr siz côngv ntơưv cêr xar Maz - Lênin, moz siaz ntơưv chor tuz hâux lưv thiaz txox cêr moz siaz têz qơưs Viêx Nam. Cêr yưv siv Đangv zos iz kror jông trâu ntơưv pêz têz qơưs tâu ntâu châuv shông thiêz zos iz kror tsênhv chênhz yax plơưs trâu pêz têz qơưs sơưr ntâuk têz qơưs lơưr zinhz nduôz tơưv, viv têz qơưs tiax tuk, côngz fênhx . - Côngv têk ntơưv tuz tros - pêx xênhv sơưr tsav 1930-1931 Cias thâuv yưv siv, Đangv Côngv sav Viêx Nam1 tưz sơưr tsav trav tros trâu shông 1930-1931, zuôr hais txos zos jias Xôviêtz Nghêv Tinhr. Nhoz cêr chox car ntơưv Đangv, cêr tsav tros chor nênhs sơưr tsav chox jông pêx xênhv ziv hnuz ziv tâu muôx jos, sơưr ciêl los tuô Phaz Ciz thiêz tsêr nênhl tsưx chox kuz, zuôr cov tưv jênhx têz qơưs thiêz zuôr liêx têz trâu têx pêx xênhv tâu laix. Nhoz trâu yar trol no, iz luz khâux khâuv têz qơưs tâu yưv siv nưs zol Xôviêtz. __________ 1. 10 hli shông 1930, ntơưv cêr xair tsa Trung ương Đangv Côngv sav Viêx Nam nhoz trâu Hôngx Công (Tsungz Cux), Đangv tâu hlôngr bê hu uô Đangv Côngv sav Đông Dương. 62 Pênhr tsênhz chox côngv têk luz six hơưv tsik ntêr, tiav sis chor jias sơưr tir ntâuk 1930-1931 thiaz Xôviêtz Nghêv Tinhr tưz muôx luz đuôz bê nto côngz lox. Ntơư tưz chiv mênhx pênhr xưv kria tâu trâu cêr kriz pêz têz qơưs. Đangv Côngv sav Viêx Nam kria tâu luz pênhr xưv tsênhz tsênhz. Txos cêr côngv tês ntơưv chor tuz tros thiêz pêx xênhv tưz ziv muôx jos juj juk. Cêr côngv têk ntơưv tuz lênhv - pêx xênhv 1930- 1931, yax no zos Xôviêtz Nghêv Tinhr zol kâux truôv thơưx jâul ntơưv Đangv thiaz têx pêx xênhv, bax trâu cêr sơưr trol thâuv 8 hli shông 1945. - Sơưr tsa tuz tros tir thai ntu zinhz nduôz phar cir kuôz zuôv shông 1932-1935 Nhoz trâu chor shông 1932-1934, pênhr tsênhz trâus Phar Cir tsiv txov zov chinhr, tiav sis chor nênhs côngv sav puôr uô siaz tơưr krơưr tir thair tsưx têz tuôr qơư, tsa jux juk tuz tros thiz chox cêr thôngx siaz ntơưv pêx xênhv. Txos hâur shông 1935, tuz tros Viêx Nam tror tâu tsa truôx. Txix hnuz 27 muk txos hnuz 31/3/1935 ntơưv Ma Cao (Aor Môn, Tsungz Cux) tâu nthuôr Đaiv hôiv jias tiv I Đangv Côngv sav Đông Dương. Đaiv hôi tưz ntuôr ntâu tsưr ziv thiaz yưv ntâu tus chai tsênhv chênhz, xair bâux ban châtz hanhx Trung ương muôx 13 lênhx tâu xair zơưs Lê Hôngx Phong uô Tôngv Bir thư. - Côngv têk tsa cêr côngz fênhx 1936-1939 Hâur chor shông 1936-1939, tuôr truôx cêr côngv têk ntơưv Côngv sav thiaz txox cêr phuôv tsar hâur pêz têz qơưs, Đangv Côngv sav Đông Dương tâu yưv ntâu tsưr ziv yiaz: tsi tâu nthuôr tơưv chox 63 uô trơưk “Ntâuk trơưk zinhz nduôz Phar Cir” thiaz “sâu ar ntơưv chov nênhs uô têk tơư trâu zinhz nduôz lok phaiz trâu pêx xênhv pluôs”, chox chênhr cêr tuôr car luz bê “Côngz fênhx, pêx xênhv car, khưr nox nar, tiax tuk”; tsa tâu paz pươs Mătv trânv tir ntâuk zinhz nduôz Đông Dương, tsa thiaz yưv ntâu tsưr ziv tir ntâu zinhz nduôz, nthuôr tơưv ntâu jias kria trâu pêx xênhv thôngz pâuz tsênhz, zov chinhr mak tir ntâuk trơưk zinhz nduôz. Côngv têk tsưx tuôr côngz fênhx 1936-1939 đuô iz jâus nthuôr kria luz pênhr xưv chox tâu, muôx txâuk pênhr xưv, chox car tsa tâu jông tuz lênhv tuz tros, tuôr cêr chox car côngz fênhx, px cxuô zav nênhs saz Đangv Côngv sav Đông Dương. - Gruô hu côngv têk tir thair trơưk zinhz nduôz shông 1939-1945 Lub 9/1939, Tsav tros thôngz kaz ntux piz yưv siv. Chor nênhs nzênhr siaz tâu piz sơưr tir. Yưv tsưr ziv tuôr thiaz kuôz ziuôv Côngv sav, tuôr tsưr ziv ntâu tus chai kuôz zuôv pêx xênhv tâu txênhz lok, pêx xênhv côngz fênhx Viêx Nam txênhz tâu uô tsưr tuôr shông 1936-1939. Đangv Côngv sav Đông Dương tâu tuôr tsưr ziv chox tuôr hâux tsik fuô tơưv. Kaz hli 9/1939, Đangv pâuz tâu: “Cêr cuz cxor Đông Dương tâu piz chox cêr trâu pêx xênhv”1. Luz 9/1940, zinhz nduôz Ziv Pênhr tuôx nhoz Đông Dương. Phar Cir - Ziv Pênhr siz piz chuôz kuôz zuôv uô tsav tros Viêx Nam. Têz qơưs muôx cêr __________ 1. Đangv Côngv sav Viêx Nam: Ntơưr Văn kiênx huv si, Sđd, t.6, tr.756. 64 tsiv txov “iz kror tsiv txov uô 2 txox chai”. Uô trâu cêr cxor ntơưv pêx xênhv Viêx Nam trâus Phar Cir thiaz Ziv Pênhr ziv tsiv txov zov chinhr. Têx jias tsav tros tâu tuz lênhv chuôz têk tir ntâuk yưv siv, tsênhz chênhz nhoz li sơưr tsav Baz Sơn (hli 9/1940), sơưr tsav Nam Kys (hli 11/1940) thiaz yưv siv tsav nhoz trâu Đô Lương (hli 01/1941). Tror txos, Cơưv jias tiv trâu, tiv sha, cơưv jias tiv ziv ntơưv Ban Châz hanhx Tsungz ương Đangv1 tưz chox tiar ndê muk trâu ntu cêr tir thair ntâuk trơưk zinhz nduôz ntơưv têz qơưs Viêx Nam hâur ntu yiaz. Hâur jias cơưv Trung ương jias tiv ziv, Đangv têz qơư tưz xav tsênhz tsav tros Đông Dương zos tsav tros ntơưv pêx xênhv; zinhz nduôz zov chinhr zos Phar Cir thiaz Ziv Pênhr. Cêr tsav tros ntơưv pêx xênhv zos tsav tros tâu sơưr đơưk moz siaz côngv têk tsik zos luz luôs hâux lưv ntơưv chor nênhs chox car thiaz pêx xênhv. Tuôr xav tâu luz six hơưv tsênhv chênhz cêr tsav tros, Đangv tưz yưv txox chai chox luz đuôz bê “trơưk chor nênhs uô têk tơư trâu zinhz nduôz, txênhz đêx ar trâu px uô nox”, hlôngr trâu luz bê “sâu liax têz __________ 1. Cơưv Trung ương jias tiv trâu tâu cơưv txix hnuz xiaz 06/11/1939 nhoz trâu Bax Điêmv (Hoz Môn, Gia Đinhv) tâu chox cơưv zos zơưs Tôngv Bir thư Nguyênr Văn Cưs. Cơưv Trung ương jias tiv sha tâu cơuưv nhoz txix hnuz xiaz 06 txos hnuz xiaz 09/11/1940 nhoz langs Đinhs Bangv (Tưx Sơn, Băz Ninh). Cơưv Trung ương jias tiv ziv txix hnuz xiaz 10 txos 19/5/1941 ntơưv Paz Bor (Cao Băngx) tâu zơưs Nguyênr Air Quôz chox cơưv. 65 ntơưv chor zinhz nduôz chox cêr tsiv txov phaiz trâu px txov nhêv”; phaiz đuô ar ntơưv têz qơưs, jav tênhr hơưv, jav bâu tơưk. Tus chai mak tsa Măk trâv chox car thôngz ziv tsa tuổ têz qơưs trâu yênhzz luz cux nhoz li Viêx Nam, Lok Tsuôk, Campuchia. Cias uô kaz cơưv thôngx, thôngz Đangv, thôngz pêx xênhv chuôz têk piz sơưr tsav thôngz têz qơưs txos trâu tuôr tsưr ziv zinhx tsav vur trang, zinhx tsav tuôr tâu truôx nov tsưr. Tâu cêr chox car ntơưv Đangv, tuz lênhv tuz tros ntơưv Viêx Nam (xav hur si tuz lênhv tuz tros, nov hâu sơưr chox tuôr tsa têz qơưs) tưz tsav tâu ziv hnuz ziv muôx jos. Măk trânv Viêx Minh (tâu tsa yưv hnuz 19/5/1941) tâu saiz li iz tsêr nênhs ntơưv tuz lênhv tuz tros thiaz chor nov tsưr tuôr tsa trâu chor nênhs moz siaz tir thair zinhz nduôz ntơưv Viêx Nam, zos kror qơư côngv têk thôngx siaz côngv jos ntơưv Đangv thiaz px cxuô zav tiz nênhs. Tâu phaiz tsa uô qơư truôx thiaz phuôv tsar, Đangv tưz ziv hnuz ziv jông txix ntơư tror tsa tuz tros thiaz gruô hu pêx xênhv. Hnuz 22/12/1944, Paz pơưs chor nênhs nthuô tsưr ziv ntuôk kria pêx xênhv sơưr trơưk zinhz nduôz mênhx pêv. Chor qơư zinhz nduôz nhoz truôx tsiv txov px, tuz lênh tuz tros thiaz nov tsưr pêx xênhv ziv hnuz ziv truôx khor muôx jos sai. Txix shông 1944 txos hâur shông 1945, zinhz nduôz phar cir sưz ntâu jias jux sâuv cêr tsav tros. Luz hli 8/1944, Paris tâu tiax tuk, chinhr phuv chox car ntơưv thơưx Đơs Gôn (C. de Gaulle) sơưr chox tuôr vax phuôv. Nhoz trâu Đông Dương, zinhz nduôz ziv Phar Cir uô jux juk txar tsiv txov, tuôr tsưr ziv lơưr Ziv 66 Pênhr tơưv. Pâuz tâu tsưr ziv ntơưv Phar Cir, mo xiaz 09/3/1945, Ziv Pênhr tưz sơưr ntâuk Phar Cir hâur thôngz Đông Dương. Txix ntơư oz tus zinhz nduôz tsiv txov pêx xênhv nhoz Viêx Nam tâu sưz tsav. Uô ntêx hâur chor jias siz txênhz têz qươs tsik tâu cxor jux juk hâur thôngz kaz ntux thiaz hâur thôngz têz qơưs, Cơưv Thươngs vuv Trung ương Đangv krêz nhoz trâu Đinhs Bangv (Băz Ninh) hnuz 09/3/1945, yưv tus chai côngz mênhx tsưr qơư (hnuz 12/3/1945) “Ziv Pênhr - Phar Cir thiaz Phar Cir chiv chir tuô tsav ntơưv tưz zos qơư chuôz jos ntơưv pêz”. Uô trơưk li tus chai ntơưv Đangv, txix đraz luz hli 3/1945, côngv thôngx tsưr ziv tir ntâuk Ziv Pênhr, tuôr tsưr zơư tưz tâu cxuô tus sơưr tsưx tuôr. Đros trâu cxuô tsưr ziv tsav tros tir ntâuk Ziv Pênhr, cêr côngv têk “Ruôr cxaz blêx, paz max trâu cêr yaiz” zos Đangv gruô hu yênhx iz luz qơư truôx côngv têk tsưx tuôr thôngz têz qơưs tsik muôx iz jias tưs tâu thiôngx siaz li ntơư. Sơưr tsav ziv hnuz ziv tâu yênhx côngz. Cias thâuv uô kaz Ziv Pênhr tir thair Phar Cir, Viêx Minh tưz sơưr chox car pêx xênhv sơưr ntâuk tsav Viêx Minh tưz chox tâu cêr thôngx siaz côngv têk huv chai đros thôngxx ziv paz max nhoz Hiêk Hoas (Băz Giang), Tiên Du (Băz Ninh), Bâs Yên Nhân (Hưng Yên). Nhoz trâu Quangv Ngair, tsêr zuôx fuôz ntơưv tsêr Ba Tơ sơưr tsav, tsa tâu paz sơưr tsav Ba Tơ. Đraz luz hli 4/1945, Jias cơưv tuz lênhv tuz tros tâu chuôz cơưv ntơưv Băz Kys, tsa tâu Uyv ban tsưx tuôr têz qơưs ntơưv Băz Kys. Hnuz 16/4/1945, Thơưx car Viêx Minh tưz yưv ntâu tus chai tsa Uyv ban Dân tôk tsav tros Viêx Nam. Hnuz 15/5/1945, cxuô paz tuz lênhv Viêx Nam thưz saz lax 67 sơưr tsav tuz lênhv. Hnuz 04/6/1945, Thax tsav cêr tsav tros Viêx Băz zos trâu luz tinhv: Cao Băngx, Băz Kanv, Langv Sơn, Hax Giang, Tuyên Quang, Thair Nguyên tâu tsa yênhx côngz. Sha luz qơư trơưk Ziv Pênhr tâu siz hlông zênhx tsav yênhx côngz. Nhoz trâu cxuô luz đros đô thiv, cêr côngv têk siz paz nhoz li pêx xênhv, nênhs uô nuv hâur công ty, shuv xinhz, nov tsưr, cxuô hâux xênhv,… tuôr sơưr. Cêr yênhx côngz ntơưv pêz tâu ntâu jê jux juk. - Cêr tsav tros luz Hli Ziv shông 1945 Ntu tsav tros tir thair Ziv Pênhr hâur têz qơưs tâu lox zov chinhr ndê muk pêz tâu nto mông thâuv ntơư Jix Pênhr tưz zuôr thor sưz. Hnuz 13/8/1945, Trung ương Đangv tưz tsa tâu Viêx Minh chox car tsav tros thôngz têz qơưs. Six hơưv 23 tênhr tas mo, Uyv ban tsav tros tưz yưv luk gruô hu sôr 1, thôngz pêx xênhv sơưr tsav. Hnuz 13/8/1945, Trôngx côngv cxênhx saz lax jias iz nhoz Tân Traos (Tuyên Quang). Trôngx saz lax bax gruô trâu hu pêx xênhv, tuz tros đros côngv têk iz siaz sơưr trơk zinhz nduôz tơưv cov sai đhâu. saz hâur zos ntâuk tâu thiêz tâu tsênhv phưr thiêz yax 10 tus chai chox car chais trâu ntu zinhx Măk trânv Viêx Minh. Trôngx saz lax côngv jos tâu yênhx côngz nhuôr xâuk Côngv cxênhx cux pêx xênhv tưz tror piz zos Thôngx puv Viêx Minh tuôr uô tsưr (nhoz Tân Traos, Tuyên Quang) hnuz 16/8/1945. Đaiv hôi tưz thôngx ziv cxuô tus chai tâu saz lax chia tuôr xav sơưr tsav yênhx côngz ntơưv Đangv, Ciz tênhv tsa tơưv uyv ban tsav tros yênhx côngz trâu tiz nênhs Viêx Nam zos Zơưs Côngz Hux uô Tsuv tinhv. 68 Uô trơưk luk gruô hu Thsơưr đơưk sơưr cêr trơưk zinhz nduôz, cxuô qơư hâur thôngz têz qơưs, pêx xênhv côngv thôngx sơưr cêr tâu yênhx côngz zinhx tsav: Hax Nôix (hnuz 19 hli 8), Thanh Hoar, Băz Ninh, Ninh Binhx, Thair Nguyên, Sơn Tây (hnuz 20 hli 8); Yên Bair, Băz Kanv, Tuyên Quang, Nam Đinhv, Nghêv An, Ninh Thuânv, Tân An (hnuz 21 hli 8); Cao Băngx, Hưng Yên, Kiêr An (hnuz 22 hli 8); Haiv Phongx, Hax Đông, Hoax Binhx, Quangv Binhs, Quangv Triv, Binhs Đinhv, Lâm Viên, Gia Lai, Tân An, Bax Liêu (hnuz 23 hli 8). Hnuz 23 hli 8, px sơưr tsav tưz chox car tâu đrôngs Huêr. Hnuz 24 hli 8, tsưr zinhz nduôz tưz trâu px ntâuk tơưs nhoz trâu chor tinhv Hax Nam, Quangv Yên, Đăz Lăz, Phur Yên, Gos Công. Hnuz 25 hli 8, tsav tros yênhx côngz nhoz trâu đrôngs Sais Gons. Đros trâu hnuz ntơư, ntâuk tsav tros tâu zinhx tsav nhozz ntâu luz tinhv li Soz Trăng, Long Xuyên, Vinhr Long, Bax Riav, Tây Ninh, Bênr Tre, Langv Sơn, Phur Thov, Kon Tum, Binhx Thuâv… Hnuz 28 hli 8, tsưr zinhz nduôz trâu pôngz trâu pêz pêx xênhv nhoz Đôngx Nai Thươngv thiaz Hax Tiên. Li ntơư, tsuôk tâu nhos 15 hnuz (txix hnuz 13 txos trâu 28/8/1945), thôngx ziv sơưr tsav tưz zinhx tsav tros thôngz hâur têz qơưs. Hnuz 02/9/1945, Nhoz trâu Quangv trươngx Ba Đinhx, Hax Nôix, uô ntêx hâur yênhx vav cxinhz lênhx nênhs tưz tâu yưv tơưv ntơưv cêr tsiv txov, Tsuv tinhv Zơưs Côngz Hux hlôngr yêx muôs trâu 69 nov tsưr Chinhr phuv ntu kuz ntuôk ntơưr Tuyên ngôn zinhx tsav, tik bê trâu têz qơưs Viêx Nam Dân tsuv Côngv hoax. Zinhx tsav hli ziv shông 1945 zos luz đuôz bê tâu ntâuk zinhx muôx côngz nto bê lus trâu tiz nênhs Viêx Nam: Têx cêr tsiv txov tâu uô ntơưv zinhz nduôz Phar Cir thiaz zinhz Ziv Pênhr tưz tâu chox uô tas lok tâu 80 luz shông tưz trâus tơưs tas, chor zinhz nduôz kuôz zuôv tsiv txov pêx xênhv tâu ntêr yênhx cxinhz shông tưz tsuv trơưk khiar pôngz vax phuôv. Txix iz luz têz qơưs tsuv tsiv txov tâu hlôngr uô luz têz qơưs côngz fênhx px uô tsưr car. Pêx xênhv trấu tsiv txov tưz tâu nhoz thax zinhz, uô tsưr trâu têz qơưs; Đangv txix đangv trâus kuôz zuôv chai, yênhx Đangv chox cêr tuôr vax phuôv, thơưx jias txơưx chox car trơưk li tsưr ziv ntơưv ntơư Maz - Lênin, chox car zinhx tsav tros zinhz nduôz vô sav txix luz têz qơưs tsik tâu tiar yênhx côngz txos trâu tiax tuk. 3. Cêr tsav tros tir ntâuk zinhz nduôz por phưv têz qơưs thax zinhz cxiv tsa Viêx Nam tiax tuk, pêx uô tsưr (txix 1945 txos nhiv no) 3.1. Cêr tsav tros tir ntssuk zinhz nduôz Phar Cir 1945-1954 - Thươx shông cxiv tsa por phưv têz qơưs tiax tuk (1945-1946) * Cxiv tsa thiaz chox cêr thôngx siaz têz qơưs zos pêx xênhv uô tsưr Cias thâuv têz qơưs tiax tuk, Viêx Nam Dân tsuv Côngv hoax tưz muôx ntâu cêr txov nhêv, 70 khuôz luôx. Saz đrâuv zinhz nduôz tưz muôx ntâu tsưr ziv tsiv txov luz têz qơưs tsênhv yiaz, saz hâur muôx 20 vav tus pênhz lênhv zos Tươngv Zoz Thaix chox đuôz bê cêr thôngx siaz siz paz, muôx cêr paz cxơưz ntơưv Miv Cux, uô đrông ntưk tuôx trâu saz Băz, nhoz tuô tsưr ziv txix Băz vir tuyênr 16 txos trâu ntus đriv têz Viêx - Tsungz. Saz Nam muôx yax 1 vav pênhz lênhv Anh, cux chox luz bê zos fôngx zưs trâu Ziv Pênhr thiaz paz max pênhz lênhv Phar Cir tror tuôx tsiv txov ntơưv Viêx Nam. Muôx njêx muôs yênhx vav pênhz Tươngv, Anh, Phar Cir, Ziv Pênhr,… hâur pêz têz qơưs tưz tso chai trâu pênhz lênhv kuôz zuôv li Viêx quôz (Viêx Nam Quôz dân Đangv), Viêx phaiz (Viêx Nam tsav tros côngv siaz),… sơưr tsiv txov pêz têz qơưs li nênhs vưv. Nhoz trâu ntơ, cêr yaiz pluôs zov chinhr zos muôx ntâu tus chai chox car ntơưv Phar Cir thiaz Ziv Pênhr chox uô tsiv txov tưz uô trâu yênhx uô lênhx nênhs tâu tuôs, nhiv no zuôr tror tuôx nzir. Cêr txov nhêv tsuv ntâu zav. Cêr nhiax txias tsik txâuk. Yax 90% px đis muôs ntơưr,… Têx cêr txov nhêv ziv hnuz ziv cxor ntơư tưz shênhz trâu pêx xênhv cxuô zav tiz nênhs hax zav txov nhêv “yênhx cxinhz zav cêr yaiz pluôs”. Đhâu têx txov nhêv ntơư, Đangv thiaz Chinhr phuv têz qơưs Viêx Nam Dân tsuv Côngv hoax zos Tsuv tinhv Zơưs Côngz Hux chox thơưx tưz muôx ntâu tsưr ziv coz xưz txơưx chox car têz qơưs Viêx Nam ndê jux juk lơưv yênhx thênhv đhâu cêr yaiz pluôs, txov nhêv. 71 Cêr đriar xair nov tsưr hnuz xiaz 06/01/1946 tâu krêz xair bâux yênhx côngz tưz xair bâux tâu Quôz hôiv fuô tiv I têz qơưs Viêx Nam Dân tsuv Côngv hoax. Đhâu jias xair bâux no, tưz tror tâu yuôx saiz thiaz chox cxiz tâu jông. Luz hli 3/1946, Chinhr phuv tưz chox car cêr tsav tros zos Zơưs Côngz Hux uô Tsuv tinhv tâu tsa tơưv. Hnuz 09/11/1946, Quôz hôiv tưz thôngx ziv yưv tơưv ntâu tus chai têz qơưs hâur Viêx Nam Dân tsuv Côngv hoax. Thơưx jias hâur têz qơưs tâu tiar tiax tuk ntơưv Viêx Nam, chor tsưr tuôr têz qơưs zos, cxuô luz tsêr côngz xưv tâu tuôr yưv, muôx ntâu tus chai tâu xav yưv, tus chai tâu chox đrux: zos pêx xênhv uô tsưr, viv px xênhv thiaz pêx xênhv car. Têx hâux lưv tsuv chox uô ntêx hâur ntu yiaz “tsav tros, chơưv sênhx” tâu cxơưz chinhr. Hâux lưv tir thiar cêr yaiz, cêr truôvtâu cxuô qơư, cxuô thênhv nov, hâu..., trâu siaz nthuôr ntâu tsưr ziv pênhr xưv coz xưz lok paz max uô tâu muôx liv. Cêr yaiz tâu jav jux juk yênhx thênhv. Cêr gruô hu phuôv tsar uô kôngz lông, muôx cxơưv tsês tâu gruô hu. Iz cxia tus chai lok sâuv liax têz, sê cêr choz kria tsưr ziv tâu nthuôr tơưv yưv. Luz hli 01/1946, Têz qơưs tưz gruô hu paz max ntâuz ntơưr Viêx Nam. Hâux lưv paz max sâu cêr cxơưv ntơưv px tâu côngv têk uô tâu muôx liv siaz. Yênhv Châuv tiz nênhs tâu cơưv so đis muôs ntơưr. Cêr nox nhoz yiaz tâu chox uô trơưk li tus chai siz luôs vax phuôv tâu cxiz chinhr, pêx xênhv uô tsưr qơư, txơưx njê, por phưv têz qơư tưz jux juk tâu tiz nênhs moz siaz đhâu yênhx ntu lơưv jux juk. 72 Têx zinhx liv sâuv cêr nov hâu, cêr chai, phuôv tsar uô nox hâus puô tsar zav, txux chi vax suôr tâu phuôv tsar jux juk hlongr yiaz, tsưx phưv têx zinhx liv tưz uô tâu ziv truôx khor li luz tsưr ziv zinhx tsav luz Hli Ziv. * Por phưv têx zinhx liv uô tâu luz Hli Ziv shông 1945 Đhâu têx tsưr ziv nruôr hiav têz qơưs ntơưv zinhz nduôz, Đangv, Chinhr phuv, chox thơưx zos Tsuv tinhv Zơưs Côngz Hux, tưz tsưx car coz xưz, ndax ndênhs, tir thair muôx liv têx tsưr ziv đas nziak ntơưv zinhz nduôz đhâu ntâu jax. Hâur shông 1946, thâuv Tươngv Zoz Thaix thiaz Phar Cir saz lax siz piz côngv têk, tưz tuôr tsưr ziv chia phênhz công chox pênhz lênhx tuôx car saz Băz hlôngr pênhz ntơưv Tươngv, Tsuv tinhv Zơưs Côngz Hux tưz saz lax đros Phar Cir côngv têk lênhk luk Hiêv đinhv traz tus chai hnuz 06/3/1946. Ttrơưk li ntơư, Chinhr phuv Phar Cir tưz côngz zinhv zos chai. Saz Tươngv Zoz Thaix cux tsik yuôr tsưr ziv kruôz zuôv ntơưv Viêx Nam. Thâuv ntơư tưz jav tsơưs iz tus tsưr kruôz zuôv zov chinhr ntâuk thơưx chox car tsiv txov trâu pêz têz qơưs tir thair uô li tsuôk zos Phar Cir liz zos nhoz đros đraiv. Đhâu ntu ntơư, hâur jais saz lax ntơưv Viêx Nam - Phar Cir txix luz hli 7 txos trâu luz hli 9/1946 ntơưv Phôngtennơblô (Phar Cir) cxuô tsưr ziv siz saz lax puôr tsik yênhx côngz. Cêr cxor ziv cuz cxor Chia pâuz tsênhz cêr trâu jông ntơưv pêx xênhv Viêx Nam, hâur jias muk saiz têz qơưs Phar Cir, 73 Tsuv tinhv Zơưs Côngz Hux tưz hlôngr njêx muôs trâu nov tsưr lênhk sâu bê muôx six hơưv hnuz 14/9/1946, Ciz tênhv iz cxia tus chai lok sâuv cêr trâu jông cxuô luz têz qơưs, cêr txux chi Phar Cir Viêx Nam, tso tsês cêr txưr car ntơưv oz saz têz qơưs. Zos tâu li ntơư pêz tưz tâu nhoz nzir 3 luz hlis tsik muôx tsav tros chia lov lik tuz lênhv tir ntâuk ntêr six hơưv. - Cêr tsav tros thôngz têz qơưs tir trơưk zinhz nduôz Phar Cir (1946-1954) Chox luz siaz tsik ndax tuôx kuôz zuôv pêz têz qơưs, zinhz nduôz Phar Cir tưz tuôr tsưr ziv txênhz Đông Dương. Yax six kuôz zuôv nhoz trâu ntu đraz kaz miênx Nam, ntâuk txênhz iz cxia luz tinhv, đrôngs saz Băz, uô yưv cêr cxor siaz nhoz Hax Nôix,… Đhâu pov ziv hnuz ziv cxor li ntơư, Trung ương Đangv tưz saz lax cơưv gruô hu cxuô kror qơư “Sơưr đơưk tsuv tiv ziv”. Chor zinhx tuz lênhv tuz tros tâu vax phuôv muk chox tuô tsav tros. Txos trâu 20 tênhr hnuz 19/12/1946, cêr tus chai cxiz tâu yưv tơưv. Tuz lênhv tuz tros thiaz pêx xênhv tâu chuôz têk suôz fov đror. Luk gruô hu thôngz têz qơưs sơưr tsav tros ntơưv Tsuv tinhv Zơưs Côngz Hux tâu yax hmôngz trâu cxuô qơư thôngz têz qơưs. Hnuz 22/12/1946, Ban Thươngs vuv Trung ương Đangv yưv tus chai Thôngz pêx xênhv sơưr ntâuk tsav tros. Luk gruô hu thôngz têz qơưs sơưr tir ntâu zinhz nduôz Tsuv tinhv Zơưs Côngz Hux thiaz tus chai yưv gruô hu Thôngz pêx xênhv sơưr ntâuk tsav tros ntơưv Ban Thươngx vuv Trung ương Đangv tưz tâu chox car 74 cxơưz chinhr krêz, chox tuôr tsưr ziv, siaz xar, cêr tir ntâuk tsav tros, thôngz px ntâuk zinhz nduôz, ntêr shông, tsênhr tênhv cov ntâuk zinhx tsav. Cêr tsav tros tir ntâu zinhz nduôz Phar Cir tâu grus ntêr yênhx six hâur 9 luz shông txix hnuz 19/12/1946 txos trâu luz 7/1954. Hâur luz six hơưv ntơư, pêz uô trơưk li tus chai chox: cê tsav tros, cê tsưx tuôr, Pêx xênhv tưz ntâu đhâu ntâu cêr phiv liv, pôngz tsav, muôx ntâu côngz mênhx zinhx tsav nto mông, lok sâuv cxuô zav tsar, cêr nox nhoz, tsax car, txux chi, côngv têk tâu jông,… Pênhr tsênhz tưz gơư luk “chiv chir tơưv đhâu”, tiav hais tsênhz, côngz xưv cxiv tsa Đangv cux tsênhv tâu chox cxiz. Shông 1950, chor nênhs tưz tâu tsar nzir txos yax 70 vạn tus nhoz trâu hâur đangv. Luz hli 02/1951, Đaiv hôiv đaiv biêuv jias tiv II ntơưv Đangv tâu cơưv yênhx côngz ntơưv Tuyên Quang. Uô kaz Đaiv hôiv, Đangv tưz cxiv tsa thiaz đơưk bê kria fuôv tơưv trâu thôngz kaz ntux pâuz txos hu uô Đangv Lao đôngv Viêx Nam. Măk trânv Viêx Minh thiaz Măk trânv Liên Viêx thiaz tâu muôz luz bê tik hu Măk trânv Liên Viêx. Côngz mênhx ntơưv Đangv thiaz Chinhr phuv hâur thôngz têz qơưs ziv hnuz ziv tâu cêr côngv siaz ntơưv cxuô luz têz qơưs hâur thôngz kaz ntux. Txix luz hli 01/1950, Tsungz Cux, Liên Xô, đhâu ntơư zos têz qơưs pêx xênhv uô tsưr saz Đông Âu jux juk côngz zinhv zos Chinhr phuv Viêx Nam Dân tsuv Côngv hoax. Sâuv măk trânv tuz lênhv, tưz zinhx ntâu jias tsav nhoz Viêx Băz (txix hnuz xiaz 7 hli 10 txos 75 21/12/1947), sơưr tsav tros ntus đriv têz (txix hnuz 16 hli 9 txos 18/10/1950), tuô tâu ntâu zinhz nduôz, zinhx tsav thax tsav ar hâur thôngz têz qơưs, kria yưv txox cêr ntus đriv Viêx Nam - Tsungz Cux, kriz đar qơư tsưx tuôr tsav tros Viêx Băz, ntâu zinhx tsav uô tsưr tuôr têz qơưs thax tsav (Băz Bôv). Hli 9/1953, Bôv Chinhr triv yưv tus chai sơưr chinhr ntâuk zinhz nduôz chaix ntux Tsâus yiaz, nruôr tsưr ziv Nava. Hâur luz hli 12/1953, Bôv Chinhr triv tưz yưv tsưr ziv ntơưv Tôngv Cux tuz lênhv Trung ương xair Điênv Biên Phuv uô kror qơư tseenhrr tênhv ntâuk cov zinhx tsav. Hâur six hơưv 13 tênhr tsôngr hnuz 13/3/1954, tuz lênhv ntơưv pêz tâu tso chai fov nror sơưr cêr ntâuk kror qơư hu uô “Qơư choz pênhz ntơưv zinhz nduôz muôx jos yax” ntơưv zinhz nduôz Phar Cir, tâu zinhz nduôz Miv Cux paz max cxiv tsa hâur đrak Điênv Biên Phuv. Đhâu 3 jias txar qơư ntâuk, txos trâu hnuz xiaz 07/5/1954, paz pênhz lênhv nhoz Điênv Biên Phuv tsuv tuz lênhv ntơưv pêz tuô tơưs tas; muôx 16.200 tus pênhz, hur si chor thơưx cux tâu ntêk tas chiax. Hur si fox cxuô chuôz zinhx ntâuk tsav, tsêr nhoz cux puôr tâu sâu lok thiaz tuô tơưs, 62 luz phưz yêz tâu tuô pôngz. Zinhx tsav Điênv Biên Phuv zos têx côngz mênhx tsênhv chênhz, lox đuô ntaik hâur chaix ntux tsâus yiaz Đông Xuân 1953-1954, zos luz côngz lox ntơưv 9 luz shông ntâuk tsav tros zinhx, paz max trâu cêr tsav tros trôngx saz lax ndâux luk zinhx tsav thax zinhz. 76 Hnuz 21/7/1954, Hiêk đinhv Giơnevơ tâu lênhk sâu bê, txiar tsik muôx cêr tsav tros ntơưv zinhz nduôz Phar Cir, muôx cêr paz max đas jos ntơưv Miv Cux, nhoz Đông Dương. Tâuv ntơư zinhz nduôz tsuv thâuz pênhz lênhv tror muk têz qơưs. Saz Băz tâu tiax tuk hur tiz si thiaz grik muk trâu ntu cxiv tsa têz qơưs xar hôiv tsuv nghiar. 3.2. Ntu tir ntâuk zinhz nduôz Miv Cux thiaz saz lax cxiv tsa Têz qơưs (1954-1975) - Cêr nox nhoz tsav tros sơưr trươk zinhz nduôz uô kaz shông 1954 Tov kaz luz 7/1954, pêz têz qơưs trâus phaiz uô oz saz. Iz saz nhiêk muôx nhiêk iz tus chai siz txơưr (saz Băz piz kho têz qơưs xar hôiv tsuv nghiar, saz Nam tror cxơưz chinhr chox cxiz tuôr bê têz qơưs, bax txos zuôr paz kaz têz tiax tuk.por phưv Têz qơưs) tiav sis oz chas têz qơưs puôr chox iz tus chai uô iz luz luôs nuv, côngv tsưr ziv, ntơư zos tir ntâuk zinhz nduôz Miv Cux, chor nênhs uô têk tơư trâu zinhz nduôz, ntâuk tsav saz Nam, por phưz saz Băz, cov tiar hâux lưv trơk zinhz nduôz cxiv kho têz qơưs côngz fênhx, thôngz qênhx têz qơưs, paz cxơưz trâu ndê muk yênhx têz qơưs tsuv nghiar xar hôiv. - Công têk cxiv tsa, por phưv xar hôiv tsuv nghiar saz Băz (1954-1975) Đhâu Hiêk đinhv Giơnevơ tâu lênhk sâu bê, saz Băz Viêx Nam tâu tiax tuk, cêr tir ntâuk tsav tros chês kaz têz tâu xav tsênhz yênhx côngz tiax tuk, Đangv tưz yưv tsưr ziv cxiv kho têz qơưs xar hôiv tsuv nghiar. 77 Uô trơưk li têx cêr txov nhêv đhâu chia paz max nzir xơưk, đhâu 5 jâus phaiz chaik đêx ar liax têz (hur si iz jias ntâuk tsav tros), pênhr tsênhz tưz muôx ntâu zuôv cêr hâur chox tuôr luz luôs hâux lưv, tiav sis cêr côngz mênhx ntơu tưz tâu nto côngz lus, cxaz nduôz trơưk zinhz nduôz phax yơưx, tiax tus cxiv tsa ntu yiaz trâu px, cxơưz pêx xênhv ndê muk uô tsưr têz qơưs chês tox siaz, uô trơưk cêr chox cxiz luz đuôz bê “nênhs laix têz muôx liax”, chor nênhs uô hâux lưv têz qơưs - tuz lênhv tuz tros tâu cxiv tsa truôx khor. Txix shông 1958 txos 1960, saz Băz uô trơưk tsưr ziv 3 luz shông chox car hlôngr ndê xã hôiv tsuv nghiar tưz jux juk phuôv tsar, vax suôr tâu chox tuôr. Têx zinhx liv tưz uô tâu zos, kaz shông 1960, phênhv ntâu pêx xênhv, chor nênhs uô liax têz, ciaz tov… tưz tâu lok nhoz paz pơưs uô cê. Nhoz trâu saz giai câz tu sanv mênhx yưx, Đangv tưz yưv tus chai hlôngr chia têz qơưs tiax tuk. Ka shông 1960, muôx yax 97% chor ziv vax tsê tsêhv zos tu sanv lok nhoz hâur têx doanh nghiệp vax tsê ntias tuk. Kaz shông 1960, saz Băz tưz chox cxiz zuôr tiar cêr đis muôs ntơưr saz têz qơưs qơưs đrav tâus trâu chor nênhs hâur kaz 50 shông. Cxuô luz tsêr yuôx kho moz ziv hnuz ziv tâu cxiv tsa muôx (shông 1960 tsar yax 11 bâus xav trâu shông 1955). Cêr nox nhoz, txux chi, uô nox hâus ntơưv pêx xênhv tâu tsar ndê. Cêr zinhx ntơưv 3 luz shông trơưk tsưr ziv (1958-1960) thiaz chox cxiz tsa xar hôiv tsuv nghiar tưz yênhx iz kro cêr truôx ndê jux juk chês Băz tưz 78