🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Việt Nam - Đất nước, con người (Song ngữ Giarai - Việt) Ebooks Nhóm Zalo HỘI ĐỒNG CHỈ ĐẠO XUẤT BẢN Chủ tịch Hội đồng Phó Trưởng Ban Tuyên giáo Trung ương LÊ MẠNH HÙNG Phó Chủ tịch Hội đồng Q. Giám đốc - Tổng Biên tập Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật PHẠM CHÍ THÀNH Thành viên PHẠM THỊ THINH NGUYỄN ĐỨC TÀI TRẦN THANH LÂM NGUYỄN HOÀI ANH 2 NHÓM BIÊN SOẠN Đỗ Minh Châu Nguyễn Thị Thành Giang Nguyễn Minh Hà Nguyễn Thu Hường Vũ Thị Mai Liên 4 TƠLƠI SANG BRUĂ IN HƠDRÔM HRĂ Việt Nam do\ [ơi gah ngo\ lo\n mơnai kual châu Á (ASIA), gah kơdư so# hăng lo\n ia Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa, gah yu\ so# hăng lo\n ia Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Lào hăng dêh ]ar pơtao Kur, gah ngo\ hăng dơnung le\ ia rơs^ Ngo\ (Thái Bình Dương), gah dơnung yu\ tong w^ng ia rơs^ Thái Lan. Lo\n ia Việt Nam hơmâo lo\n mơnai glai klô lu mơta, amăng anun hơmâo ]ư\ siăng kriăng pơtâo, hơmâo tơdron lo\n kơdư [iă, kual lo\n dăo mơnai ia, hăng hang rơs^ glông ataih 3.000km laih anun lu ia ]roh hnoh, ia krông. Việt Nam do\ [ơi anih yom biă mă amăng kual Dơnung gah ngo\ ASIA (Đông Nam Á), do\ [ơi anih gêh gal tơkuh nao rai jơlan amăng ia, jơlan [ơi lo\n yom pơphăn, dơ\ng mơ\ng gah kơdư trun pơ dơnung, mơ\ng gah ngo\ nao pơ gah yu\, yua kơ anun, ta` hơmâo tơlơi gêh gal tu\ mă, pơtruh nao rai hăng bơbe] yua mơ\ng lu mơta gru grua thâo thăi mơ\ng đưm đă. Jing anih, pơtruh nao rai gru grua tơlơi thâo thăi đưm dêh ]ar Kha] hăng India, tui hăng tơlơi ră ruai gru đưm, Việt Nam hơmâo tu\ mă ia rơgơi tơlơi kơhnâo mơ\ng hơdôm gru grua anun, ngă lu tui gru grua thâo thăi kơ djuai ania. Yua kơ anun, jing anih yom phun, laih dơ\ng hơmâo dram gơnam kông ngăn lu mơta, yua kơ anun mơ\ng đưm laih, hơdôm rơbâo thun ako\ pơdong hăng pơđ^ kyar, Việt Nam jing h^ ano\ plah sua mơ\ng [ing ayăt roh dêh ]ar ta] rơngiao. Yua 5 mơ\ng tơlơi hơkru\ tơgu\ na nao hăng sui thun bong glăi hăng tơlơi truh lo\n adai kiăng dưi do\ glăi hrom hăng tơlơi blah ngă, pơgang lo\n ia kiăng sua glăi tơlơi rơngai, mơai pô laih anun man pơdong plơi pla, lo\n ia hơmâo pơtrut pran jua hăng pơbu\ đ^ ai hơtai khăp kơ lo\n ia, pran jua gum pơgôp mơ\ng mơnuih djuai ania Việt Nam. Hơdrôm hră Việt Nam - Lo\n ia, Ană mơnuih yua kơ khul ]ih pơkra dưi hơmâo Sang bruă in pơkra hơdrôm hră Kơđi ]ar dêh ]ar Tơlơi tơpă ]ih hăng lu mơta tơlơi pơhiăp djuai ania kiăng pơlar tui tơlơi thâo hluh brơi kơ mơnuih [on sang lăi hrom laih anun mơnuih djuai [iă lăi pha thâo rơđah kơ lo\n ia, ană mơnuih, gru đưm, gru grua thâo thăi Việt Nam, pơkjăp tui tơlơi khăp plơi pla, lo\n ia, ngă hiam hloh hơdôm tơhnal gru grua thâo thăi, ia rơgơi hiam klă amăng pran jua, tơlơi pơmin djơ\ jing mơnuih djuai ania Việt Nam. Rơkâo lăi pơthâo hơdrôm hră anai kơ [ing gơyut pơđok hrom. Blan 11 thun 2020 SANG BRUĂ IN PƠKRA HƠDRÔM HRĂ KƠĐI }AR DÊH }AR TƠLƠI TƠPĂ 6 LỜI NHÀ XUẤT BẢN Việt Nam nằm ở đông nam lục địa châu Á, phía bắc giáp nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa, phía tây giáp Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Lào và Vương quốc Campuchia, phía đông và nam giáp Biển Đông (Thái Bình Dương), phía tây nam giáp vịnh Thái Lan. Nước Việt Nam có địa hình đa dạng, bao gồm đồi núi trùng điệp, miền trung du, đồng bằng châu thổ, với dải bờ biển dài hơn 3.000km và mạng lưới sông ngòi dày đặc. Việt Nam nằm ở vị trí chiến lược của vùng Đông Nam Á, nằm trên đầu mối giao thông thủy, bộ quan trọng, từ bắc xuống nam, từ đông sang tây, do đó, sớm có điều kiện tiếp xúc, giao lưu và chịu ảnh hưởng của những nền văn minh lâu đời. Là nơi giao lưu của hai nền văn minh cổ Trung Hoa và Ấn Độ, theo dòng chảy lịch sử, Việt Nam đã tiếp nhận những tinh hoa của các nền văn minh đó, làm phong phú thêm cho nền văn hóa của dân tộc. Do có vị trí chiến lược trọng yếu, lại có tài nguyên đa dạng, nên từ rất sớm, suốt hàng nghìn năm hình thành và phát triển, Việt Nam đã trở thành mục tiêu xâm lược của những thế lực ngoại bang. Chính cuộc đấu tranh liên tục và lâu dài với thiên tai để tồn tại cùng các cuộc kháng chiến, kiến quốc để giành độc lập, tự do và xây dựng quê hương, 7 đất nước đã hun đúc và bồi đắp lòng yêu nước, tinh thần đoàn kết của người Việt Nam. Cuốn sách Việt Nam - Đất nước, Con người do tập thể tác giả biên soạn được Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật xuất bản bằng nhiều ngôn ngữ nhằm tăng thêm hiểu biết cho người dân nói chung và đồng bào dân tộc thiểu số nói riêng về đất nước, con người, lịch sử, văn hóa Việt Nam, củng cố tình yêu quê hương, đất nước, tô thắm thêm những nét đẹp văn hóa, tinh hoa của đạo đức, đạo lý làm người Việt Nam. Xin giới thiệu cuốn sách cùng bạn đọc. Tháng 11 năm 2020 NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA SỰ THẬT8 I. LO|N IA 1. Anih do\, lo\n mơnai 1.1. Lo\n ]ar Việt Nam do\ [ơi ha bơnah lo\n bul pơtâo Đông Dương, gah kual Đông Nam Á. Đơ đam1: + Yap abih bang: 331.210km2, dăp tal 67 [ơi ro\ng lo\n tơnah. + Lo\n tơnah: 310.070km2, + Jơlah ia: 21.140 km2. Lo\n ]ar Việt Nam hơmâo dua ]răn: }răn amăng lo\n tơnah hăng ]răn amăng bul pơtâo ia rơs^. }răn lo\n tơnah do\ amăng ]răn gah ngo\ bul pơtâo ia rơs^ Trung Ấn, gah kơdư so# hăng dêh ]ar Kha], gah yu\ so# hăng dêh ]ar Lao hăng Kur, gah ngo\ hăng dơnung so# hăng Ia rơs^ Ngo\, gah dơnung yu\ so# hăng tong w^ng ia rơs^ Thái Lan. }răn bul pơtâo ia rơs^ hơmâo: Hơdôm boh plao ia rơs^ amăng tong w^ng Hạ Long, hơdôm bul pơtâo plao ia rơs^ Cát Bà, Bạch Long Vĩ, Cồn Cỏ, Lý Sơn, Hòn Khoai, Phú Quốc, Hòn Nghê, Hòn Tre, Hòn Sơn Rái hăng hơdôm plao ia rơs^ Vân Hải, Cô Tô, Phú Quý, Nam Du, Côn Đảo, Thổ Chu,… Hơdôm bul pơtâo plao ia rơs^ pơko\n amăng Ia rơs^ Ngo\ hơmâo dua plao ia rơs^ prong anun le\ bul ia rơs^ Trường Sa hăng bul ia rơs^ Hoàng Sa. Amăng dua ]răn bul lo\n ia rơs^ lăi anun ]răn guai pơkă [ơi atur ia rơs^ (lãnh hải) __________ 1. Lăng https://www.cia.gov/library/publications/the-world factbook/geos/vm.html, pơmut lăng lơ 29/4/2020. 9 prong hloh lu wơ\t pơkă hăng kual lo\n kơdư hang amăng dêh ]ar laih anun pơlir hăng guai ia rơs^ mơ\ng dêh ]ar Kha], Philíppin, Inđônêxia, Brunây, Malaixia, Thái Lan hăng Kur1. 1.2. Lo\n glai 2 Dơ\ng mơ\ng guai dêh ]ar gah kơdư truh pơ jơlan ]un ]ue Hải Vân, mơkrah gah kơdư Việt Nam lo\n glai hơmâo tơhnal yom `u: ]ư\ ]an, ia krông bơkơnar kah hăng dăp mơtam tui hăng anăp mơ\ng yu\ kơdư - ngo\ dơnung. {uh rơđah kah hăng ia krông Hồng, kah pơpha kual gah Kơdư jing h^ dua ]răn. Gah ngo\ le\ hơdôm ruăi ]ư\ pơtâo ]ur rup hrăo diu tơkui ro\ng nao pơ ngo\ kah hăng ania hrăo diu tual h^ Sông Gâm, tual h^ Ngân Sơn, tual h^ Bắc Sơn. Gah yu\ le\ tơring Tây Bắc (Yu\ Kơdư), hơdôm ]ư\ ]an phun hăng lo\n dăo [ơi kơdư tô nao rai mơ\ng yu\ kơdư trun nao pơ ngo\ dơnung, mơ\ng jơlan guai dêh ]ar Việt Nam - Kha], Việt Nam - Lào trun nao truh pơ tong w^ng Bắc Bộ, sa anăp hăng hnoh ia krông Hồng rô nao. {ơi anai, ]ư\ siăng [lô `up, hơmâo kơ]o\ng ]ư\ Phanxipăng, dlông truh kơ 3.143m, arăng pơ anăn hmư\ hing le\ ‘’bơbung sang Đông Dương’’. Mơ\ng jơlan ]un ]ue ]ư\ Hải Vân truh pơ dơnung hơmâo lu pơtâo yang, pơtâo dơnar prong prin, ataih ha b^t tơrơ`ô đ^ jing kơ]o\ng ]ư\ dlông biă, do\ glăi lo\n dăo [ơi kơdư prong đut mơta lăng jing h^ kual Lo\n Dap Kơdư (Tây Nguyên), [ơi jih `u gah ngo\ jing ruăi ]ư\ siăng sa ruăi anăn ]ư\ Trường Sơn, lu ]răn ]ư\ dlông dong tơpă mơtam trun nao pơ anih lo\n dăo kơtuai ia rơs^ kual Tong Krah, [udah hlong truh pơ ia __________ 1. Việt Nam - Lo\n ia - Ană mơnuih, Sang bruă in pơkra hơdrôm hră Kơđi ]ar dêh ]ar, Hà Nội, 2010, bơnah. 3. 2. Việt Nam - Lo\n ia - Ană mơnuih, Sđd, bơnah. 4. 10 rơs^ ngo\ Biển Đông laih anun [ơi rơnu] gah dơnung le\ trun pơyu\ jai, hơmâo ia krông Đồng Nai hăng Cửu Long. Mơ\ng đưm adih, Việt Nam arăng bơhmutu rup rap Việt Nam kah hăng gai anông, anông ba dua boh rơ-i u\ng pioh pơdai - boh pia đưm lăi tui anai ‘’nhất cống lưỡng cơ’’ thâo hluh jăng jai anông [ơi sa bơnah dua boh rơ-i pơdai yua dah [ơi Bắc Bộ kual gah Kơdư hăng Nam Bộ kual gah Dơnung le\ dua boh kual lo\n dăo prong hơmâo lu mơnai ia krông, hơmâo hmua dơnao prong đut mơta lăng, lo\n mơnai, glai jing, anih ngă hmua pơdai prong hloh [ơi lo\n ia; laih anun [ơi Trung Bộ kual Tong Krah, lu biă mă `u ]ư\ siăng hăng dap kơdư anet păng hăng glông ataih. 1.3. Ia rơs^ hăng bul pơtâo1 Việt Nam hơmâo klâo bơnah gah ngo\, dơnung hăng gah yu\ dơnung anăp nao gah ia rơs^, hang ia rơs^ ano\ glông ataih năng ai 3.260km, dơ\ng mơ\ng Móng Cái gah kual kơdư truh pơ Hà Tiên gah yu\ dơnung, aka [u yap hrom ôh hang ia djop bul pơtâo ia rơs^. Việt Nam hơmâo 28/63 boh tơring ]ar, [ôn prong hơmâo ia rơs^. Anih ataih hloh mơ\ng hang ia rơs^ le\ năng ai 500km (Điện Biên). }răn hang ia rơs^ blung a mơ\ng Móng Cái truh pơ Cửa Ông pơyu\, lu anih kơ]ep ia rơs^, ia tual mă, ngă mơnai jing plao [ơi hang ia rơs^ glai kyâo ]ăt amăng anih ia mơsin pơgang hang ia hăng pok prong kual lo\n mơnai [ơi hang ia rơs^. __________ 1. VIỆT NAM - Lo\n ia - Ană mơnuih, Sđd, bơnah. 5, 6; Anom Pơtô bruă Ping gah Gơnong dlông: Hơdrôm hră djă hyu pơtô lăi kơ ia rơs^, bul pơtâo Việt Nam, Sang bruă in pơkra hơdrôm hră Kơđi ]ar dêh ]ar Tơlơi tơpă, Hà Nội, 2020, bơnah. 32-33. 11 Dơ\ng mơ\ng Cửa Ông mut nao truh pơ Đồ Sơn, guang ]ư\ pơtâo ]ur Đông Triều hroh trun, ia rơs^ gôm h^, pơjing rai lu kơ]o\ng ]ư\, jing h^ bul pơtâo hơmâo hơdôm rơbâo mơta rup, hơdôm rơbăn hơbo# ano\ hơmâo, jing anih lăng nao hiam biă, hmư\ hing [ơi ro\ng lo\n tơnah kah hăng Bái Tử Long laih anun Tong W^ng Hạ Long. Mơ\ng Đồ Sơn mut nao truh pơ Cửa Tùng, rơbêh 500km hang ia rơs^ tơpă bơbrăng, kơtuai lo\n dăo plu\ng dơnung, hơmâo lu mơnai lo\n ]uah lăng hiam hăng bul lo\n ]uah tơrơ`ô đ^, hơmâo anih dlông truh 40m, tom hơmâo laih ano\ bư\ glăi jing h^ ruăi ]ư\ pơgăn tơbiă rai tơrơ`ô pơ ia rơs^, jing tơhnal rơnu] pơtâo h`ueng. Mơ\ng Cửa Tùng mut nao truh pơ Quy Nhơn le\ 450km hang ia rơs^ lo\n mơnai ]uah pơbu\đ^ samơ\ phara; lo\n mơnai mơ\ng ia krông pô kor ba hăng pơbu\ đ^ [ơi hang ia rơs^, pơjing rai ruăi lo\n [lung hup kơtuai hang ia rơs^, arăng pơ anăn `im ia rơs^, pơjing h^ trăp trang, kah hăng trăp Cầu Hai, trăp Tam Giang; hơdôm tơkai ]ư\ a`reng trun pơ ia rơs^ jing rơnu\i Chân Mây, Hải Vân,… Mơ\ng Quy Nhơn mut nao pơ Mũi Dinh le\ rơbêh 200km hang ia rơs^, je\ tơkai ]ư\ Trường Sơn, ]i akiăng tong wing ia rơs^ dlam (dơlăm) jing ]răn hang ia ]un ]ue hloh Việt Nam, kriăng ]ư\ to\ tui kơtuai tong wing ia rơs^ dlam, pơjing rai lu tong wing ia rô dar wơwir lăng hiam biă mă. Mơ\ng Mũi Dinh nao pơ dơnung, hang ia rơs^ glông ataih 800km samơ\ kơnong sa kual ]ư\ anet pơjing rai Vũng Tàu, do\ glăi le\ ako\ kôl (ako\ kơtuăi mua) lo\n ]uah treng hang ia rơs^, hơdôm kual lo\n mơnai [ơi bah ia krông Cửu Long, hơdôm kual glai phun đước mle\p ia mơsin lip [ơi Cà Mau, laih anun đut rơnu] le\ sa khul ]ư\ pơtâo ]ur [ơi Kiên Giang. 12 Việt Nam hơmâo năng ai 3000 boh bul pơtâo anet, prong, je\ hăng ataih mơ\ng hang, pơjing h^ anih pơhlôm, pơgang hăng ngă pô djop kual amăng ia rơs^. Kơnang kơ anih yom pơphăn hăng tơlơi gêh gal lo\n mơnai glai ia, bơwih [ong huă, plơi pla mơnuih [on sang do\, dưi pơpha hơdôm bul pơtâo, plao ia rơs^ Việt Nam jing hơdôm khul: - Khul lir hrom bul pơtâo pơ anăp adih, jing anih yom pơphăn biă mă amăng bruă ako\ pơdong hăng pơgang Lo\n ia. {ơi hơdôm bul pơtâo anun dưi ako\ pơdong puih kơđông tơhan wai pơgang kual ia rơs^, kual adai rơngit, e\p lăng bruă mă rô nao rai mơ\ng [attô, song nan, pơhlôm hơđong rơnuk rơnua, ako\ pơdong anih bơwih [ong huă, wai pơgang tơlơi dưi ngă pô hăng hlom bom jơlan guai dêh ]ar. Anun le\ dua boh khul plao bul pơtâo ia rơs^ Hoàng Sa, Trường Sa laih anun hơdôm bul pơtâo kah hăng: Chàng Tây, Thổ Chu, Phú Quốc, Côn Đảo, Phú Quý, Lý Sơn, Cồn Cỏ, Cô Tô, Bạch Long Vĩ,… - Hơdôm bul pơtâo pơprong hơmâo glai klô amu` kơ bruă pơđ^ kyar mơnuih mơnam bơwih [ong huă. Anun le\ hơdôm bul pơtâo: Cô Tô, Cái Bầu, Cát Bà, Cù Lao Chàm, Lý Sơn, Phú Quý, Côn Đảo, Phú Quốc,… - Hơdôm bul pơtâo ter hang giăm lo\n amăng ]ar, hơmâo tơlơi gêh gal pơđ^ kyar bruă mă akan hơdang, tuai ]uă ngui laih anun ăt jing anih ngă puih kơđông tơhan pioh pơgang tơlơi rơnuk rơnua, hơđong [ơi kual ia rơs^ hăng ter hang ia rơs^ dêh ]ar ta. Anun le\ hơdôm bul pơtâo gah tơring glông bul ia rơs^ Cát Bà, tơring glông bul ia rơs^ Bạch Long Vĩ (Hải Phòng), tơring glông bul ia rơs^ Phú Quý (Bình Thuận), tơring glông bul ia rơs^ Côn Đảo (Bà Rịa - Vũng Tàu), tơring glông bul ia rơs^ Lý Sơn (Quảng Ngãi), tơring glông bul ia rơs^ Phú Quốc (Kiên Giang),… 13 2. Ayuh hyiăng hăng ia krông 2.1. Ayuh hyiăng1 Việt Nam do\ amăng kual hơmâo ayuh hyiăng adai hlor pơđiă angin bơyan djrưh. Khă hnun, yua bơbe] djơ\ mơ\ng ia rơs^ anun yơh ano\ djrưh hơmâo na nao amăng thun lu (rơbêh 80%). Kơnong kual gah Kơdư (yap mơ\ng ]ư\ Hải Vân pơ kơdư) rơngiao kơ dua bơyan phang hăng bơyan hơjan do\ hơmâo ano\ phara pơpha h^ bơyan rơ-ot hăng bơyan hlor pơđiă. Kual Dơnung amăng ha thun hlor pơđiă na nao; r^m kual do\ hơmâo dơ\ng hơdôm tơring ayuh hyiăng phara soh yua dah hơmâo anih lo\n mơnai glai ia phara laih anun tui hluai rup lo\n. Kual ]ư\ siăng hăng kual lo\n dăo treng ]ư\ gah Kơdư dêh ]ar giăm djeo ia krông Hồng bong glăi hăng angin rai mơ\ng Ngo\ Kơdư pưh nao anun yơh bơyan puih adai rơ-ot biă mă, bơyan hlor pơđiă le\ angin mơ\ng Ngo\ Dơnung dơ\ng mơ\ng tong w^ng gah Kơdư dêh ]ar pưh rai, ngă kơ ayuh hyiăng hlor jai, samơ\ăt hơmâo hrom ia hơjan, laih anun jai nao pơ kual ]ư\ siăng jai pơđiă hloh pơkă hăng kual lo\n dăo. Kual Yu\ Kơdư khă hơmâo angin mơ\ng Ngo\ Kơdư [u truh rai ôh samơ\ lu biă mă `u ]ư\ siăng hăng dap kơdư anun yơh adai rơ-ot, ayuh hyiăng pơkă dưm dưm r^m thun mơ\ng 20-210C, bơyan puih hơmâo kơthul gôm, samơ\ [iă đô] hơmâo hơjan [ui. Kual lo\n dăo gah Kơdư dêh ]ar hăng kual gah Kơdư Tong krah dêh ]ar truh pơ jơlan ]un ]ue ]ư\ Ngang hơmâo dua bơyan hlor pơđiă, rơ-ot [uh rơđah; bơyan hlor pơđiă, angin bơyan mơyan Ngo\ Dơnung rai mơ\ng ia rơs^ pưh nao hơmâo hrom hơjan. Bơyan rơ-ot, angin bơyan puih mơ\ng Ngo\ Kơdư pưh rai hơmâo hrom adai rơ-ot găng mă, [u hơmâo đơi ôh [ơi hơdôm dêh ]ar adai hlor pơđiă (nhiệt đới) pơko\n. __________ 1. VIỆT NAM - Lo\n ia - Ană mơnuih, Sđd, bơnah. 5, 6.14 Kual Bình - Trị - Thiên dơ\ng mơ\ng jơlan ]un ]ue ]ư\ Ngang truh pơ jơlan ]un ]ue ]ư\ Hải Vân adai hlor pơđiă laih anun phang khôt amăng bơyan pơdơi prong, hơjan lu amăng ako\ bơyan puih, truh bơyan bơnga sui ha wơ\t hơmâo hơjan [ui bơbrui. Samơ\ dơ\ng mơ\ng jơlan ]un ]ue ]ư\ Hải Vân rai pơ Dơnung le\ ayuh hyiăng hlor pơđiă bơkơnar, hlor pơđiă na nao amăng thun. {ơi kual lo\n dăo ter hang ia rơs^ dơ\ng mơ\ng jơlan ]un ]ue ]ư\ Hải Vân truh pơ Mũi Dinh, ayuh pơkă bơkơnar amăng thun rơbêh kơ 200C. Bơyan pơdơi prong, hơjan [u lu ôh laih anun hơmâo angin mơ\ng yu\ rai mơ\ng dêh ]ar Lao hlor pơđiă anun yơh iâu anăn rơbu\ mơ\ng Lao. Rai truh pơ kual Dơnung Tong krah dêh ]ar le\ pơđiă hang, hơjan aset đô], lu hrơi blan amăng thun le\ phang khôt. Kual Dap Kơdư, lu `u le\ ]ư\ siăng hăng lo\n dap kơdư, ]ơkă angin amăng dua bơyan anun hơjan lu hăng ayuh hyiăng [u hlor đơi ôh, lu kơ adai rơ-ơ\ kah hăng bơyan bơnga. {ơi rơnu] gah dơnung le\ kual lo\n dăo Dơnung dêh ]ar adai hlor pơđiă na nao amăng ha thun, hơjan ăt thâo pơkă bơkơnar mơ\n. 2.2. Ia krông1 Tui hăng rơnoh ju\ yap, Việt Nam hơmâo rơbêh 2.360 hnoh ia krông glông ataih rơbêh 10km, amăng anun 93% le\ ia krông anet hăng ber (đơ đam ia krông hăng lo\n mơnai gah yu\ kơ 500km2). Đơ đam lo\n mơnai ter hang ia krông amăng dêh ]ar ta hơmâo truh 1.167.000km2, amăng anun 16 bit anih lo\n mơnai ia krông hăng đơ đam prong hloh 2.500km2, laih anun 10/16 kual lo\n mơnai hơmâo đơ đam rơbêh 10.000km2. __________ 1. https://data.opendevelopmentmekong.net. 15 Ia krông dêh ]ar ta rô tui anăp nao phun le\ yu\ kơdư-ngo\ dơnung hăng rô guang dar, laih anun hơmâo dua bơyan ia: bơyan ia ling dăo hăng bơyan không phang thu ia [uh phara biă mă. Amăng bơyan ia ling dăo, ia krông lơ\i đ^ kơtang hăng rô hmar. Ia krông bơyan ling dăo ia lu hloh dua, klâo wơ\t, tăp năng truh pă wơ\t pơkă hăng ia amăng bơyan không laih anun bơkơnar hăng mơ\ng 70-80% hnong ia amăng sa thun. Việt Nam hơmâo hnoh ia krông kơpal hăng pơjing rai glông [udah hnoh prong. R^m glông ia krông hơmâo ano\ lăng hyu kah hăng rup hiam hnoh ia rô phara, tui hluai lo\n mơnai glai ia hơmâo mơ\ng hlâo adih ayuh hyiăng, glai klô, lo\n tơnah hăng bruă mă bơwih [ong huă, ngă bơnư\ pơkong ia amăng hnoh anun. Tơ tă anai, dêh ]ar ta hơmâo 9 hnoh ia krông prong, kah hăng: krông Hồng, krông Thái Bình, krông Kỳ Cùng - Bằng Giang, krông Mã, krông Cả, krông Thu Bồn, krông Ba (Đà Rằng), krông Đồng Nai, krông Mê Công, laih anun dưi pơpha jing 3 kual ia krông anun le\ ia krông pơ kual gah Kơdư dêh ]ar, krông pơ kual Tong krah dêh ]ar, krông pơ kual Dơnung dêh ]ar. Ano\ pơ[uh kơ ia krông amăng dêh ]ar ta hơmâo lu ia, lo\n mơnai jing mơnong prong biă mă: ia krông kor ba hơmâo truh 839 klai met kho#i ia hrom hăng hơdôm rơtuh klăk tơ\n lo\n mơnai r^m thun, amăng anun ia krông Hồng hơmâo 60%, krông Mê Công hơmâo 35%. Pơkă bơkơnar lơ\m sa met kho#i ia hơmâo 223 gram ]uah hlu\ hăng hơdôm amruih thâo lik pơko\n. Rơnoh lo\n mơnai ia kor ba hơmâo truh rơbêh 200 klăk tơn sa thun1. __________ 1. Ding jum Pơtô hăng Pơjuăt: Tơlơi hrăm Địa lý 8 (in pơkra lok glăi tal 15), Sang in pơkra hơdrôm hră Pơtô pơjuăt Việt Nam, Hà Nội, 2019, bơnah. 119. 16 Khă hnun, ră anai khul ia krông mơ\ng Việt Nam hlăk hơmâo ano\ hơ[ak jrak kơtang, biă mă `u ia krông [ơi hơdôm [ôn prong, [ơi hơdôm anih ngă sang măi tuh tia pơkra pơjing sa [ut, anih plơi pla mơnuih [on sang do\ pơtum lu. 2.3. Ia amăng rơgup lo\n Việt Nam le\ dêh ]ar hơmâo phun hlâo ia amăng rơgup lo\n lu biă mă kơ rơnoh hăng ano\ hiam. Ia rô gah rơgup lo\n do\ lơ\m amăng dro\ng, amăng ia ]ă hăng tơhnal ]ơđang mơ\ng pơtâo pô pơjing rai yua mơ\ng ano\ pơpư\ lo\n pơtâo amăng lăm, yua ia hram mơ\ng ro\ng lo\n, ia rô trun, ia hơjan… Ia amăng rơgup lo\n do\ amăng lăm adih dlam pơkă hăng ro\ng lo\n hơdôm met, hơdôm hơpluh met [udah hơdôm rơtuh met. Ia amăng rơgup lo\n [ơi Việt Nam lu biă mă, kiăng hơmâo ia rô nao pơ hnoh krông amăng bơyan phang hăng pơgang ba kyâo pơtâo dưi mơtah mơda na nao r^m thun. {ơi hơdôm anih kơđuh boh lo\n ]ơđang h^, joh pơ]ah hăng hơmâo ]ư\ apui kơdir bluh đ^ le\ ia amăng rơgup lo\n jing h^ ia pơđao, hnoh ia hlor (pơ-iă). Ia amăng rơgup ră anai dưi mă yua klâo mơta bruă phun: ba ia yua kơ plơi prong (hơdôm sang măi ba yua ia lu biă mă amăng plơi prong pioh ba ia yua do\ dong [ong huă, tuh tia pơkra pơjing hăng măi mok, bruă pơkra pơjing); ba ia yua kơ bruă tuh tia pơkra ming gơnam s^ mơdrô (lu biă mă `u bơwih brơi kơ bruă pơkra pơjing hăng sa ]răn ia yua do\ dong [ong huă); ia ba yua do\ dong [ong huă, ia bruih, ]em rông hlô mơnong amăng kual plơi pla. 3. Lo\n tơnah, rơ\k tơ\k, hlô mơnong, dram gơnam kông ngăn amăng lo\n 3.1. Lo\n tơnah Lo\n tơnah [ơi Việt Nam lu mơta biă mă, pơ[uh rơđah 17 ayuh hyiăng lo\n glai adai hlor pơđiă angin bơyan djrưh hơmâo baih hlâo. Hơmâo lu djuai lo\n le\ tơbiă mơ\ng lu mơta ano\ pơjing rai kah hăng pơtâo ania, lo\n glai, ayuh hyiăng, phun ia ]ă, mơnong hơdip hăng ano\ bơbe] nao mơ\ng ană mơnuih. Lo\n tơnah [ơi Việt Nam lu tal kơpal prong hăng ano\ jing lu mơ\n, gêh gal biă mă kơ bruă pơđ^ kyar ngă hmua, pla kyâo. Abih bang đơ đam lo\n [ơi hang mơ\ng Việt Nam le\ 331.210 km2, hăng klâo mơta khul lo\n phun: Khul lo\n Feralit kual ]ư\ ber, dưi pơjing rai [ơi tơkai ]ư\ kơdư ber [iă, hơmâo 65% đơ đam lo\n glai. Lo\n le\ hơmâo ia mơsăm, [iă đô] lo\n rơ-un, lu lo\n krăi; hơmâo ia iom mriah kơ`^, hơmâo lu ia khăng pơsơi, `ôm. Lo\n Feralit hơmâo lu biă amăng pơtâo bazan [ơi kual Dap Kơdư, kual Đông Nam Bộ; amăng pơtâo ]ur [ơi kual Ngo\ Kơdư, Yu\ Kơdư, Kơdư Tong krah. Djuai lo\n anai djơ\ hăng phun pla kyâo pơtâo, boh troh sui thun. Khul lo\n rơ-un ]ư\ dlông, pơjing rai gah yu\ glai klô hlor pơđiă [udah kual glai klô adai rơ-ot pler le# [ơi ]ư\ dlông, hơmâo 11% đơ đam lo\n glai hnong hnăi laih anun lu biă mă glai klô hlâo ia. Djuai lo\n anai djơ\ hăng phun pla kyâo pơtâo pơgang ako\ hlâo ia. Khul lo\n mơnai ia krông hăng ia rơs^: hơmâo 24% đơ đam lo\n hơmâo mơ\ng baih hlâo. Djuai lo\n anai jing mơnong, amu` kơ bruă ngă hmua hăng pơkra bơnư\ pơkong ia, [iă mơsăm, lo\n hơbun, rơ-un lu. Lo\n anai lu biă mă pơ hơdôm kual lo\n dăo hơmâo lo\n mơnai; lo\n amăng lăm bơnư\ ako\ tli, lo\n gah rơngiao bơnư\ ako\ tli treng ia krông Hồng: lo\n mơnai ia krông pơbu\đ^ mơ\ng đưm Đông Nam Bộ; lo\n mơnai tơba ia krông pơbu\đ^ [ơi ter hang ia krông Tiền, ia krông Hậu; lo\n mơsăm, ia mơsin, djơ\ bring [ơi kual plu\ng dơnung Yu\ Dơnung dêh ]ar (Tây Nam Bộ). Djuai lo\n anai djơ\ hăng bruă ngă hmua pioh tơju\ pơdai, pla a`ăm pơtam rơtă rơbai, phun pla r^m thun, phun boh troh,… 18 Tơ tă anai, lu kual lo\n ngă hmua mơ\ng Việt Nam hơmâo bơblih pơkra glăi hăng mă yua hơmâo boh tu\ yua, mơboh lu hăng boh troh mơ\ng phun pla đ^ tui lu wơ\t pơkă hăng hlâo adih. Khă hnun, bruă mă yua lo\n tơnah [ơi Việt Nam ăt aka [u djơ\ lăp. Dram gơnam kông ngăn lo\n tơnah hro\ kơtang, hơmâo truh 50% đơ đam lo\n glai hnong hnăi [u hiam ta khom bơblih pơkra glăi. Kơnong lo\n rơhong, ro\ng kơdư kla tơhluih h^ kơtang truh rơbêh 10 klăk hektar1. 3.2. Rơ\k tơ\k kyâo pơtâo Việt Nam dưi lăng kah hăng sa amăng hơdôm boh dêh ]ar kual Đông Nam Á (Dơnung Ngo\ ASIA) pơdrong kơ lu mơta djuai mơnong hơdip rơ\k tơ\k kyâo pơtâo (rok kyâo) hăng hơmâo djop mơta ra anăn hloh ro\ng lo\n tơnah (yap tal 20 [ơi ro\ng lo\n tơnah). Việt Nam hơmâo ju\ yap h^ 10.484 mơta rơ\k kyâo gưl dlông hơmâo arăt, năng ai 800 mơta djuai rơ\k rơ-un rơtua`, rơna hăng 600 mơta djuai bơmao, pơmao. Mơnong hơdip rơ\k kyâo Việt Nam hơmâo hnong kơpal lu, hăng lu djuai do\ [uh năng ai 33% mrô djuai pơjeh rơ\k kyâo [ơi kual gah Kơdư Việt Nam hăng rơbêh 40% amăng mrô djuai rơ\k kyâo amăng dêh ]ar. Lu biă mă `u djuai pơjeh do\ [uh anun pơtum [ơi pă kual phun: kual ]ư\ siăng dlông Hoàng Liên Sơn gah kơdư, kual ]ư\ siăng dlông Ngọc Linh [ơi kual Tong krah, dap kơdư Lâm Viên gah dơnung hăng kual glai klô hơjan lu [ơi kơdư kual Tong krah (Bắc Trung Bộ). Lu djuai hơmâo mă __________ 1. E|p lăng Ding jum Pơtô hăng Pơjuăt: Tơlơi hrăm Địa lý 8 (in pơkra lok glăi tal 15), Sđd, bơnah. 113. 19 kơnong amăng kual plơi pla dưi [uh lơ\m kual anet đô] hăng hơdôm pơjeh djuai aset mơ\n. Hơdôm djuai anai hin biă mă yua dah kual glai klô [ơi anai juăt pơ]lah h^ jing anet [udah arăng hơduah mă yua lu đơi. Rơngiao kơ anun, [ơi Việt Nam ăt hơmâo lu djuai glai klô hăng lu pơjeh djuai rơ\k kyâo phara, amăng anun, ta dưi yap nao 9 mơta djuai glai klô phun tui anai: Hơbo# glai hla sir gôm prong mơtah lo\n glai adai pơđiă: Anai le\ hơbo# glai hơmâo đơ đam lo\n prong, kah pơpha [ơi sa boh anih prong tar [ar amăng dêh ]ar, do\ amăng ter guai lo\n glai adai pơđiă angin bơyan, juăt do\ amăng anih kơdư dlông truh 700m pơ kual gah Kơdư hăng anih dlông gah yu\ 1.000m [ơi kual gah Dơnung. Hơbo# glai hla sir prong ha mơkrah luh hla kual lo\n glai adai pơđiă: Hơbo# glai anai hơmâo glông lo\n [ơi kơdư hăng ayuh hyiăng djơ\ hăng hơbo# glai hla sir prong juăt mơtah mơda lo\n glai adai pơđiă. Sa dua kual gah hơdôm tơring ]ar kah hăng Bắc Giang, Hà Giang, Tuyên Quang, Yên Bái, Thanh Hóa, Nghệ An, Dak Lak juăt [uh djuai glai djơh hăng anai. Hơbo# glai hla sir prong luh hla lo\n glai adai pơđiă: Hơbo# glai anai `u jing amăng anih gêh gal adai djrưh, juăt [uh pơ Sơn La, Nghệ An, Hà Tĩnh, Dak Lak, Đồng Nai, Kual Dơnung. Hơbo# glai phun kyâo hui hla pơprong lo\n glai adai pơđiă (glai rưng): Hơbo# glai anai dưi jing rai amăng kual adai hyuh hyiăng krô kra` pơđiă. Hơbo# glai sir juăt mơtah mơda djrưh kual lo\n glai adai pơđiă: Hơbo# glai anai hơmâo [ơi anih kơdư dlông rơbêh 700m kah hăng [ơi kual gah Kơdư, rơbêh 1.000m pơ kual gah Dơnung. Ăt [uh mơ\n hơbo# glai anai [ơi hơdôm tơring ]ar kah hăng Lào Cai, Lai Châu, Bắc Kạn, Hà Giang, Sơn La, Hoà Bình, Thừa Thiên Huế, Kon Tum, Dak Lak. 20 Hơbo# glai ia mơsin lip: Anai djơ\ biă `u hơbo# glai kơnang kơ hơbo# mơ\ng glai sir hla pơprong juăt mơtah mơda jing rai amăng anih gêh gal phara: lo\n mơnai [ơi ia mơsin, hlu\ dơlut, ia rơs^ lip tui hăng ano\đ^ trun ia pơdo\k, ia tơdlăk. Hơbo# glai anai juăt hơmâo [ơi ter hang ia rơs^ djop tơring ]ar kơtuai hang ia rơs^ Việt Nam, [uh lu kah hăng pơ tơring ]ar Quảng Ninh, Thái Bình, Nam Định, Kiên Giang, Đồng Tháp, Cà Mau,… Hơbo# glai ]ư\ pơtâo ]ur: Hơbo# glai anai hơmâo tom hơbo# glai kơnang kơ hơbo# glai sir juăt mơtah mơda laih anun ha mơkrah luh hla, hơmâo pơ anih lo\n glai adai pơđiă hăng mơkrah adai pơđiă amăng anih gêh gal phara le\ lo\n pơtâo ]ur. Hơbo# glai anai hơmâo [ơi hơdôm tơring ]ar, [ôn prong kah hăng Lạng Sơn, Cao Bằng, Bắc Kạn, Hà Giang, Tuyên Quang, Sơn La, Hòa Bình, Ninh Bình, bul pơtâo plao ia rơs^ Cát Bà (Hải Phòng), Hạ Long (Quảng Ninh),… Hơbo# glai hla a`e\ h`ueng: Hơbo# glai anai hơmâo dua mơta, anun le\ glai rưng phun kyâo hla h`ueng anih krô kra` lo\n glai adai pơđiă hăng glai rưng hla h`ueng hui lo\n glai adai pơđiă krô kra` mơkrah lo\n adai pơđiă. Kual lo\n anai lu biă mă pơ kual Dap kơdư hăng sa, dua boh tơring ]ar pơ gah Kơdư. Hơbo# glai phun ale pơ-ô: Hơbo# glai anai `u phara hơjăn, lăng mơ\ng ataih thâo krăn mơtam, hơbo# glai jing rai lu\k pu\k amăng glai rưng [udah glai ksor laih arăng ]ông jơnah ngă hmua. Glai ale pơ-ô [ơi Việt Nam ]ăt [ơi kual kơdư dlông truh 2.000m pơkă hăng jơlah ia rơs^. Việt Nam hơmâo năng ai 1,5 klăk ha glai rưng ale pơ-ô lu biă mă pơ kual gah Ngo\ Kơdư, Yu\ Kơdư, Kơdư Tong krah, Dơnung Tong krah, kual Dap Kơdư. Do\ hrom hăng hơbo# hrup mơ\ng ro\ng lo\n tơnah, lu mơta djuai mơnong hơdip lăi hrom hăng lu mơta djuai mơnong hơdip lăi hơjăn [ơi Việt Nam ăt hro\ laih hăng glăk hro\ kơtang, biă mă `u hnong hro\ anai glăk pơphun hơmâo hmar 21 biă mă amăng hơdôm thun giăm anai. Hnong tơ-ui mơ\ng glai klô Việt Nam hro\ kơtang tơl hơmâo tơlơi pơhu\i hlâo, ano\ tu\ yua mơ\ng glai hăng djop mơta mơnong hơdip, rơ\k tơ\k kyâo pơtâo, boh nik `u rơ\k kyâo yôm, hin djuai ăt glăk do\ dong [ơi anăp tơlơi arăng ngă sat kơtang biă mă. 3.3. Hlô mơnong Khul hlô mơnong mơ\ng Việt Nam hơmâo lu mơta biă mă hăng lu djuai, hơmâo truh kơ 275 djuai hlô, 828 djuai ]^m br^m, 180 djuai ala alua], krua mrua, 80 djuai aj^, 472 mơta djuai akan ia [lăng, năng ai 2.000 djuai akan amăng ia rơs^ hăng pơbuă tui dơ\ng amăng anun hơdôm hơpluh rơbâo djuai mơnong [u hơmâo tơlang ro\ng do\ [ơi lo\n hang, amăng ia rơs^ hăng amăng ia krông (ia [lăng). Djuai hlô mơnong Việt Nam [u djơ\ kơnong pơdrong kơ lu djuai đô] ôh do\ hơmâo lu ano\ hiam phara, pơ ala brơi [ơi kual Đông Nam Á. Laih anun djuai hlô mơnong Việt Nam hơmâo lu hơbo# [uh phara: rơbêh 100 djuai hăng pơpha djuai ]^m br^m hơmâo 78 laih anun pơpha hrom djuai hlô mơnong [uh dưi thâo krăn. Glai kmrong, glai ]ư\, pơtâo ]ur, glai lu tal hla kyâo le\ anih do\ mơ\ng lu djuai kra, hoa, kue`,… }ư\ siăng dlông pơ kual gah Kơdư le\ hơmâo djuai hlô blâo kơpal: }ơgâo aseh, ]ơgâo asâo, pro\ ju\ djuai pơprong, mơja djop mơta,… Djop djuai hơdip amăng ia [lăng hơmâo 250 djuai akan, kual ia mơsin tơba hăng ia mơsin ia rơs^ hơmâo 1.000 djuai akan. Hơdôm rơtuh djuai areng, krua ia, rơ\k rơna ia rơs^, rơngiao kơ anun hơmâo ]^m klang ]rah do\ amăng ]ư\ bul pơtâo plao ia rơs^. Kông ngăn lo\n glai hlô mơnong Việt Nam khă lu djuai, lu mơta samơ\ yua mơ\ng lu tơlơi ba truh tơlơi sat, kah hăng 22 tơlơi blah wang, ană mơnuih hyu mă, kơ[ah tơlơi pơmin wai pơgang hăng mă yua tă tăn hơdôm kiăng anun yơh hơmâo sa dua djuai glăk jing h^ djuai hin biă mă [udah do\ dong [ơi anăp ]i đut djuai yua arăng mă hăng pơdjai h^. 3.4. Dram gơnam lo\n tơnah Việt Nam jing lo\n ia hơmâo lu kông ngăn dram gơnam amăng lo\n tơnah hăng lu mơta dram gơnam amăng gu\ lo\n, amăng atur ia rơs^. Amăng anun, ia jâo hăng ayuh ]uh hơmâo amăng lo\n tơnah arăng dăp amăng mrô hơmâo dram gơnam lo\n tơnah man [rô [ơi ro\ng lo\n tơnah, dram gơnam amăng lo\n tơnah lu mơta hăng lu djuai hơmâo rơbêh 5.000 amăng luh, anih hơmâo eh pơsơi mơ\ng 60 mơta dram gơnam yom amăng lo\n. Hơmâo djuai dram gơnam hăng rơnoh lu laih anun lăp dăp pioh, [iă bơkơnar hăng ro\ng lo\n tơnah, hơmâo boh yom lăp pơgang pioh laih anun ano\ kơtang pơtrut đ^ kyar bơwih [ong huă - mơnuih mơnam kơ lo\n ia. Lu biă mă `u dram gơnam amăng lo\n tơnah Việt Nam hơmâo rơnoh prong, man [rô hăng anet. Hơdôm mơta dram gơnam amăng gu\ lo\n lu le\ kah hăng: Hơdăng pơtâo: Hơmâo lu biă mă `u pơ luh hơdăng pơtâo Ngo\ Kơdư hăng luh hơdăng pơtâo krông Hồng. Eh pơsơi bôsit: Lu biă mă pơ hơdôm tơring ]ar gah Kơdư (Lạng Sơn, Cao Bằng, Hà Giang), kual Dap Kơdư (Dak Nông, Lâm Đồng, Gia Lai, Kon Tum) laih anun tơring ]ar Bình Phước, Phú Yên. Eh pơsơi bôsit hơmâo dua mơta anun le\ eh pơsơi tha, lu biă mă pơ hơdôm tơring ]ar gah Kơdư laih anun eh pơsơi bôsit laterit. Apatit: Lu biă mă [ơi tơring ]ar Lào Cai, hơmâo năng ai 17 boh luh, anih eh pơsơi apatit. Abih bang luh apatit rơnoh `u hơmâo man [rô truh kơ prong. 23 Pơtâo ]ur tu\ yua hiam (kơnong lui pơtâo brung ko#): Hơmâo pơ lu anih, pơtum lu biă mă pơ kual gah Kơdư hăng Kơdư Tong krah. Truh thun 2017, đơ đam dêh ]ar ta hơmâo 80 boh luh arăng hơduah e\p pơtong lăng hăng e\p lăng sit nik hơmâo rơnoh lu [iă tui hluai hnong pơkă phara. }uah ko#: Hơmâo [ơi 9 boh tơring ]ar treng hang ia rơs^ gah Kơdư hăng Tong krah hăng rơnoh lu biă mă samơ\ rơnoh hơduah e\p, pơtong lăng do\ kơ[ah đô]. Eh pơsơi titan: Hơmâo 2 mơta djuai eh pơsơi phun hăng eh pơsơi jing hlai ]uah. Eh pơsơi phun hơmâo [ơi tơring ]ar Thái Nguyên, eh pơsơi hlai ]uah lu [ơi treng hang ia rơs^ hơdôm tơring ]ar mơ\ng Thanh Hóa truh pơ Bà Rịa - Vũng Tàu. Lo\n hin (eh pơsơi yom): Hơmâo lu pơ hơdôm boh luh Bắc Nậm Xe, Nam Nậm Xe, Đông Pao (Lai Châu), Mường Hum (Lào Cai), Yên Phú (Yên Bái). Pơtâo brung ko#: Hơmâo [uh [ơi 11 boh tơring ]ar, samơ\ lu biă mă [ơi tơring ]ar Nghệ An hăng Yên Bái. Truh ră anai, hơmâo abih bang 70 boh luh glăk mă hăng hơduah e\p, pioh mă. + Ia bluh - ia hlor: Abih bang djop tơring ]ar, [on prong amăng dêh ]ar lêng kơ hơmâo hlâo ia bluh - ia hlor soh. Truh ră anai hơmâo hơduah e\p pơtong lăng, ]ih pioh hơmâo 400 hlâo ia bluh - ia hlor tơbiă mơ\ng lo\n pơtâo. + Eh pơsơi urani: Boh tơhnal kơsem min amăng lo\n, hơduah e\p gơnam amăng lo\n glai hơmâo [uh ia bluh rai sa gơnam jing h^ urani [ơi kual Tây Bắc (Yu\ Kơdư), Việt Bắc, Tong krah Kual Tong krah hăng kual Dap Kơdư. Rơngiao kơ anun, dêh ]ar ta do\ hơmâo hơdôm boh anih hơmâo gơnam amăng lo\n pơsơi pơsă pơko\n kah hăng: Eh pơsơi kông, eh pơsơi biă, mangan, antimony, thủy ngân, molipden, felspat, kaolin, lo\n krăi kalin pioh pơkra go\ lo\n, pơtâo dơnar truă o\p atur sang, pơnăng sang,… arăng hơmâo 24 [uh, pơtong glăi ano\ hơmâo gơnam amăng lo\n, samơ\ gơnam anun [uh [u lu ôh, `u do\ [ơi lu anih raih daih đô]. II. ANĂ MƠNUIH 1. Phun hơmâo djuai ania Việt Tui hăng tơlơi ră ruai đưm đă, ơi yă mơ\ng đưm hlâo djuai ania Việt Nam le\ Kinh Dương Vương, ană tơ]ô pă rơnuk mơ\ng Thần Nông - Yang Hri. Tơ]ô klâo rơnuk mơ\ng Thần Nông le\Đế Minh tơkeng rai Đế Nghi, laih nao ngă bruă do\ pơ kual gah Dơnung, truh pơ kual Ngũ Lãnh [uh ană dra yă Vụ Tiên hăng do\ kơ ană yă Vụ Tiên tơkeng sa ]ô ană đah rơkơi pơko\n, pô anun rơgơi kơhnâo biă mă. Đế Minh khăp [u-eng ôh hăng kiăng brơi ană `u pô đah rơkơi anai pơhrua ngă pơtao samơ\ pô anai hơngah h^. Yua kơ anun, Đế Minh brơi Đế Nghi ngă pơtao do\ pơ kual gah Kơdư hăng pơđ^ ană `u Kinh Dương Vương git gai gah kual Dơnung, anăn arăng iâu le\ Xích Quy. Kinh Dương Vương do\ ană dra Thần Long tơkeng rai sa ]ô ană đah rơkơi, pơ anăn kơ `u Sùng Lãm, tơdơi anai pơhrua ama `u ngă pơtao hăng mă anăn Lạc Long Quân. Amăng sa tal nao mă bruă đuăi hyu truh pơ kual gah Dơnung, Đế Lai, ană đah rơkơi Đế Nghi git gai kual gah Kơdư, lui h^ ană dra `u Âu Cơ do\ glăi pơ lo\n ]ar Xích Quy. Lạc Long Quân bưp hăng amuaih laih anun khăp kơ H’bia Âu Cơ. Tơdơi kơ anun, dua gơ`u hlong pơdo\ jing rơkơi bơnai laih anun tơkeng rai sa hruh hơmâo sa rơtuh boh, ]eh rai tơbiă mơ\ng boh anun jing ană đah rơkơi soh. Truh ană bă pro# tơdăm laih, yua kơ Lạc Long Quân le\ djuai Ania }ơgrai, Âu Cơ le\ ană Yang anun 50 ]ô ană nao hrom ama 25 `u glăi pơ ia rơs^ adih hăng 50 ]ô ană le\ kiăo tui am^ đ^ nao pơ ]ư\ siăng, sit hơmâo bruă hơge\t le\ gơ`u bơ ră pơthâo nao rai, [u dưi lui tơdruă ôh. Yă bu\ng ơi hơgor phun mơ\ng djuai ania Bách Việt hơmâo mơ\ng anun yơh1. Samơ\, tơdah tui hăng boh thâo ia rơgơi kơsem e\p tong ten le\ơi yă phun mơ\ng djuai ania Việt, phun biă `u le\ Lạc Việt gah phung Bách Việt, hơmâo lu kơnung djuai, djuai ania Việt do\ hrom amăng sa boh kual lo\n prong rơhaih pơ kual gah Kơdư Việt Nam hăng kual gah Dơnung dêh ]ar Kha] ră anai (gah Dơnung ia krông Dương Tử), kah hăng phung Lạc Việt, Âu Việt do\ pơ kual gah Kơdư Việt Nam hăng sa ]răn do\ gah adih jơlan guai dêh ]ar gah lo\n ia Kha]; Mân Việt [ơi Phúc Kiến, Điền Việt [ơi Vân Nam, Đông Việt [ơi Quảng Đông, Nam Việt [ơi Quảng Tây;… Hơdôm djuai ania anai tơdơi anai lêng kơ ako\ pơdong dêh ]ar phara hơjăn soh. Văn Lang yơh lo\n ia mơ\ng khul Lạc Việt hăng Âu Việt. Năng ai tơdơi kơ ha mơkrah rơbâo thun tal sa hlâo kơ rơnuk Công nguyên, djuai ania Hán mơ\ng kual gah Kơdư ia krông Dương Tử (Trường Giang) trun rai, [ơ [rư\ pơrai h^ hơdôm boh lo\n ]ar mơ\ng hơdôm djuai ania gah khul Bách Việt, kơnong hơjăn lo\n ]ar Văn Lang hăng sa, dua djuai ania pơko\n dưi bong glăi kjăp hăng tơlơi mut bơrơsua hlăk anun. Tui hăng mrô ]ih pioh hơduah e\p phun gru đưm brơi [uh, amăng kual lo\n gah Kơdư hăng Kơdư kual Tong krah, rơgao mơ\ng anai năng ai `u mơ\ng 3.500-4.000 thun, phung Lạc Việt hơmâo ako\ pơjing rai sa gru grua hiam klă na nao dơ\ng mơ\ng rơnuk Phùng Nguyên, Đồng Đậu, Gò Mun truh pơ rơnuk ia rơgơi tơlơi kơhnâo Đông Sơn hing ang biă mă kơnang kơ bruă ngă hmua pla pơdai ia, lir __________ 1. E|p lăng Đào Duy Anh: Phun hơmâo djuai ania Việt Nam, Sang in pơkra hơdrôm hră Ro\ng lo\n tơnah, Hà Nội, 1950. 26 hơbit hăng bruă rơwơi mơ`am, tia tơ[e`, amăng anun hơgor kông pin yơh gơnam pơkra pơjing djă pioh gru hlâo1. Lơ\m ako\ pơjing rai gru grua hiam klă Phùng Nguyên - Đồng Đậu - Gò Mun - Đông Sơn jing sa rơwang bruă mơnuih djuai ania Việt hrom hăng lu djuai ania pơko\n prăp lui djop tơlơi gêh gal pioh anăp nao ako\ pơdong lo\n ia blung a Văn Lang - Âu Lạc, pô apăn ako\ le\ Pơtao anăn Vua Hùng (hơmâo 18 rơnuk pơtao Hùng) - jing ơi yă phun mơ\ng djuai ania Việt ră anai. Truh amăng rơnuk thâo mă yua boh Pơtâo hơđăp, mơnuih djuai ania Homo Sapiens [uh ta` hăng pok prong tui anih hyu do\, trun pơ Dơnung mơ\ klâo mơta gơnam jing boh pơtâo djă gru thâo krăn le\ boh tơgơi khăng jing pơtâo laih mơ\ng gơ`u, arăng [uh amăng rơ-ưng pơtâo Thẩm Ồm (Nghệ An) hơmâo gru grua sui mơ\ng anai pơklôn năng ai 125 rơbâo thun. Amăng mơkrah rơwư\ rơnuk rơnu] boh Pơtâo hơđăp, [ing mơnuih rơgơi kơhnâo hơduah e\p gru đưm kơnong hơduah e\p [uh sa boh anih hơmâo tơgơi jing h^ pơtâo laih mơ\ng mơnuih djuai ania Homo Sapiens [ơi amăng rơ-ưng Hùm (Yên Bái) hơmâo gru đưm kaih [iă tơdơi anai (sui mơ\ng 125.000 truh kơ 75 rơbâo thun rơgao). Truh ]răn rơnu] rơnuk boh Pơtâo hơđăp, pơ anih tuang mă kual Lạng Sơn, Ninh Bình arăng [uh gơnam pơko\n dơ\ng jing pơtâo laih mơ\ng djuai ania Homo Sapiens kah hăng Nhẫm Dương (Hải Dương), amăng anun hơmâo wơ\t hơdôm boh tơgơi jing pơtâo laih Pongo do\ hrom amăng tal gu\ lo\n dor h^, hơmâo gru sui năng ai mơ\ng 50.000 truh 30.000 thun pơ __________ 1. Anom ksem min djuai ania, Vương Xuân Tình (Pô ]ih): Djop djuai ania [ơi Việt Nam: hơdrôm 1: Khul tơlơi pơhiăp Việt Mường, Sang bruă in pơkra hơdrôm hră Kơđi ]ar dêh ]ar - Tơlơi tơpă, Hà Nội, 2015, bơnah. 96. 27 anai. Tơgơi jing pơtâo mơ\ng djuai ania Homo Sapiens [ơi plơi Làng Tráng (Thanh Hóa) sui mơ\ng anai 40.000 truh 35.000 thun. Tơdơi hloh le\ ]ơđeh, meh tơlang pơ]ah hăng meh tơgơi mơ\ng djuai ania, ană mơnuih kơhnâo laih [ơi Kéo Làng (Lạng Sơn) hăng tơgơi arăng [uh [ơi Thung Lang (Ninh Bình) hơmâo gru sui năng ai 30 rơbâo thun,… Hrom hăng anun, thun 1960, tal blung a [ing mơnuih kơhnâo e\p gru đưm hơmâo [uh gơnam yua mă bruă hăng pơtâo hơđăp mơnuih djuai ania kra, hoa do\ [ơi ]ư\Đọ (Thanh Hóa), ]ư\ Quan Yên hăng ]ư\ Nuông (ataih mơ\ng ]ư\ Đọ 300m), [ơi Xuân Lộc (Đồng Nai). Hơdôm gơnam yua jing pơtâo gru anai le\ hơdôm kơnôl brơi [uh ano\ yom biă mă pioh pơsit glăi amăng rơnuk boh Pơtâo hơđăp ([udah rơnuk Cánh tân) năng ai yu\ ngo\ kơ 40.000 thun, [ơi lo\n ia Việt Nam hơmâo laih mơnuih djuai kra, hoa do\ hơdip mơda. Tui hăng thun blan rơgao h^, [ing ngă pô mơ\ng ]ư\Đọ, Xuân Lộc, brơi [uh Thẩm Ồm, Ngườm, Sơn Vi hơmâo laih tơlơi bơblih mơ\ng mơnuih kra, hoa rơbat đ^ nao tơpă jing h^ ană mơnuih mơnam ră anai1. Ăt amăng rơnu] rơnuk Pơtâo hơđăp mơ\n, amăng anih pơkă lăng prong amăng dêh ]ar hơmâo lu djuai ania do\ hơdip mơda hăng hơdră hyu đom bua lua pơnah, hyu du` boh troh. Gơ`u do\ amăng rơ-ưng pơtâo, bơbung pơtâo, gah rơngiao, treng hang ia krông, ia ania. Djop gru phun e\p [uh hơdôm djuai ania rơnuk anai, yua [ing rơgơi kơhnâo gru đưm iâu anăn hrom le\ gru grua thâo thăi Sơn Vi2, mă anăn __________ 1. {ơi bơbung kơ]ong pơtâo Ngườm (Võ Nhai) arăng e\p [uh meh anet pioh mă yua kuah hăng brơ] h`ueng gah rơnuk Pơtâo hơđăp sui mơ\ng anai năng ai 23.000 thun mơ\ng mơnuih djuai ania Homo Sapiens. 2. Sui mơ\ng anai mơ\ng 30.000 truh 11.000 thun. 28 să Sơn Vi, tơring glông Lâm Thao, tơring ]ar Phú Thọ. Gru nam mơ\ng gru grua thâo thăi Sơn Vi do\ e\p [uh [ơi lu anih amăng dêh ]ar ta kah hăng pơ Sơn La, Lai Châu, Lào Cai, Yên Bái, Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Bắc Giang, Thanh Hóa, Nghệ An,… Tơlơi [uh [o# mơta mơ\ng mơnuih djuai ania Ngườm, Sơn Vi djă pioh gru pơđut h^ rơnuk ăt do\ jing kra, hoa [ơi Việt Nam hăng bơblih nao ]răn phrâo dlông hloh le\ rơnuk mơnuih hơmâo phung, khul, kơnung djuai. Lơ\m sa rơwư\ hơdip mơda hăng mă bruă, mơnuih [on sang Sơn Vi hơmâo bơblih tui [ơ[rư\ gơnam yua mă bruă nao pơ ]răn phrâo dơ\ng dlông hloh - gru grua hiam Hòa Bình (do\ sui mơ\ng anai năng ai mơ\ng 17.000 truh 7.000 thun). Hòa Bình le\ anih anom blung a arăng [uh gơnam gru phun gru grua hiam anai. Ano\ phara `u gơnam yua amăng rơnuk gru grua thâo thăi [ơi Hòa Bình kah hăng tơlo# ]om ber, gai hlâo tu\l hăng kơtit asar pơjeh pơkra hăng boh pơtâo laih anun gơnam yua pơkra hăng ale djrao, kyâo. Mơnuih [on sang Hòa Bình ăt arăng [uh hơmâo ngă bruă hmua đưm đă. Hăng hơdră e\p lăng pơblang tong ten mơ\ng ]ơnuh bơnga, muai bơnga arăng [uh muai bơnga [ơi djop anih gru lơ\m amăng rơ-ưng Sũng Sàm, Thẩm Khương. {ơi amăng rơ-ưng Xóm Trại (Hòa Bình) [uh tơhnal gru mơ\ng hơdôm asar pơjeh pơdai, kơđuh pơdai [udah kam, asar braih khiă. Tui anun, mơnuih [ôn sang Hòa Bình le\ [ing thâo pơkra gơnam yua mơ\ng bruă ngă hmua khă do\ hnong hnăi đô] đa] samơ\ anai le\ sa yak rơbat, pok brơi kơ bruă ngă hơduah e\p amăng lo\n glai tui ta kiăng mơ\ng ană mơnuih blung a hăng hơdră mă bruă thâo pơ]eh phrâo. Laih anun Việt Nam sit mơ\n năng ai `u sa amăng hơdôm ‘’anih phun’’ kơ bruă ngă hmua dưi ako\ pơphun ta` hloh [ơi ro\ng lo\n tơnah. Truh ako\ rơnuk boh Pơtâo phrâo, sa atur gru grua pơko\n 29 dơ\ng hơmâo: Gru grua Bắc Sơn mơ\ng phun gru grua Hòa Bình hăng gru rơnuk boh sui năng ai mơ\ng 10.000 truh 8.000 thun. Lơ\m anun sa djuai ania mơ\ng mơnuih [ôn sang Hòa Bình đ^ nao pơ gah kơdư bơrơsua mă lo\n ]ư\ siăng pơtâo ]ur Bắc Sơn ngă anih do\ [ơi kual lo\n đơ đam 500km2, lang nao prong [ơi abih bang đơ đam tơring ]ar Lạng Sơn hăng sa ]răn [ơi tơring ]ar Bắc Kạn, Thái Nguyên ră anai. Djuai ania phun mơ\ng [ing gơ`u le\ [ing djuai ania Indonesien đưm, sa dua djuai ania le\ mơ\ng mơnuih djuai ania Melanesien, ăt hơmâo tơlang ako\ mơ\n samơ\ăt kơnong djuai ania Australoid [udah djuai ania lu\k pu\k1. Lơ\m rơnu] rơnuk gru grua Bắc Sơn, treng hang ia rơs^ gah Kual Kơdư hăng Kơdư Tong Krah dêh ]ar ta hơmâo boh [iă `u klâo khul mơnuih [on sang mơ\ng đưm: khul tal sa nao mơ\ng hơdôm amăng rơ-ưng [ơi ruăi ]ư\ pơlir hrom Bắc Sơn anăp nao truh pơ treng hang ia rơs^ Hải Phòng, Quảng Ninh; khul tal dua le\ mơ\ng Yu\ Thanh Hóa trun nao pơ ia rơs^, pơjing rai gru grua Đa Bút; khul tal klâo mơ\ng Yu\ Nghệ An tơbiă nao pơ hang ia rơs^ gah tơring glông Thạch Hà (Hà Tĩnh) hăng Quỳnh Lưu (Nghệ An) laih anun anăp nao dơlăm pơ dơnung truh pơ Bầu Dũ (Quảng Nam - Đà Nẵng). Dơ\ng mơ\ng hơdôm khul mơnuih [ôn sang đưm đă anun hơmâo pơjing rai gru grua thâo thăi Quỳnh Văn, Cái Bèo, Đa Bút, Hạ Long,… Ăt amăng abih rơwang anai mơ\n, sa __________ 1. Mơ\ng djuai ania Australo - Mongoloid, hăng hơdră bơblih [o# mơta ba truh jing ano\ ngă hro\ h^ ano\ hơtăm ]lah h^ jing djuai Indonesien đưm. Sa khul pơko\n dơ\ng lơ\m bơblih [ơ [rư\ [iă đô] ba truh jing Australoid. Khul ]lah tal klâo jing h^ rup kual lo\n châu Đại Dương hăng lu\k pu\k djuai. 30 ]răn mơnuih [ôn sang do\ [ơi kơtuai hang ia rơs^ hơmâo rô nao rai hăng mơnuih rai mơ\ng dêh ]ar Kha] trun rai, mơ\ng Philíppin mut rai laih anun mơ\ng Malaixia hăng Inđônêxia đ^ rai. Hơdôm djuai drah kơtăk lu\k klai nao rai, anih hơdip jum dar ăt ngă kơ lu tơlơi bơblih phrâo anun yơh amăng plah rơwang anai ăt do\ lu mơta djuai lu\k pu\k klai. Tu] rơnu] rơnuk boh Pơtâo phrâo, djop mơta hơbo# lu\k pu\k djuai [ơi kual lo\n châu Đại Dương laih anun hơbo# djuai lu\k pu\k rơngiă tui [ơ[rư\, kơnong do\ hơbo# Indonesien đưm đă. Amăng rơwang anai, arăng dưi [uh tơlơi rô nao rai hrăm tơdruă gru grua hiam, tơlơi thâo thăi kơtang biă mă kơplah wah hang ia rơs^ gah kơdư dêh ]ar ta hăng hang ia rơs^ gah dơnung dêh ]ar Kha]. Sit năng ai `u khul hơbo# djuai ania Đông Nam Á đưm adih [uh [o# mơta dơ\ng mơ\ng plah rơwang anai yơh. Rơnuk Kim khí thâo pơkra rai pơsơi pơsă mơ\ng ]răn tal blung rơnuk Phùng Nguyên hơmâo rơnuk thun năng ai XIV truh rơnuk thun XI, X hlâo Công nguyên; to\ tui dơ\ng le\ gru grua Đồng Đậu - Gò Mun hơmâo rơnuk thun dơ\ng mơ\ng rơnuk thun XIII truh rơnuk thun VIII hlâo Công nguyên. Amăng rơnuk Phùng Nguyên, lu tơhnal gru tơlang e\p [uh pho\ hăng meh h^ laih, rơngiao kơ tơlang e\p [uh [ơi anih gơnam đưm Đồng Đậu (Vĩnh Phúc), Mán Bạc (Ninh Bình), Xóm Rền (Phú Thọ), Hang Tọ (Sơn La),… Khă tui anun, gru grua hiam Đông Sơn le\ pơđ^ kyar hing ang laih hăng hơmâo lu boh tơhnal tu\ yua hloh amăng rơnuk thâo pơkra rai pơsơi pơsă lăi pha hăng gru phun đưm ako\ pơjing rai mơ\ng mơnuih djuai ania Việt Nam lăi hrom. Gru grua hiam Đông Sơn le\ sa ]răn amăng rơnuk Thâo rơgơi ia krông Hồng, to\ tui djă pioh hăng pơđ^ kyar mơ\ng gru grua hiam Hòa Bình, Phùng Nguyên, Đồng Đậu hăng Gò Mun. Gru grua Đông Sơn hơmâo lu tơhnal hiam ro# phara hơjăn 31 laih dơ\ng ăt do\ pioh glăi lu mơta djă gru mơ\ng gru grua kual Đông Nam Á laih anun ia rơgơi tơlơi kơhnâo ngă hmua pơdai ia. Anai le\ rơnuk hơmâo ako\ pơjing rai kơnuk kơna blung a mơ\ng Việt Nam tui hăng hơbo# ană plơi pla hăng pơdong rai plơi pla lu prong. {ing mơnuih rơgơi kơhnâo hơduah e\p gru đưm hơmâo [uh dơ\ng hơdôm rơtuh [e\ tơlang tơleh tơhnal gru, amăng anun hơmâo rơbêh 60 boh tơlang ako\ do\ hnong đô] dưi kơsem lăng. Khul hơbo# Indonesien do\ hrom amăng abih bang klâo ]răn mơ\ng gru grua Đông Sơn. Samơ\ rơnuk tơdơi anai, hrom hăng khul hơbo# Indonesien ]ơdơ\ng hơmâo ako\ pơjing sa khul hơbo# phrâo - khul hơbo#Đông Nam Á, arăng [uh dơ\ng mơ\ng khul hơbo#Đông Nam Á đưm adih lơ\m [ơi rơnu] rơnuk boh Pơtâo phrâo laih anun tơdơi anai jai pơđ^ kyar kơtang tui. Sit năng ai `u khul hơbo# anai dưi jing, yua mơ\ng lu djuai lu\k pu\k klai hăng hơdôm mơta yua mơ\ng Mongoloid mơ\ng gah kơdư trun rai, mơ\ng ia rơs^ mut rai, ngă kơ tơlơi hro\ h^ ia ju\ hơtam kơtang tui, laih anun hơmâo djuai lar tui hơđong kjăp hloh rơnuk hlâo kơ anun. Lơ\m rơnuk ngă ber h^ tơlang boh ako\ (brachycranisation), ngă hơbo#t h^ drơi jăn uan thuan hiam (gracilisation), kl^ kliăng plai [iă hơtăm, [o# mơta plai [iă tơrơhư` tơgơi dưi jing rai hiam djơ\ lăp hloh amăng plah rơwang rơnuk anai. Gơ`u ako\ pơjing khul tơpul mơnuih [ôn sang do\ hrom jum dar treng hang ia krông Hồng, ia krông Mã, ia krông Cả, hrom hơbit ako\ pơdong atur gru grua tơlơi kơhnâo rơgơi Đông Sơn. Yua mơ\ng khul djuai ania Việt đưm đă anai yơh hơmâo khul jing [ing ơi yă phun sit nik mơ\ng djuai ania Việt Nam ră anai. Lơ\m anun, sa ]răn mơ\ng Indonesien bơblih h^ [ơ[rư\ anih do\ trun nao pơ dơnung, treng tơkai ]ư\ Trường Sơn mơ\ truh ră anai rơnuk ană tơ]ô gơ`u le\ jing h^ djuai 32 ania Jarai (Jrai), Êđê [ơi kual Dap Kơdư. Sa ]răn mơnuih djuai ania Indonesien pơko\n dơ\ng do\ hrom ha boh anih laih anun do\ hrom hơbit na nao hăng djuai ania Đông Nam Á bơblih [ơ[rư\ anih do\ trun nao pơ dơnung kaih hloh jing h^ hơdôm djuai ania Sedang, Bahnar, Mnông, Chăm [ơi kual Dap Kơdư ră anai. Nai tha prin kơsem min gru đưm ơi Hà Văn Tấn lăi le\: Gru grua hiam Đông Sơn pơphun hơmâo năng ai lơ\m rơnuk thun VII hlâo Công nguyên. Amăng rơnuk hơmâo mơ\ng gru grua anai, [u hơmâo tơhnal gru pơpă ôh lăi pơthâo ano\ bơblih h^ mơnuih pô ngă phun. Yua kơ anun djop mơ\n tơlơi kiăng lăi ano\ bơblih pô gru grua Đông Sơn, dơ\ng mơ\ng blung a mơtam le\, jing ơi yă phun mơ\ng djuai ania Việt yơh, [udah kiăng lăi tong ten hloh jing kơ Khul Việt - Mường. Truh ră anai, hơmâo lu kơnôl pơdah thâo sit nik kiăng lăi nao ano\ pơđ^ kyar na nao mơ\ng hơdôm gru grua blung a rơnuk Đông Sơn, boh nik `u glông rơnuk Phùng Nguyên - Đồng Đậu - Gò Mun, truh pơ rơnuk gru grua Đông Sơn. Hơdôm kơnôl anai laih dơ\ng kiăng lăi đ^ gru grua Đông Sơn le\ sa gru grua phun djuai ania [ơi kual anun, pơđ^ kyar tui mơ\ng hơdôm gru grua hiam hlâo kơ `u. Pô gru grua Đông Sơn mơ\ amăng hơdôm pok hră đưm đă ]ih ră ruai glăi hlăk phun hơmâo djuai ania Lạc Việt kơnong ană tơ]ô tơ]e\ mơ\ng pô gru grua rơnuk blung a Đông Sơn hlâo kơ anun đô] [u djơ\ mơ\ng gah rơngiao adih rai pơ Việt Nam ôh. Tui anun, [ing ta dưi mơ\n hơngah lui h^ tơlơi ră ruai aka djơ\ lăi phun hơmâo mơ\ng djuai ania Việt le\ trun rai mơ\ng Giang Nam (dêh ]ar Kha]) [udah mơ\ng anih pơko\n rai, samơ\ lui sui pơsit phun tơdu\ mơnuih djuai ania Việt tơl truh ako\ rơnuk rơbâo thun tal dua [udah rơnu] rơnuk rơbâo thun tal klâo hlâo kơ Công Nguyên. 33 Yua kơ anun yơh, ta dưi lăi, kơnang kơ hơdôm kơnôl e\p [uh kuai mă tơhnal gru đưm amăng lo\n hăng kơsem min phun gru đưm, [ing ta [uh laih hơdră ako\ pơjing rai hăng pơđ^ kyar na nao mơ\ng mơnuih đưm [ơi lo\n ia ta dơ\ng mơ\ng rơnuk phrâo hơmâo boh Pơtâo hơđăp truh kơ rơnuk thâo pơkra pơsơi pơsă mơ\ng hrơi blan hing ang biă mă le\ gru grua Đông Sơn. Laih anun mơ\ng phun tơdu\ anun yơh djuai ania Việt Nam pơđ^ kyar hlong truh ră anai. 2. Mơnuih [ôn sang hăng djop djuai ania [ơi Việt Nam 2.1. Mơnuih [ôn sang - Kơ mrô mơnuih: Tui hăng boh tơhnal ju\ yap abih bang mrô mơnuih [ôn sang hăng mrô sang do\ thun 2019, dưi pơphun ngă tui Hră pơtrun mrô 772/QĐ-TTg lơ 26/6/2018 mơ\ng Khua dêh ]ar, abih bang mrô mơnuih [ôn sang Việt Nam le\ 96.208.984 ]ô, amăng anun đah rơkơi le\ 47.881.061 ]ô, dưm dưm hăng 49,8% laih anun đah kơmơi le\ 48.327.923, dưm dưm hăng 50,2%. Việt Nam le\ dêh ]ar jơngum mrô mơnuih [ôn sang dong tal klâo [ơi kual Đông Nam Á (tơdơi kơ Inđônêxia hăng Philíppin) laih anun dong tal 15 [ơi ro\ng lo\n tơnah. Tơdơi kơ 10 thun, mrô mơnuih [ôn sang Việt Nam đ^ tui 10,4 klăk ]ô mơnuih. Hnong đ^ tui mrô mơnuih pơkă r^m thun yap mơ\ng thun 2009-2019 le\ 1,14%, hro\ [iă hnong đ^ tui pơkă hăng mơ\ng thun 1999-2009 (1,18%). Hnong pơkă mrô mơnuih Việt Nam do\ amăng 1km2 le\ 290 ]ô/km2, đ^ tui 31 ]ô/km2 pơkă thun 2009. Việt Nam yơh dêh ]ar hơmâo hnong mrô mơnuih do\ kơniă dong tal klâo amăng kual Đông Nam Á, tơdơi kơ dêh ]ar Philíppin hăng Xingapo. 34 Kual lo\n dăo ia krông Hồng hăng Đông Nam Bộ le\ dua boh kual hơmâo mrô mơnuih kơniă lu hloh amăng dêh ]ar, bơkơnar hăng 1.060 ]ô/km2 laih anun 757 ]ô/km2. Treng tơkai ]ư\ hăng ]ư\ siăng gah Kơdư hăng Dap Kơdư le\ dua boh kual hnong mrô mơnuih do\ kơniă plai [iă, bơkơnar hăng 132 ]ô/km2 hăng 107 ]ô/km2. Amăng mrô 54 djuai ania lơ\m dêh ]ar, mrô mơnuih gah djuai ania Yuan (Kinh) le\ 82.085.826 ]ô, bơkơnar hăng 85,3%. Amăng 53 djuai ania [iă, 6 djuai ania hơmâo mrô mơnuih rơbêh 1 klăk ]ô, anun le\: Djuai ania Tày, Thái, Mường, Hmông, Khmer, Nùng (amăng anun djuai ania Tày hơmâo mrô mơnuih lu hloh truh kơ 1 klăk 85 rơbâo ]ô); 11 djuai ania hơmâo mrô mơnuih aset hloh kơnong gah yu\ kơ 5.000 ]ô, amăng anun djuai ania Ơđu yơh aset hloh (knong 428 ]ô)1. Kual lo\n dăo ia krông Hồng le\ anih pơtum lu mơnuih [ôn sang hloh amăng dêh ]ar hơmâo 22,5 klăk ]ô mơnuih, bơkơnar hăng 23,4% amăng mrô mơnuih [ôn sang đơ đam dêh ]ar. Kual Dap Kơdư anih [iă hloh mơnuih [ôn sang do\ kơnong 5,8 klăk ]ô mơnuih, bơkơnar hăng 6,1% mrô mơnuih [ôn sang đơ đam dêh ]ar. Lo\n mơnai anih do\ lu biă mă mơ\ng mơnuih djuai ania [iă le\ kual treng tơkai ]ư\, kual ]ư\ siăng gah Kơdư hăng Dap Kơdư. Lu mơnuih [ôn sang djuai ania Yuan do\ pơtum [ơi dua kual lo\n dăo prong, kual treng hang ia rơs^ hăng kual [ôn prong, plơi prong phun. Hrom hăng anun, hơmâo jơlan guai dêh ]ar [ơi lo\n hang glông ataih 3.200km so# hăng dêh ]ar Lao, Kha], Kur anun yơh lu djuai ania do\ hơmâo tơlơi je\ giăm rô nao rai hăng djuai ania gah adih guai dêh ]ar. __________ 1. www.gso.gov.vn. 35 Tơlơi anai ngă gêh gal kơ bruă je\ giăm rô nao rai bơwih [ong huă, gru grua hiam klă hăng bruă mut phung hăng ro\ng lo\n tơnah. Tui anun, lo\n mơnai anih do\ mơ\ng lu djuai ania [iă Việt Nam hơmâo anih do\ yom biă mă kơ tơlơi bơwih [ong huă, pơgang lo\n ia hăng gru grua hiam klă. 2.2. Djop djuai ania [ơi Việt Nam - Djop djuai ania hơmâo mrô mơnuih [ôn sang hăng tơlơi thâo bruă pơđ^ kyar bơwih [ong huă - mơnuih mơnam [u bơkơnar ôh. Djuai ania Yuan yơh lu hloh amăng mrô mơnuih [ôn sang dêh ]ar ta (85,3%), tơlơi thâo thăi pơđ^ kyar hloh, jing ling tơhan gum pơgôp, pô gơgrong phun laih anun ba ako\ hlâo amăng bruă hơkru\ sui thun ako\ pơdong lo\n ia hăng wai pơgang dêh ]ar, djru hrom prong biă mă kiăng ako\ pơjing, ngă kjăp hăng pơđ^ kyar khul gum hơbit djop djuai ania Việt Nam. Lơ\m anun, djop djuai ania pơko\n kơnong hơmâo [iă đô] (14,7%) amăng mrô mơnuih [ôn sang dêh ]ar. Khă mrô mơnuih hơmâo rơnoh pleh ploh lu biă samơ\ kơplah wah djop djuai ania [u hơmâo ôh djuai ania lu kơtư\ juă, pơmut hrom, ngă rơngiă djuai ania [iă [udah djuai ania [iă pơkơdong glăi hăng djuai ania lar ôh; djop djuai ania ăt ngă hrom pran jua ai hơtai gum pơgôp, mut hrom, khăp pap, gum djru nao rai tơdruă, hrom hơbit gir run ako\ pơdong sa boh lo\n ia Việt Nam rơngai, pơlir truh kih, mơnuih [ôn sang pơdrong, lo\n ia kơtang, ngă khua pô, bơkơnar hăng thâo rơgơi. - Djop djuai ania [ơi Việt Nam do\ hrom kơplah wah hăng pơpha pơ lu anih amăng dêh ]ar. Djuai ania Yuan do\ lu biă mă amăng kual lo\n dăo, treng ]ư\ hăng ter hang ia rơs^, bơ djuai ania [iă do\ pơ hơdôm anih lo\n glai ]ư\ siăng hơđong hăng do\ hrom kơplah wah djuai 36 ania pơko\n. Arăng pơpha kual anih do\ phun1 tui anai: Kual Yu\ Kơdư hơmâo 23 djuai ania, amăng anun djuai ania Thái hăng Mường hmư\ hing prong hloh hăng hlom bom; kual Ngo\ Kơdư hơmâo 18 djuai ania, amăng anun djuai ania Tày hăng djuai ania Nùng hmư\ hing prong hloh hăng hlom bom; kual ]ư\ siăng Thanh - Nghệ hơmâo 8 djuai ania, amăng anun djuai ania Thái hmư\ hing prong hloh hăng hlom bom; kual Trường Sơn (kual ]ư\ siăng hơdôm tơring ]ar dơ\ng mơ\ng Hà Tĩnh nao pơ Bình Định) hơmâo 9 djuai ania, [u hơmâo djuai ania pơpă ôh hmư\ hing prong hloh yua mrô mơnuih [iă laih anun do\ raih daih; kual Dap Kơdư hơmâo 14 djuai ania, tui hluai tơring ]ar hơmâo djuai ania hmư\ hing prong hloh hăng hlom bom, kah hăng djuai ania Êđê [ơi tơring ]ar Dak Lak, Dak Nông ; djuai ania Bahnar [ơi hơdôm tơring ]ar Gia Lai, Kon Tum ; kual gah Dơnung le\ anih do\ mơ\ng đưm đă laih mơ\ng djop djuai ania Khmer, Chăm, Hoa (Kha]). Truh ră anai, abih bang [u hơmâo tơring ]ar, tơring glông pơpă ôh kơnong hơmâo sa djuai ania do\ hơjăn. Lu tơring ]ar hơmâo tơl 20 djuai ania do\ hrom hăng kah hăng Lai Châu, Lào Cai, Yên Bái, Hà Giang, Lâm Đồng,… Kơnong tơring ]ar Dak Lak hơmâo rơbêh 40 djuai ania do\ hrom. Lu biă mă hơdôm tơring glông kual ]ư\ siăng hơmâo mơ\ng 5 djuai ania pơ dlông do\ hrom, pơjing rai lu să, lu plơi pla, ala [ôn,… hơmâo truh 3-4 djuai ania do\ hrom. Bruă do\ hrom kơplah wah lu djuai ania tui anun dưi hrăm nao rai tơdruă tơlơi thâo thăi, pơtrut gơ`u do\ je\ giăm thâo hluh nao __________ 1. Bruă pơpha anun kơnang kơ hơdôm djuai ania do\ sui thun laih, pơjing rai djuai ania prong, hơmâo gru grua hiam phara hơjăn, [u yap ba ôh djuai ania nao do\ ngă hăn, hơđu\, mă bruă [udah ngă bruă ]ar. 37 rai, samơ\ tơlơi anai ăt ngă tơnap kơ bruă pơkă anih do\ pơđ^ kyar bơwih [ong huă hăng wai lăng mơnuih mơnam. - R^m djuai ania lêng kơ hơmâo tơlơi pơhiăp hăng gru grua hiam klă phara hơjăn, djru hrom ngă rai lu mơta gru grua hiam klă Việt Nam pơlir jing sa amăng lu mơta hăng ano\ hiam phara gru grua djuai ania. Abih bang djop djuai ania lêng kơ hơmâo tơlơi pơhiăp phara hơjăn hăng hơdôm tơlơi pơhiăp mơ\ng pă khul tơlơi pơhiăp prong [ơi Đông Nam Á. Yua tơlơi gêh gal do\ hrom plah wah tơdruă hăng tơlơi kiăng pơhiăp hrom je\ giăm nao rai anun yơh lu djuai ania juăt pơhiăp dua mơta tơlơi pơhiăp [udah lu tơlơi pơhiăp. Tơlơi Yuan jing boh pơhiăp hrom kơ abih bang amăng dêh ]ar laih anun mă yua kah hăng ano\ pơtruh nao rai mơ\ng abih bang djop djuai ania. Tơlơi pơhiăp am^ [ă yă pơjing mơ\ng r^m djop djuai ania ăt dưi pơpu\, djă pioh truh ră anai. Gru grua thâo thăi amăng bruă ngă hmua pơkra pơjing, hơbo# ngă sang, man pơdong,… kơplah wah djop djuai ania hơmâo lu hơbo# phara. {u djơ\ kơnong phara amăng hơdră ngă hmua ia pla pơdai hăng hơdră ngă hmua pơdai [ơi hmua hang đô] ôh, hơdră ngă hmua ia, ngă hmua puh [ơi kơdư hang mơ\ng djop djuai ania anai ăt phara mơ\n hăng hơdră ngă hmua mơ\ng djuai adih. Bruă rơwơi mơ`am mrai mơ\ng djop djuai ania [iă hơmâo ano\ hiam phara biă. Hơbo# pơdong sang do\, sang rung plơi pla ăt pơdong hơbo# phara hơjăn mơ\n mơ\ng djop djuai ania. Hơmâo djuai ania pơdong sang [ơi lo\n, hơmâo djuai ania pơdong hăng ngo\ juăt lăi sang Jrai. Hơmâo djuai ania pơdong sang jơnum plơi, juăt lăi sang rung, sang pioh ngă yang plơi,… dưi ming pơkra rup trah, khue\k [oh lu mơta rup hiam, pơhrôp djop mơta rup hlô mơnong arong arua]. 38 Gru grua hiam tơlơi huă [ong, buh băn, ]ut h’ô mơ\ng sa, dua djuai ania lu mơta gru ia hiam hăng djă pioh hơbo# ano\ hiam phara hơjăn, samơ\ ăt hơmâo mơ\n sa, dua djuai ania hơbo# buh băn ]ut h’ô djơ\ hrom hrup soh (hlâo adih djuai ania Bố Y, djuai ania Giáy buh h’ô hrup djuai ania Mông, ră anai le\ hrup eng ao djuai ania Nùng; eng ao djuai ania La Ha hrup hăng djuai ania Thái;…). Kơ tơlơi [ong mơ`um, djuai ania Yuan hăng djuai ania Mường juăt huă asơi braih pơdai; djuai ania Tày, Thái, Thổ, Khmer, La Chí, La Ha huă asơi `ar (điơ\) hăng mơnong pioh tut [ong ia mơsin rơ-ik chẩm chéo,… hăng hơdôm mơta hla rơ\k, hla kyâo asăt, a`ăm hla rơ\k amăng glai; djuai ania Chứt, Bố Y, Cờ Lao, Pu Péo juăt [ong huă hăng mơnong pơkra mơ\ng braih kơtor, hơbơi [lang; hơdôm djuai ania pơko\n dơ\ng hơmâo tơpai mơ`um le\ tơpai ]eh, tơnă hăng kơtor, hot djup le\ hot lao… Eng ao gru grua đưm mơ\ng r^m djuai ania ăt phara mơ\n laih anun hơmâo ano\ ngă kơdrưh hiam phara hơjăn, lu ia iom, lu mơta gru rup, dưi mơ`am laih anun hrăk [udah kơteh jing lu rup bơnga, rup hiam ngă hăng tơngan soh. Tơdah djuai ania Yuan, đah rơkơi buh sum dlông, tơkai prong khying khyung, buh ao băk bra, ia uai, đah kơmơi băn eng ju\, băk bơnal [ơi tơda, ao ia uai, ako\ tuang akhăn ju\ [uăi ă; eng ao mơ\ng lu djuai ania do\ [ơi kual Trường Sơn - Dap Kơdư lu biă mă, đah rơkơi mơtuai, do\ drơi soh, đah kơmơi buh ao pơmut ako\, tơngan rơdah, bơyan puih adai rơ-ot juăt băk akhăn, ao pơđao rơpih; eng ao mơ\ng djuai ania Khmer đah rơkơi lêng kơ [ar (băn) eng hăng bơnal rơpih, [ing tha rơma ]ut sum dlông tơkai, ao bà ba khying khyung băk akhăn brung [udah tuang [ơi ako\, [udah hrah lui [ơi bra; đah rơkơi, đah kơmơi djuai ania Chăm lêng kơ băn eng soh, buh ao lah tơda, hơmâo bơnut [lua]; eng ao djuai ania Hoa (Kha]) juăt dlông 39 tơkuai, pơmut boh nut hăng bơnal ha bơnah, lah [ơi kơ-iăng [udah tui hăng ao ha mơkrah drơi, lah tong krah,… Gơnam gru grua hiam mơ\ng đưm djop djuai ania [iă djop mơta, lu hơbo# hăng hơmâo rơnoh yom biă mă kơ boh thâo ia rơgơi tơlơi hiam prong, dơ\ng mơ\ng er tơlơi adoh đưm, yu\ yut suang, truh kơ tơlơi akhan hri, anih atông ]ing ring hơgor kual Dap Kơdư,… Dưi bơhmutu kah hăng hơdôm plơi pla adoh đưm Xống chụ xon xao (pơtă pơtăn pô khăp lơ\m pơ]lah) mơ\ng djuai ania Thái; Tơlơi akhan hri Dăm Săn mơ\ng djuai ania Êđê, gru grua ia rơgơi tơlơi pơtưh boh pơhiăp djuai ania Tày - Nùng; yu\ yut suang xòe mơ\ng djuai ania Thái; yu\ yut suang pah hơgor djuai ania Chăm; yu\ yut suang arap atông ]ing mơ\ng djop djuai ania kual Dap Kơdư;… Kơ gru grua đăo yang rơbang, tơlơi đăo mơ\ng djop djuai ania [iă: Abih bang djop djuai ania [iă hơmâo tơlơi ngă yang đưm kơkuh pơpu\ lu mơta yang hăng tơlơi đăo djop mơta mơnong lêng kơ hơmâo bơngăt jua soh laih anun ngă yang tui tơlơi phiăn gru grua mơ\ng đưm. Hơmâo mơ\n, sa dua tơlơi đăo sit nik mơ\ng djuai ania [iă: - Đăo phơt Nam tông mơ\ng djuai ania Khmer. - Đăo Islam hăng đăo Bàlamôn mơ\ng djuai ania Chăm. - Đăo khôp, biă mă `u đăo Tin Lành (phrâo hiam) mơ\ng lu djuai ania [iă kual Dap Kơdư. - {iă djuai ania aset do\ pơ kual ]ư\ siăng gah Kơdư ăt tui đăo Khôp, Tin Lành. - Gru grua gum pơgôp mơ\ng djop djuai ania dưi pơbu\ rơgao hơdôm rơbâo thun gru phun dêh ]ar, gum hrom mă bruă ngă hmua, bong glăi hăng lo\n glai adai rơhuông, blah ayăt bơrơsua lo\n ia hăng ako\ pơdong dêh ]ar. Khă do\ hơdip mơda [ơi Việt Nam amăng thun blan sa rơwư\ rơwang phara hai samơ\ djop djuai ania do\ hrom 40 amăng dêh ]ar ta lêng kơ hơmâo bưng bôt hrom gru phun lo\n ia, ano\ tu\ yua hrom abih bang mơ\n. Kiăng dưi do\ na nao, huăi jing djuai ania pơko\n, djop djuai ania ta` thâo gum pơgôp, je\ giăm ngă hrom pơdjru blah ayăt bơrơsua lo\n ia, pơgang tơlơi hơdip mơ\ng r^m djuai ania hăng kơ abih bang mơnuih [ôn sang djop djuai ania. Rơnuk hơdôm gưl pơtao Hùng, dua djuai ania Lạc Việt hăng Âu Việt ako\ pơdong đ^ lo\n ia Văn Lang, tơdơi kơ anun ako\ pơdong rai lo\n ia Âu Lạc, pơphun hrom tơgu\ blah ling tơhan Tần rai bơrơsua lo\n ia. Amăng hơdôm wơ\t blah ngă pơgang tơlơi rơngai hăng mơ-ai kơ pô Lo\n ia, djop djuai ania gum hrom djuai ania Yuan blah ayăt bơrơsua lo\n ia, kah hăng djuai ania Tày - Nùng gah yu\ tơlơi git gai mơ\ng Thân Cảnh Phúc, Vi Thủ An, Tông Đản,… nao ngă hrom tal blah glăi ling tơhan Tống (rơnu] rơnuk thun tal XI, hlăk rơnuk kơnung djuai Lý ngă pơtao). {ing khua apăn ako\ djuai ania Mường le\ Hà Đặc, Hà Chương do\ pơ Phú Thọ, Yên Bái ngă hrom nao blah ayăt Nguyên - Mông (rơnu] rơnuk thun tal XIII, rơnuk kơnung djuai Trần ngă pơtao). Ako\ rơnuk thun tal XV, djuai ania Mường pơ Thanh Hóa kiăo tui Lê Lợi pơdong đ^ gong hla kơ tơgu\ blah ayăt Minh, djuai ania Thái [ơi Nghệ An, djuai ania Tày - Nùng [ơi Lạng Sơn ăt djru hrom pran jua prong prin amăng tal blah wang anai. Rơnu] rơnuk thun tal XVIII, lu djuai ania [iă do\ pơ kual ]ư\ siăng Bình Định, Quảng Ngãi hơmâo ngă hrom tơhan Tây Sơn blah puh pơđuăi ling tơhan Thanh, pơklaih rơngai plơi prong phun Thăng Long. Rơnu] rơnuk thun tal XIX hăng ako\ rơnuk thun tal XX, djop djuai ania [iă tơgu\ hơkru\ blah ayăt Prang kơtư\ juă, kah hăng djuai ania Thái pơ Thanh Hóa ngă hrom nao djru [ing khua plơi, khua kơnung djuai: Hà Văn Mao, Đinh Công Tráng, Cầm Bá 41 Thước; djuai anai Hmông [ơi Lao Cai, Lai Châu kiăo tui Pát Chai; ană plơi pla djop djuai ania kual Dap Kơdư kiăo tui Nơ Trang Lơng blah ayăt Prang. Amăng rơnuk jak iâu tơgu\ hơkru\ pơklaih djuai ania, Việt Bắc jing anih hơkru\ phun, djop djuai ania pơ anai hơmâo pơgôp pran jua prong prin amăng tal tơgu\ hơkru\ Blan }ơpăn thun 1945 dưi h^ hing ang. Rơnuk blah ayăt Prang (1946- 1954), Việt Bắc dơ\ng mơ\n dưi ruah ngă anih hơkru\, mơnuih [ôn sang pơ anai abih pran jua djru kơ bruă hơkru\, Ping gah dêh ]ar, Kơnuk kơna. Mơnuih [ôn sang djuai ania [iă [ơi kual Trường Sơn - Dap Kơdư khă ư\ rơya rơpa mơhao, asơi tơba hra kơ[ah ăt ha pran jua kiăo tui tơhan hơkru\, djru hrom blah dưi h^ hăng ayăt Prang, ayăt Mi. III. GRU PHUN 1. Mơ\ng rơnuk blung phun truh thun 1858 1.1. Rơnuk blung phun Sui mơ\ng anai năng ai 40-30 rơbăn thun laih rơgao, yua hơmâo lo\n mơnai glai klô hăng ayuh hyiăng gêh gal, [ơi dêh ]ar ta hơmâo laih ană mơnuih blung a. Anun le\ Ană mơnuih đưm đă. Gơ`u do\ hrom jing phung, khul hyu lua pơnah hlô mơnong laih anun pe\ boh troh hla bơnga pioh [ong kiăng hơdip. Amăng plah rơwang bruă bơblih jing mơnuih, Ană mơnuih blung phun bơblih hlong jing h^ Ană mơnuih rơnuk anai. Gơ`u hơdip tui hluai kơnung djuai (phung), do\ lơ\m amăng rơ-ưng, [ơi bơbung dlông boh pơtâo kli, ter hnoh ia ania, ]roh hnoh, mă yua gơnam pơtâo pioh trah, [oh, trơ\i (pơtâo hơđăp), ngă bruă lua pơnah, hyu pe\ du` boh troh yơh pioh [ong huă hơdip mơda phun. 42 Sui mơ\ng anai năng ai 12.000-6.000 thun, djop mơta bruă ngă hrom mơ\ng kơnung djuai, plơi pla [ơi Việt Nam hơmâo sa yak bơblih phrâo đ^ kyar kơ hơdră pơphun bruă mă kơ mơnuih mơnam laih anun amăng bruă mă tơpư\ [ong r^m hrơi. Ană mơnuih hơmâo anih do\ pơdong plơi pla sui thun [ơi sa anih, pơtum hrom hơbit jing kơnung djuai, plơi pla, phung wang. Dơ\ng mơ\ng rơnuk gru grua Hòa Bình1, sa gru grua ia rơgơi ngă hmua blung a phrâo ako\ pơjing. Gơnam yua hăng tơlang su\, ale pơ-ô, kyâo pơtâo… dưi pơkra ming lu laih. Gơnam yua hăng boh pơtâo (rơnuk boh Pơtâo phrâo) rơnuk anai hơmâo tơlơi bơblih [iă laih, djop mơta hơbo# gơnam yua pơkra ming hơmâo sah, uă, [oh pơkra dơnar. Yak blung a ană mơnuih thâo sah mơta jông hăng pơkra ming gơnam yua hăng lo\n khur. Tơlơi hơdip mơda, gơnam yua, mơak pran jua dưi pơđ^ tui dlông hloh. Sui mơ\ng anai năng ai 6.000-5.000 thun, hơdră uă kyâo, khuer pơtâo đ^ kyar laih. Hơdră pơkra go\ lo\n, gơnam yua hăng lo\n khur dưi ming pơkra dưm [ơi kơ[ang pơdar. Gơnam pơkra ming bơblih phrâo tui, boh tơhnal bruă pơkra ming ăt lu tui mơ\n. Abih bang djop phung, kơnung djuai ania amăng plơi pla do\ amăng lo\n ia Việt Nam yak amăng rơnuk ngă hmua thâo ba yua wăng, ]o\ng hăng pơtâo. Bruă bơblih, s^ mơdrô gơnam tam kơplah wah kơnung djuai ania hơmâo laih. Anih do\ pơdong plơi pla pok pơhư prong. Tơlơi hơdip bơngăt jua tơlơi mơak mơ\ng ană mơnuih bơblih đ^ tui sa yak. Anai le\, rơnuk ‘’hơkru\ Boh pơtâo phrâo’’ [ơi dêh ]ar ta. __________ 1. Tơhnal gru grua hiam đưm Hòa Bình hơmâo rơnuk C14 le\ 10.875 ± 175 thun, kaih hloh le\ 7.500 thun 43 Năng ai 4.000-3.000 thun hlâo adih, pô gru grua hiam [ơi lo\n ia Việt Nam dưi thâo tơl hnong rơgơi lu hloh laih kơ hơdră pơkra ming gơnam yua mơ\ng boh pơtâo hăng pơkra gơnam mơ\ng go\ lo\n. Djuai ania Việt ]ơdơ\ng thâo mă yua eh pơsơi ia kông pioh pơkra gơnam yua mă bruă. Bruă ngă hmua pla pơdai ia jing sa bruă mă lar lu tui. 1.2. Rơnuk ako\ pơdong lo\n ia hăng pơgang lo\n ia blung a Dơ\ng mơ\ng rơnuk Phùng Nguyên1 găn rơgao lu ]răn Đồng Đậu2, Gò Mun3 truh Đông Sơn4, yua ano\ kiăng hơmâo bơnư\ kong ia hăng pơhlôm pơgang ayăt bơrơsua lo\n ia, lu kơnung djuai djuai ania do\ raih daih [ơi kual gah Kơdư hăng kual Tong krah rong pơlir hrom tơdruă. Djuai ania Lạc Việt jing asar pơjeh phun amăng khul pơlir hơbit anun. Anih hơmâo gru grua Đông Sơn ăt djơ\ hăng tơlơi pơtrun kơ phara kual mơ\ng lo\n ia Văn Lang, yua ơi pơtao Hùng Vương apăn ako\. Bruă ako\ pơdong lo\n ia Văn Lang hăng ano\ kiăng sa boh lo\n ia yua rơnuk thun tal VII-VI hlâo Công Nguyên, __________ 1. Phùng Nguyên (Phú Thọ) jing anih mơ\ nam gru ia kông [uh ta` hloh [ơi dêh ]ar ta. Rơnuk Phùng Nguyên hơmâo năng ai ha mơkrah rơnuk ako\ rơbâo thun tal II hlâo Công nguyên. 2. Anih gru grua Đồng Đậu gah să Minh Tân, Yên Lạc, Phú Thọ, arăng e\p [uh thun 1964. Plah rơwang rơnuk Đồng Đậu yap amăng rơnuk tong yong rơnuk hơmâo ia kông thau [ơi Việt Nam, hơmâo lơ\m ha mơkrah tơdơi rơnuk rơbâo thun tal II hlâo Công nguyên. 3. Anih gru grua Gò Mun gah să Việt Tiến, tơring glông Lâm Thao, Phú Thọ, e\p [uh lơ\m thun 1961. Kơplah rơwang hơmâo rơnuk Gò Mun năng ai rơnu] rơnuk rơbâo thun tal II truh kơ ako\ rơnuk rơbâo thun tal I hlâo Công nguyên. 4. Gru grua Đông Sơn (Thanh Hóa) do\ mơ\ng rơnuk rơbâo thun tal I hlâo Công nguyên truh hơdôm rơnuk ako\ rơnuk thun Công nguyên. 44 [uh ta` ano\ pơ]lah phara amăng mơnuih mơnam lu biă mă samơ\ djă gru sa yak pơđ^ kyar yom biă mă sa rơnuk gru phun Việt Nam - pok blung rơnuk ako\ pơdong lo\n ia hăng pơgang lo\n ia mơ\ng djuai ania. Amăng đơ đam lo\n ia Văn Lang hơmâo lu kơnung djuai djuai ania do\ hrom, amăng anun hơmâo mơnuih Tây Âu (Âu Việt) do\ amăng ]ư\ siăng glai klô hăng lo\n treng tơkai ]ư\ gah Kơdư lo\n ia Văn Lang. Mơnuih djuai ania Lạc Việt hăng Tây Âu hơmâo tơlơi ngă giăng mah bơwih [ong huă, gru grua je\ giăm laih. Khua grup mơnuih Tây Âu do\ [ơi lo\n ia Văn Lang le\ Thục Phán. Khul pơlir hơbit djop djuai ania Tây Âu jai hrơi kơtang tui. {ơi anăp kơ tơlơi blah bơrơsua mơ\ng tơhan Tần, khul pơlir hơbit djop djuai ania Tây Âu hrom hơbit tơgu\ blah glăi ayăt bơrơsua lo\n ia. Blah ngă dưi h^, Thục Phán jing pô git gai hrom abih bang, `u yơh bơblih pơhrua Hùng Vương ngă pơtao, pơ anăn kơ lo\n ia phrâo jing Âu Lạc (năng ai ako\ rơnuk thun tal III hlâo Công nguyên). Khă lo\n ia Âu Lạc do\ [u sui ôh, kơnong mơ\ng thun 208 truh 179 hlâo Công nguyên, samơ\ hơdôm mơta tơlơi djă pioh, ngă tui hăng pơđ^ kyar dlông hloh kơ lo\n ia Văn Lang, biă mă `u gah bruă ling tơhan. Găn rơgao sa ]răn jơlan ataih, mơnuih djuai ania Việt đưm hơmâo ako\ pơdong kơ gơ`u pô sa gru grua thâo rơgơi blung a, anun le\ gru grua thâo rơgơi Văn Lang - Âu Lạc (arăng iâu rơnuk rơgơi ia krông Hồng) - sa gru grua djă tơhnal kual lo\n phun jing h^ phun hlâo mơ\ng gru grua thâo rơgơi to\ tui tơdơi kơ anun mơ\ng djuai ania ta, ngă atur kjăp kơ gru grua thâo thăi djuai ania, jing phun tơdu\ hlâo ia pran jua kơtang pioh kơ mơnuih [ôn sang Việt Nam do\ dong kjăp, găn rơgao h^ tơlơi lông lăng prong amăng rơbêh 1.000 thun mơ\ng ]ar gah Kơdư wai lăng. 45 1.3. Rơnuk gah Kơdư wai lăng hăng blah glăi ]ar gah Kơdư Thun 179 hlâo Công nguyên, Âu Lạc tơhan lo\n ia Triệu blah bơrơsua h^. Dơ\ng mơ\ng anun truh kơ rơnuk thun tal X, hơdôm rơnuk kơnung djuai pơtao gah Kơdư mơ\ng rơnuk kơnung djuai Triệu truh rơnuk kơnung djuai Đường gơ`u pơhrua nao rai rai bơrơsua git gai wai lăng lo\n ia ta. Gơ`u pơpha lo\n ia ta jing lu kuân, tơring, mơ-it mơnuih rai ngă khua kơtư\ juă hăng ngă sat mơnuih [ôn sang ta hăng lu jơlan hơdră. Jơlan hơdră git gai wai lăng mơ\ng rơnuk pơtao gah Kơdư ngă kơ mơnuih mơnam Âu Lạc hơđăp hơmâo lu tơlơi bơblih sit nik, samơ\ăt hơmâo mơ\n lu mơta gơ`u kơtư\ juă [u thâo đ^ kyar. Rơnuk pơtao gah Kơdư ba rai pơtô boh thâo tơlơi pơmin Nho giáo pơmut [ơi dêh ]ar ta, pơgo# mơnuih [on sang ta hla tui gru grua tơlơi phiăn djuai ania Hán. Gơ`u ngă tui tơlơi phiăn git gai khăng kơtang biă mă, kơtư\ juă laih anun ngă sat taih ]om hơdôm tơlơi tơgu\ hơkru\ mơ\ng mơnuih [ôn sang. Amăng rơwang 10 rơnuk thun yua ]ar gah Kơdư git gai wai lăng, hơdôm mơta tơlơi rơgơi hơmâo ba yua ngă tui kah hăng tuh tia tơ[e` pơsơi pơsă, thâo ngă bơnư\ pơkong ia, bruăi hnoh ia pling nao pơ hmua dơnao, thâo mă yua hơbâo, kmơ\k pruai kơ phun pla; hơduah e\p mă hăng pơkra ming gơnam pơhrôp hiam hăng ia prăk, ia mah, a`u\ kông pơtâo hiam hin; pơkra hla pơar, thâo pơkra gêt ]ai mơta krưh,… Kơ gru grua thâo thăi, mơnuih [ôn sang Việt Nam hơmâo hrăm tui lu mơta ia rơgơi gru grua hiam klă mơ\ng Trung Hoa rơnuk Hán, Đường kah hăng boh hră ]ih, tơlơi 46 pơhiăp,… Khă tui anun, tơlơi pơhiăp Việt hăng lu tơlơi phiăn hơđăp ăt do\ djă pioh mơ\n. Tơlơi git gai hăng bruă kơtư\ juă [rưh hmiah mơ\ng rơnuk pơtao pơtung ]ar gah Kơdư ngă rai sat lu tal tơgu\ hơkru\ kiăng hơmâo lo\n ia rơngai mơ\ng djuai ania ta. Thun 40, Hai Bà Trưng tơgu\ hơkru\ [ơi Mê Linh (Kuân Giao Chỉ) laih anun hơmâo tơlơi tu\ yua sit nik. Pơtao Hán hil biă mă, ba tơhan `u rai bơrơsua dêh ]ar ta dơ\ng. Bơyan pơdơi prong thun 43, khua tơhan ayăt anăn Mã Viện kơsung blah ling tơhan Hai Bà Trưng. Khă tơlơi blah ngă khin hơtai biă mă, yua kơ tơhan [iă đơi, tu] rơnu] tal blah ngă anai răm [ăm h^ [u jing ôh. Tơdơi kơ tal kơsung blah mơ\ng Hai Bà Trưng, lu wơ\t tơgu\ hơkru\ pơphun [ơi abih klâo kuân Giao Chỉ, Cửu Chân hăng Nhật Nam. To\ tui dơ\ng klah ]un mă hơdôm tal kơsung blah ayăt mơ\ng rơnuk thun tal I truh rơnuk thun tal V1: Dăp mrô Thun tơgu\ blah Anih hơmâo tơlơi tơgu\ blah Klah ]un mă tơlơi kơsung blah hăng boh tơhnal tu\ yua 1 40 Mê Linh (Hà Nội) Mơnuih [ôn sang klâo kuân Giao Chỉ, Cửu Chân, Nhật Nam tơgu\ hơkru\ tui tơlơi jak iâu tơgu\ blah yua Hai Bà Trưng pơphun hăng git gai tu\ yua, dưi bơrơsua glăi gong gai kơnuk kơna rơngai lo\n ia, ngă khua mă pô amăng klâo thun. __________ 1. Lăng hơdrôm hră VIỆT NAM - Lo\n ia - Ană mơnuih, Sđd, bơnah. 51-52 47 2 100 Kuân Nhật Nam Rơbêh 3.000 ]ô tơgu\ hơkru\ ]uh pơrai anih mă bruă, sang do\ mơ\ng [ing khua mua kơtư\ juă. Tơlơi tơgu\ hơkru\ răm [ăm yua [ing tơhan ayăt ngă sat. 3 137 Tượng Lâm hăng abih bang kuân Nhật Nam 4 144 Nhật Nam hăng Cửu Chân 5 157 Cửu Chân hăng Nhật Nam 6 178-181 Giao Chỉ, Cửu Chân, Nhật Nam, Hợp Phố (Quảng Đông - dêh ]ar Kha]) Rơbêh 2.000 ]ô mơnuih [ôn sang tơgu\ hơkru\ blah pơrai plơi phun tơring glông, ]uh plơi prong. Tơlơi tơgu\ blah anun sui ăt lui ruh h^ mơ\n. Rơbêh 1.000 ]ô mơnuih [ôn sang Nhật Nam tơgu\ hơkru\ ngă hrom hăng mơnuih [ôn sang Cửu Chân nao blah pơrai hơdôm boh tơring glông samơ\ ayăt ngă sat h^. Rơbêh 4.000 ]ô mơnuih [on sang Cửu Chân hăng Nhật Nam gah yu\ tơlơi git gai mơ\ng Chu Đạt tơgu\ hơkru\ blah pơdjai h^ khua tơring hăng khua djru bruă. Klâo thun tơdơi, tơlơi tơgu\ hơkru\ăt răm [ăm mơ\n ayăt ngă sat. Hơdôm rơbăn ]ô mơnuih [on sang tơgu\ hơkru\ gah yu\ tơlơi git gai mơ\ng Lương Long. Truh thun 181, tơlơi tơgu\ hơkru\ răm [ăm ayăt ngă sat. 7 190 Giao Chỉ Mơnuih [on sang tơgu\ hơkru\ Khua ]ih pioh gru phun Thứ sử Chu Phù [u anăm pơkơdong glăi ôh đuăi kơdo\p samơ\ tu] rơnu] tơlơi tơgu\ hơkru\ăt răm [ăm mơ\n. 48 8 190-193 Tượng Lâm Khu Liên git gai ană plơi tơgu\ hơkru\. Tơlơi tơgu\ hơkru\ tu\ yua h^. Lo\n ia anăn Lâm Ấp hơmâo ako\ pơjing rai. 9 248 Cửu Chân Triệu Thị Trinh git gai mơnuih [on sang tơgu\ hơkru\. Kơnuk kơna Ngô jak iâu hơmâo 8.000 ]ô tơhan phrâo kah dưi nao ngă sat pơrai abih 10 271 Cửu Chân Phù Nghiêm Di tơgu\ hơkru\ blah glăi tơhan kơnuk kơna Ngô samơ\ lui ruh h^. 11 468-485 Giao Châu Lý Tường Nhân pơdjai [ing khua mua gah yu\ tơlơi git gai mơ\ng Thứ sử Trương Mục, pơ anăn mă thứ sử jing khua ]ih pioh gru phun. Kơnuk kơna Tống khom tu\ yap Khua ]ih pioh gru phun Thứ sử brơi kơ Tường Nhân. To\ tui dơ\ng le\ Lý Thúc Hiến. Thun 485 Thúc Hiến yơr tơngan kơ kơnuk kơna Tề. Hơdôm tơlơi blah ngă tơgu\ hơkru\ hơmâo ling tơhan dơ\ng mơ\ng rơnuk thun tal VI truh ako\ rơnuk thun tal X1: Dăp mrô Thun tơgu\ blah Klah ]un glăi tơlơi pơphun blah, boh tơhnal 1 542 Tơlơi tơgu\ blah Lý Bí dưi h^, ako\ pơdong kơnuk kơna Vạn Xuân thun 544. __________ 1. Lăng hơdrôm hră VIỆT NAM - Lo\n ia - Ană mơnuih, Sđd, bơnah. 52-53. 49 2 722 Mai Thúc Loan iâu pơthưr mơnuih [ôn sang amăng kual Nam Đàn (Nghệ An) hơkru\ tơgu\ blah, ako\ pơdong puih kơđông hơkru\ blah ngă [ơi Sa Nam. Dưi hơmâo mơnuih [ôn sang mut pran jua ngă hrom, ling tơhan tơgu\ blah đ^ nao pơ Kơdư, kơsung blah plơi phun Tống Bình. Khua git gai tơhan rai bơrơsua anăn Quang Sở Khách đuăi kơdo\p. Mai Thúc Loan đ^ ngă pơtao (mă anăn pơtao Mai Hắc Đế), pơdong plơi prong dêh ]ar pơtao [ơi Vạn An (Nghệ An). Pơtao kơnuk kơna Đường pơkiăo rai 10 rơbăn ]ô tơhan, rai blah ngă sat. Ling tơhan hơkru\ tơgu\ blah hlong đuăi ]ơlah ]ơlap h^. 3 Lơ\m hơdôm thun 766 Phùng Hưng dơ\ng yơh tơgu\ hơkru\ [ơi Đường Lâm (Ba Vì), blah bơrơsua mă glăi plơi prong Tống Bình, wai lăng lo\n ia. Thun 791 kơnuk kơna Đường ba rai tơhan blah bơrơsua lo\n ia ta. 4 905 Khúc Thừa Dụ hơmâo tơlơi dong yua mơ\ng mơnuih [ôn sang blah bơrơsua plơi prong phun Tống Bình, ako\ pơdong gong gai kơnuk kơna ngă khua pô. 5 938 Ngô Quyền blah pơrai tal kơsung blah bơrơsua lo\n ia ta mơ\ng Nam Hán, hlong pơđut abih [hiao 1.000 thun ngă hlun mơnă mơ\ng ]ar gah Kơdư, pok rai sa rơnuk rơbâo thun phrâo rơngai, ngă khua pô mơ\ng mơnuih djuai ania Việt Nam. 1.4. Rơnuk pơtao pơtung djuai ania truh kơ rơnuk ayăt Prang rai blah bơrơsua (thun 1858) - Tal blung ako\ pơdong kơnuk kơna rơngai lơ\m rơnuk thun tal X Tơdơi kơ blah pơrai h^ ayăt Nam Hán rai blah bơrơsua (thun 983), Ngô Quyền đ^ ngă pơtao, pơdong plơi phun [ơi Cổ Loa (Đông Anh, Hà Nội). Lơ\m kơnuk kơna Ngô răm rai, tơlơi rung răng 12 khul ling tơhan pơphun hơmâo, lo\n ia kah pơpha lu ]răn. Dơ\ng mơ\ng Hoa Lư (Ninh Bình), Đinh 50 Bộ Lĩnh ba tơhan nao blah huet, pơlir truh kih lo\n ia. Thun 968, Đinh Bộ Lĩnh đ^ ngă pơtao, pơ anăn lo\n ia le\Đại Cồ Việt, ba nao pơdong plơi phun pơ Hoa Lư. Rơnuk pơtao kơnung djuai Đinh, tơdơi kơ anun đut h^, ako\ pơphun blung a kơnung djuai Lê dơ\ng ngă pơtao, hơmâo ako\ pơdong kơnuk kơna pơtao pô ngă khua tơhan phrâo ako\ pơjing, pơpha lo\n ia jing h^ 10 boh tơring kual prong, pơphun brơi ling tơhan ngă bruă tui hăng mơnuih [ôn sang ngă ling tơhan rah, mă bruă hmua rah [ơi plơi pla sang ano\ pô amăng thun blan hơmâo pơkă hơdôm thun thơ. - Pơđ^ kyar hăng ngă pơgiong hơdră kơnuk kơna pơtao pơtung git gai mơ\ng hơdôm rơnuk thun XI-XV Thun 1010, pơtao Lý Thái Tổ pơđuăi h^ phun plơi phun mơ\ng Hoa Lư, glăi pơ Thăng Long. Thun 1054 bơblih h^ anăn lo\n ia jing Đại Việt. Gru anăn anai kơ dêh ]ar hlong djă pioh do\ na nao truh kơ rơnuk thun tal XIX. Anun le\ sa boh dêh ]ar - djuai ania, kơnang kơ sa tơlơi thâo hluh mơ\ng abih bang ană plơi pla hrom sa phun akha, kơnung djuai, gru phun hăng gru grua hiam. Lo\n ia Đại Việt dưi wai pơgang hlom laih, pơkjăp tui yua hơmâo găn rơgao hơdôm wơ\t blah ngă pơkơdong glăi hăng ayăt ta] rơngiao, rai blah bơrơsua hăng jai hrơi pok prong guai lo\n ia trun pơ Dơnung. Dơ\ng mơ\ng rơnuk thun tal XI truh rơnuk thun tal XV, găn rơgao lu rơnuk kơnung djuai ngă pơtao Lý, Trần, Hồ, Lê,… gong gai kơnuk kơna gơnong dlông Đại Việt dưi pơphun jai hrơi kjăp hloh. Pơtô hrăm mơnuih ngă khua jai hrơi jing anih pơtô hrăm mơnuih thâo rơgơi kơ lo\n ia. Tơlơi phiăn dêh ]ar dưi ]ih pơkra. Rơnuk pơtao kơnung djuai Lý hơmâo tơlơi phiăn bộ Hình thư. Rơnuk pơtao Lê hơmâo tơlơi phiăn Quốc triều hình luật (juăt lăi Luật Hồng Đức - 51 Tơlơi phiăn Hồng Đức). Ling tơhan dưi pơphun jai hrơi [rư\ tong ten djơ\ hơdră. Hơdôm rơnuk kơnuk kơna pơtao pơtung Việt Nam đưm mơ\ng rơnuk thun tal X truh rơnuk thun tal XV lêng kơ hơmâo jơlan hơdră gum pơgôp hăng djop djuai ania [iă do\ pơ kual guai dêh ]ar. Hăng kơnuk kơna pơtao ]ar gah Kơdư adih, kơnuk kơna pơtao Việt Nam ngă tui jơlan hơdră ăt pơpu\ nao rai lo\n ia pơtao dêh ]ar pơko\n phara, khom thâo luă gu\, rơgơi hơmâo mơne] amăng bruă pơgang, pơkjăp glăi tơlơi rơnuk rơnua kơ djuai ania pô. Samơ\ăt amra blah glăi mơtam, khut khăt pơgang tơlơi rơnuk rơnua, ngă khua pô lo\n ia sit hơmâo tơlơi arăng mut rai blah bơrơsua. Hăng hơdôm dêh ]ar ieo gah gah yu\ hăng gah dơnung kah hăng Lào, Kur, Chân Lạp…, hơdôm rơnuk kơnuk kơna Đại Việt ăt djă bong na nao tơlơi ngă mơak je\ giăm, khă [ơi ano\ăt do\ hơmâo đô] tơlơi blah ngă. - Hơdôm tal blah ngă pơkơdong glăi dêh ]ar ta] rơngiao mut rai bơrơsua dơ\ng mơ\ng rơnuk thun tal X truh rơnuk thun tal XV Thun 980, mơne] mă kơnuk kơna pơtao yua kơnung djuai Đinh tơdu tui, tơhan Tống mut rai blah bơrơsua lo\n ia ta. Khua tơhan hơpluh boh kual Lê Hoàn arăng pơđ^ ngă pơtao. ~u git gai ling tơhan hăng mơnuih [ôn sang Đại Việt tơgu\ blah khin hơtai djai hơdip, anun yơh tơhan Tống khom ruk đuăi abih tơhan `u. Hơdôm thun 70 rơnuk thun tal XI, lơ\m lo\n ia Đại Việt hlăk pơđ^ kyar le\ kơnuk kơna Tống yak nao amăng rơnuk rung răng dơ\ng yơh. Kiăng hơkru\ glăi mơ\ng tơlơi rung răng, kơnuk kơna Tống hơmâo tơlơi pơmin sat rai blah bơrơsua lo\n ia ta. Thái úy Lý Thường Kiệt ba nao tơhan blah pơgăn hlâo bong [ơi anăp ayăt. Thun 1075, `u brơi tơhan nao kơsung blah đ^ truh pơ Hoa Nam, blah pơrai lu khul tơhan 52 Tống [ơi anun laih anun ruk tơhan glăi pơ dêh ]ar ta pô. Thun 1077, 30 rơbăn ]ô tơhan Tống rai blah bơrơsua lo\n ia ta dơ\ng samơ\ tơhan hăng mơnuih [on sang Đại Việt blah glăi răm rai amăng tal blah Như Nguyệt (Bắc Ninh). Ako\ rơnuk thun tal XIII, kơnuk kơna kơnung djuai Lý đut h^, kơnung djuai Trần dơ\ng đ^ pơhrua. Amăng plah rơwang 30 thun gah yu\ tơlơi git gai mơ\ng rơnuk pơtao Trần, mơnuih [ôn sang Đại Việt khom pơphun klâo wơ\t tơgu\ blah hăng ayăt Mông - Nguyên (1258, 1285, 1287-1288). Plơi prong phun Thăng Long klâo wơ\t ayăt rai phă pơrai. Gah yu\ kơ tơlơi git gai rơgơi kơhnâo biă mă mơ\ng Trần Hưng Đạo hăng hơdôm gưl pơtao Trần hmar hăng tơngal tloh noh hrom hăng lu khua tơhan thâo rơgơi, ling tơhan hăng mơnuih [ôn sang Đại Việt kơsung blah hơmâo ba glăi lu tal dưi h^ hing ang biă mă. Kơtang hing ang hloh le\ tal blah [ơi Bạch Đằng thun 1288. Rơnu] rơnuk thun tal XIV, kơnung djuai Trần đut yơh. Thun 1400, kơnung djuai Hồ ako\ pơdong kơnuk kơna ngă pơtao. Lo\n ia aka [u hơkru\ glăi ôh, tơhan pơtao Minh tơluh rai blah bơrơsua lo\n ia ta. Thun 1407, tal blah ngă pơkơdong glăi hăng tơhan Minh mơ\ng rơnuk pơtao Hồ le\ răm rai h^. {u tu\ a` ngă hlun mơnă ôh, thun 1418, Lê Lợi git gai mơnuih [ôn sang ta tơgu\ hơkru\. Tơhan tơgu\ blah ta` mơ\n ngă khua pô kual lo\n mơ\ng Thanh Hóa trun pơ Dơnung laih anun pơđ^ kyar nao pơ gah Kơdư, blah hơtu\n glăi tơhan Minh tơl `u sư\ rơbư\ [u gêh gal ôh bong glăi. Rơnu] thun 1427, 10 rơbăn ]ô tơhan rai djru mơ\ng [ing ayăt ăt tơhan dêh ]ar ta blah pơrai h^ [ơi Chi Lăng - Xương Giang. Lo\n ia pơwơ\t glăi rơnuk rơnua yơh. -Việt Nam dơ\ng mơ\ng rơnuk thun tal XVI truh thun 1858 Ako\ rơnuk thun tal XVI, rơnuk kơnung djuai Lê đut h^. Kơnung djuai Mạc dơ\ng pơphun hơmâo. 53 Amăng hơdôm thun phrâo git gai, kơnuk kơna Mạc gir run biă mă ako\ pơjing glăi gong gai kơnuk kơna tui hơdră kơnuk kơna tơhan git gai kah hăng rơnuk kơnung djuai Lê hăng pơphun bơblih phrâo sa, dua hơdră bơwih [ong huă, ling tơhan. Khă hnun, rơnuk kơnung djuai Mạc ăt ako\n do\ kjăp lơi. {ơi anăp kơ tơlơi pơkơdong glăi amăng lăm laih anun tơlơi pơmin sat ayăt mơ\ng ta] rơngiao mut blah bơrơsua, kơnung djuai Mạc sư\ rơbư\, khom tu\ư pơtao kơnung djuai Minh ngă khua. Hơdôm ]ô khua mua hơđăp mơ\ng rơnuk kơnung djuai pơtao Lê, pô ba ako\ le\ Nguyễn Kim yơr hla gru anăn ‘’Hơkru\ glăi Lê pơdjai Mạc’’ tơgu\ hơkru\ [ơi Thanh Hóa. Tơlơi blah wang dua bơnah Dơnung - Kơdư pơphun hơmâo, sui truh rơnu] rơnuk thun tal XVI. Kơnung djuai Mạc đut rai yơh, lo\n ia jăng jai mơak h^. Samơ\ tơdơi kơ anun mơtam [ing ling tơhan bơdjơ\ sao tơdruă dơ\ng ‘’hơkru\ glăi kơnung djuai Lê’’ hơmâo tơlơi bơdjơ\ sao kơplah wah kơnung djuai Trịnh hăng kơnung djuai Nguyễn. Thun 1627, tơlơi blah wang kơplah wah kơnung djuai Trịnh - Nguyễn pơphun hơmâo, sui truh thun 1672. {u hơmâo pô hlơi dưi ôh, anun dua bơnah bưp bơkơtuai nao rai ngă bơmơak h^, yap ia krông Gianh (Linh Giang) [ơi tơring ]ar Quảng Bình ngă jơlan guai. Lo\n ia yak nao amăng rơnuk pơ]lah pơpha h^. Amăng sa rơnuk thun phara ba guai mă, wơ\t gong gai amăng lăm Đàng Trong hăng gah rơngiao Đàng Ngoài lêng kơ gir run ngă pơkjăp glăi tơlơi kơtang mơ\ng pô, gleng nao kơ bruă ako\ pơdong khul ling tơhan, pơphun ]ông jơnah jah hmua, pok prong anih ngă hmua pla pơjing. Hơmâo hơdôm plơi prong hăng anih pơtum s^ mơdrô lu mơnuih [uh hơmâo tui kah hăng [ơi Kẻ Chợ, Phố Hiến, Hội An, Thanh Hà,… Bruă s^ mơdrô hăng ta] rơngiao ăt hơmâo sa yak pơđ^ kyar hmar biă mă. Song nan hyu s^ mơdrô mơ\ng hơdôm dêh ]ar 54 ta] rơngiao, wơ\t kual Mi ko# (châu Âu), rai truh pơ dêh ]ar ta jai hrơi lu. Truh rơnu] rơnuk thun XVIII, rơnuk gong gai kơnuk kơna pơtao pơtung Đàng Trong hăng Đàng Ngoài tơblut amăng rơnuk rung răng, tơdu tui. Lu tơlơi tơgu\ hơkru\ mơ\ng mơnuih [ôn sang pơphun hơmâo djop anih, kơtang hloh le\ tal tơgu\ blah mơ\ng tơhan Tây Sơn (Bình Định) yua kơ klâo adơi ayong bơn Nguyễn Nhạc, Nguyễn Lữ, Nguyễn Huệ git gai. Tal tơgu blah p \ ơphun mơ\ng thun 1771 laih anun pơđ^ kyar ta` jing sa bruă mă gum hrom lu mơnuih. Amăng 15 thun, khul ling tơhan hơkru\ Tây Sơn blah pơrai klâo khul group prong rơnuk pơtao pơtung hlăk anun le\ kơnung djuai Nguyễn, Trịnh hăng Lê, blung hlâo le\ pơtruh nao rai dua kual lo\n mơ\ng lo\n ia tơdơi kơ sa rơnuk thun pơ]lah pơpha h^ tơdruă. Amăng bruă hơkru\ pơkơdong nao rai lu gưl mơnuih ngă khua rơnuk pơtao, ling tơhan Tây Sơn hơmâo gir run hrưn đ^ glăm ba sa bruă mă yôm kơ abih djuai ania, blah pơrai 5 rơbăn ]ô tơhan Xiêm rai mơ\ng jơlan ia [ơi Rạch Gầm - Xoài Mút (thun 1785). Thun 1789, khul ling tơhan Tây Sơn blah prong pơrai lui abih 29 rơbăn ]ô tơhan Thanh, ba lo\n ia pơwơ\t glăi rơnuk rơnua hơđong. Khul tơhan Tây Sơn hlăk rơnuk pơtao Quang Trung git gai hơmâo [uh tơhnal hiam klă gah tơlơi bơwih [ong huă, mơnuih mơnam. Samơ\ mơ\ng tơdơi kơ thun 1792, lơ\m Quang Trung djai amah amol, lo\n ia hơmâo glăi tơlơi rung răng dơ\ng. Mơne] mă tơlơi pơhing rung răng anun, Nguyễn Ánh nao blah pơrai pơtao kơnung djuai Tây Sơn, ako\ pơdong kơnuk kơna pơtao kơnung djuai Nguyễn (mơ\ng thun 1802). Amăng rơbêh mơkrah ako\ rơnuk thun XIX rơnuk kơnung djuai Nguyễn gir run pran jua pơkjăp glăi hơdră git gai, ru\ glăi tơlơi bơwih [ong huă, [ư\ pơkra glăi bruă mă gru 55 grua hiam. Khă hơmâo hơdôm boh tơhnal tu\ yua [iă samơ\ amăng rơnuk rung răng mơ\ng gong gai kơnuk kơna pơtao pơtung Việt Nam, hăng tơlơi pơmin khăng kho\p [u thâo bơblih, rơnuk kơnung djuai Nguyễn [u hơmâo ako\ pơjing rai atur ]i yak nao pơđ^ kyar phrâo ôh. Thun 1858, ayăt Prang pơnah phao kơsung blah rai bơrơsua lo\n ia Việt Nam pơphun [ơi plao pơtâo ia rơs^ Sơn Trà - Đà Nẵng. Gru phun đưm Việt Nam bơblih anăp nao amăng sa ]răn phrâo. 2. Tơlơi kơsung blah pơkơdong glăi ayăt Prang rai bơrơsua hăng tơlơi tơgu\ blah pơklaih rơngai djuai ania (1858-1945) 2.1. }răn mơ\ng thun 1858 truh hlâo kơ thun 1930 Tơdơi kơ ayăt Prang rai blah bơrơsua Việt Nam, gong gai pơtao kơnung djuai Nguyễn hơmâo gir run laih kiăng pơphun tơlơi tơgu\ blah, samơ\ [ơi anăp le\ tơhan kơtang, hơmâo phao kơtuang phrâo, tơlơi tơgu\ blah pơkơdong glăi ayăt Prang mơ\ng mơnuih [ôn sang ta jing h^ [ơ[rư\ abih pran jua, [u hơmâo ai hơtai dơ\ng tah. Rơnuk pơtao kơnung djuai Nguyễn khom k^ hră pơkôl pe\ pơpha h^ lo\n ]ar (thun 1862, thun 1874), laih anun khom tu\ yap kơnuk kơna yua kar kak Prang git gai đơ đam lo\n ia Việt Nam (tui hăng dua pok hră pơkôl thun 1883, 1884). Blan 7/1885, ping gah pô pơphun blah ngă, ba ako\ le\ pơtao Hàm Nghi hăng Tôn Thất Thuyết hơmâo jak iâo tơgu\ blah pơkơdong glăi hăng ayăt Prang hăng tơlơi jak iâu anăn ‘’Cần Vương’’. Bruă tơgu\ hơkru\ djă phao kơtuang blah ngă yua khăp kơ lo\n ia mơ\ng mơnuih [ôn sang ta ăt pơphun glăi kơtang biă mă, amăng anun hơmâo hơdôm tal tơgu\ blah hmư\ hing biă mă kah hăng Ba Đình (1886-1887), Bãi Sậy 56 (1885-1892), Hùng Lĩnh (1887-1892), Hương Khê (1885- 1896) hăng khul gum hrom khăp kơ lo\n ia Yên Thế (1884- 1913). Samơ\ abih bang tal tơgu\ blah anai lêng kơ ayăt Prang ngă sat, răm [ăm h^ soh. Hrom hăng bruă mă ako\ pơjing hơgo\m gah ling tơhan, amăng hơdôm thun rơnu] rơnuk thun XIX, ayăt Prang jai ngă kjăp tui bruă git gai kơtư\ juă [ơi Việt Nam. Gơ`u ako\ pơjing lo\n ia pơlir lu ala ]ar Đông Dương yua kơ Prang ngă pô (thun 1887), ako\ pơjing kơnuk kơna gơ`u git gai abih, kah pơpha lo\n ia ta jing klâo kual hăng klâo hơdră kơnuk kơna git gai phara soh. Dơ\ng mơ\ng thun 1897, gơ`u ngă tui hơdră hơduah e\p mă kông ngăn amăng dêh ]ar gah gơ`u wai lăng tal sa, kiăng pơhrui mă pran jua, gơnam tam, ngă pơdrong kơ [ing mơnuih pơdrong hơjăn [ing tư bản pơ dêh ]ar gơ`u pô laih anun ngă kjăp tơlơi kơtang git gai mơ\ng Prang [ơi kual gah ngo\ ro\ng lo\n tơnah jing Viễn Đông. Ano\ pơdjơ\ nao mơ\ng bruă ayăt hơduah e\p kông ngăn amăng hơdôm dêh ]ar gơ`u wai lăng, tơlơi bơwih [ong huă, mơnuih mơnam Việt Nam hơmâo bơblih lu biă. Gưl mơnuih mă bruă (giai cấp công nhân) Việt Nam pơphun hơmâo. Gưl mơnuih ngă pô pơdrong hăng [ing s^ mơdrô anet, [ing pơdrong [iă do\ amăng plơi prong ăt pơphun hơmâo mơ\n. Hrom hăng ano\ bơbe] djơ\ mơ\ng lu tơlơi hrăm tui hơkru\ tơlơi pơmin [ing pơdrong hơjăn pô hlăk hơmâo [ơi lu dêh ]ar pơ kual gah Ngo\ (phương Đông), biă mă `u hơdôm tơlơi bơbe] djơ\ mơ\ng dêh ]ar Japan, Kha], [ơi Việt Nam amăng hơdôm thun ako\ rơnuk thun XX hơmâo lu khul tơgu\ hơkru\ khăp kơ lo\n ia hăng ngă bruă hơkru\ tui tơlơi pơmin mơnuih pơdrong hơjăn tư sản [uh lu biă mă, hmư\ hing biă `u le\ khul ngă hrom Đông Du, Đông kinh nghĩa thục, Duy Tân, pơkơdong glăi bruă mă jia [ơi kual Tong krah (Trung Kỳ). 57 Hơdôm khul ngă hrom anun khă hơmâo boh yom phun phara soh samơ\ lêng kơ anăp nao bruă ako\ pơdong sa boh lo\n ia Việt Nam rơngai, ngă khua pô, đ^ prong, hơmâo glông kơđi ]ar thâo rơgơi, tơlơi bơwih [ong huă, gru hiam, tơlơi thâo thăi rơgơi kơhnâo, mơnuih [ôn sang hơmâo tơlơi hơdip trơi pơđao yâo mơak. Khul gum hrom anun ăt ayăt Prang ngă sat h^ kơtang tit mơtam. Lu mơnuih ba jơlan hlâo kah hăng Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh,… ayăt mă krư\ kơđol taih ]om. Hơdôm thun blah wang prong [ơi ro\ng lo\n tơnah tal sa (1914-1918), khul ngă hrom tơgu\ hơkru\ blah ayăt Prang rai bơrơsua lo\n ia ăt hơmâo pơphun na nao, hmư\ hing biă le\ tơlơi anih ngă lơgreo hlong truh blah ngă hăng phao kơtuang yua Việt Nam quang phục Hội pơphun. Hrom hăng anun hơmâo khul ngă hrom mơnuih ngă hmua, ling tơhan hăng tơlơi hơkru\ tơgu\ blah mơ\ng djop djuai ania [iă do\ pơ kual ]ư\ siăng. Khă hnun hai, djop bruă tơgu\ hơkru\ anai lêng kơ lui ruh soh [ơi anăp kơ mơne] ngă sat, [udah bruă hyu la mă pran, plư ple] mơ\ng gong gai kơnuk kơna ayăt rai bơrơsua hrom khua mua rơnuk pơtao pơtung hăng [ing ngă kơnuă kơ `u. Tơlơi hơkru\ mơ\ng Việt Nam dong [ơi anăp tơlơi rung răng kơtang biă mă e\p jơlan hơdră. Dơ\ng mơ\ng tơdơi kơ tơlơi blah wang prong ro\ng lo\n tơnah tal sa, ayăt Prang pok pơhai hơdră hơduah e\p mă dram gơnam amăng dêh ]ar gơ`u glăk wai lăng tal dua [ơi Việt Nam hăng Đông Dương. Tal e\p mă dram gơnam anai dưi pơphun amăng djop bruă, hăng hơdră ngă prong laih anun hmar hloh pơkă hăng hơdră hơduah e\p mă dram gơnam kông ngăn djop dêh ]ar gơ`u glăk wai lăng tal sa. Boh tơhnal sat le\ mơnuih mơnam Việt Nam jing bơblih h^ ngă mơnuih mơnam mơkrah tui dêh ]ar pô ayăt rai kơtư\ juă, 58 ha bơnah khua mua amăng kơnuk kơna pơtao kơtư\ juă. Tơlơi bơwih [ong huă kơnang kơ arăng, gư\ trun, [u thâo pơđ^ kyar tui phiăn hơmâo ôh, ngă kơ tơlơi pơdjơ\ sao nao rai djuai ania hăng bơdjơ\ sao amăng gưl mơnuih mơnam Việt Nam jai hrơi kơtang hloh. Lu gưl mơnuih [ôn sang hơmâo tơgu\đ^ pơkơdong glăi. Dơ\ng mơ\ng bruă ngă hrom hơkru\ pơphun hơmâo hơdôm anom bruă kơđi ]ar mơ\ng [ing pơdrong hăng [ing s^ mơdrô anet pơdrong [iă kah hăng Ping gah Lập hiến, Hội Phục Việt, Đảng Thanh niên, amăng anun Đảng Lập hiến mơ\ng gưl mơnuih pơdrong hơmâo tơlơi pơmin ngă mă tu\ kơ hmâo đô] hrup ngă sen. Bruă ngă hrom hơkru\ djuai ania mơnuih [ôn sang ngă pô [ơi Việt Nam hơdôm thun tơdơi kơ Tơlơi blah wang prong ro\ng lo\n tơnah tal sa hơmâo ngă gêh gal kơ hơdôm bruă ngă hrom kiăo tui tơlơi pơmin phrâo, boh nik `u tơlơi pơmin jơlan hơdră Mác - Lênin, ba rai amăng dêh ]ar ta. Yua hơmâo tơlơi anun, bruă ngă hrom khăp kơ lo\n ia hăng bruă ngă hrom [ing mă bruă kông `ơn Việt Nam hơmâo yak pơđ^ kyar phrâo. Amăng hơdôm thun 1925-1927, djop khul bruă kah hăng Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên, Tân Việt cách mạng Đảng hăng Việt Nam quốc dân Đảng dưi ako\ pơjing. Truh thun 1929, [ơi anăp kơ tơlơi kiăng hơmâo biă mơ\n mơ\ng gru phun dêh ]ar, klâo khul bruă: Đông Dương Cộng sản Đảng, An Nam Cộng sản Đảng hăng Đông Dương Cộng sản Liên đoàn to\ tui dưi ako\ pơjing rai (blan 6, blan 8 hăng blan 9/1929). Tơlơi ako\ pơjing klâo khul ping gah cộng sản hơmâo pơtrut bruă mă ngă hrom djuai ania, mơnuih [ôn sang ngă pô [ơi dêh ]ar ta ăt đ^ kơtang, samơ\, tơlơi mă bruă kơđông h^ mơ\ng klâo khul anai ăt ngă răm [ăm [u anet ôh kơ tơlơi 59 pơđ^ kyar mơ\ng bruă hơkru\ hrom. Bruă kiăng ngă mông anai le\ khom pơlir hơbit ngă bruă, anăp nao ako\ pơjing sa ping gah cộng sản kiăng hơmâo djop tơlơi kơtang pran jua git gai bruă ngă hrom hơkru\ mơ\ng mơnuih ngă kông `ơn hăng mơnuih ngă hmua Việt Nam hlăk anun glăk dơluh đ^ kơtang biă mă, laih dơ\ng tơgu\ hơkru\ tu\ yua kiăng pơkơdong glăi tơlơi pơmin sat, mơne] ngă jai hrơi [rưh hmiah hloh mơ\ng [ing ayăt roh. 2.2. Rơwang mơ\ng thun 1930-1945 - Ping gah Cộng sản Việt Nam pơphun hơmâo Ako\ blan 01/1930, dưi hơmâo tơlơi jao mơ\ng ping gah jar kmar Cộng sản, Nguyễn Ái Quốc hơmâo jak iâu pơtum hăng git gai pơmut glăi jing sa hơdôm ping gah cộng sản Việt Nam [ơi Cửu Long (Hong Kong, Kha]). ‘’Jơnum pơmut abih jing sa, pơphun jơnum lơ 6 blan 1 thun 1930 laih anun kơnong hơmâo [ing khua mua mơ\ng Đông Dương Cộng sản Đảng hăng An Nam Cộng sản Đảng… Bruă pơmut jing sa, dưi pơphun sit nik amăng blan 02 thun 1930 hăng sui hơdôm wơ\t hrơi tơjuh’’1. Jơnum anai tu\ư pơmut h^ pơlir jing sa mơ\ng ping gah Đông Dương Cộng sản Đảng hăng An Nam Cộng sản Đảng jing h^ ping gah Cộng sản Việt Nam2, laih dơ\ng pơsit h^ jơlan hơdră anăn Chánh cương vắn tắt, Sách lược vắn tắt, Hơdră ngă klah ]un hăng Tơlơi phiăn klah ]un mơ\ng Ping __________ 1. Ping gah Cộng sản Việt Nam: Hră pơtrun mơ\ng Ping gah abih hơdrôm, Sang in pơkra hơdrôm hră Kơđi ]ar dêh ]ar, Hà Nội, 1999, hơdrôm. 4, bơnah. 409. 2. Lơ 03/02/1930 dưi ngă hrơi hơdor glăi ako\ pơjing Ping gah Cộng sản Việt Nam. 60 gah. Tơdơi kơ jơnum pơmut hrom jing sa, lơ 24/02/1930, tui hăng tơlơi rơkâo mơ\ng Đông Dương Cộng sản Liên đoàn, Khua mua apăn bruă Ping gah gơnong dlông hlăk anun mơ\ng Ping gah Cộng sản Việt Nam hơmâo tu\ ư pơmut hơdôm ping gah anai. Ping gah Cộng sản Việt Nam pơphun hơmâo jing boh tơhnal mơ\ng bruă ngă pơlir hrom jơlan hơdră tơlơi pơmin Mác - Lênin, khul ngă hrom [ing kông `ơn hăng khul ngă hrom khăp lo\n ia Việt Nam. Ping gah dêh ]ar ta dưi ako\ pơjing pơđut h^ yơh tơlơi rung răng yua đơi lu ping gah phara ba jơlan nao, bruă ngă, hơduah e\p jơlan pơklaih rơngai lo\n ia hơdôm hơpluh thun [ơi dêh ]ar ta hăng sa yak prăp lui yom biă mă blung a, kơ sa rơnuk tơgu\ hơkru\ kơtang tit hloh mơ\ng djuai ania ta amăng tal tơgu\ hơkru\, blah ngă yua tơlơi rơngai, mơai pô. - Khul ngă hrom kông `ơn - mơnuih ngă hmua 1930-1931 Laih dưi ako\ pơjing, Ping gah Cộng sản Việt Nam1 hơmâo jak iâu khul ngă hrom kông `ơn hăng mơnuih ngă hmua (công - nông) 1930-1931 hăng tal tơgu\ hơkru\ hmư\ hing hloh le\ Xôviết Nghệ Tĩnh. Gah yu\ tơlơi git gai mơ\ng Ping gah, khul ngă hrom tơgu\ hơkru\ mơ\ng kông `ơn, mơnuih ngă hmua Việt Nam pơphun tơgu\ hơkru\ kơtang biă mă, lăng nao kơ dua ayăt phun le\ ayăt rai bơrơsua lo\n ia hăng [ing ayăt rơnuk pơtao pơtung, rơkâo kiăng rơngai kơ djuai ania hăng pơpha lo\n kơ mơnuih [ôn sang ngă hmua hơmâo lo\n kai hmua. Dơ\ng __________ 1. Blan 10/1930, amăng Mông jơnum lok sa mơ\ng Khua mua apăn bruă ping gah gơnong dlông Cộng sản Việt Nam jăng jai jơnum [ơi Hong Kong (dêh ]ar Kha]), Ping gah hlong bơblih anăn jing Ping gah Cộng sản Đông Dương. 61 mơ\ng khul hơkru\ anai, sa hơbo# gong gai kơnuk kơna hơkru\ phrâo hơmâo blung a [ơi dêh ]ar ta - gong gai kơnuk kơna Xôviết. Khă do\ kơnong amăng sa rơwư\ ber đô], samơ\ khul ngă hơkru\ 1930-1931 hăng Xôviết Nghệ Tĩnh hơmâo boh tu\ yua yom biă mă kơ gru phun. Khul hơkru\ anai hơmâo pơtong rơđah bruă mă tơlơi dưi git gai hăng tơlơi thâo git gai hơkru\ mơ\ng gưl mơnuih ngă kông `ơn; pơ[uh brơi tong ten jơlan hơdră mơ\ Ping gah Cộng sản Việt Nam pơtrun jing djơ\ lăp biă mă Mơ\ng khul hơkru\ anai, phung pơlir hơbit kông `ơn hăng mơnuih ngă hmua dưi ako\ pơjing hăng [ơ [rư\ pơđ^ tui pran kơtang prong prin mơ\ng `u. Khul ngă hrom kông `ơn-mơnuih ngă hmua 1930-1931 mơ\ ano\ kơtang hloh le\ Xôviết Nghệ Tĩnh jing sa tơlơi hrăm lui hlâo blung a mơ\ng Ping gah laih anun mơnuih [ôn sang hơkru\, prăp rơmet kơ tal Kơsung blah prong Tơgu\ hơkru\ Blan }ơpăn thun 1945. - Tơgu\ pơkơdong ru\ glăi ling tơhan ngă bruă hơkru\ tơdơi kơ ayăt Prang ngă sat [rưh hmiah đơi mơ\ng 1932-1935 Amăng hơdôm thun 1932-1934, khă ayăt Prang ngă sat kơtang tit hai, [ing mơnuih ping gah cộng sản Việt Nam ăt kjăp tơlơi pơmin pran jua khin hơtai blah ngă, ako\ pơdong glăi anom bruă pơtum mơnuih [ôn sang. Truh ako\ thun 1935, tơhan hơkru\ Việt Nam dưi ru\ glăi. Dơ\ng mơ\ng lơ 27- 31/3/1935 [ơi Ma Kao (Áo Môn, dêh ]ar Kha]) hơmâo pơphun jơnum khua mua apăn bruă lok sa Ping gah Cộng sản Đông Dương. Jơnum anai hơmâo pơsit lu hră pơtrun yom, ruah khua mua apăn bruă Gơnong dlông 13 ]ô yua kơ ơi Lê Hồng Phong ngă khua git gai. - Khul ngă hrom mơnuih [ôn sang ngă pô 1936-1939 Amăng hơdôm thun 1936-1939, thâo tong ten tơlơi 62 pơmin kiăng git gai mơ\ng Jar kmar Cộng sản laih anun lăng nao tơlơi gêh gal tơlơi pơhing gru phun mơ\ng bruă hơkru\ [ơi dêh ]ar ta, Ping gah Cộng sản Đông Dương hơmâo pơsit ba tơbiă jơlan hơdră phrâo: jăng jai aka lăi pơthâo boh pia kơ bruă mă ‘’Blah pơrai ayăt Prang’’ hăng ‘’Hrui mă lo\n hmua mơ\ng [ing pơdrong ngă khua kơtư\ juă pioh pơpha kơ mơnuih [ôn sang ngă hmua’’, kơnong pôr pơthâo ako\ bruă anăn ‘’Rơngai mơai, mơnuih [ôn sang ngă khua pô, asơi huă, ao buh, rơnuk rơnua’’; ako\ pơjing khul djop djuai ania pơlir hơbit pơkơdong glăi ayăt bơrơsua lo\n ia [ơi Đông Dương, mă yua hơdră hơkru\ pơkơdong hlong pơhaih rơđah găl kơđi yơh phun, lir hơbit hăng hơkru\ pơkơdong blah ngă hơgo\m, [u găl tơlơi phiăn tu\ mơ\n kiăng blah glăi [ing ayăt roh. Khul ngă hrom mơnuih [ôn sang ngă pô thun 1936- 1939 sa wơ\t dơ\ng pơdah rai tơlơi gơgrong pô kơsung nao hlâo mơ\ng gưl mơnuih mă bruă ngă kông `ơn ăt kah hăng tơlơi thâo thăi pơphun bruă, iâu pơtum ling tơhan, tơlơi thâo ngă hrom, bruă glăm ba mơ\ng djuai ania hăng bruă glăm ba mơ\ng gưl mơnuih git gai, djuai ania hăng jar kmar mơ\ng Ping gah Cộng sản Đông Dương. -Tơlơi jak iâu pơklaih rơngai djuai ania thun 1939-1945 Blan 9/1939,Tơlơi blah wang prong ro\ng lo\n tơnah tal II pơphun hơmâo. {ing ayăt pơblư\ kơnuk kơna [ơi dêh ]ar arăng gơ`u wai lăng tơgu\ dong yơh. Gơ`u pơmin rai sa bruă mă sat kơsung blah hlom bom hăng hmar biă mă đam nao pơ djop anom bruă ping gah cộng sản, laih dơ\ng kơtưn ngă tui jơlan hơdră ngă sat taih ]o\m, kơtư\ juă, hyu e\p pơdjai lui tơlơi dưi kiăng hơdip mơ\ng mơnuih [ôn sang, tơlơi dưi ngă pô mơnuih [ôn sang Việt Nam hơmâo blah bơrơsua glăi mơ\ng thun 1936-1939. Ping gah Cộng sản Đông Dương khom ruk đuăi nao pơ anih mă bruă hơgo\m. 63 Rơnu] blan 9/1939, Ping gah pơsit: ‘’Mông gêh gal [ơi Đông Dương amra yăk nao pơsir bruă djuai ania pơklaih rơngai’’1. Blan 9/1940, ayăt sat [ai Japan mut rai pơ Đông Dương. Prăng - Japan mă tơngan nao rai ngă sat kơ bruă hơkru\ Việt Nam. Lo\n ia le# h^ amăng mông tơnap tap đut hlah ‘’sa tơkuai mơ\ dua arăt hre\ rôt’’. Tơlơi bơdjơ\ sao hil rơ\t kơtang tit kơplah wah abih djuai ania Việt Nam hăng ayăt Prang laih anun ayăt sat [ai Japan jai hrơi kơtang hloh. Lu tal tơgu\ blah, blah hăng ling tơhan djă phao kơtuang pơphun blung a kơ rơnuk tơgu\ hơkru\ phrâo hơmâo yơh, [uh rơđah biă `u tal tơgu\ blah Bắc Sơn (blan 9/1940), tal tơgu\ blah Nam Kỳ (blan 11/1940) hăng tơlơi rung răng pơblư\ kơnuk kơna [ing ayăt [ơi Đô Lương (blan 01/1941). To\ tui dơ\ng, Jơnum lok năm, hrơi năm, Jơnum lok ]ơpăn mơ\ng Khua mua apăn bruă Ping gah2 hơmâo ngă pơgiong bruă bơblih anăp mă bruă git gai hơkru\ Việt Nam amăng rơnuk phrâo. {ơi Mông jơnum Gơnong dlông lok ]ơpăn, Ping gah ta hơmâo pơsit ano\ yom mơ\ng bruă hơkru\Đông Dương jing bruă hơkru\ pơklaih rơngai djuai ania; ayăt roh phun mơ\ng __________ 1. Ping gah Cộng sản Việt Nam: Hră pơtrun mơ\ng Ping gah abih dop, Sđd, hơdrôm. 6, bơnah. 756. 2. Jơnum gơnong dlông ping gah lok 6 lơ 06/11/1939 [ơi Bà Điểm (Hóc Môn, Gia Định) gah tơlơi git gai mơ\ng Khua git gai phun Nguyễn Văn Cừ. Jơnum gơnong dlông lok lok tơjuh mơ\ng lơ 06 truh lơ 09/11/1940 [ơi plơi Đình Bảng (Từ Sơn, Bắc Ninh). Jơnum gơnong dlông lok 8 mơ\ng lơ 10-19/5/1941 [ơi Pác Pó (Cao Bằng) gah tơlơi git gai mơ\ng khua phun Nguyễn Ái Quốc. 64 djuai ania le\ ayăt Prang hăng ayăt sat [ai Japan. Bruă mă pơklaih rơngai djuai ania le\ bruă mă hrom mơ\ng abih bang mơnuih [ôn sang [u djơ\ lăi bruă mă hơjăn mơ\ng gưl mơnuih ngă kông `ơn hăng mơnuih ngă hmua đô] ôh. Lăng nao tơlơi pơhing sit nik mơ\ng bruă hơkru\, Ping gah hơmâo jơlan hơdră lui jăng jai boh pia anăn ‘’blah pơrai pô khua lo\n, pơpha lo\n kơ mơnuih ngă hmua kai ]uar’’, hăng boh pia anăn ‘’pơhrui mă lo\n [ing ayăt sua mă hăng [ing ngă kơnuă pơpha kơ mơnuih ngă hmua [un rin’’; pơpha glăi mơ\ng plơi pla, pơhro\ jia, pơhro\ kơmlai. Jơlan hơdră ako\ pơjing Khul djop djuai ania pơlir hơbit phara kơ hơdôm dêh ]ar Việt Nam, Lao, Kur. Tơdơi kơ jơnum, abih bang Ping gah, mơnuih [ôn sang prăp rơmet kơ bruă mă djop mơta pioh anăp nao kơ bruă tơgu\ blah hăng ling tơhan hơmâo phao kơtuang, bơrơsua glăi gong gai kơnuk kơna. Gah yu\ tơlơi git gai mơ\ng Ping gah, ling tơhan hơkru\ Việt Nam (hơmâo wơ\t ling tơhan ngă kơđi ]ar hăng tơhan blah ngă) [u pơdơi ôh đ^ prong kơtang tui. Khul tơhan Việt Minh (ako\ pơjing lơ 19/5/1941) jing h^ bơbung sang hrom mơ\ng abih bang djop ling tơhan khăp kơ lo\n ia Việt Nam, jing hre\ tô nao rai pơtruh Ping gah hăng mơnuih [ôn sang. Lơ 22/12/1944, Grup Việt Nam hyu pơtô lăi pơklaih rơngai amăng ling tơhan pơphun hơmâo. Amăng lu anih hơkru\, abih dua ling tơhan kơđi ]ar hăng ling tơhan blah ngă jai hrơi prong tui hmar biă mă. Dơ\ng mơ\ng rơnu] thun 1944 truh ako\ thun 1945, ping gah [ing ayăt sat [ai răm [ăm na nao amăng tơdron blah. Blan 8/1944, Paris dưi pơklaih rơngai, kơnuk kơna blah wang yua khua tơhan krên dên Dờ Gôl (C. de Gaulle) đ^ apăn bruă kơnuk kơna. {ơi Đông Dương, ayăt Prang pok pơhai bruă ngă, tơguan mông gêh gal hlong pơblư\ glăi ayăt 65 Japan. Thâo rơđah tơlơi pơmin sat mơ\ng ayăt Prang, mlam lơ 09/3/1945, Japan pơblư\ kơnuk kơna Prang [ơi abih bang amăng Đông Dương. Sa amăng dua ayăt hu\i rơhyưt hloh mơ\ng mơnuih [ôn sang djuai ania Việt Nam rơbuh laih yơh. {ơi anăp tơlơi bơblih hmar djơh hăng anun tơlơi pơhing [ơi ro\ng lo\n tơnah hăng amăng dêh ]ar, Jơnum Khul khua mua apăn bruă phun Gơnong dlông Ping gah pok pơhư prong pơtum jơnum [ơi Đình Bảng (Bắc Ninh) lơ 09/3/1945, ba tơbiă hră pơ]râo lăp djă pioh amăng gru phun (lơ 12/3/1945) ‘’Japan-Prang bơpơnah nao rai laih anun bruă ngă mơ\ng [ing ta’’. Ngă tui hră pơ]râo mơ\ng Ping gah, dơ\ng mơ\ng mơkrah blan 3/1945, khul hơkru\ blah ayăt Japan, pơklaih rơngai lo\n ia pơtrut bruă ngă jao hơdră bruă gum hrom prong hloh. Hrom hrom hăng bruă mă blah ngă hăng ling tơhan hơmâo phao kơtuang blah ayăt Japan, khul ngă hơkru\ ‘’Pơrai h^ hơjai dưm pơdai, pơsir tơlơi ư\ rơpa [ơ\i’’ yua Ping gah jak iâu jing h^ khul ngă bruă kơđi ]ar lu mơnuih nao ngă hrom aka [u hơmâo djơ\ ôh. Tơlơi tơgu\ hơkru\ tơgu\ blah dơluh đ^ kơtang aka tom hơmâo djơ\ lơi. Tơdơi kơ hrơi ayăt Japan pơblư\ kơnuk kơna Prang, Việt Minh hlong git gai mơnuih [ôn sang tơgu\ blah [ơi Hiệp Hòa (Bắc Giang), Tiên Du (Bắc Ninh), Bần Yên Nhân (Hưng Yên). {ơi Quảng Ngãi, [ing mơnă arăng krư\ yua kơđi ]ar [ơi sang mơnă Ba Tơ tơgu\ hơkru\, ako\ pơjing grup tơhan plơi blah đuăi Ba Tơ. Tong krah blan 4/1945, Jơnum bruă ling tơhan hơkru\ pơ Bắc Kỳ, ako\ pơjing Jơnum min Ling tơhan hơkru\ Bắc Kỳ. Lơ 16/4/1945, Tổng bộ Việt Minh ba tơbiă hră pơ]râo trun ako\ pơjing Jơnum min Djuai ania pơklaih rơngai Việt Nam, Lơ 15/5/1945, djop ling tơhan blah ngă djă phao kơtuang Việt Nam dưi pơlir hơbit jing ling tơhan pơklaih rơngai Việt Nam (Việt Nam Giải phóng quân). Lơ 04/6/1945, Anih rơngai laih [ơi Việt Bắc hơmâo năm boh tơring ]ar: Cao 66 Bằng, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Hà Giang, Tuyên Quang, Thái Nguyên dưi ako\ pơjing hăng pơphun hơmâo. Tơjuh boh anih hơkru\ blah ayăt Japan ăt to\ tui hơmâo ako\ pơjing soh. {ơi hơdôm boh plơi prong, khul ngă hơkru\ tơgu\ blah hăng kơđi ]ar mơ\ng kông `ơn, ]ơđai sang hră gưl phun, ]ơđai sang hră gưl prong, mơnuih s^ mơdrô pơdrong [ơ[iă,…đ^ kơtang. Tơlơi pơhing gêh gal tơgu\ hơkru\ tu\ yua [ơi anăp giăm ]i truh yơh. - Hơkru\ Blan }ơpăn thun 1945 Amăng mông gêh gal pơkơdong glăi blah ayăt Japan glăk đ^ kơtang amăng djop anih lơ\m dêh ]ar le\ hmư\ tơlơi pơhing pơthâo kơ ayăt sat [ai Japan [iă yơr tơngan [ing tơhan lu dêh ]ar truh laih. Lơ 13/8/1945, Gơnong dlông Ping gah hăng Phun git gai Tổng bộ Việt Minh hơmâo tơlơi pơtrun ako\ pơjing Jơnum min tơgu\ hơkru\đơ đam dêh ]ar. Lơ\m 11 mông mlam hrơi anun, Jơnum min Tơgu\ hơkru\ ngă hră pơtrun gah ling tơhan mrô 1, iâu pơthưr abih bang mơnuih [ôn sang tơgu\đ^ yơh. Lơ 13/8/1945, Jơnum đơ đam dêh ]ar mơ\ng Ping gah pok pơhai [ơi Tân Trào (Tuyên Quang). Jơnum hơmâo ngă hră pơtrun jak iâu hăng git gai abih bang mơnuih [ôn sang tơgu\ hơkru\ blah ngă, pơdah thâo hơdôm bruă kiăng ngă je] ame] kơ bruă pơtom hiăp amăng lăm, pơtom hiăp gah rơngiao amra ngă tui mơtam tơdơi kơ dưi bơrơsua mă gong gai kơnuk kơna hăng pơsit 10 jơlan hơdră prong mơ\ng Khul djop tơdron blah Việt Minh. Jơnum đơ đam dêh ]ar mơ\ng Ping gah phrâo pơđut mơtam Jơnum min Quốc dân yua kơ Tổng bộ Việt Minh iâu pơtum ăt pok pơhai ([ơi Tân Trào, Tuyên Quang) lơ\m lơ 16/8/1945. Jơnum anai hơmâo dong yua jơlan hơdră tơgu\ hơkru\ blah ngă prong mơ\ng Ping gah, 67 pơsit ako\ pơjing Jơnum min Pơklaih rơngai djuai ania Việt Nam yua kơ Hồ Chí Minh ngă Khua mir sir. Hmư\ tui tơlơi pơtrun Tơgu\ hơkru\ blah ngă abih bang, djop anih amăng dêh ]ar, mơnuih [ôn sang ha pran jua tơgu\ blah nao bơrơsua gong gai kơnuk kơna: Hà Nội (lơ 19/8), Thanh Hóa, Bắc Ninh, Ninh Bình, Thái Nguyên, Sơn Tây (lơ 20/8); Yên Bái, Bắc Kạn, Tuyên Quang, Nam Định, Nghệ An, Ninh Thuận, Tân An (lơ 22/8); Hải Phòng, Hà Đông, Hòa Bình, Quảng Bình, Quảng Trị, Bình Định, Lâm Viên, Gia Lai, Tân An, Bạc Liêu (lơ 23/8). Lơ 23 blan 8, mơnuih [ôn sang hơkru\ hơmâo ngă pô laih plơi prong Huế. Lơ 24 blan 8, gong gai kơnuk kơna djă amăng tơngan mơnuih [ôn sang laih [ơi hơdôm tơring ]ar Hà Nam, Quảng Yên, Dak Lak, Phú Yên, Gò Công. Lơ 25 blan 8, tơlơi hơkru\ tu\ yua sit nik [ơi [ôn prong Sài Gòn. Hrơi anun mơ\n, tơlơi tơgu\ blah hơmâo ba glăi boh tu\ yua [ơi lu tơring ]ar kah hăng Sóc Trăng, Long Xuyên, Vĩnh Long, Bà Rịa, Tây Ninh, Bến Tre, Lạng Sơn, Phú Thọ, Kon Tum, Bình Thuận… Lơ 28 blan 8, gong gai kơnuk kơna hơmâo glăi amăng tơngan mơnuih [ôn sang [ơi Đồng Nai Thượng hăng Hà Tiên. Tui anun, kơnong amăng 15 hrơi (yap mơ\ng lơ 13 truh lơ 28/8/1945), tal kơsung blah hơmâo bơrơsua glăi gong gai kơnuk kơna tu\ yua amăng đơ đam dêh ]ar. Lơ 02/9/1945, [ơi Tơdron Lăk Ba Đình, Hà Nội, [ơi anăp hơdôm hơpluh rơbăn ]ô mơnuih [ôn sang phrâo dưi pơklaih rơngai mơ\ng tơlơi ngă hlun mơnă, Khua mir sir Hồ Chí Minh pơ ala kơ Kơnuk kơna jăng jai kơdrưh ang pơđok hră Tuyên ngôn độc lập (Pôr pơthâo tơlơi rơngai laih), pơ anăn rai lo\n ia kơnuk kơna Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. 68 Tơlơi Hơkru\ Blan }ơpăn thun 1945 jing sa bruă mă hing ang prong biă mă amăng gru phun ]ih pioh bruă hơkru\ mơ\ng djuai ania Việt Nam: klơi bră hre\ ]ơwăk hruă tơkai ngă hlun mơnă mơ\ ayăt Prang hăng ayăt sat [ai Japan ]ăp mơnuih [ôn sang ta rơbêh 80 thun ră anai dưi taih trơ\i, phơ\i pơrai lui laih, rơnuk tơhan pơtao ngă khua kơtư\ juă tom git gai hăng do\ amăng rơbâo thun dưi pơdlưh h^ laih mơ\n. Lo\n ia ta dơ\ng mơ\ng sa boh lo\n ia yua arăng git gai bơrơsua mă jing sa boh dêh ]ar rơngai laih hăng rơnuk kơnuk kơna mơnuih [ôn sang ngă pô hăng hơdră cộng hòa; mơnuih [ôn sang dơ\ng mơ\ng [ing ngă hlun mơnă jing mơnuih pơklaih rơngai mơai ta yơh, ngă pô kơ lo\n ia; Ping gah ta dơ\ng mơ\ng sa ping gah mă bruă [u găl kơđi, jing sa ping gah apăn bruă git gai, tal blung a mă yua ia rơgơi, tơlơi kơhnâo thâo pơ]eh phrâo pơtô ba jơlan hơdră Mác - Lênin, git gai tu\ yua hơdôm tal hơkru\ tơgu\ [u hơmâo dram gơnam hơge\t ôh [ơi sa boh dêh ]ar yua [ing ayăt wai lăng. 3. Tơlơi tơgu\ blah pơgang ano\ rơngai kơ djuai ania hăng ako\ pơdong lo\n ia Việt Nam pơlir sa, ngă khua pô hăng thâo rơgơi (mơ\ng thun 1945 truh ră anai) 3.1. Tơlơi tơgu\ blah pơkơdong glăi ayăt Prang 1945-1954 - Thun blung a ako\ pơdong hăng pơgang kơnuk kơna kông-nông (1945-1946) * Ako\ pơdong hăng pơkjăp gong gai mơnuih [ôn sang ngă khua Tơdơi kơ phrâo pơphun hơmâo, lo\n ia Việt Nam Dân chủ Cộng hòa hơmâo bong glăi hăng lu tơlơi tơnap tap, lông lăng. Gah rơngiao le\ [ing ayăt hue lăng kiăng kơp^ kơpet pơdjai lui h^ kơnuk kơna hơkru\ phrâo ]ơđai mơda, amăng lăm le\ 20 69 rơbăn ]ô ling tơhan Tưởng Giới Thạch lăi mơ\, ngă tơhan djru kơ lu dêh ]ar ngă gơ\p, yua hơmâo tơlơi djru mơ\ng ling tơhan Mi, luh rai tơket tơkeng pơ kual gah Kơdư, pơdong puih kơđông dơ\ng mơ\ng gah Kơdư vĩ tuyến 16 truh pơ guai dêh ]ar Việt - Trung (Việt Nam hăng Kha]). Pơ kual Dơnung le\ rơbêh sa rơbăn ]ô ling tơhan dêh ]ar Angle, ăt mă anăn lăi tơhan ngă gơ\p mơ\ng lu dêh ]ar mơ\n, mut rai pơdlưh tơhan Japan mơ\, pung kơ djru ayăt Prang pơwơ\t glăi bơrơsua lo\n ia Việt Nam ta dơ\ng. Tơlơi [uh [o# mơta hơdôm hơpluh rơbăn ]ô ling tơhan Tưởng, Angle, Prang, Japan,… [ơi lo\n ia ta hơmâo ngă gêh gal kơ [ing kơnuă gơ`u kah hăng Việt quốc (Việt Nam Quốc dân Đảng), Việt cách (Việt Nam Cách mạng đồng minh Hội),… tơgu\ rai blah pơrai tơhan hơkru\ kah hăng yang ngă mơtam. Lơ\m anun, tơlơi ư\ rơya rơpa mơhao prong kơtang tit yua jơlan hơdră kơtư\ juă mơ\ng ayăt Prang hăng ayăt sat [ai Japan ngă rai, ngă djai hơdôm klăk ]ô mơnuih, lơ\m anun ]i hơmâo glăi dơ\ng. Tơlơi truh lo\n adai ngă hơmâo na nao. Prăk kăk kông ngăn dêh ]ar hơ hur amăng dro\ng đô]. Rơbêh 90% mrô mơnuih [ôn sang [u thâo hră,… Hơdôm tơlơi tơnap tap pơrơkua nao rai pơtrut h^ bưng bôt djuai ania dong [ơi anăp ‘’rơbâo k^ yôl [ơi sa arăt [u\’’. {ơi anăp kơ tơlơi pơhing djơh hăng anun, Ping gah hăng Kơnuk kơna lo\n ia Việt Nam Dân chủ Cộng hòa yua kơ Hồ Chí Minh ngă Khua mir sir ba ako\ git gai djơ\ biă mă kơ bruă hơkru\ Việt Nam, găn rơgao tui [ơ[rư\ tơlơi tơnap tap, lông lăng anun. Tal pơphun ple\ hră ruah khua lơ 06/01/1946 tu\ yua biă mă, hơmâo ruah khua mua pơ ala mơnuih [on sang dêh ]ar gưl I lo\n ia Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Tơdơi kơ tal ple\ hră ruah khua, glông bruă gong gai kơnuk kơna djop gưl dưi dăp bruă djop djel. 70 Blan 3/1946, Kơnuk kơna pơlir hơbit rơnuk blah ngă yua kơ Hồ Chí Minh ngă Khua mir sir dưi ako\ pơjing rai. Lơ 09/11/1946, Anom bruă khua pơ ala mơnuih [ôn sang dêh ]ar tu\ư pơsit h^ Phiah phiăn mơ\ng lo\n ia Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Tal blung a amăng gru phun ]ih pioh Việt Nam, glông bruă kơnuk kơna, hơmâo wơ\t anom bruă ]ih pơkra tơlơi phiăn, anom bruă ngă tui tơlơi phiăn hăng anom bruă pơgang tơlơi phiăn dưi ako\ pơjing tui hăng tơlơi pơtrun hăng ano\ kiăng: mơ\ng mơnuih [ôn sang, yua mơnuih [ôn sang hăng kơ mơnuih [ôn sang. Hơdôm bruă kiăng ngă [ơi anăp mơtam mơ\ng bruă ngă ‘’tơgu\ blah, pơkjăp glăi lo\n ia’’ dưi pơtrut kơtang. Bruă blah glăi hăng ayăt ư\ rơpa, ayăt pơlu\k mơgu… dưi hơmâo djop tơring ]ar, djop anom bruă, djop gưl hur har ngă tui hăng lu hơdră thâo pơ]eh phrâo laih anun tu\ yua. Tơlơi ư\ rơpa kơdu\n đuăi yơh sa yak. Bruă jak iâu kơtưn ngă hmua pơkra pơjing, pơkrem kơdeng pơphun lu anih. Hơdôm jơlan hơdră kơ hmua ia, lo\n tơnah, duh jia hăng pơtrut pơsur mơnuih ngă hmua dưi ]ih pơkra ngă tui amăng tơlơi phiăn. Blan 01/1946, Kơnuk kơna pơkra rai prăk hla Việt Nam. Bruă pơhơđong mơnuih [ôn sang, brơi hrăm hră hơmâo ba glăi boh tơhnal tu\ yua prong prin. Hơdôm klăk ]ô mơnuih dưi pơklaih mơ\ng tơlơi [u thâo hră pơlu\k mơgu. Tơlơi do\ dong [ong huă rơguăt phrâo hăng boh pia pơđ^ tui pran jua tơlơi thâo hluh lăng bơkơnar, ngă khua pô, thâo rơgơi, bơwih brơi Dêh ]ar hơmâo sa yak dơ\ng pơđ^ kyar. Hơdôm boh tơhnal dưi ngă amăng bruă kơđi ]ar, tơlơi bơwih [ong huă, gru grua hiam klă amăng thun tal blung ako\ pơdong rơnuk gong gai phrâo le\ sa tơhnal phun kiăng ngă tui djơ\ ba glăi boh tu\ yua amăng bruă pơgang boh tơhnal Hơkru\ Blan ]ơpăn. 71 *Pơgang boh tơhnal Hơkru\ Blan }ơpăn thun 1945 {ơi anăp tơlơi pơmin sat phă pơrai mơ\ng ayăt, Ping gah, Kơnuk kơna, ba ako\ le\ Khua mir sir Hồ Chí Minh, hơmâo pơtrun lu jơlan hơdră rơgơi kơhnâo, rơ-un muăn, bong glăi tu\ yua hăng tơlơi pơmin sat laih anun hơdră mơne] soh sat hu\i rơhyưt mơ\ng [ing gơ`u. Ako\ thun 1946, lơ\m tơhan Tưởng Giới Thạch hăng ayăt Prang bơtu\ ư nao rai, e\p mơne] sat ]i ba nao ling tơhan Prang pơ kual gah Kơdư pơhrua tơhan Tưởng Giới Thạch, Khua mir sir Hồ Chí Minh hơmâo k^ hăng Prang sa pok Hră pơkôl jăng jai lơ 06/03/1946. Tui hăng anun, Kơnuk kơna Prang hơmâo tu\ yap laih kơnuk kơna lo\n ia ta djơ\ tơlơi phiăn. Bơ tơhan Tưởng Giới Thạch le\ [u hơmâo tơlơi hơge\t dơ\ng tah kiăng der wer do\ glăi [ơi Việt Nam. {ing ta pơđuăi h^ [iă laih ayăt hu\i rơhyưt pioh pơtum nao sa tơdu\ hơ`ueng pơkơdong glăi ayăt phun do\ glăi le\ Prang đô]. Kiăo tui anun, amăng bruă bơkơtuai nao rai Việt Nam hăng Prang mơ\ng blan 7 truh blan 9/1946 [ơi Phôngtennơblô dêh ]ar Prang, djop tơlơi gir run kiăng pơtom hiăp mơ\ng ta lêng kơ nao amăng jơlan đut soh. Tơlơi pơhing jing h^ ]ơtăng biă mă yơh mông anun. Kiăng pơdah thâo rơđah tơlơi kiăng mơ\ng mơnuih [ôn sang Việt Nam, tal nao ]uă dêh ]ar Prang, Khua mir sir Hồ Chí Minh hơmâo k^ hăng khua pơ ala Kơnuk kơna dêh ]ar Prang sa pok Hră pơkôl jăng jai lơ 14/9/1946, pơtrun sa, dua mơta tơlơi ngă hrom bơwih [ong huă, gru grua hiam kơplah wah Prang hăng Việt Nam, kơ bruă pơdơi blah ngă hăng ako\ bruă bơkơtuai to\ tui dơ\ng mơ\ng dua bơnah. Yua kơ anun, ta hơmâo dơ\ng 3 blan rơnuk rơnua pioh prăp lui ling tơhan kơ djop mơta pioh tơgu\ blah ayăt sui thun hlăk mông anai. 72 - Tal blah ngă đơ đam dêh ]ar pơkơdong glăi ayăt Prang (1946-1954) Hăng tơlơi pơmin ngă sat rai bơrơsua glăi lo\n ia ta, ayăt Prang e\p mơne] pok prong tơlơi blah wang Đông Dương. Gơ`u kơsung blah na nao amăng kual laih pơklaih rơngai mơ\ng ta [ơi kual Dơnung, blah bơrơsua mă hơdôm boh tơring ]ar, [ôn prong gah Kơdư, pơ]uih pran jua kơtang biă [ơi Hà Nội,… {ơi anăp kơ tơlơi pơhing jai hrơi jai je] ame], Gơnong dlông Ping gah hơmâo jơnum pơ]rông hăng ngă hră pơ]râo kơ djop tơring ]ar ‘’Abih bang prăp lui yơh’’. Djop puih kơđông ling tơhan blah ngă hơmâo hmư\ hiăp pơtrun, mut nao amăng anih tơgu\ blah. Lơ\m 8 mông tlam mơmo\t lơ 19/12/1946, tơlơi pơtrun blah ngă dưi ba tơbiă. Ling tơhan hăng mơnuih [ôn sang pơnah phao kơsung blah ayăt Prang. Tơlơi jak iâu đơ đam dêh ]ar tơgu\ blah mơ\ng Khua mir sir Hồ Chí Minh pôr dưi pơtruh hyu djop anih amăng dêh ]ar. Lơ 22/12/1946, Khul khua mua git gai phun ping gah dêh ]ar ngă hră pơ]râo trun Abih bang mơnuih [ôn sang tơgu\ blah. Tơlơi jak iâu đơ đam dêh ]ar tơgu\ blah mơ\ng Khua mir sir Hồ Chí Minh hăng hră pơtrun Abih bang mơnuih [ôn sang tơgu\ blah mơ\ng Khul khua mua git gai phun ping gah dêh ]ar jing h^ jơlan hơdră pơtrun blah ngă pơdah rai sa bruă mă khut khăt, pơđôm ba tơlơi pơmin, ano\ kiăng, jơlan hơdră blah ngă mơ\ng mơnuih [ôn sang, abih bang mơnuih [ôn sang blah ayăt, sui thun, gir run mă pran jua ta pô hăng amra dưi tu\ yua. Tơlơi blah wang đơ đam dêh ]ar pơkơdong glăi ayăt Prang mơ\ng mơnuih [ôn sang ta sui truh 9 thun, dơ\ng mơ\ng lơ 19/12/1946 truh blan 7/1954. Thun blan anun, [ing ta ngă tui jơlan hơdră: blah ngă rah, ako p\ ơdong lo\n ia rah, mơnuih [ôn 73 sang ta hơmâo găn rơgao lu tơlơi tơnap tap gleh glar, pơsăn drơi jăn, blah ngă dưi tu\ yua lu hing ang amăng djop bruă gah ling tơhan, kơđi ]ar, bơwih [ong huă, gru grua hiam, pơtom hiăp,… Khă tơlơi pôr lăi ‘’ta lui abih yơh’’ samơ\ [uh rơđah, bruă ako\ pơdong Ping gah ăt dưi kơtưn đ^ ngă kjăp na nao. Thun 1950, mrô mơnuih ping gah đ^ tui rơbêh 70 rơbăn ]ô. Blan 02/1951, Jơnum ruah khua ping gah tal II dưi pơphun tu\ yua [ơi Tuyên Quang. Tơdơi kơ jơnum ruah khua, Ping gah ta ba tơbiă bruă mă pơhaih yơh hăng mă anăn ping gah le\ Ping gah Mă bruă Việt Nam. Khul blah ngă Việt Minh hăng Khul Pơlir hơbit Liên Việt pơmut jing h^ Khul gum hơbit Liên Việt. Kơnuih mơ\ng Ping gah hăng Kơnuk kơna ta jai hrơi dưi pơbu\ đ^ amăng jar kmar. Mơ\ng blan 01/1950, dêh ]ar Kha], Liên Xô, tơdơi kơ anun lu dêh ]ar mơnuih [ôn sang ngă khua pô pơ kual Ngo\ Mi ko# (Đông Âu) [ơ [rư\ tu\ yap Kơnuk kơna Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Amăng tơdron blah hăng ling tơhan, [ing ta blah dưi prong biă mă amăng tal blah ngă [ơi Việt Bắc (mơ\ng lơ 7 blan 10 truh lơ 21/12/1947, tal blah ngă [ơi guai dêh ]ar (mơ\ng lơ 16 blan 9 truh lơ 18/10/1950), ngă hro\ h^ tơlơi kơtang mơ\ng [ing ayăt, khom pơklaih rơngai [ơi lu anih amăng kual lo\n prong rơhaih, pơhluh jơlan rô nao rai [ơi guai dêh ]ar Việt - Trung, pok pơhư prong anih ngă hơkru Vi \ ệt Bắc, tu\ mă tơlơi dưi amăng bruă dăp hơdră blah wang hăng tơgu\ hơkru\ amăng kơđi ]ar pơ kual gah Kơdư (Bắc Bộ). Blan 9/1953, Ding jum kơđi ]ar ba tơbiă ako\ bruă kơsung blah bơyan Puih Phang, ngă lui ruh h^ ako\ bruă Nava. Ako\ blan 12/1953, Ding jum kơđi ]ar pơsit ako\ bruă mơ\ng Anom bruă phun ping gah Ling tơhan dêh ]ar ruah mă Điện Biên Phủ ngă anih blah ngă phun hăng ayăt. 74 Lơ\m 1 mông ]i tlam lơ 13/3/1954, ling tơhan ta hmư\ hiăp pơtrun brơi pơnah phao kơsung blah pơ anih ayăt Prang pơanăn ‘’Anom kjăp phik [u dưi mut nao ôh’’ mơ\ng ayăt Prang, hơmâo ayăt Mi djru man pơdong brơi [ơi hlung dlam (dơlăm) Điện Biên Phủ. Tơdơi kơ klâo wơ\t kơsung blah, truh lơ 07/05/1954, anih group tơhan phun Điện Biên Phủ mơ\ng ayăt do\, ta blah pơrai abih laih; 16.200 ]ô tơhan, wơ\t khua git gai phun tơlơi blah ngă anai mơ\ng ayăt, [ing ta hơmâo pơdjai lui laih hăng hơmâo mă hơdip. Abih bang phao kơtuang, hơjai gơnam tam mơ\ng ayăt hơmâo mă abih hăng ]uh pơrai lui, 62 boh rơdêh por ayăt, ta pơnah djơ\ le# trun h^. Tal blah dưi h^ [ơi Điện Biên Phủ jing boh tơhnal [ơi anăp mơta mơtam, dlông hloh prong hloh mơ\ng tal kơsung blah bơyan puih Phang thun 1953-1954, jing kah hăng [ơi kơ]ong ]ư\ dlông hing ang amăng 9 thun blah ngă pơkơdong glăi ayăt Prang, ngă gêh gal tơhnal phun kơ tơlơi tơgu\ hơkru\ blah ngă amăng tơdron blah kơđi ]ar pơtom hiăp ăt dưi tu\ yua mơ\n. Lơ 21/7/1954, Hră pơkôl Geneve dưi k^ kơđo\m, pơđut h^ yơh tal blah wang bơrơsua lo\n ia mơ\ng ayăt Prang, hơmâo tơlơi djru pran hrom mơ\ng dêh ]ar Mi [ơi Đông Dương. Prang khom ru\k tơhan phun, glăi pơ dêh ]ar gơ`u pô. Kual gah Kơdư dêh ]ar ta pơklaih rơngai abih bang hăng bơblih nao kơ sa yak bruă phrâo ]răn ngă hơkru\ mơnuih mơnam xã hội chủ nghĩa. 3.2. Rơnuk tơgu\ blah pơkơdong glăi ayăt Mi hăng tơgu\ hơkru\ kiăng pơlir hơbit Lo\n ia (1954-1975) - Tơlơi pơhing bruă mă mơ\ng tơlơi hơkru\ Việt Nam tơdơi kơ thun 1954 Tơdơi kơ blan 7/1954, lo\n ia ta jăng jai pơpha jing dua 75 kual. Wơ\t tơdah r^m kual hơmâo bruă mă glăm ba phara (kual gah Kơdư anăp nao jơlan hơdră chủ nghĩa xã hội, kual Dơnung ăt tơgu\ hơkru\ ngă tui bruă hơkru\ djuai ania mơnuih [ôn sang ngă pô, anăp nao kiăng pơlir Lo\n ia jing sa) samơ\ abih dua kual ngă hrom sa bruă glăm ba, tơhnal pơkă hrom, anun le\ pơkơdong glăi hăng ayăt Mi laih anun [ing ngă kơnuă, khom pơklaih rơngai kual Dơnung, pơgang kual gah Kơdư, ngă giong bruă hơkru\ djuai ania mơnuih [ôn sang ngă khua pô, pơlir truh kih lo\n ia jing sa, ngă gêh gal kiăng abih bang amăng dêh ]ar rôk tui jơlan hơdră chủ nghĩa xã hội. - Bruă mă ako\ pơdong, pơgang rơnuk lo\n ia kơnuk kơna xã hội chủ nghĩa [ơi kual Kơdư (1954-1975) Tơdơi kơ Hră pơkôl Giơnevơ dưi k^ kơđo\m, kual gah Kơdư Việt Nam dưi rơngai laih, bruă hơkru\ djuai ania mơnuih [ôn sang ngă khua pô hơmâo ngă giong laih mơ\n, Ping gah hơmâo jơlan hơdră bơblih jing ngă hơkru\ mơnuih mơnam ngă khua pô xã hội chủ nghĩa. Ngă tui bruă ru\ glăi pơsir tơlơi răm [ăm rơnuk blah ngă, tơdơi kơ thun, tal bơblih bruă lo\n hmua (wơ\t tal bơblih rơnuk do\ blah ngă), khă ngă soh glăi [iă amăng bruă pơphun ngă tui, samơ\ boh yom phun mơ\ng bruă bơblih hơdră lo\n hmua ăt prong biă mă, djru hrom bruă blah pơdlưh gưl mơnuih ngă khua, pô lo\n mơ\ng rơnuk pơtao pơtung pioh glăi, laih anun pơklaih rơngai gưl mơnuih [ôn sang ngă hmua ngă hlun, ba mơnuih ngă hmua đ^ tui jing gưl mơnuih ngă pô hmua [ơi kual plơi pla, ngă tui djop tơlơi pia ‘’mơnuih kai hmua khom hơmâo hmua ]i kai’’, khul kông `ơn - mơnuih ngă hmua pơlir hơbit ngă kjăp tui bruă mă. Dơ\ng mơ\ng thun 1958 truh thun 1960, kual Kơdư ngă tui Ako\ bruă 3 thun bơblih glăi mơnuih mơnam xã hội chủ nghĩa hăng pok blung bơwih [ong huă pơđ^ kyar, gru grua 76 hiam. Boh tơhnal le\, truh rơnu] thun 1960, lu mơnuih ngă hmua, mơnuih kơhnâo kơhnăk pơkra ming mă bruă hăng tơngan, hơdôm sang ano\ s^ mơdrô anet, s^ mơdrô raih daih… dưi ba nao ngă [ong hrom pơtum lu mơnuih. Hăng [ing pơdrong ngă pô hơjăn păn djuai ania, Ping gah hơmâo jơlan hơdră bơblih glăi gơ`u hăng hơdră rơnuk rơnua mơak klă. Rơnu] thun 1960, hơmâo rơbêh 97% mrô sang ano\ [ing pơdrong ngă pô hơjăn păn mut hrom s^ mơdrô hăng kơnuk kơna pơtum abih bang. Rơnu] thun 1960, kual Kơdư ngă giong laih bruă pơtô hrăm hră kơ [ing [u thâo hră [ơi kual lo\n ]or dăo, pơtô brơi kơ [ing mơnuih gah yu\ kơ 50 thun ăt thâo hră. Djop sang ia jrao dưi man pơdong jai hrơi lu (thun 1960 đ^ lu hloh 11 wơ\t pơkă hăng thun 1955). Tơlơi hơdip mơda gru grua hiam, pran jua mơak hlak mơ\ng mơnuih [ôn sang dưi bơblih đ^ tui lu biă mă. Boh tu\ yua dưi ngă mơ\ng Ako\ bruă 3 thun (1958-1960) hăng bơblih glăi mơnuih mơnam ngă khua pô xã hội chủ nghĩa hơmâo pơjing rai hơdôm yak bơblih đ^ prong biă mă amăng kual Kơdư dêh ]ar ta. Boh tu\ yua anun hơmâo pơ[uh brơi rơđah amăng Hơdrôm hră Phiah phiăn mơnuih mơnam ngă khua pô blung a, dưi hơmâo khua mua pơ ala mơnuih [ôn sang dêh ]ar pơsit laih lơ\m jơnum lok 11 lơ 31/12/1959 hăng pơsit mă yua pôr pơthâo lơ 01/01/1960. Dơ\ng mơ\ng thun 1961 truh thun 1965, mơnuih [ôn sang kual Kơdư ăt ngă tui dơ\ng Ako\ bruă 5 thun tal sa. Ako\ bruă anai hơmâo ngă rơđah hloh jơlan hơdră hrom mơ\ng abih rơnuk đ^ nao kiăo tui jơlan chủ nghĩa xã hội, dưi hơmâo Ping gah Mă bruă Việt Nam man pơphô [ơi mông Jơnum ruah khua ping gah dêh ]ar tal III (blan 9/1960):’’ngă tui sa yak bơblih phrâo mă yua măi mok xã hội chủ nghĩa, man 77 pơdong pơjing rai gơnam yua blung a hăng boh thâo ia rơgơi mơ\ng chủ nghĩa xã hội, laih dơ\ng ngă giong bơblih ming pơkra glăi xã hội chủ nghĩa’’1 . Ako\ bruă 5 thun tal sa hlăk do\ ngă tui hơmâo boh tơhnal laih samơ\ tơ\i đưn h^ yua ayăt Mi pơphun blah ngă phă pơrai kual Kơdư, pơphun dơ\ng mơ\ng lơ 05/8/1964 laih anun pok prong tui mơ\ng lơ 07/02/1965. Amăng plah rơwang 10 thun mơ\ng thun 1965-1975, kual Kơdư ngă tui bruă man pơdong chủ nghĩa xã hội amăng mông gêh gal phrâo: ngă hrom blah ngă pơkơdong glăi tơlơi blah pơrai mơ\ng ayăt, kiăng pơgang kual Kơdư hăng tơlơi tơgu\ blah pioh pơklaih rơngai kual Dơnung, man pơdong kual Kơdư jing anih hơkru\ mơ\ng abih bang dêh ]ar hăng pô djru mơ\ng klôn blah glăi ayăt Mi mơ\ng abih bang djuai ania. Amăng dua wơ\t pơkơdong glăi tơlơi blah pơrai hăng rơdêh por, tơhan sơlup mơ\ng ayăt Mi (tal sa dơ\ng mơ\ng lơ 05/8/1964 truh lơ 01/11/1968; tal dua mơ\ng blan 4/1972 truh blan 01/1973), ling tơhan hăng mơnuih [ôn sang kual Kơdư hơmâo pơnah le# trun giăm 4.000 boh rơdêh por blah ngă phrâo, amăng anun hơmâo wơ\t rơdêh por blah ngă prong prin B52, pơnah ngă trăm h^ amăng ia, pơnah apui [ong hơdôm rơtuh boh [attô blah ngă mơ\ng ayăt. Kiăng dưi ngă bruă djru tui klôn, dơ\ng mơ\ng hơdôm thun 1959-1960, kual Kơdư hơmâo mơit rai pơ kual Dơnung [ing ană bă [u eng leng ôh mơ\ng lo\n ia kah hăng ‘’pơnăng kông’’, nao ngă hrom blah ayăt kiăng rơngai plơi pla. __________ 1. Ping gah Cộng sản Việt Nam: Hră pơtrun mơ\ng jơnum Ping gah abih hơdrôm, Sđd, hơdrôm. 21, bơnah. 566. 78