🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Việt Nam - Đất nước, con người (Song ngữ Êđê - Việt) Ebooks Nhóm Zalo HỘI ĐỒNG CHỈ ĐẠO XUẤT BẢN Chủ tịch Hội đồng Phó Trưởng Ban Tuyên giáo Trung ương LÊ MẠNH HÙNG Phó Chủ tịch Hội đồng Q. Giám đốc - Tổng Biên tập Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật PHẠM CHÍ THÀNH Thành viên PHẠM THỊ THINH NGUYỄN ĐỨC TÀI TRẦN THANH LÂM NGUYỄN HOÀI ANH 2 NHÓM BIÊN SOẠN Đỗ Minh Châu Nguyễn Thị Thành Giang Vũ Thị Mai Liên Nguyễn Minh Hà Nguyễn Thu Hường 4 KLEI LA} MƠ|NG ANÔK MKRA Việt Nam dôk t^ng nah ngo\ dhu\ng kr^ng châu Á, nah dưr sia\ ho\ng ala ]ar Cộng hoà Nhân dân Trung Hoa, nah yu\ sia\ ho\ng ala ]ar Cộng hoà Dân chủ Nhân dân Lào leh anăn ala ]ar Campu]ia, nah ngo\ leh anăn nah dhu\ng sia\ kr^ng Êa ks^ nah Ngo\ (Thái Bình Dương), nah yu\ dhu\ng sia\ ho\ng kr^ng êa ks^ Thái Lan. Việt Nam mâo lu mta ala lăn, mse\ si kr^ng ]ư\ ]hia\ng, kr^ng dap kngư, kr^ng dap mnai, ho\ng boh dlông hang êa ks^ êbeh 3.000km leh anăn mâo lu hnoh êa. Việt Nam dôk hlăm anôk yuôm bhăn hlăm kr^ng Đông Nam Á, jing anôk phu\n bi lir hlăm klei êrô êbat hluê êlan êa, êlan hang, mơ\ng nah dưr truh kơ nah dhu\ng, mơ\ng nah ngo\ truh kơ nah yu\, kyua anăn, hnưm mâo je\ giăm leh anăn jua\t mưng ho\ng klei dhar kreh mâo leh mơ\ng sui thu\n. Jing anôk bi mtuôm mơ\ng dua klei dhar kreh đưm đă la\ êlâo Trung Hoa leh anăn Ấn Độ, hluê klei đ^ kyar [uê ênuk, Việt Nam mâo tu\ mă du\m mta jăk siam mơ\ng klei dhar kreh anăn, đru mđ^ lu h^n knhuah gru dhar kreh kơ djuê ana pô. Kyua dôk hlăm kr^ng yuôm bhăn, lo\ mâo ngăn kdrăp ala lăn prak hmưi, s'năn dơ\ng mơ\ng hnưm mtam Việt Nam jing leh anôk k`ăm ]ia\ng plah m'mia\ mơ\ng ala ]ar êngao. Mơ\ng klei bi kdơ\ng đrông dhông leh anăn sui thu\n êngu\n ho\ng yan adiê amâo jăk ngă leh anăn ho\ng phung roh gah pioh soa w^t 5 hnu\k êngiê leh anăn mkra mđ^ [uôn sang, lăn ]ar đru mguôp mjua\t mjing leh anăn mbo\ mđ^ leh ai tiê thâo khăp ]ia\ng kơ ala ]ar, klei hgu\m mguôp mơ\ng anak mnuih Việt Nam. Hdruôm hră Việt Nam - Ala lăn, Anak mnuih mơ\ng êpul ngă mkra mâo leh Anôk mkra hdruôm hră Hdra\ kđi ]ar Sự thật k]oh mkra ho\ng lu klei blu\ k`ăm mđ^ hnơ\ng thâo săng mơ\ng mnuih [uôn sang la] mb^t leh anăn mnuih djuê [ia\ la] hjăn kơ ala lăn, anak mnuih, [uê ênuk, klei dhar kreh Việt Nam, mđ^ kyar klei khăp ]ia\ng kơ [uôn sang, lăn ]ar, lo\ bi kdrưh k'ang h^n klei dhar kreh, klei bhia\n hd^p jăk siam mơ\ng anak mnuih Việt Nam drei Alum hưn mthâo hdruôm hră anei ho\ng [^ng găp dlăng. Mlan 10 thu\n 2020 ANÔK MKRA HDRUÔM HRĂ HDRA| KĐI }AR SỰ THẬT6 LỜI NHÀ XUẤT BẢN Việt Nam nằm ở đông nam lục địa châu Á, phía bắc giáp nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa, phía tây giáp Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Lào và Vương quốc Campuchia, phía đông và nam giáp Biển Đông (Thái Bình Dương), phía tây nam giáp vịnh Thái Lan. Nước Việt Nam có địa hình đa dạng, bao gồm đồi núi trùng điệp, miền trung du, đồng bằng châu thổ, với dải bờ biển dài hơn 3.000km và mạng lưới sông ngòi dày đặc. Việt Nam nằm ở vị trí chiến lược của vùng Đông Nam Á, nằm trên đầu mối giao thông thủy, bộ quan trọng, từ bắc xuống nam, từ đông sang tây, do đó, sớm có điều kiện tiếp xúc, giao lưu và chịu ảnh hưởng của những nền văn minh lâu đời. Là nơi giao lưu của hai nền văn minh cổ Trung Hoa và Ấn Độ, theo dòng chảy lịch sử, Việt Nam đã tiếp nhận những tinh hoa của các nền văn minh đó, làm phong phú thêm cho nền văn hóa của dân tộc. Do có vị trí chiến lược trọng yếu, lại có tài nguyên đa dạng, nên từ rất sớm, suốt hàng nghìn năm hình thành và phát triển, Việt Nam đã trở thành mục tiêu xâm lược của những thế lực ngoại bang. Chính cuộc đấu tranh liên tục và lâu dài với thiên tai để tồn tại cùng các cuộc kháng chiến, kiến quốc để giành độc lập, tự do và xây dựng quê hương, 7 đất nước đã hun đúc và bồi đắp lòng yêu nước, tinh thần đoàn kết của người Việt Nam. Cuốn sách Việt Nam - Đất nước, Con người do tập thể tác giả biên soạn được Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật xuất bản bằng nhiều ngôn ngữ nhằm tăng thêm hiểu biết cho người dân nói chung và đồng bào dân tộc thiểu số nói riêng về đất nước, con người, lịch sử, văn hóa Việt Nam, củng cố tình yêu quê hương, đất nước, tô thắm thêm những nét đẹp văn hóa, tinh hoa của đạo đức, đạo lý làm người Việt Nam. Xin giới thiệu cuốn sách cùng bạn đọc. Tháng 10 năm 2020 NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA SỰ THẬT 8 I. ALA LĂN 1. Anôk, kr^ng dôk 1.1. Kr^ng ala ]ar Việt Nam dôk hlăm plao ks^ Đông Dương, hlăm kr^ng Đông Nam Á. - Boh pro\ng1: + jih jang: 331.210km2, dôk tal 67 ti dlông ro\ng lăn. + kr^ng lăn hang: 310.070km2, + kr^ng êlah êa: 21.140km2, Kr^ng ala ]ar Việt Nam mâo dua kdriêl: kdriêl lăn hang leh anăn kdriêl plao ks^. Kdriêl lăn hang dôk t^ng nah ngo\ plao ks^ Trung Ấn, nah dưr sia\ ho\ng Trung Quốc, nah yu\ sia\ ho\ng Lào leh anăn Campu]ia, nah ngo\ leh anăn nah dhu\ng sia\ kr^ng Biển Đông, nah yu\ dhu\ng sia\ ho\ng kr^ng êa ks^ Thái Lan. Kdriêl plao ks^ mâo: Du\m plao ks^ hlăm kr^ng Hạ Long, du\m plao ks^ Cát Bà, Bạch Long Vĩ, Cồn Cỏ, Lý Sơn, Hòn Khoai, Phú Quốc, Hòn Nghê, Hòn Tre, Hòn Sơn Rái leh anăn du\m plao ks^ lir giăm Vân Hải, Cô Tô, Phú Quý, Nam Du, Côn Đảo, Thổ Chu,... Du\m plao ks^ mkăn hlăm Biển Đông mâo dua plao ks^ pro\ng Trường Sa leh anăn Hoàng Sa. _______________ 1. Dlăng https://www.cia.gov/library/publications/the-world factbook/geos/vm.html, mu\t dlăng hruê 29/4/2020. 9 Hlăm dua kdriêl la] anăn, kdriêl êa ks^ yơh pro\ng h^n du\m bliư\ mkă ho\ng kdriêl lăn hang leh anăn lir ho\ng kdriêl êa ks^ mơ\ng Trung Quốc, Philíppin, Inđônêxia, Brunây, Malaixia, Thái Lan leh anăn Campuchia1. 1.2. Ala lăn2 Mơ\ng kr^ng knông lăn nah dưr truh kngư ]ư\ Hải Vân, mkrah wah t^ng nah dưr Việt Nam mâo ]ư\, hnoh krông dăp hluê t^ng nah dưr - ngo\ dhu\ng. Êdah êdi anăn lah krông Hồng, bi kah kr^ng nah Dưr jing dua kdrê]. T^ng nah ngo\ mâo dăng ]ư\ boh tâo ko# mse\ rup [răm hna w^r anăp nah ngo\ mse\ si: ]ư\ krông Gâm, ]ư\ Ngân Sơn, ]ư\ Bắc Sơn. T^ng nah yu\ jing kr^ng Yu\ Dưr, du\m boh ]ư\ leh anăn kngư ]ư\ dăp mđrông mơ\ng Yu\ Dưr truh kơ Ngo\ Dhu\ng, mơ\ng knông lăn Việt Nam - Trung Quốc, Việt Nam - Lào hlo\ng truh kơ wăl êa ks^ mu\t ti ti\ng Dưr, mb^t anăp ho\ng krông Hồng. Ti nei lu ]ư\ ]hia\ng, mâo ]o\ng ]ư\ Phanxipăng, dlông 3.143m, mâo bi hmô mse\ si '']uôr sang Đông Dương''. Mơ\ng kngư ]ư\ Hải Vân nao kơ kr^ng nah dhu\ng mâo du\m kăm boh tâo mnga pro\ng pr^n, đa mâo kăm dlông, du\m adôk kngư ]ư\ đrông dhông jing kr^ng Tây Nguyên, kdriêl nah ngo\ mâo mđ^ jing dăng ]ư\ Trường Sơn, lu p^ng ]ư\ đing truh kơ kr^ng dap mnai ktuê hang êa ks^ Kwar Krah, amâo dah truh kơ kr^ng Biển Đông leh anăn ti kdrê] knhal tui] nah dhu\ng truh kơ du\m krông Đồng Nai leh anăn Cửu Long. Dơ\ng mơ\ng đưm êlâo, Việt Nam mâo bi hmô mse\ si giê ênông dua bro\ng mdiê, kyua ti Ngo\ Dưr leh anăn Kwar Dhu\ng jing kr^ng dap mnai pro\ng pr^n, đang lo\ lă lia, jing _______________ 1. VIỆT NAM - Ala lăn - Anak mnuih, Anôk mkra hdruôm hră Hdra\ kđi ]ar, Hà Nội, 2010, mơar tal 3. 2. VIỆT NAM - Ala lăn - Anak mnuih, Hdruôm anei, mơar tal 4. 10 anôk mâo lu braih mdiê hlăm ala ]ar; bi ti Kwar Krah, mâo lu ]ư\ ]hia\ng leh anăn kngư ]ư\điêt leh anăn dlông. 1.3. Êa ks^ leh anăn plao ksi\ 1 Việt Nam mâo 3 nah t^ng ngo\, dhu\ng leh anăn yu\ dhu\ng anăp [o# ti kr^ng êa ks^, hang êa ks^ dlông 3.260km, mơ\ng Móng Cái ti t^ng nah dưr truh kơ Hà Tiên ti t^ng nah yu\ dhu\ng, ka yap ôh hang êa ks^ mơ\ng du\m plao ks^. Việt Nam mâo 28/63 boh ]ar, [uôn pro\ng mâo êa ks^. Anôk kbưi êdi ho\ng êa ks^ hlăm brô 500km (Điện Biên). Kdrê] ako\ hang êa ks^ mơ\ng Móng Cái truh Cửa Ông êđal, mâo lu trăp ana sú vẹt, mguôp jing dliê ana mnơ\ng kr^ng êa ms^n đru kriê mgang leh anăn po\k pro\ng wăl hang êa ks^. Mơ\ng Cửa Ông truh Đồ Sơn, ]ư\ boh tâo ko# mse\ rup [răm hna Đông Triều kdluh, s'năn êa ks^ đ^, ngă kơ du\m boh ]ư\ jing du\m êbâo plao ks^ mâo knhuah hjăn, jing anôk siam mơak hing ang dlông ro\ng lăn mâo vũng Bái Tử Long leh anăn Hạ Long. Mơ\ng Đồ Sơn nao truh Cửa Tùng, êbeh 500km hang êa ks^ kpa\ bơ-blăk, ktuê kr^ng dap mnai, mâo lu hang ]uah siam leh anăn kăm ]uah m[^n, mâo anôk dlông truh 40m, grăp kdrê] lo\ mâo du\m dăng ]ư\ mgăn hmlai truh kơ êa ks^, jing kping boh tâo. Mơ\ng Cửa Tùng nao kơ Quy Nhơn mâo 450km hang ]uah ksu\n mbo\ [ia\ dah mâo klei mdê; lăn hroh mơ\ng êa krông hđoh truh kơ êa ks^, jing du\m dăng ]uah ktuê hang êa ks^, sơnăn mâo _______________ 1. VIỆT NAM - Ala lăn - Anak mnuih, Hdruôm anei, mơar tal 5, 6; Knơ\ng mtô mblang hdra\ kđi ]ar Trung ương Đảng: Hdruôm hră điêt mtô mblang kơ kr^ng êa ks^, plao ks^ Việt Nam, Anôk mkra hdruôm hră Hdra\ kđi ]ar Sự thật, Hà Nội, 2020, mơar tal 32-33. 11 du\m [lu\ng ênao mse\ si Cầu Hai, Tam Giang; du\m jơ\ng ]ư\ hmlai truh kơ êa ks^ jing du\m kping Chân Mây, Hải Vân,... Mơ\ng Quy Nhơn nao kơ Mũi Dinh êbeh 200km êlan êa ks^, sia\ giăm dăng Trường Sơn, giăm ho\ng anôk êa ks^ êlam jing kdrê] k]u\n êdi Việt Nam, ro\ng ]ư\ dăp ti tluôn ks^, đru mjing du\m wăl siam hjăn păn. Mơ\ng Mũi Dinh hlo\ng kơ nah dhu\ng, hang êa ks^ dlông êbeh 800km [ia\ dah mâo kno\ng wăl ]ư\điêt jing Vũng Tàu, du\m adôk ]uah ktuê hang êa ks^, du\m hang lăn ksu\n mbo\ ti krông Cửu Long, du\m dliê kyâo kr^ng êa ms^n ti Cà Mau, leh anăn knhal tui] du\m wăl ]ư\ boh tâo ko# ti Kiên Giang. Việt Nam mâo hlăm brô 3.000 plao ks^ điêt, pro\ng, giăm leh anăn kbưi ho\ng lăn hang, jing anôk ngă brua\ kriê mgang leh anăn dưn yua du\m kr^ng êa ks^. Tui hluê klei yuôm bhăn kr^ng wăl leh anăn ala lăn, brua\ knua\, mnuih kmưn, dưi mbha du\m plao ks^ mơ\ng Việt Nam jing du\m gru\p: - Gru\p plao ks^ ngă phu\n, mâo klei yuôm bhăn hlăm hdra\ mkra mđ^ leh anăn kriê mgang ala ]ar. Ti du\m plao ks^ dưi mko\ mjing anôk gak kriê kr^ng êa ks^, kr^ng êng^t adiê, ksiêm dlăng klei êrô hiu mơ\ng ]o\ng mran, krơ\ng klei êđăp ênang lăn ]ar, mđ^ kyar brua\ knua\, kriê mgang klei dưn yua leh anăn kluôm dhuôm kr^ng ala lăn. Anăn lah dua plao ks^ Hoàng Sa, Trường Sa leh anăn du\m boh plao ks^ mse\ si: Chàng Tây, Thổ Chu, Phú Quốc, Côn Đảo, Phú Quý, Lý Sơn, Cồn Cỏ, Cô Tô, Bạch Long Vĩ,... - Du\m plao ks^ pro\ng jăk găl kơ mđ^ kyar brua\ knua\ - klei hd^p mda mnuih [uôn sang. Anăn lah du\m plao ks^: Cô Tô, Cái Bầu, Cát Bà, Cù Lao Chàm, Lý Sơn, Phú Quý, Côn Đảo, Phú Quốc,... - Du\m plao ks^ giăm lăn hang, dưi mđ^ kyar brua\ trah yao, ]hưn dhing leh anăn jing anôk pioh kriê mgang klei êđăp ênang kr^ng êa ks^ leh anăn hang êa ks^. Anăn lah du\m plao ks^ hlăm 12 kdriêk plao ks^ Cát Bà, kdriêk plao ks^ Bạch Long Vĩ (Hải Phòng), kdriêk plao ks^ Phú Quý (Bình Thuận), kdriêk plao ks^ Côn Đảo (Bà Rịa - Vũng Tàu), kdriêk plao ks^ Lý Sơn (Quảng Ngãi), kdriêk plao ks^ Phú Quốc (Kiên Giang),… 2. Yan adiê leh anăn hnoh krông 2.1. Yan adiê 1 Việt Nam dôk hlăm kr^ng yan adiê mđia\ hlơr ang^n hluê yan. Khă anăn, kyua mơ\ng êa ks^ sơnăn hnơ\ng msah mđao hlăm thu\n lu (êbeh 80%). Hjăn Kwar Dưr (mơ\ng ]ư\ Hải Vân kơ Dưr) êngao dua yan không leh anăn yan hjan lo\ mâo klei bi knăl yan ê:ăt leh anăn yan hlơr. Kwar Dhu\ng hlăm thu\n hlơr n'nao; grăp kwar mâo wăl lăn yan adiê mdê mdê kyua bi kpleh kr^ng ala lăn. Kr^ng ]ư\ ]hia\ng leh anăn kr^ng lăn dap Kwar Dưr nah điêô hang krông Hồng mâo ang^n hluê yan Ngo\ Dưr thut s'năn yan puih ê:ăt êdi, yan hlơr mâo ang^n Ngo\ Dhu\ng mơ\ng vịnh Bắc Bộ thut, ngă mđ^ hnơ\ng hlơr, [ia\ dah puh ba wăt hjan, leh anăn [rư\ truh kơ kr^ng ]ư\ ]hia\ng [rư\ hjan lu h^n mkă ho\ng kr^ng dap mnai. Kr^ng Yu\ Dưr khă ang^n Ngo\ Dưr amâo dưi truh ôh [ia\ dah kyua mâo lu ]ư\ leh anăn kngư\ ]ư\ s'năn ê:ăt mơh, hnơ\ng hlơr t^ng mdu\m hlăm brô 20-210C, yan puih lu dhul, [ia\ s'năk mâo hjan [hu\k. Kr^ng dap mnai Kwar Dưr leh anăn nah Dưr Kwar Krah truh kơ kngư ]ư\ Ngang mâo dua yan hlơr, ê:ăt êdah kla\ êdi; Yan hlơr, ang^n Ngo\ Dhu\ng mơ\ng êa ks^ puh ba wăt hjan. Yan ê:ăt, ang^n Ngo\ Dưr puh ba du\m gưl ê:ăt krăn amâo mse\ ôh ho\ng du\m ala ]ar mâo yan adiê mđia\ hlơr mkăn. _______________ 1. VIỆT NAM - Ala lăn - Anak mnuih, Hdruôm anei, mơar tal 5, 6. 13 Kr^ng Bình - Trị - Thiên mơ\ng kngư ]ư\ Ngang truh kngư ]ư\ Hải Vân hlơr leh anăn k[ah thu êa hlăm yan bhang, hjan lu hlăm yan bhang-hjan, truh yan mnga djo\ gưl mâo hjan [hu\k mơh. Mơ\ng kngư ]ư\ Hải Vân hriê truh kơ kr^ng nah Dhu\ng mâo yan adiê mđia\ hlơr bi knar, hlơr mđao ti grăp yan hllăm thu\n. Ti du\m kr^ng dap mnai mơ\ng kngư ]ư\ Hải Vân truh Mũi Dinh, hnơ\ng hlơr t^ng mdu\m hlăm thu\n êbeh 200C. Yan bhang, hjan amâo lu ôh leh anăn mâo ang^n Lào hlơr. Nao truh kr^ng nah Dhu\ng Kwar Krah mâo yan adiê hlơr hang, [ia\ hjan, hlăm thu\n lu kơ k[ah thu êa jua. Kr^ng Tây Nguyên lu kơ ]ư\ leh anăn kngư ]ư\, mâo ang^n hlăm jih dua yan s'năn hjan lu leh anăn amâo đei hlơr ôh, yan adiê êđăp mse\ yan mnga. Kdrê] knhal tui] nah dhu\ng anăn lah kr^ng dap mnai Kwar Dhu\ng yan adiê hlơr n'nao hlăm thu\n, hjan djo\ hnơ\ng mơh. 2.2. Hnoh krông1 Hluê si ksiêm yap, Việt Nam mâo êbeh 2.360 hnoh krông dlông êbeh 10km, hlăm anăn mâo 93% hnoh krông điêt leh anăn đu\t (hnơ\ng pro\ng hnoh gu\ 500km2). Hnơ\ng pro\ng hnoh krông hlăm kluôm ala êbeh 1.167.000km2, hlăm anăn mâo 16 hnoh krông ho\ng hnơ\ng pro\ng hnoh êbeh 2.500km2, leh anăn 10/16 hnoh krông mâo hnơ\ng pro\ng hnoh êbeh 10.000km2. Hnoh krông ala ]ar drei hđoh hluê dua êlan phu\n anăn lah yu\ dưr - ngo\ dhu\ng leh anăn hđoh êlan ku\ng, leh anăn mâo dua yan êa: yan êa lip leh anăn yan êa khuôt thu. Hlăm yan êa kluh lip, êa hnoh đ^ pro\ng leh anăn hđoh êtăng. Hnơ\ng êa kluh lu h^n dua truh tlâo bliư\, mâo anôk lu h^n pa\ _______________ 1. https://data.opendevelopmentmekong.net. 14 bliư\ mkă ho\ng yan không leh anăn truh 70-80% hnơ\ng êa mâo hlăm thu\n. Việt Nam mâo hnoh krông lu êdi leh anăn kah jing lu hnoh. Grăp hnoh mâo boh pro\ng, hnơ\ng êa mdê mdê, tui hluê yan adiê, ala lăn leh anăn klei ngă brua\ knua\, klei ngă mkra knơ\ng mbông êa hlăm hnoh krông anăn. Ara\ anei, ala ]ar drei mâo 9 hnoh krông pro\ng, mâo: krông Hồng, krông Thái Bình, krông Kỳ Cùng - Bằng Giang, krông Mã, krông Cả, krông Thu Bồn, krông Ba (Đà Rằng), krông Đồng Nai, krông Mê Công, leh anăn mâo mbha jing 3 kr^ng hnoh krông anăn lah kr^ng hnoh krông Kwar Dưr, Kwar Krah, Kwar Dhu\ng. Hnoh krông hlăm ala ]ar drei mâo lu êa jua, hnơ\ng lăn ksu\n mbo\ lu: hnoh krông ba mtruh 839 êklai mét khối êa ho\ng du\m êtuh ton lăn ksu\n mbo\ grăp thu\n, hlăm anăn krông Hồng mâo hlăm brô 60%, krông Mê Công mâo hlăm brô 35%. T^ng mdu\m sa mét khối êa krông mâo 223gr ]uah êlu\ leh anăn du\m mta mnơ\ng dưi bi lik mkăn. Ênoh lăn ksu\n mbo\ hluê êlan êa mâo êbeh 200 êklăk ton/thu\n1. Khă anăn, ara\ anei hnoh krông mơ\ng Việt Nam hlăk ]ho\ djhan kjham, boh nik ti du\m hnoh krông hlăm [uôn pro\ng, du\m wăl duh mkra, du\m wăl lu mnuih [uôn sang hd^p. 2.3. Êa hđoh mur Việt Nam jing ala ]ar mâo êa hđoh mur lu leh anăn doh jăk. Êa hđoh mur mâo hlăm [ăng hwơ\ng leh anăn du\m anôk kđang hlăm lăn, boh tâo mâo mơ\ng gưl bi khăng kjăp boh tâo, lăn amâo dah kyua klei hram kma êa hlăm lăn, êa hjan... _______________ 1. Knơ\ng brua\ sang hră mơar leh anăn mtô mjua\t: Địa lý 8 (Lo\ k]oh mkra gưl pluh êma), Anôk k]oh mkra Mtô mjua\t Việt Nam, Hà Nội, 2019, mơar tal 119. 15 Êa hđoh mur dưi mâo kbưi ho\ng gu\ lăn du\m mét, du\m pluh mét amâo dah du\m êtuh mét. Êa hđoh mur ti Việt Nam ăt lu mơh, pioh mkăp kơ du\m hnoh krông hlăm yan bhang không leh anăn ba klei mtah mda kơ ana kyâo, rơ\k tơ\k kluôm thu\n. Ti du\m anôk mâo tôk boh lăn kđang, joh leh anăn mâo ]ư\ pui pluh, hlăk anăn êa hđoh mur amra jing hnoh êa mâo lu mta mnơ\ng tu\ jăk, hnoh êa hlơr. Ara\ anei êa hđoh mur mâo ba yua kơ tlâo mta brua\ phu\n: ba êa kơ kr^ng [uôn pro\ng (du\m anôk mđoh ba êa yua mb^t hlăm [uôn pro\ng kăp ba êa yua hlăm klei hd^p, brua\ duh mkra, mkra mjing); ba êa kơ brua duh mkra (yua lu êdi k \ ơ brua\ mkra mjing leh anăn sa kdrê] yua kơ klei hd^p); ba êa yua kơ klei hd^p, krih, rông mnơ\ng hlăm kr^ng ngă lo\ hma. 3. Ala lăn, ana kyâo, hlô mnơ\ng, mnơ\ng hlăm gu\ lăn 3.1. Ala lăn Ala lăn ti Việt Nam mâo lu mta, bi êdah klă kr^ng adiê mđia\ hlơr ang^n hluê yan. Ala lăn mâo lu mta s'năn kyua mơ\ng lu mnơ\ng mguôp mse\ si lăn, yan adiê, êa jua, kyâo mtâo, hlô mnơ\ng leh anăn mnơ\ng kiê kngan anak mnuih. Ala lăn ti Việt Nam kpal leh anăn hnơ\ng prak hmưi lu, jăk găl kơ mđ^ kyar brua\ lo\ hma, kmrơ\ng dliê. Ênoh ala lăn hang mơ\ng Việt Nam mâo 331.210km2 , ho\ng tlâo mta gru\p lăn phu\n: Gru\p lăn feralit kr^ng ]ư\đu\t, mâo ti du\m wăl ]ư\ kngư đu\t, truh 65% ênoh ala lăn jih jang. Lăn mâo hnơ\ng msăm, [ia\ djah êsuk, lu êlu\; mâo êa hrah k`^, lu msei. Lăn feralit mâo lu êdi hlăm boh tâo bazan ti kr^ng Tây Nguyên, Ngo\ Kwar Dhu\ng; ti ]ư\ boh tâo ko# kr^ng Ngo\ Dưr, Yu\ Dưr, Dưr 16 Kwar Krah. Mta lăn anei djo\ guôp ho\ng pla ana mnơ\ng yua kơ brua\ mkra mjing. Gru\p lăn mâo hnơ\ng djah êsuk ]ư\ ]hia\ng lu, mâo hlăm gu\ wăl dliê kr^ng mđao hlơr amâo dah kr^ng êđăp ]ư\ ]hia\ng, mâo 11% ênoh ala lăn jih jang leh anăn mâo lu êdi hlăm dliê ako\ hnoh êa. Mta lăn anei djo\ guôp ho\ng pla ana kyâo mgang ako\ hnoh êa. Gru\p lăn ksu\n mbo\ mơ\ng hnoh krông leh anăn êa ks^: mâo 24% ênoh ala lăn jih jang. Lăn anei prak hmưi, êlưih pla mjing, [ia\ msăm, hruê, lu djah êsuk. Lăn anei mâo lu hlăm kr^ng dap mnai: lăn hlăm knơ\ng, lăn êngao knơ\ng kr^ng krông Hồng: lăn ksu\n mbo\ dơ\ng mơ\ng đưm kr^ng Ngo\ Kwar Dhu\ng; lăn hang ksu\n mbo\ ktuê krông Tiền, krông Hậu; lăn msăm, ms^n, bring ti du\m kr^ng lăn tlung Yu\ Kwar Dhu\ng. Mta lăn anei djo\ guôp kơ ba yua ngă brua\ lo\ hma pioh pla mdiê, mnơ\ng [ia\ hruê mlan, mnơ\ng yua kơ brua\ mkra mjing, ana boh kroh,… Hruê anei, lu kr^ng lăn ngă lo\ hma ti Việt Nam mâo ksul mkra leh anăn ba yua tu\ dưn, boh mnga mnơ\ng pla mjing lu h^n mkă ho\ng êlâo dih. Khă anăn, klei ba yua ala lăn ti Việt Nam ka djo\ guôp ôh. Klei tu\ jăk ala lăn tru\n hro\, mâo truh 50% ênoh ala lăn jih jang ]ia\ng lo\ ksul mkra. Hjăn lăn hwơ\ng, ]ư\ kla mâo klei proh klưh lăn truh leh êbeh 10 êklăk hécta1. 3.2. Kyâo mtâo Việt Nam jing sa hlăm du\m ala ]ar hlăm kr^ng Đông Nam Á mdro\ng kơ mâo lu mta djuê kyâo mtâo leh anăn mâo lu tal ana kyâo êdi ti dlông ro\ng lăn (dôk mrô tal 20 ti dlông ro\ng lăn). _______________ 1. Dlăng Knơ\ng brua\ sang hră mơar leh anăn mtô mjua\t: Địa lý 8 (Lo\ k]oh mkra gưl pluh êma), Hdruôm anei, mơar tal 113. 17 Việt Nam mâo ksiêm yap leh 10.484 djuê kyâo mtâo hd^p dlông lăn hang ]o\ng dưi hrip mnơ\ng tu\ jăk, hlăm brô 800 mta ku\l leh anăn 600 mta m'mao. Kdrăp kyâo mtâo ti Việt Nam mâo klei mdê hjăn lu, ho\ng ênoh mnơ\ng mâo klei mdê hjăn truh 33% mkă ho\ng ênoh kyâo mtâo mâo ti Kwar Dưr Việt Nam leh anăn êbeh 40% ênoh kyâo mtâo hlăm kluôm ala. Du\m mta ana mnơ\ng mâo klei mdê hjăn hd^p lu êdi ti pa\ kr^ng phu\n: kr^ng ]ư\ dlông Hoàng Liên Sơn ti nah dưr, kr^ng ]ư\ dlông Ngọc Linh ti Kwar Krah, kngư ]ư\ Lâm Viên ti nah dhu\ng leh anăn kr^ng dliê hjan ti nah Dưr Kwar Krah. Lu mta mnơ\ng mâo klei mdê hjăn kno\ng [uh hlăm wăl điêt, ho\ng ênoh ana kyâo [ia\ dhit. Du\m mta mnơ\ng anei khăng yuôm hin kyua dah du\m wăl dliê anôk mnơ\ng anei hd^p khăng bi kah jing du\m wăl điêt amâo dah mơ\ng klei hrui mă lu êgao hnơ\ng. Êngao kơ năn, ti Việt Nam ăt mâo lu mta dliê kyâo ho\ng du\m djuê ana mnơ\ng mdê mdê, hlăm anăn mâo 9 mta dliê s'nei: Dliê kpal hla pơ\k pro\ng khăng mtah mda kr^ng adiê mđia\ hlơr: Anei jing dliê pro\ng, mâo ti djăp kr^ng hlăm kluôm ala, mâo hlăm kr^ng mđia\ hlơr, khăng ]ăt jing ti anôk lăn gu\ 700m ti Kwar Dưr leh anăn gu\ 1.000m ti Kwar Dhu\ng. Dliê kpal hla pơ\k pro\ng mkrah wah êluh hla kr^ng adiê mđia\ hlơr: Dliê anei ]ăt jing hlăm kr^ng mse\ ho\ng dliê kpal mtah hlăm kr^ng adiê mđia\ hlơr. Du\m anôk hlăm ]ar Bắc Giang, Hà Giang, Tuyên Quang, Yên Bái, Thanh Hoá, Nghệ An, Đắk Lắk mâo mta dliê anei. Dliê kpal hla pơ\k pro\ng êluh hla kr^ng adiê mđia\ hlơr: Dliê anei ]ăt jing hlăm yan adiê msah mđao, khăng [uh ti Sơn La, Nghệ An, Hà Tĩnh, Đắk Lắk, Đồng Nai, Kwar Dhu\ng. 18 Dliê [ia\ kyâo hla pơ\k pro\ng kr^ng adiê mđia\ hlơr: Dliê anei ]ăt jing hlăm kr^ng adiê thu hlơr. Dliê kpal khăng mtah mda kr^ng mđao hlơr: Dliê anei khăng mâo ti anôk lăn êbeh 700m ti Kwar Dưr, êbeh 1.000m ti Kwar Dhu\ng. Dưi [uh dliê anei ti du\m kdriêk mse\ si Lào Cai, Lai Châu, Bắc Kạn, Hà Giang, Sơn La, Hoà Bình, Thừa Thiên Huế, Kon Tum, Đắk Lắk. Dliê hlăm kr^ng êa ks^n: Anei boh s^t gơ\ sa mta dliê mse\ ho\ng dliê kpal hla pơ\k pro\ng khăng mtah mda ]ăt jing hlăm kr^ng mâo klei mdê hjăn: lăn ksu\n mbo\ ms^n, trăp êlu\, êa ks^ êngăp tui hluê êlah êa ks^ đ^ tru\n. Dliê anei mâo ti du\m ]ar ktuê hang êa ks^ Việt Nam, êdah êdi mse\ si Quảng Ninh, Thái Bình, Nam Định, Kiên Giang, Đồng Tháp, Cà Mau,… Dliê kr^ng ]ư\ boh tâo ko#: Dliê anei mse\ si dliê kpal khăng mtah mda leh anăn êluh hla, mâo hlăm kr^ng mđia\ hlơr leh anăn kr^ng mđao hlơr ]ăt jing hlăm lăn boh tâo ko#. Dliê anei mâo ti du\m ]ar, [uôn pro\ng mse\ si Lạng Sơn, Cao Bằng, Bắc Kạn, Hà Giang, Tuyên Quang, Sơn La, Hoà Bình, Ninh Bình, plao ks^ Cát Bà (Hải Phòng), Hạ Long (Quảng Ninh),… Dliê hla điêt: Dliê anei mâo 2 mta anăn lah dliê hla điêt [ia\ kyâo krô [ơ-[ia\ kr^ng mđia\ hlơr leh anăn dliê hla điêt [ia\ kyâo krô [ơ-[ia\ kr^ng mđao hlơr. Dliê anei mâo lu êdi ti Tây Nguyên leh anăn du\m boh ]ar Kwar Dưr. Dliê mơ:ô kram: Anei jing dliê mâo klei mdê êdi, êlưih thâo knăl mơ\ng kbưi, jing dliê amâo djo\ dliê phu\n ôh, ]o\ng ]ăt jing hlăm ala lăn êdei leh ba yua kơ brua\ lo\ hma. Dliê mơ:ô kram ti Việt Nam ]ăt jing ti anôk lăn dlông mtăp ho\ng êlah êa ks^ truh 2.000m. Việt Nam mâo hlăm brô 1,5 êklăk ha dliê mơ:ô kram lu êdi ti du\m kr^ng: Ngo\ Dưr, Yu\ Dưr, nah Dưr Kwar Krah, nah Dhu\ng Kwar Krah, Tây Nguyên. 19 Ăt mse\ ho\ng dlông ro\ng lăn mơh, klei mâo lu djuê mnơ\ng leh anăn mâo lu ana kyâo mtâo la] mb^t ti Việt Nam hlăk mâo klei tru\n hro\, boh nik gơ\ klei tru\n hro\ anei hmăr êdi hlăm du\m thu\n giăm anei. Hnơ\ng luôm ana kyâo mtâo ti Việt Nam tru\n hro\ ha` đei hmăr truh tơl ]ia\ng mâo klei ksiêm w^t, hnơ\ng tu\ jăk mơ\ng dliê kyâo leh anăn du\m djuê ana kyâo, boh nik gơ\ du\m djuê ana kyâo mâo klei mdê hjăn, yuôm hin ăt hlăk mâo klei hrui mă lu s'năk mơh. 3.3. Hlô mnơ\ng Êpul hlô mnơ\ng ti Việt Nam mâo lu êdi leh anăn lu djuê mjeh, ho\ng 275 djuê hlô mnơ\ng, 828 djuê ]^m, 180 djuê mnơ\ng êrui, 80 djuê aji\k, 472 djuê kan êa m'mih, năng ai 2.000 djuê kan êa ks^ leh anăn mb^t ho\ng du\m pluh êbâo djuê mnơ\ng amâo mâo klang hd^p hlăm hang, hlăm êa ks^ leh anăn hlăm kr^ng êa m'mih. Êpul hlô mnơ\ng ti Việt Nam amâo djo\ kno\ng lu kơ djuê mjeh đui] ôh, lo\ mâo lu klei mdê hjăn, bi ala kơ kr^ng Đông Nam Á. Êpul hlô mnơ\ng ti Việt Nam mâo lu djuê mnơ\ng mâo klei mdê hjăn hlăm kr^ng: êbeh 100 djuê ]^m leh anăn 78 djuê hlô mnơ\ng mâo klei mdê hjăn hlăm kr^ng. Dliê kpal, dliê ]ư\ ]hia\ng, boh tâo ko#, dliê lu tal jing anôk hd^p mda mơ\ng du\m djuê kra, hwa,... }ư\ dlông ti Kwar Dưr mâo du\m hlô mnơ\ng mlâo kpal: kgâo aseh, kgâo asâo, prôk ju\ pro\ng, mja,.... Du\m mnơ\ng hd^p hlăm êa mâo 250 djuê kan, kr^ng êa mtlai leh anăn ktuê êa ks^ mâo 1.000 djuê kan, du\m êtuh djuê ariêng, du\m êtuh djuê hdang điêt, hdang pro\ng, tuôr êa ks^, [ria\ng, kul êa ks^, êngao kơ anăn lo\ mâo ]^m iăt hlăm ]ư\ boh tâo du\m plao ks^. 20 Ngăn kdrăp hlô mnơ\ng ti Việt Nam khă lu mta, lu djuê mnơ\ng [ia\ dah kyua klei mblah ngă, anak mnuih, klei amâo thâo kriê mgang leh anăn hrui mă tui si ]ia\ng sơnăn du\m mta djuê mnơ\ng hlăk jing mnơ\ng hin amâo dah dơ\ng tui] djuê. 3.4. Ngăn kdrăp mnơ\ng gu\ lăn Việt Nam jing ala ]ar mâo lu ngăn kdrăp yuôm bhăn hlăm gu\ lăn, gu\ êa ks^. Hlăm anăn, êa pui leh anăn êwa ]uh mâo dăp hlăm êpul ala ]ar mâo hnơ\ng ngăn kdrăp lu man dưn ti dlông ro\ng lăn, du\m ngăn kdrăp hlăm gu\ lăn mkăn ăt lu mơh ho\ng 5.000 anôk mă mnơ\ng dhơ\ng, mâo 60 mta msei. Mâo du\m mta ngăn kdrăp hlăm gu\ lăn ho\ng hnơ\ng pro\ng wăl leh anăn hnơ\ng lu kdlưn, dưi ]ih yap ti dlông ro\ng lăn, mâo klei yuôm bhăn hlăm klei krơ\ng klei êđăp ênang lăn ]ar leh anăn jing mnơ\ng đru mđ^ kyar brua\ knua\, klei hd^p mda hlăm ala ]ar. Kdrê] pro\ng ngăn kdrăp yuôm bhăn mơ\ng Việt Nam mâo hnơ\ng lu, man dưn leh anăn [ia\. Du\m mta ngăn kdrăp hlăm gu\ lăn mâo hnơ\ng lu mse\ si: Hdăng: lu êdi ti wăl hdăng Ngo\ Dưr leh anăn wăl hdăng Krông Hồng. Quặng bôxít: lu êdi ti du\m ]ar nah Dưr (Lạng Sơn, Cao Bằng, Hà Giang), kr^ng Tây Nguyên (Đắk Nông, Lâm Đồng, Gia Lai, Kon Tum) leh anăn ]ar Bình Phước, Phú Yên. Quặng bôxít mâo dua mta anăn lah quặng bôxít trầm tích, lu êdi ti du\m ]ar nah Dưr leh anăn quặng bôxít laterít. Apatít: lu êdi ti ]ar Lào Cai, hlăm brô 17 wăl, anôk mâo quặng apatít. Giăm jih wăl apatít mâo hnơ\ng lu man dưn leh anăn lu. 21 Boh tâo ko# hnơ\ng tu\ jăk lu (êngao kơ boh tâo mnga ko#): mâo amâo bi knar ti djăp anôk ôh, lu êdi ti kr^ng Kwar Dưr leh anăn nah dưr Kwar Krah. Truh thu\n 2017, kluôm ala mâo êbeh 80 wăl mâo ngăn kdrăp anei mâo leh klei ksiêm dlăng, ho\ng hnơ\ng lu mdê mdê. }uah ko#: mâo ti 9 ]ar ktuê hang êa ks^ Kwar Dưr leh anăn Kwar Krah ho\ng hnơ\ng lu [ia\ dah klei ksiêm dlăng adôk k[ah. Quặng titan: mâo 2 mta quặng phu\n leh anăn quặng sa khoáng. Quặng phu\n mâo lu ti ]ar Thái Nguyên, quặng sa khoáng mâo lu hlăm kr^ng ktuê hang êa ks^ mơ\ng ]ar Thanh Hoá truh Bà Rịa - Vũng Tàu. Lăn yuôm hin: lu êdi ti du\m wăl mâo ngăn kdrăp gu\ lăn ti nah Dưr Nậm Xe, nah Dhu\ng Nậm Xe, Đông Pao (Lai Châu), Mường Hum (Lào Cai), Yên Phú (Yên Bái). Boh tâo mnga ko#: Mâo ti 11 boh ]ar, [ia\ dah lu êdi ti ]ar Nghệ An leh anăn Yên Bái. Truh ara\ anei mâo leh êbeh 70 wăl mâo ngăn kdrăp hlăk leh anăn ksiêm dlăng, hrui mă. + Êa mâo lu mnơ\ng tu\ jăk - êa hlơr: Păt giăm jih du\m boh ]ar, [uôn pro\ng hlăm kluôm ala mâo sơa\i hnoh êa mâo lu mnơ\ng tu\ jăk - êa hlơr. Truh ara\ anei ksiêm dlăng, ]ih yap leh 400 hnoh êa mâo lu mnơ\ng tu\ jăk - êa hlơr. + Quặng urani: Boh tu\ dưn ksiêm dlăng boh lăn, tui duah ngăn kdrăp hlăm gu\ lăn dưi [uh duah leh khoáng hoá urani ti wăl Tây Bắc, Việt Bắc, Krah Kwar Krah leh anăn Tây Nguyên. Êngao kơ anăn, ala ]ar drei lo\ mâo du\m mta ngăn kdrăp mkăn mse\ si: quặng đồng, quặng msei, mangan, antimon, thủy ngân, molipden, felspat, kaolin, lăn tliêt kalin pioh yua mkra sứ gốm, boh tâo pioh yua m[lir,... mâo [uh duah, ksiêm dlăng, [ia\ dah du\m ngăn kdrăp anei amâo mâo lu ôh, kah mbha ti lu kr^ng. 22 II. ANAK MNUIH 1. Phu\n agha djuê ana Việt Hluê klei yăl dliê đưm, phu\n agha ana hrue# mơ\ng djuê ana Việt Nam anăn lah Kinh Dương Vương, ]ô gưl ênuk tal pa\ mơ\ng Thần Nông. }ô gưl ênuk tal tlâo mơ\ng Thần Nông anăn lah Đế Minh pô k'kiêng Đế Nghi, leh anăn nao dlăng kriê hwiê ênăk ti Kwar Dhu\ng, truh kr^ng Ngũ Lãnh dôk anak mniê Vụ Tiên leh anăn mâo k'kiêng sa ]ô anak êkei mkăn, ako\ dlô prăl kdăl. Đế Minh khăp hơiêng êdi leh anăn ]ia\ng brei anak êkei anei hrô ngă mtao [ia\ dah mnuih anei amâo ư ôh. Kyua anăn, Đế Minh mgơ\ng Đế Nghi hrô ngă mtao ti kr^ng Dưr leh anăn brei anak êkei êdu\k anăn lah Kinh Dương Vương ngă mtao ti kr^ng Dhu\ng, iêô ]ar Xích Quy. Kinh Dương Vương dôk anak mniê Thần Long mâo k'kiêng sa ]ô anak êkei bi m'anăn Sùng Lãm, êdei anăn hrô ama ngă mtao leh anăn mă anăn iêô Lạc Long Quân. Hlăm sa bliư\ nao ]ua\ kr^ng Dhu\ng, Đế Lai, anak êkei mơ\ng Đế Nghi ngă mtao ti kr^ng Dưr, brei anak mniê pô Âu Cơ dôk ti ]ar Xích Quy. Lạc Long Quân mtuôm leh anăn khăp kơ hbia Âu Cơ. Êdei anăn, di`u dua bi dôk leh anăn k'kiêng sa anu\ng êtuh boh, k]eh jing anak êkei sơa\i. Leh phung anak pro\ng, kyua Lạc Long Quân jing djuê Anak Rai, Âu Cơ jing djuê Hbia s'năn 50 ]ô anak s'răng hluê ama w^t kơ kr^ng êa ks^ leh anăn 50 ]ô anak s'răng hluê am^ w^t kơ kr^ng ]ư\ ]hia\ng, tơ mâo brua\ amra bi hưn mthâo, amâo lui tha ôh. Phu\n agha ana hrue# mơ\ng Bách Việt mphu\n mơ\ng anăn yơh1. _______________ 1. Dlăng Đào Duy Anh: Phu\n agha ana hrue# djuê ana Việt Nam, Anôk k]oh mkra Thế giới, Hà Nội, 1950. 23 Khă anăn, tơ hluê khoa học la] phu\n agha ana hrue# mơ\ng djuê ana Việt anăn lah êpul Lạc Việt hlăm êpul Bách Việt, mâo lu mnuih Việt hd^p mda hlăm kr^ng wăl pro\ng ti nah Dưr Việt Nam leh anăn nah Dhu\ng Trung Quốc ara\ anei (nah Dhu\ng krông Dương Tử), mse\ si êpul Lạc Việt, Âu Việt ti nah Dưr Việt Nam leh anăn sa kdrê] ti nah dih knông lăn hlăm ala ]ar Trung Quốc; Mân Việt ti Phúc Kiến, Điền Việt ti Vân Nam, Đông Việt ti Quảng Đông, Nam Việt ti Quảng Tây;… Du\m êpul djuê ana anei êdei anăn mko\ mjing ala ]ar mdê hjăn sơa\i. Văn Lang jing ala ]ar hlăm êpul Lạc Việt leh anăn Âu Việt. Năng ai mkrah wah êbâo thu\n gưl tal sa êlâo Công nguyên, mnuih Hán mơ\ng kr^ng nah Dưr krông Dương Tử (Trường Giang) tru\n hriê, mdjiê tui] jih du\m ala ]ar mơ\ng du\m djuê ana hlăm êpul Bách Việt, hjăn mâo ala ]ar Văn Lang leh anăn du\m djuê ana mkăn dưi krơ\ng kjăp ala ]ar. Hluê si klei ksiêm dlăng kdrăp gru đưm brei [uh, hlăm kr^ng nah Dưr leh anăn Dưr Kwar Krah, sui ho\ng anei năng ai 3.500-4.000 thu\n, êpul Lạc Việt mko\ mkra leh klei dhar kreh đrông dhông mơ\ng Phùng Nguyên, Đồng Đậu, Gò Mun truh klei dhar kreh Đông Sơn kdrưh k'ang ho\ng knhuah pla mdiê lo\ mguôp ho\ng mkra mjing mnơ\ng ho\ng kngan kdlưn êdi1. Hlăm gưl mko\ mkra klei dhar kreh Phùng Nguyên - Đồng Đậu - Gò Mun - Đông Sơn jing gưl anak mnuih Việt mb^t ho\ng du\m djuê ana mkăn prăp êmiêt mko\ mjing ala ]ar mphu\n k]ưm Văn Lang - Âu Lạc, păn ako\ anăn lah Mtao Hùng (mâo 18 gưl Mtao Hùng) - phu\n agha mơ\ng anak mnuih hruê anei. _______________ 1. Knơ\ng ksiêm dlăng knhuah djuê ana, Vương Xuân Tình (Ngă mkra): Du\m djuê ana ti Việt Nam: hdruôm 1: Êpul klei blu\ Việt - Mường, Anôk k]oh mkra Hdra\ kđi ]ar - Sự thật, Hà Nội, 2015, mơar tal 96. 24 Mu\t hlăm mkrah wah gưl ênuk Boh tâo đưm, du\m mnuih Homo Sapiens hnưm hriê po\k pro\ng ala lăn hd^p mda truh kr^ng Dhu\ng, ara\ anei tlâo boh êgei mơ\ng di`u ăt adôk ti [ăng ê:ưng Thẩm Ồm (Nghệ An) mâo sui ho\ng anei năng ai 125.000 thu\n. Hlăm knhal rue# mkrah wah gưl ênuk Boh tâo đưm, du\m mnuih tui duah kdrăp gru đưm kno\ng [uh duah sa anôk mâo êgei mơ\ng mnuih Homo Sapiens ti [ăng ê:ưng Hùm (Yên Bái) ho\ng ênuk thu\n sui thu\n (sui ho\ng anei 125.000 truh 75.000 thu\n). Truh knhal rue# gưl ênuk Boh tâo đưm, dăng ]ư\ mse\ [răm hna Lạng Sơn, Ninh Bình lo\ [uh duah du\m gru mnuih Homo Sapiens mse\ si Nhẫm Dương (Hải Dương), hlăm anăn mâo wăt êgei hđăp Pongo mb^t kr^ng anăn sui ho\ng anei 50.000 truh 30.000 thu\n. Êgei hđăp mơ\ng Homo Sapiens ti Làng Tráng (Thanh Hóa) sui ho\ng anei 40.000 truh 35.000 thu\n. Sui êdi mâo kdrê] klang leh anăn êgei mơ\ng mnuih prăl hmăr ti Kéo Làng (Lạng Sơn) leh anăn êgei ti Thung Lang (Ninh Bình) năng ai 30.000 thu\n,… Mb^t ho\ng anăn, thu\n 1960, gưl tal êlâo du\m mnuih tui duah kdrăp gru đưm [uh duah du\m mta mnơ\ng yua ho\ng boh tâo mơ\ng mnuih kuê` ti ]ư\Đọ (Thanh Hóa), ]ư\ Quan Yên, ]ư\ Nuông (kbưi ho\ng ]ư\ Đọ 300m), ti Xuân Lộc (Đồng Nai). Anei jing mnơ\ng yuôm bhăn pioh bi mkla\ kơ gưl ênuk Boh tâo đưm (amâo dah gưl ênuk Cánh tân) hlăm brô [ia\ lu 40.000 thu\n, ti Việt Nam mâo leh mnuih kuê` hd^p. Hluê thu\n mlan, du\m pô kriê dlăng ]ư\Đọ, Xuân Lộc, truh kơ Thẩm Ồm, Ngườm, Sơn Vi đ^ kyar mơ\ng mnuih kuê` hlo\ng jing anak mnuih ara\ anei1. _______________ 1. Ti [ăng k'ưp Ngườm (Võ Nhai) [uh duah leh lu kdrê] điêt pioh kuêh leh anăn mnơ\ng knur hlăm ênuk Boh tâo đưm sui ho\ng anei năng ai 23.000 thu\n mơ\ng mnuih Homo Sapiens. 25 Ăt hlăm knhal rue# gưl ênuk Boh tâo đưm, hlăm wăl pro\ng êhai mơ\ng ala ]ar mâo lu êpul mnuih hd^p mda ho\ng mnê] lua mnah, trah yao. Digơ\ hd^p hlăm [ăng k'ưp, [ăng ê:ưng, ta] adiê, ktuê hang krông, hnoh êa. Du\m knhuah gru đưm mơ\ng du\m êpul mnuih gưl ênuk anei mâo phung tui duah knhuah gru đưm iêô anăn mb^t klei dhar kreh Sơn Vi1, mă anăn hluê sa\ Sơn Vi, kdriêk Lâm Thao, ]ar Phú Thọ. Gru klei dhar kreh Sơn Vi lo\ mâo [uh duah ti lu anôk hlăm ala ]ar drei mse\ si Sơn La, Lai Châu, Lào Cai, Yên Bái, Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Bắc Giang, Thanh Hóa, Nghệ An,… Mơ\ng mâo mnuih Ngườm, Sơn Vi đru bi mtui] rue# leh gưl ênuk mnuih kuê` ti Việt Nam leh anăn hmlai nao kơ gưl đ^ kyar h^n anăn lah gưl ênuk găp djuê, êpul [uôn sang. Hlăm klei hd^p mda leh anăn klei mă brua\, mnuih Sơn Vi [rư\ mkra mlih leh kdrăp mơ\ng yua pioh đ^ nao kơ gưl ênuk mrâo kdlưn h^n - klei dhar kreh Hòa Bình (sui ho\ng anei mơ\ng 17.000 truh 7.000 thu\n). Hòa Bình jing anôk tal êlâo [uh duah knhuah gru đưm anei. Klei êdah klă êdi mơ\ng kdrăp mnơ\ng yua hlăm gưk ênuk dhar kreh Hòa Bình mâo jông đu\t, hlâo ya boh tâo leh anăn du\m mnơ\ng ho\ng kram, mơ:ô, kyâo. Mnuih Hoà Bình mphu\n k]ưm ngă leh brua\ lo\ hma. Ho\ng mnê] ksiêm mkla\ kđoh mnga, arăng [uh duah leh kđoh mnga ti du\m [ăng ê:ưng Sũng Sàm, Thẩm Khương. Ti [ăng ê:ưng Xóm Trại (Hòa Bình) [uh duah leh gru asăr mdiê, akam mdiê, asăr braih khiêt. S'năn, mnuih Hòa Bình jing du\m mnuih thâo ksul m^n brua\ ngă lo\ hma khă adôk mphu\n k]ưm [ia\ dah anei jing klei bi mphu\n kơ ba yua ala lăn yan adiê mơ\ng anak mnuih ho\ng brua\ nga\ kreh knhâo. Leh anăn Việt Nam mâo klei đa\o đing jing sa hlăm du\m "anôk phu\n agha" ngă brua\ lo\ hma dơ\ng mơ\ng hnưm ti dlông ro\ng lăn. _______________ 1. Sui ho\ng anei mơ\ng 30.000 truh 11.000 thu\n. 26 Truh gưl ênuk Boh tâo mrâo, sa klei dhar kreh mkăn mâo mkra mđ^: klei dhar kreh Bắc Sơn mâo phu\n agha mơ\ng klei dhar kreh Hoà Bình mâo hnơ\ng sui ho\ng anei mơ\ng 10.000 truh 8.000 thu\n. Hlăk anăn sa êpul [uôn sang mnuih Hoà Bình nao ti kr^ng nah dưr ks^ng m'mia\ wăl ]ư\ boh tâo Bắc Sơn ngă anôk hd^p mda pro\ng hlăm brô 500km2, wăl pro\ng mơ\ng kluôm ]ar Lạng Sơn leh anăn sa kdrê] ]ar Bắc Cạn, Thái Nguyên hruê anei. Khua di`u jing du\m mnuih Indonesien đưm, đa du\m mnuih Melanesien, mâo mơh ako\ dlô [ia\ dah ăt jing mnuih Australoid amâo dah mnuih mklu\k djuê ana1. Ti knhal rue# gưk ênuk dhar kreh Bắc Sơn, ktuê hang êa ks^ Kwar Dưr leh anăn Dưr Kwar Krah ala ]ar drei mâo [ia\ êdi tlâo êpul mnuih đưm: êpul tal sa hriê mơ\ng [ăng k'ưp wăl Bắc Sơn nao dôk ti hang êa ks^ Hải Phòng, Quảng Ninh; êpul tal dua mơ\ng Yu\ Thanh Hóa nao hd^p ti kr^ng êa ks^, mko\ mkra klei dhar kreh Đa Bút; êpul tal tlâo hriê mơ\ng Yu\ Nghệ An nao ti ktuê hang êa ks^ hlăm kdriêk Thạch Hà (Hà Tĩnh), Quỳnh Lưu (Nghệ An) leh anăn nao truh kơ kr^ng dhu\ng hlo\ng truh ti Bầu Dũ (Quảng Nam - Đà Nẵng). Mơ\ng du\m êpul mnuih đưm mâo mko\ mkra leh du\m klei dhar kreh Quỳnh Văn, Cái Bèo, Đa Bút, Hạ Long,... Ăt hlăm gưl anei mơh, sa kdrê] mnuih hd^p ktuê hang êa ks^ mâo bi mtuôm leh ho\ng êpul mnuih mơ\ng Trung Quốc tru\n hriê, mơ\ng Philíppin mu\t, mơ\ng Malaixia leh anăn Inđônêxia đ^ hriê. Du\m djuê gien giăm kbưi bi mklu\k, wăl hd^p mta ăt mâo klei mlih mdê s'năn hlăm gưl ênuk anei mâo lu mnuih bi mklu\k djuê ana. _______________ 1. Mơ\ng mnuih Australo - Mongoloid, ho\ng klei bi mbliư\ ngă mhro\ hnơ\ng ju\ s'năn kah jing êpul mnuih Indonesien đưm. Sa êpul mkăn mâo hnơ\ng hro\ ju\ [ia\ h^n s'năn jing Australoid. Êpul tal tlâo jing du\m mnuih ti châu Đại Dương leh anăn mnuih mklu\k djuê ana. 27 Knhal rue# gưl ênuk Boh tâo mrâo, du\m mta châu Đại Dương leh anăn mnuih bi mklu\k djuê ana [rư\ lui], adôk kno\ng mnuih Indonesien đưm. Hlăm gưl anei, mâo lu klei bi mtuôm mơ\ng mnuih hd^p ti hang êa ks^ nah dưr ala ]ar drei leh anăn hang êa ks^ nah dhu\ng Trung Quốc. Đa\o đing mnuih Đông Nam Á đưm k]ưm mâo mơ\ng ênuk anei. Gưl ênuk Msei mrâo k]ưm jing gưl Phùng Nguyên mâo hnơ\ng sui hlăm brô gưl êtuh thu\n tal XIV truh gưl êtuh thu\n tal XI, X êlâo Công nguyên; êdei anăn klei dhar kreh Đồng Đậu - Gò Mun mâo hnơ\ng sui hlăm brô gưl êtuh thu\n tal XIII truh gưl êtuh thu\n tal VIII êlâo Công nguyên. Hlăm gưl Phùng Nguyên, du\m klang kleh lu kơ bru\ jai, êngao kơ klang kleh ti anôk gru [uê ênuk Đồng Đậu (Vĩnh Phúc), Mán Bạc (Ninh Bình), Xóm Rền (Phú Thọ), [ăng k'ưp Tọ (Sơn La),… Khă anăn, klei dhar kreh Đông Sơn jing gưl ênuk đ^ kyar kdrưh k'ang leh anăn mâo lu klei tu\ dưn êdi hlăm gưl ênuk Msei la] hjăn leh anăn [uê ênuk đ^ kyar anak mnuih Việt ara\ anei la] mb^t. Klei dhar kreh Đông Sơn jing sa kdrê] hlăm Klei dhar kreh krông Hồng, ]uê mđ^ mơ\ng klei dhar kreh Hoà Bình, Phùng Nguyên, Đồng Đậu leh anăn Gò Mun. Klei dhar kreh Đông Sơn mâo klei jăk siam mdê hjăn [ia\ dah ăt mâo lu klei mse\ ho\ng knhuah dhar kreh kr^ng Đông Nam Á leh anăn klei dhar kreh mdiê lo\. Anei jing gưl ênuk k]ưm mâo knuk kna tal êlâo ti Vi \ ệt Nam hluê knhuah wăl [uôn sang leh anăn lu wăl [uôn sang. Du\m mnuih tui duah knhuah gru đưm [uh duah leh du\m êtuh klang kleh, hlăm anăn mâo êbeh 60 boh klang ako\ adôk dưi yua ksiêm dlăng. Êpul mnuih Indonesien hd^p hlăm tlâo gưl ênuk klei dhar kreh Đông Sơn. Sui [ia\ anăn, mb^t ho\ng êpul mnuih Indonesien lo\ mâo leh sa êpul mnuih 28 mrâo - êpul mnuih Đông Nam Á, kbia\ mơ\ng êpul mnuih Đông Nam Á đưm ti knhal rue# gưl ênuk Boh tâo mrâo leh anăn [rư\đ^ kyar êdei anăn. Năng ai êpul mnuih anei mâo - kyua klei bi mklu\k djuê mnuih mơ\ng Mongoloid dơ\ng mơ\ng dưr tru\n hriê, mơ\ng êa ks^ nao, ngă kơ klei hro\ hnơ\ng ju\ hmăr h^n leh anăn klei ]uê djuê kjăp rơ\ng h^n mkă ho\ng êlâo dih. Klei bi mđu\t klang ako\ dlô (brachycranisation), bi hgăl asei mlei (gracilisation), kl^t [rư\ ko#, [o# mta mhro\ kjhô năng ai hmăr êdi hlăm gưl anei. Di`u bi mjing du\m êpul mnuih hd^p hlăm wăl krông Hồng, krông Mã, krông Cả, mb^t hrăm mko\ mkra klei dhar kreh Đông Sơn. Mơ\ng êpul mnuih Việt đưm anăn jing aduôn aê mơ\ng mnuih Việt hruê anei. Hlăk êjai anăn, sa kdrê] du\m mnuih Indonesien [rư\ mlih anôk hd^p ti nah Dhu\ng, ktuê dăng ]ư\ Trường Sơn truh ara\ anei anak ]ô di`u jing du\m djuê ana Giarai, Êđê ti Tây Nguyên. Sa kdrê] mnuih Indonesien mkăn dôk mb^t kr^ng wăl leh anăn hd^p mda mb^t ho\ng mnuih Đông Nam Á mlih nao dôk ti nah dhu\ng hnui h^n jing du\m djuê ana Xơđăng, Bana, Mnông, Chăm ti Tây Nguyên ara\ anei. Giáo sư sử học Hà Văn Tấn la]: Klei dhar kreh Đông Sơn mphu\n năng ai hlăm êtuh gưl thu\n tal VII êlâo Công nguyên. Hlăm gưl klei dhar kreh anei, amâo mâo ôh klei bi knăl kơ klei bi mlih pô mko\ mkra. Kyua anăn dưi tu\ yap pô mko\ mkra klei dhar kreh Đông Sơn, dơ\ng mơ\ng mphu\n tal êlâo, jing êpul aduôn aê mnuih Việt, amâo dah la] kla\ h^n mơ\ng êpul Việt - Mường. Truh ara\ anei, mâo lu gru bi knăl đru mkla\ nik kơ hnơ\ng đ^ kyar đrông dhông mơ\ng du\m klei dhar kreh Đông Sơn mphu\n k]ưm, boh nik kdrăp Phùng Nguyên - Đồng Đậu - Gò Mun, truh klei dhar kreh Đông Sơn. Du\m gru bi knăl anei lo\ đru bi êdah klei dhar kreh 29 Đông Sơn jing klei dhar kreh mâo hjăn păn, đ^ kyar mơ\ng du\m klei dhar kreh êlâo anăn. Pô mko\ mkra klei dhar kreh Đông Sơn mâo du\m hră mơar đưm ]ih pioh anăn lah mnuih Lạc Việt ăt kno\ng jing anak ]ô pô mko\ mkra klei dhar kreh Đông Sơn mphu\n k]ưm mơh, amâo djo\ mơ\ng êngao ba mtruh ti Việt Nam ôh. S'năn, drei dưi lăm lui klei đing đa\o phu\n agha anak mnuih Việt hriê mơ\ng Giang Nam (Trung Quốc) amâo dah mơ\ng anôk mkăn, [ia\ dah lo\ bi mdhiang phu\n agha ana hrue# anak mnuih Việt truh ako\ gưl êbâo thu\n tal dua amâo dah knhal rue# gưl êbâo thu\n tal tlâo êlâo Công nguyên. Kyua anăn, dưi la], ho\ng du\m gru bi knăl mơ\ng knhuah gru đưm leh anăn klei ksiêm dlăng [uê ênuk, drei dưi [uh klei mphu\n k]ưm leh anăn đ^ kyar đrông dhông mơ\ng anak mnuih ênuk đưm hlăm ala ]ar drei dơ\ng mơ\ng ako\ gưl ênuk Boh tâo đưm truh kơ gưl ênuk Msei, êdah êdi mâo klei dhar kreh Đông Sơn. Leh anăn dơ\ng mơ\ng mphu\n k]ưm anăn djuê ana Việt Nam đ^ kyar truh ênuk ara\ anei. 2. Mnuih kmưn leh anăn du\m djuê ana ti Việt Nam 2.1. Mnuih kmưn - Kơ ênoh mnuih kmưn: Hluê si boh tu\ dưn klei Ksiêm dlăng ênoh mnuih kmưn leh anăn sang dôk thu\n 2019 hluê Hdra\ mtru\n mrô 772/QĐ-TTg hruê 26/6/2018 mơ\ng Khua Knu\k kna, ênoh mnuih kmưn ti Việt Nam mâo 96.208.984 ]ô, hlăm anăn êkei mâo 47.881.061 ]ô, truh 49,8% leh anăn mniê mâo 48.327.923 ]ô, truh 50,2%. Việt Nam jing ala ]ar dôk tal tlâo hlăm kr^ng Đông Nam Á (êdei Inđônêxia leh anăn Philíppin) leh anăn dôk tal 15 30 ti dlông ro\ng lăn. Êdei 10 thu\n, ênoh mnuih kmưn ti Việt Nam đ^ h^n 10,4 êklăk ]ô. Hnơ\ng đ^ kyar ênoh mnuih kmưn t^ng mdu\m hlăm gưl thu\n 2009-2019 mâo 1,14%/thu\n, tru\n [ia\ mkă ho\ng gưl thu\n 1999-2009 (1,18%). Ênoh mnuih kmưn m[^n dôk ti Việt Nam mâo 290 ]ô mnuih/km2, đ^ 31 ]ô mnuih/km2 mkă ho\ng thu\n 2009. Việt Nam jing ala ]ar dôk tal tlâo kơ ênoh mnuih kmưn m[^n dôk ti kr^ng Đông Nam Á, êdei Philíppin leh anăn Xingapo. Kr^ng lăn dap mnai krông Hồng leh anăn Ngo\ Kwar Dhu\ng jing dua kr^ng mâo ênoh mnuih kmưn m[^n dôk lu êdi hlăm kluôm ala, knar ho\ng 1.060 ]ô mnuih/km2 leh anăn 757 ]ô mnuih/km2. Kr^ng lăn dap, ]ư\ ]hia\ng Kwar Dưr leh anăn Tây Nguyên jing dua kr^ng mâo ênoh mnuih kmưn m[^n dôk [ia\, knar ho\ng 132 ]ô mnuih/km2 leh anăn 107 ]ô mnuih/km2. Hlăm 54 djuê ana hlăm ala ]ar, djuê ana Kinh mâo 82.085.826 ]ô mnuih, truh 85,3%. Hlăm 53 djuê ana mnuih djuê [ia\, 6 djuê ana mâo ênoh mnuih kmưn êbeh 1 êklăk ]ô mâo: Tày, Thái, Mường, Mông, Khmer, Nùng (hlăm anăn djuê ana Tày mâo ênoh mnuih kmưn lu êdi ho\ng 1,85 êklăk ]ô mnuih); 11 djuê ana mâo ênoh mnuih kmưn [ia\ êdi gu\ 5.000 ]ô mnuih, hlăm anăn Ơđu jing djuê ana mâo ênoh mnuih kmưn [ia\ êdi (428 ]ô mnuih)1. Kr^ng lăn dap mnai Krông Hồng jing anôk m[^n lu mnuih kmưn êdi hlăm kluôm ala ho\ng 22,5 êklăk ]ô mnuih, truh 23,4% ênoh mnuih kmưn kluôm ala. Tây Nguyên jing anôk mâo [ia\ mnuih hd^p mda êdi ho\ng 5,8 êklăk ]ô mnuih, truh 6,1% ênoh mnuih kmưn kluôm ala. _______________ 1. www.gso.gov.vn. 31 Kr^ng mnuih djuê [ia\ khăng hd^p mda ti anôk lăn dap, ]ư\ ]hia\ng Kwar Dưr leh anăn Tây Nguyên. Mnuih djuê ana Kinh khăng m[^n dôk ti dua kr^ng lăn dap mnai pro\ng êhai, ktuê hang êa ks^ leh anăn du\m wăl krah, [uôn pro\ng. Mb^t ho\ng anăn, ho\ng kdrê] knông lăn dlông êbeh 3.200km lir ho\ng ala ]ar Lào, Trung Quốc, Campuchia s'năn lu djuê ana lo\ bi je\ giăm ho\ng du\m djuê ana ti êngao kr^ng knông lăn. Anei jing anôk jưh knang pioh po\k pro\ng klei bi hgu\m mă brua\ knua\, klei dhar kreh leh anăn hgu\m mguôp ho\ng ala ]ar êngao. Kyua anăn, kr^ng hd^p mda mơ\ng du\m djuê ana hlăm ala ]ar Việt Nam mâo klei yuôm bhăn êdi hlăm hdra\ mđ^ kyar brua\ knua\, kriê mgang klei êđăp ênang ala ]ar leh anăn klei dhar kreh. 2.2. Du\m djuê ana ti Việt Nam - Du\m djuê ana mâo ênoh mnuih kmưn leh anăn hnơ\ng thâo mđ^ kyar brua\ knua\ - klei hd^p mda amâo mâo bi knar. Djuê ana Kinh mâo ênoh mnuih kmưn lu êdi hlăm ala ]ar drei (85,3%), mâo hnơ\ng thâo lu h^n, jing êpul kăp bi hgu\m mguôp, ngă phu\n leh anăn ba êlan êlâo hlăm klei ksu\ng mblah sui thu\n pioh mko\ mkra leh anăn kriê mgang ala ]ar, đru mguôp yuôm pro\ng pioh mđ^ kyar du\m djuê ana hlăm ala ]ar Việt Nam. Hlăk êjai anăn, du\m djuê ana mkăn kno\ng mâo [ia\đui] (14,7%) mkă ho\ng ênoh mnuih kmưn kluôm ala. Khă ênoh mnuih kmưn bi kpleh lu, [ia\ dah hlăm du\m djuê ana amâo mâo klei djuê ana lar ktư\ jua\, bi m]hu\ lua\, bi tui] djuê mnuih djuê ana [ia\ amâo dah mnuih djuê ana [ia\ lo\ kdơ\ng w^t ho\ng mnuih djuê ana lar; du\m djuê ana mđ^ mlar n'nao klei hgu\m mguôp, khăp ]ia\ng, dlăng ba mb^t, hrăm mb^t g^r ktưn mkra mđ^ sa ala ]ar Việt Nam mil ]h^l, 32 kluôm dhuôm, mnuih [uôn sang mdro\ng sah, ala ]ar ktang kjăp, ngă phu\n, mtăp mđơr leh anăn kreh dhar. - Du\m djuê ana ti Việt Nam hd^p mb^t hrăm leh anăn taih rưng ti lu kr^ng lăn hlăm ala ]ar. Djuê ana Kinh khăng hd^p ti du\m kr^ng lăn dap mnai, lăn dap leh anăn ktuê hang êa ks^, bi mnuih djuê ana [ia\ khăng hd^p ti du\m kr^ng phu\n leh anăn hd^p mb^t hrăm ho\ng du\m mnuih djuê ana mkăn. Dưi dăp mbha jing du\m wăl phu\n1 s'nei: Kr^ng Yu\ Kwar Dưr mâo 23 djuê ana, hlăm anăn mnuih djuê ana Thái leh anăn Mường ngă phu\n; kr^ng Ngo\ Kwar Dưr mâo 18 djuê ana, hlăm anăn mnuih djuê ana Tày leh anăn Nùng ngă phu\n; kr^ng ]ư\ ]hia\ng Thanh - Nghệ mâo 8 djuê ana, hlăm anăn mnuih djuê ana Thái ngă phu\n; kr^ng dăng ]ư\ Trường Sơn (kr^ng ]ư\ ]hia\ng du\m ]ar mơ\ng Hà Tĩnh nao truh Bình Định) mâo 9 djuê ana, amâo mâo ôh djuê ana ngă phu\n kyua ênoh kmưn [ia\ leh anăn hd^p taih rưng; kr^ng Tây Nguyên mâo 14 djuê ana, tui hluê mdê kr^ng amra mâo djuê ana ngă phu\n, mse\ si mnuih djuê ana Êđê ti ]ar Đắk Lắk, Đắk Nông; mnuih djuê ana Bana ti du\m boh ]ar Gia Lai, Kon Tum; kr^ng Kwar Dhu\ng jing anôk hd^p mda sui thu\n êngu\n mơ\ng du\m mnuih djuê ana Khmer, Chăm, Hoa. Truh ara\ anei, păt dah amâo mâo ôh ]ar, kdriêk mâo kno\ng sa djuê ana hd^p mda. Lu ]ar mâo truh 20 djuê ana mse\ si Lai Châu, Lào Cai, Yên Bái, Hà Giang, Lâm Đồng,… Hjăn ]ar Đắk Lắk mâo êbeh 40 djuê ana. Lu kdriêk ]ư\ ]hia\ng mâo mơ\ng 5 djuê ana kơ dlông hd^p mda, lu sa\, alu\, _______________ 1. Klei dăp mbha tui hluê du\m djuê ana hd^p sui thu\n, mâo wăl [uôn sang pro\ng, mâo klei dhar kreh hjăn, amâo mâo mse\ ho\ng djuê ana mkăn kno\ng mâo du\m mnuih đ^ dôk ngă mtao, ngă brua\ ti anăn. 33 [uôn,... mâo mơ\ng 3-4 djuê ana hd^p mb^t hrăm. Mơ\ng hd^p mb^t hrăm amra đru kơ du\m djuê ana dưi bi tui hria\m, bi mje\ mgiăm, khă anăn klei anei ăt ngă dleh mơh kơ mđ^ kyar brua\ knua\ leh anăn kriê dlăng mnuih kmưn. - Grăp djuê ana mâo klei blu\ leh anăn knhuah dhar kreh hjăn, đru mbo\ mđ^ lu knhuah gru dhar kreh Việt Nam mâo klei siam ê[ăt. Giăm jih du\m djuê ana mâo klei blu\ mdê hjăn leh anăn du\m klei blu\ anăn hlăm pa\ mta klei blu\ phu\n ti Đông Nam Á. Kyua hd^p mb^t mbla leh anăn klei ]ia\ng bru\ hrăm s'năn lu djuê ana khăng yua dua mta klei blu\ amâo dah lu klei blu\. Klei Việt jing klei blu\ phu\n mơ\ng ala ]ar leh anăn mâo djăp djuê ana ba yua. Klei blu\ am^ k'kiêng mơ\ng grăp djuê ana ăt mâo mpu\ myuôm, ]uê mđ^ truh ara\ anei. Klei mă brua\, knhuah sang dôk, klei ru\ mdơ\ng,… mơ\ng du\m djuê ana mâo lu klei mdê. Amâo djo\ kno\ng mdê hlăm mnê] rah pla mdiê lo\ leh anăn mdiê hma hang ôh, wăt mnê] ngă lo\, ngă hma mơ\ng djuê ana anei ăt mâo klei mdê mơh ho\ng djuê ana mkăn. Brua\ pơ\k m`am mơ\ng du\m djuê ana kreh knhâo êdi. Knhuah sang dôk, sang k[^n dhar kreh ăt jing leh klei mdê hjăn mơ\ng grăp djuê ana. Mâo djuê ana dôk hlăm sang lăn, mâo djuê ana dôk hlăm sang dlông krum. Du\m djuê ana mkăn mâo sang k[^n dhar kreh mse\ si sang đình, sang rông,… mâo [oh mkra, kruak [uôr kdrưh siam, kreh knhâo. Knhuah hua\ [ơ\ng, ]u\t h’ô mơ\ng sa djuê ana ăt lu mta leh anăn yâo jăk, khă anăn mâo du\m djuê ana kdrăp ]u\t h:ô ]ia\ng mse\ (êlâo dih djuê ana Bố Y, djuê ana Giáy ]u\t h’ô ]ia\ng mse\ djuê ana Mông, bi ara\ anei ]ia\ng mse\ ho\ng djuê ana Nùng; ]hum ao djuê ana La Ha mse\ ho\ng djuê ana Thái;…). Hlăm klei hua\ [ơ\ng, djuê ana Kinh leh anăn Mường khăng hua\ êsei; 34 djuê ana Tày, Thái, Thổ, Khmer, La Chí, La Ha khăng [ơ\ng đio\ tak ho\ng chẩm chéo,… leh anăn du\m mta hla, djam dliê; bi djuê ana Chứt, Bố Y, Cờ Lao, Pu Péo khăng [ơ\ng mnơ\ng mkra mjing mơ\ng ktơr, hbei [lang; du\m djuê ana mkăn lo\ mâo kpiê ]eh, kpiê ktơr, hăt đ^ng.... Kdrăp ]u\t h’ô mơ\ng grăp djuê ana ăt mâo klei mdê mơh leh anăn mâo lu mta êa, m`am ho\ng kngan amâo dah mkra boh đê] ho\ng kngan. Tơdah djuê ana Kinh, êkei ]u\t ]hum đu\t kdru\n, ao ju\ mda, mniê [ar m'iêng ju\, yếm, ao ju\ mda, ako\ păn kưn; bi krăp ]hum ao mơ\ng du\m djuê ana kr^ng Trường Sơn - Tây Nguyên êkei khăng [ar kpin, dôk asei lưng, mniê h’ô ao mu\t ako\, đu\t păl, yan puih h’ô thia\m ao êpih; m’iêng ao mơ\ng djuê ana Khmer mniê êkei [ar xà rông ho\ng mnal lụa, mnuih mduôn khua khăng ]u\t ]hum dlông, ao bà ba ho\ng ]hia\m brung brê] din ti ako\ amâo dah k[ăk ti mra; phung êkei, mniê Chăm bi [ar m’iêng hăt sơa\i, êkei h’ô ao đu\t kdru\n, [al đah da, ka\ boh nu\t; djuê ana Hoa khăng h’ô ao dlông k'kuê, ka\ boh nu\t mnal ti djiêô, ao lah ti k'iêng amâo dah kdrăp ao tứ thân lah ti krah,... Klei dhar kreh mơ\ng du\m djuê ana mâo lu êdi leh anăn tu\ yuôm sơa\i, mơ\ng du\m klei m'mui`, du\m ênhiang kdo\, du\m klei k'han, kdrăp gru dhar kreh ]ing ]har Tây Nguyên,... Mse\ tô hmô klei m'mui` Xống chụ xon xao (Klei mtă kơ [^ng khăp) mơ\ng djuê ana Mường, Mông; Klei khan Đam San mơ\ng djuê ana Êđê, ngăn kdrăp klei blu\ duê mơ\ng djuê ana Tày - Nùng; klei kdo\ xòe mơ\ng djuê ana Thái; kdo\ hgơr mơ\ng djuê ana Chăm; kdo\ ho\ng ]ing ]hai mơ\ng du\m djuê ana Tây Nguyên;… Kơ klei đa\o knang kơ yang adiê, klei hluê đa\o mơ\ng du\m djuê ana: Giăm jih du\m djuê ana [ia\đa\o knang mâo lu yang adiê ho\ng klei m^n djăp mta mnơ\ng mâo mngăt êwa 35 leh anăn ngă yang hluê knhuah bhia\n djuê ana pô. Mâo du\m êpul mnuih hluê đa\o bi ala kơ du\m djuê ana [ia\ s'nei: - Đa\o yơng Nam tông mơ\ng mnuih djuê ana Khmer. - Đa\o Hồi leh anăn đa\o Bàlamôn mơ\ng mnuih djuê ana Chăm. - Đa\o khop, boh nik đa\o Tin Lành mơ\ng mnuih djuê ana [ia\ ti Tây Nguyên. - Sa kdrê] mnuih djuê [ia\ ti kr^ng ]ư\ ]hia\ng Kwar Dưr hluê đa\o khop, Tin Lành. - Knhuah bhia\n hgu\m mguôp mơ\ng du\m djuê ana mâo mđ^ kyar mơ\ng du\m êbâo thu\n [uê ênuk, mb^t hrăm mă brua\ knua\, kru\ kdơ\ng mblah roh leh anăn mkra mđ^ ala ]ar. Khă hd^p mda ti Việt Nam mơ\ng gưl ênuk thu\n mdê mdê, [ia\ dah du\m djuê ana hlăm ala ]ar drei mâo brua\ ngă mse\, klei tu\ dưn mb^t. Pioh hd^p mda, amâo bi ]hu\ loa\, du\m djuê ana hnưm hgu\m mguôp kdơ\ng mblah roh, kriê mgang klei dưi hd^p mơ\ng grăp djuê ana. Gưl ênuk du\m Mtao Hùng, dua êpul mnuih Lạc Việt leh anăn Âu Việt mko\ mjing lăn ]ar Văn Lang, êdei kơ anăn bi mguôp mko\ mjing lăn ]ar Âu Lạc, đru mblah roh Tần. Hlăm du\m klei kdơ\ng mblah roh kriê mgang klei ênu\k êngiê ala ]ar, du\m djuê ana mb^t hrăm ho\ng mnuih djuê ana Kinh kdơ\ng mblah roh, mse\ si djuê ana Tày - Nùng ho\ng klei g^t gai mơ\ng Thân Cảnh Phúc, Vi Thủ An, Tông Đản,… đru mblah k'han roh Tống (rue# gưl êtuh thu\n tal XI, ênuk Lý). Du\m khua păn ako\ mnuih djuê ana Mường mâo anăn Hà Đặc, Hà Chương ti Phú Thọ, Yên Bái đru ksu\ng mblah roh Nguyên - Mông (rue# gưl êtuh thu\n tal XIII, ênuk Trần). Ako\ gưl êtuh thu\n tal XV, mnuih djuê ana Mường ti Thanh Hóa hluê Lê Lợi yơr hla cờ mblah đue# roh Minh, mnuih djuê 36 ana Thái ti Nghệ An, mnuih djuê ana Tày - Nùng ti Lạng Sơn ăt đru mguôp pro\ng mơh hlăm klei mblah roh anei. Knhal rue# gưl êtuh thu\n tal XVIII, lu mnuih djuê [ia\ ti kr^ng ]ư\ ]hia\ng Bình Định, Quảng Ngãi hgu\m mb^t ho\ng êpul Tây Sơn mblah roh Thanh, mtlaih wăl mtao dôk Thăng Long. Knhal rue# gưl êtuh thu\n tal XIX ako\ gưl êtuh thu\n tal XX, du\m djuê ana [ia\ bi đru mblah roh kar kak Prăng sơa\i, mse\ mnuih djuê ana Thái ti Thanh Hóa tu\ hluê kru\ kdơ\ng mblah roh ho\ng du\m mtao grư\: Hà Văn Mao, Đinh Công Tráng, Cầm Bá Thước; mnuih djuê ana Mông ti Lào Cai, Lai Châu hluê Pát Chai; du\m djuê ana ti Tây Nguyên hluê Nơ Trang Long mblah roh kar kak Prăng. Hlăm gưl iêô mthưr mtlaih êngiê lăn ]ar, Việt Bắc jing anôk ngă phu\n knơ\ng kơ cách mạng, du\m djuê ana ti nei đru mguôp leh yuôm bhăn hlăm klei mblah tu\ dưi Mlan 8 thu\n 1945. Gưl ksu\ng mblah kar kak Prăng (1946-1954), Việt Bắc lo\ mâo ruah jing anôk ngă phu\n knơ\ng, du\m djuê ana ti nei tu\ ư sa ai tiê ho\ng klei kdơ\ng mblah roh, ho\ng Trung ương Đảng, Knu\k kna. Mnuih [uôn sang djuê [ia\ ti kr^ng Trường Sơn - Tây Nguyên khă ư\ hra, êpa êsei ăt sa ai tiê hluê cách mạng, đru mblah tu\ dưi kar kak Prăng leh anăn Mỹ. III. {UÊ ÊNUK 1. Mơ\ng ênuk nguyên thủy truh thu\n 1858 1.1. Ênuk nguyên thủy Sui ho\ng anei năng ai 40-30 êbâo thu\n, kyua mâo ala lăn yan adiê jăk găl, hlăm ala ]ar drei mâo leh du\m anak mnuih mphu\n tal êlâo. Anăn lah Mnuih đưm đa\. Digơ\ hd^p 37 hluê êpul, hiu lua mnah hlô mnơ\ng leh anăn dui` mnơ\ng pioh hd^p mda. Hlăm klei đ^ kyar, Mnuih đưm đa\ [rư\ jing Mnuih ênuk mrâo. Digơ\ hd^p hluê găp djuê (ênuê êpul), hd^p hlăm du\m [ăng ê-ưng, [ăng k'ưp, djiêô hang hnoh êa, yua mnơ\ng mơ\ng boh tâo ua\ dhông (boh tâo đưm), lua mnah, dui` mnơ\ng pioh hd^p mda. Sui ho\ng anei mơ\ng 12.000-6.000 thu\n, du\m êpul găp djuê ti Việt Nam mâo leh klei dăp mbha kơ mnuih kmưn, mnuih mă brua\. Mnuih kmưn hd^p mda sui thu\n ti sa b^t anôk, jing kr^ng du\m êpul mnuih găp djuê, wăl [uôn sang. Mơ\ng ênuk klei dhar kreh Hòa Bình1, brua\ ngă lo\ hma k]ưm mâo. Mnơ\ng ho\ng klang, đrao, kyâo,... mâo yua lu h^n. Mnơ\ng ho\ng boh tâo (k]ưm gưl ênuk Boh tâo mrâo) hlăm ênuk anei mâo mkra mjing jăk h^n. Phu\n tal êlâo anak mnuih thâo sah jông leh anăn mkra mnơ\ng ho\ng lăn tliêt. Klei hd^p jăk h^n. Sui ho\ng anei năng ai 6.000-5.000 thu\n, mnê] khăt, ir boh tâo đ^ kyar leh. Mnê] mkra mnơ\ng ho\ng lăn tliêt yua mnơ\ng bi mdar mâo hluê ngă. Mnơ\ng yua kơ brua\ knua\ mâo mkra mjing jăk h^n, brua\ knua\ ngă êlưih găl h^n. Giăm jih êpul găp djuê ti Việt Nam ngă brua\ lo\ hma ho\ng wăng kuốc boh tâo. Mâo leh klei bi mlih mnơ\ng mkra mjing mơ\ng du\m êpul găp djuê. Wăl hd^p mda mâo po\k pro\ng. Klei hd^p mâo mđ^ kyar [rư\. Anei jing gưl ênuk "cách mạng Boh tâo mrâo" ti ala ]ar drei. Năng ai 4.000-3.000 thu\n êlâo dih, pô mko\ mkra klei dhar kreh ti Việt Nam truh leh knu\k kreh knhâo kơ mnê] _______________ 1. Klei dhar kreh Hòa Bình mâo ênuk thu\n C14 jing 10.875 ± 175 thu\n, sui êdi mâo 7.500 thu\n. 38 mkra mjing mnơ\ng yua ho\ng boh tâo leh anăn mkra mnơ\ng ho\ng lăn tliêt. Mnuih djuê ana Việt mphu\n tâo ba yua msei đồng pioh mkra mnơ\ng yua. Brua\ pla mdiê lo\ mâo leh. 1.2. Gưl ênuk mko\ mkra leh anăn kriê mgang ala ]ar tal êlâo Mơ\ng gưl ênuk Phùng Nguyên1 găn hgao gưl ênuk Đồng Đậu2, Gò Mun3 truh Đông Sơn4, kyua klei ]ia\ng kơ knơ\ng mbông êa leh anăn ]o\ng kriê mgang lăn ]ar, du\m wăl [uôn sang hd^p taih rưng ti kr^ng Kwar Dưr leh anăn Kwar Krah bi hgu\m mguôp leh hdăng pô. Êpul mnuih Lạc Việt jing phu\n. Wăl klei dhar kreh Đông Sơn ăt djo\ guôp mơh ho\ng hnơ\ng pro\ng ktang mơ\ng lăn ]ar Văn Lang, mơ\ng Mtao Hùng Vương păn ako\. Klei mko\ mjing lăn ]ar Văn Lang hlăm gưl êtuh thu\n tal VII-VI êlâo Công nguyên, ]ia\ng hnưm đei ho\ng klei kah mbha mnuih kmưn ka lu ôh jing leh gru đ^ kyar yuôm bhăn _______________ 1. Phùng Nguyên (Phú Thọ) jing anôk mâo gru mnơ\ng msei kông hnưm êdi ti ala ]ar drei mâo [uh duah. Gưl ênuk Phùng Nguyên mâo hlăm brô ako\ gưl êbâo thu\n tal II êlâo Công nguyên. 2. Kdrăp gru [uê ênuk Đồng Đậu hlăm sa\ Minh Tân, Yên Lạc, Phú Thọ, mâo [uh duah thu\n 1964. Gưl ênuk Đồng Đậu mâo dăp hlăm krah gưl msei kông thau ti Việt Nam, mâo hlăm êdei gưl krah êbâo thu\n tal II êlâo Công nguyên. 3. Kdrăp gru [uê ênuk Gò Mun hlăm sa\ Việt Tiến, kdriêk Lâm Thao, Phú Thọ, mâo [uh duah thu\n 1961. Gưl ênuk Gò Mun mâo năng ai ti knhal rue# gưl êbâo thu\n tal II truh ako\ gưl êbâo thu\n tal I êlâo Công nguyên. 4. Klei dhar kreh Đông Sơn (Thanh Hóa) mâo mơ\ng gưl êbâo thu\n tal I êlâo Công nguyên truh du\m gưl êtuh thu\n ako\ Công nguyên. 39 mơ\ng [uê ênuk ala ]ar Việt Nam - bi mphu\n kơ gưl ênuk mko\ mkra leh anăn kriê mgang ala ]ar mơ\ng djuê ana drei. Hlăm kluôm lăn ]ar Văn Lang mâo lu êpul mnuih hd^p mda, hlăm anăn mâo mnuih Tây Âu (Âu Việt) hd^p ti dliê ]ư\ leh anăn kr^ng lăn dap nah Dưr lăn ]ar Văn Lang. Mnuih Lạc Việt leh anăn mnuih Tây Âu dơ\ng mơ\ng đưm leh bi mje\ mju\t hlăm klei mbliư\ mnia, klei dhar kreh. Khua păn ako\ êpul mnuih Tây Âu hd^p ti ]ar Văn Lang anăn lah Thục Phán. Êpul bi hgu\m mnuih Tây Âu [rư\ hruê [rư\ ktang kjăp. Mơ\ng klei hriê plah m'mia\ mơ\ng k'han roh Tần, êpul bi hgu\m mnuih Tây Âu ăt đru kdơ\ng mblah roh mơh. Klei mblah tu\ dưi, Thục Phán jing mnuih ba ako\ êpul mâo hrô mlih leh Hùng Vương ngă mtao, bi m'anăn lăn ]ar jing Âu Lạc (năng ai ako\ gưl êtuh thu\n tal III êlâo Công nguyên). Khă lăn ]ar Âu Lạc dưi krơ\ng amâo sui ôh, kno\ng hlăm brô mơ\ng thu\n 208 truh 179 êlâo Công nguyên, [ia\ dah dlăng mb^t jing knhuang đ^ kyar mâo ]uê mđ^ mơ\ng lăn ]ar Văn Lang, boh nik hlăm brua\ k'han l^ng. Găn hgao sui thu\n êngu\n, mnuih Việt đưm ]o\ng mko\ mkra leh kơ pô sa klei dhar kreh tal êlâo, anăn lah klei dhar kreh Văn Lang - Âu Lạc (klei dhar kreh krông Hồng) - sa klei dhar kreh mâo mdê hjăn ti anôk pô jing leh phu\n agha mơ\ng du\m klei dhar kreh êdei anăp, jing anôk jưh knang kjăp mlăp kơ djuê ana, jing phu\n agha đru kjăp klei m^n kơ mnuih [uôn sang Việt Nam pioh dưi găn hgao êbeh 1.000 thu\n păn kriê mơ\ng roh kr^ng Dưr. 1.3. Ênuk roh kr^ng Dưr păn kriê leh anăn klei kru\ kdơ\ng Thu\n 179 êlâo Công nguyên, phung roh ênuk mtao Triệu plah m'mia\ Âu Lạc. Mơ\ng anăn truh gưl êtuh thu\n tal X, du\m 40 gưl ênuk roh kr^ng Dưr mơ\ng ênuk mtao Triệu truh ênuk mtao Đường hrô mlih plah m'mia\ lăn ]ar drei. Di`u kah lăn ]ar drei jing du\m kr^ng, wăl, jao mnuih hriê păn kriê leh anăn hrui hro\k ngăn kdrăp mnuih [uôn sang drei ho\ng lu mnê]. Hdra\ păn kriê mơ\ng du\m ênuk mtao roh kr^ng Dưr ngă kơ klei hd^p hlăm gưl Âu Lạc mâo klei mlih mrâo mơh, [ia\ dah mâo lu mta ap gư\. Ênuk mtao roh kr^ng Dưr bi mu\t kma leh Nho giáo hlăm lăn ]ar drei, brei mnuih [uôn sang drei tui hluê knhuah bhia\n mnuih Hán. Di`u mkla\ mtru\n hdra\ bhia\n kp^ kpiêt, thơ\ng ai hrui hro\k ngăn kdrăp leh anăn bi mdlưh rai du\m klei kgu\ kru\ kdơ\ng mơ\ng mnuih [uôn sang. Hlăm brô 10 gưl êtuh thu\n phung roh kr^ng Dưr păn kriê, mâo tu\ mă du\m mnê] mă brua\ mse\ si tia msei, ngă knơ\ng mbông êa, hbâo pruê kơ mnơ\ng pla; tui duah leh anăn mkra mjing mnơ\ng bi msiam ho\ng mah, a`u\; mkra mơar, mkra giêt ]ai,… Kơ klei dhar kreh, mnuih [uôn sang Việt Nam tu\ mă leh du\m mta jăk siam mơ\ng klei dhar kreh Trung Hoa ênuk Hán, Đường mse\ si boh hră ]ih, boh blu\,... Khă anăn, klei Việt leh anăn lu knhuah bhia\n hd^p mơ\ng đưm ăt mâo djă pioh. Klei ap gư\ ktư\ jua\ mơ\ng du\m ênuk mtao roh kr^ng Dưr ktang t^t s'năn mâo n'nao klei kru\ kdơ\ng pioh sua w^t klei hnuk êngiê m \ ơ\ng mnuih [uôn sang drei. 41 Thu\n 40, Hai Bà Trưng kru\ kdơ\ng mblah roh ti Mê Linh (kr^ng Giao Chỉ) leh anăn mâo boh tu\ dưn. Mtao Hán ngê` bê`, ba k'han hriê mblah ]ar drei. Yan bhang thu\n 43, khua k'han roh Mã Viện nao mblah k'han Hai Bà Trưng. Khă mblah roh ho\ng jih ai tiê [ia\ dah kyua ênoh k'han [ia\, knhal tui] amâo dưi kdơ\ng w^t ôh. Mơ\ng êdei klei kru\ kdơ\ng Hai Bà Trưng, lo\ mâo lu klei kru\ kdơ\ng mkăn ti jih tlâo kr^ng Giao Chỉ, Cửu Chân leh anăn Nhật Nam. Ti gu\ anei klah ]u\n du\m klei kru\ kdơ\ng mơ\ng gưl êtuh thu\n tal I truh tal V1: Mrô Thu\n kru\ kdơ\ng Anôk mâo klei kru\ kdơ\ng Klah ]u\n klei kru\ kdơ\ng, boh tu\ dưn 1 40 Mê Linh (Hà Nội) Mnuih [uôn sang tlâo kr^ng Giao Chỉ, Cửu Chân, Nhật Nam k'ưh ai hluê klei kru\ kdơ\ng Hai Bà Trưng g^t gai tu\ jing, sua w^t klei ngă phu\n, klei hnu\k êngiê hlăm tlâo thu\n. 2 100 Kr^ng Nhật Nam Êbeh 3.000 ]ô mnuih kru\ kdơ\ng ]uh rai anôk mă brua\, pưk sang phung roh păn kriê. Klei kru\ mâo mdlưh rai. _______________ 1. Dlăng VIỆT NAM - Ala lăn - Anak mnuih, Hdruôm anei, mơar tal 51-52. 42 Mrô Thu\n kru\ kdơ\ng Anôk mâo klei kru\ kdơ\ng Klah ]u\n klei kru\ kdơ\ng, boh tu\ dưn 3 137 Tượng Lâm leh anăn kluôm kr^ng Nhật Nam 4 144 Nhật Nam leh anăn Cửu Chân 5 157 Cửu Chân leh anăn Nhật Nam 6 178-181 Giao Chỉ, Cửu Chân, Nhật Nam, Hợp Phố (Quảng Ðông - Trung Quốc) Êbeh 2.000 ]ô mnuih [uôn sang kru\ kdơ\ng bi mrai wăl krah kdriêk, ]uh wăl mtao. Klei kru\ sui êbeh sa thu\n amâo ba w^t boh tu\ dưn ôh. Êbeh 1.000 ]ô mnuih [uôn sang Nhật Nam kru\ kdơ\ng mguôp mb^t ho\ng mnuih [uôn sang Cửu Chân bi mrai du\m kdriêk [ia\ dah mâo ap gư\. Êbeh 4.000 ]ô mnuiih [uôn sang Cửu Chân leh anăn Nhật Nam ho\ng klei g^t gai mơ\ng Chu Ðạt kru\ mdơ\ng mdjiê huyện lệnh leh anăn thái thú. Tlâo thu\n êdei, klei kru\ mâo ap gư\. Du\m êbâo ]ô mnuih [uôn sang kru\ kdơ\ng ho\ng klei g^t gai mơ\ng Lương Long. Truh thu\n 181, klei kru\ mâo ap gư\. 43 Mrô Thu\n kru\ kdơ\ng Anôk mâo klei kru\ kdơ\ng Klah ]u\n klei kru\ kdơ\ng, boh tu\ dưn 7 190 Giao Chỉ Mnuih [uôn sang kru\ kdơ\ng. Thứ sử Chu Phù amâo dưi kdơ\ng s'năn tle\ đue# dăp [ia\ dah knhal tui] klei kru\ anei amâo tu\ jing ôh. 8 190-193 Tượng Lâm Khu Liên g^t gai mnuih [uôn sang kru\ kdơ\ng tu\ jing. Lăn ]ar Lâm Ấp mâo mko\ mjing. 9 248 Cửu Chân Triệu Thị Trinh g^t gai mnuih [uôn sang kru\ kdơ\ng. Mtao Ngô brei 8.000 ]ô k'han s'năn kơh dưi ap gư\. 10 271 Cửu Chân Phù Nghiêm Di kru\ kdơ\ng mblah roh Ngô [ia\ dah amâo dưi ôh. 11 468-485 Giao Châu Lý Tường Nhân mdjiê phung d^ng bua\l đru brua\ kơ Thứ sử Trương Mục, ]o\ng iêô pô Thứ sử. Mtao Tống ]oh ]ua\n tu\ yap Thứ sử kơ Tường Nhân. Êdei anăn mâo Lý Thúc Hiến. Thu\n 485, Thúc Hiến đua kngan kơ mtao Tề. 44 Du\m klei kdơ\ng mblah mâo kdrăp mnơ\ng yua mơ\ng gưl êtuh thu\n tal VI truh ako\ gưl êtuh thu\n tal X1: Mrô Thu\n kru\ kdơ\ng Klah ]u\n klei mblah, boh tu\ dưn 1 542 Klei kru\ Lý Bí tu\ jing, mko\ mjing Knu\k kna Vạn Xuân thu\n 544. 2 722 Mai Thúc Loan iêô mthưr mnuih [uôn sang Nam Ðàn (Nghệ An) kru\ kdơ\ng, mko\ mkra kdrăn mblah ti Sa Nam. Mâo mnuih [uôn sang k'ưh ai, êpul k'han nao kơ kr^ng Dưr, mblah wăl dôk Tống Bình. Pô păn kriê Quang Sở Khách tle\đue#. Mai Thúc Loan jing mtao (Mai Hắc Ðế), dôk ti Vạn An (Nghệ An). Mtao Đường brei 10 êbâo ]ô k'han hriê ap gư\. Êpul k'han mblah roh hlo\ng tui] rue#. 3 Năng ai thu\n 766 Phùng Hưng kdơ\ng mblah ti Đường Lâm (Ba Vì), mâo mă wăl dôk Tống Bình, kriê dlăng ala ]ar. Thu\n 791 mtao Đường ba k'han hriê plah m'mia\ ala ]ar drei. 4 905 Khúc Thừa Dụ mâo klei k'ưh ai mơ\ng mnuih [uôn sang mblah mâo mă wăl dôk Tống Bình, mko\ mkra knơ\ng gai dlăng ala ]ar. 5 938 Ngô Quyền mblah dưi klei plah m'mia\ mơ\ng Nam Hán, bi mtui] rue# êbeh 1.000 thu\n phung roh kr^ng Dưr păn kriê, po\k sa gưl ênuk mrâo hnu\k êngiê, mâo klei ngă phu\n mơ\ng djuê ana Việt Nam. _______________ 1. Dlăng VIỆT NAM - Ala lăn - Anak mnuih, Hdruôm anei, mơar tal 52-53. 45 1.4. Gưl ênuk mtao mtu\ng truh kơ phung kar kak Prăng plah m'mia\ ala ]ar (thu\n 1858) - Mphu\n tal êlâo mko\ mkra knu\k kna m^l ]h^l ti gưl êtuh thu\n tal X Êdei leh mblah dưi klei plah m'mia\ mơ\ng Nam Hán (thu\n 938), Ngô Quyền jing mtao, mko\ mkra wăl mtao dôk ti Cổ Loa (Đông Anh, Hà Nội). Êdei leh ênuk mtao Ngô awăt êdu, mâo klei ru\ng 12 kr^ng k'han, ala ]ar mâo bi kah. Mơ\ng Hoa Lư (Ninh Bình), Đinh Bộ Lĩnh ba k'han mblah roh, bi lir ala ]ar kluôm dhuôn. Thu\n 968, Đinh Bộ Lĩnh đ^ jing mtao, bi m'anăn ala ]ar Đại Cồ Việt, mlih wăl mtao dôk ti Hoa Lư. Ênuk mtao Đinh, êdei anăn mtao Tiền Lê, mkra mđ^ leh ala ]ar m^l ]h^l mphu\n k]ưm, kah mâo 10 êpul k'han, mko\ mjing êpul k'han "k'han mguôp ngă brua\ lo\ hma" (jing hdra\ k'han mtru\n, brei phung k'han mă brua\ knua\ ti anôk pô dôk mâo hruê mlan k]ah). - Mđ^ kyar mâo klei kluôm dhuôm ênuk mtao mtu\ng ti du\m gưl êtuh thu\n tal XI-XV Thu\n 1010, mtao Lý Thái Tổ mlih wăl mtao dôk mơ\ng Hoa Lư w^t ti Thăng Long. Thu\n 1054 mlih anăn ala ]ar jing Đại Việt. Anăn iêô anei adôk truh ako\ gưl êtuh thu\n tal XIX. Anăn jing sa ala ]ar - sa djuê ana, mâo klei thâo săng mb^t kơ phu\n agha djuê ana, [uê ênuk, klei dhar kreh. Ala ]ar Đại Việt mâo kriê mgang, mkra mđ^ mơ\ng du\m gưl kdơ\ng mblah ho\ng phung roh ]ia\ng plah m'mia\ leh anăn [rư\ po\k pro\ng ala ]ar truh kr^ng Dhu\ng. Mơ\ng gưl êtuh thu\n tal XI truh tal XV, găn hgao du\m ênuk mtao Lý, Trần, Hồ, Lê,… knơ\ng gai dlăng ala ]ar Đại Việt mâo mko\ mjing jăk h^n. Klei mtô hria\m hluê gưl bi 46 lông [rư\ jing phu\n knơ\ng mjua\t mjing mnuih kreh knhâo kơ ala ]ar. Hdra\ bhia\n ala ]ar mâo mkla\ mtru\n. Ênuk mtao Lý mâo Hình thư. Ênuk mtao Lê mâo Quốc triều hình luật (Hdra\ bhia\n Hồng Đức). Êpul k'han mâo mkra mđ^ hluê klei ]ua\n. Du\m ênuk mtao mtu\ng kriê dlăng ala ]ar Việt Nam mơ\ng gưl êtuh thu\n tal X truh tal XV mâo sơa\i hdra\ mtru\n hgu\m mguôp ho\ng du\m djuê ana [ia\, boh nik ho\ng du\m mnuih păn ako\ djuê ana [ia\ kr^ng knông lăn. Ho\ng du\m mtao mtu\ng kr^ng Dưr, du\m ênuk mtao kriê dlăng ala ]ar Việt Nam hluê ngă hdra\ "lua\ gu\ ala ]ar prong", "hl \ ăm êlam iêô Mtao, êngao iêô Khua", knhâo knhăk, lu mnê] hlăm klei kriê mgang, mkra mđ^ klei hnu\k êngiê ala ]ar pô. {ia\ dah amâo hu\i kơ klei kdơ\ng mblah roh, kriê mgang klei hnu\k êngiê, m^l ]h^l ala ]ar tơ mâo klei plah m'mia\. Bi du\m ala ]ar je\ giăm kr^ng nah yu\ leh anăn dhu\ng mse\ si Lào, Chămpa, Chân Lạp,… du\m gưl ênuk kriê dlăng ala ]ar Đại Việt krơ\ng klei hgu\m mguôp, khă djo\ gưl mâo mơh klei dih nei. - Du\m klei kdơ\ng mblah roh hriê plah m'mia\ mơ\ng gưl êtuh thu\n tal X truh tal XV Thu\n 980, bi mjhua ho\ng ênuk mtao Đinh êdu awăt, k'han Tống hriê pla m'mia\ ala ]ar drei. Khua pluh êpul k'han Lê Hoàn mâo mpu\ jing mtao. ~u g^t gai leh k'han l^ng, mnuih [uôn sang Đại Việt kdơ\ng mblah roh, ]oh ]ua\n mtao Tống iêô w^t k'han pô. Du\m thu\n 70 gưl êtuh thu\n tal XI, êjai ala ]ar Đại Việt hlăk đ^ kyar, bi lăn ]ar mtao Tống hlăk mâo klei êdu k[ah. Pioh hrua klei anăn, mtao Tống thơ\ng ai ]ia\ng plah m'mia\ ala ]ar drei. Thái úy Lý Thường Kiệt ba leh êpul k'han nao mblah pioh 47 bi mrai anăp phung roh. Thu\n 1075, `u ba k'han nao mblah ti Hoa Nam, mblah rai du\m êpul k'han Tống ti nei leh anăn plăk w^t kơ ala ]ar pô. Thu\n 1077, 30 êbâo k'han Tống hriê mblah ti ala ]ar drei mâo phung k'han, mnuih [uôn sang Đại Việt mdlưh rai hlăm kdrăn mblah Như Nguyệt (Bắc Ninh). Ako\ gưl êtuh thu\n tal XIII, ênuk mtao Lý tui] rai, mtao Trần đ^ hrô. Hlăm wang 30 thu\n gu\ ênuk Trần, mnuih [uôn sang Đại Việt mâo truh tlâo bliư\ kdơ\ng mblah roh Mông - Nguyên (1258, 1285, 1287-1288). Wăl mtao dôk Thăng Long tlâo bliư\ mâo bi mrai. Ho\ng klei g^t gai kreh knhâo mơ\ng Trần Hưng Đạo leh anăn du\m mtao Trần klei m^n mkla\ mnga] mb^t ho\ng du\m khua k'han knhâo mbrua\, k'han l^ng leh anăn mnuih [uôn sang Đại Việt mâo leh du\m gưl mblah tu\ dưi. Gưl mblah kdrưh k'ang êdi anăn lah kdrăn mblah Bạch Đằng thu\n 1288. Rue# gưl êtuh thu\n tal XIV ênuk Trần tui] rue#. Thu\n 1400, ênuk Hồ mâo mko\ mjing. Ala ]ar ka yo\ng mâo mkra mđ^, k'han roh Minh lo\ kluh hriê plah m'mia\ ala ]ar drei. Thu\n 1407, klei mblah roh Minh mơ\ng ênuk Hồ amâo tu\ jing. Amâo tu\ư ho\ng klei ngă hlu\n, thu\n 1418 Lê Lợi g^t gai mnuih [uôn sang lo\ kru\ kdơ\ng. Êpul kdơ\ng mblah hmăr mâo kriê dlăng kr^ng lăn mơ\ng Thanh Hóa truh nah Dhu\ng, êdei anăn lo\ lar truh kr^ng Dưr, ngă kơ k'han roh Minh amâo dưi ngă phu\n klei mblah. Knhal rue# thu\n 1427, 10 êbâo ]ô k'han hriê do\ng đru mơ\ng phung roh mâo leh k'han drei mblah rai hlăm kdrăn mblah Chi Lăng - Xương Giang. Ala ]ar lo\ w^t hnu\k êngiê. - Việt Nam mơ\ng gưl êtuh thu\n tal XVI truh thu\n 1858 Ako\ gưl êtuh thu\n tal XVI, ênuk Lê kdlưh rai. Ênuk Mạc đ^ hrô. 48 Hlăm du\m thu\n mrâo kia\ kriê, ênuk Mạc g^r ktưn mkra mđ^ knơ\ng gai dlăng ala ]ar mse\ ho\ng ênuk Lê leh anăn mlih mrâo hlăm klei g^t gai brua\ knua\, k'han l^ng. Khă anăn, ênuk Mạc ăt kăn dưi krơ\ng lei. Ho\ng klei amâo tu\ư sa ai hlăm ala ]ar leh anăn mnê] ]ia\ng plah m'mia\ mơ\ng roh êngao, ênuk Mạc amâo kjăp klei m^n, lua\ gu\ mtao Minh. Mâo du\m khua păn brua\ ênuk Lê, ba ako\ mâo Nguyễn Kim yơr kờ "Hluê Lê mdjiê Mạc" kru\ kdơ\ng ti Thanh Hoá. Klei mblah ngă Dhu\ng - Dưr sui truh knhal jih gưl êtuh thu\n tal XVI. Ênuk Mạc tui] rai, ala ]ar hnu\k êngiê êjai. {ia\ dah êdei anăn hlăm êlam êpul "hluê Lê" mâo klei bi mneh mơ\ng djuê Trịnh leh anăn djuê Nguyễn. Thu\n 1627, mâo klei bi mblah Trịnh - Nguyễn, sui truh knhal jih thu\n 1672. Amâo mâo pô dưi - amâo dưi, jih dua nah m]ei, mă krông Gianh (Linh Giang) ti Quảng Bình pioh ngă kdriêl kah mbha ala lăn. Hlăm giăm sa êtuh thu\n, knơ\ng kriê dlăng Đàng Trong leh anăn Đàng Ngoài hdăng bi ktưn mđ^ kyar klei ktang pô, mđing mđ^ kyar êpul k'han, mko\ mjing klei nah ênah, po\k pro\ng lăn pla mjing. Mâo du\m [uôn pro\ng leh anăn wăl krah ]h^ mnia mse\ si Kẻ Chợ, Phố Hiến, Hội An, Thanh Hà,… Klei ]h^ mnia ho\ng ala ]ar êngao ăt đ^ kyar hmăr mơh. Mran du\ mdia\ng mơ\ng du\m ala ]ar, wăt châu Âu hriê ti ala ]ar drei [rư\ lu. Truh knhal rue# gưl êtuh thu\n tal XVIII, knơ\ng gai dlăng Đàng Trong leh anăn Đàng Ngoài le\ hlăm klei êdu awăt. Du\m klei kru\ kdơ\ng mơ\ng mnuih ngă lo\ hma mâo ti djăp anôk, ktang êdi mâo klei kru\ Tây Sơn (Bình Định) mơ\ng tlâo ayo\ng adei Nguyễn Nhạc, Nguyễn Lữ, Nguyễn Huệ g^t gai. Klei kru\ mphu\n mơ\ng thu\n 1771 êdei anăn mâo klei lar hmăr. Hlăm wang 15 thu\n, êpul k'han Tây Sơn mdlưh rai leh 49 tlâo ênuk mtao hlăk păn kriê ala ]ar anăn lah Nguyễn, Trịnh, Lê, phu\n tal êlâo hluh lir dua kr^ng lăn êdi du\m êtuh thu\n bi kah mbha. Hlăm klei mblah ngă, êpul k'han Tây Sơn ba ako\ ngă brua\ yuôm bhăn mơ\ng lăn ]ar, mdjiê 5 êbâo ]ô k'han êa Xiêm ti Rạch Gầm - Xoài Mút (thu\n 1785). Thu\n 1789, êpul k'han Tây Sơn mblah rai 29 êbâo k'han Thanh, ba w^t klei hnu\k êngiê kơ ala ]ar. Ênuk Tây Sơn ho\ng klei g^t gai mơ\ng mtao Quang Trung bi êdah leh du\m mta kdlưn kơ brua\ knua\, klei hd^p mda mnuih [uôn sang. {ia\ dah êdei thu\n 1792, leh mtao Quang Trung djiê lui], ala ]ar le\ hlăm gưl amâo hơ^t kjăp. Bi mjhua ho\ng klei anăn, Nguyễn Ánh kdơ\ng mblah tui] rai ênuk Tây Sơn, mko\ mjing ênuk Nguyễn (mơ\ng thu\n 1802). Hlăm êbeh mkrah gưl êtuh thu\n tal XIX ênuk Nguyễn g^r ktưn mđ^ ktang klei g^t gai, kru\ w^t brua\ knua\, mlih mrâo klei dhar kreh. Khă ba w^t du\m boh tu\ dưn [ia\ dah hrăm ho\ng klei êdu awăt mơ\ng gưl ênuk mtao mtu\ng, adôk klei m^n hđăp đưm, ênuk Nguyễn amâo dưi mko\ mkra klei đ^ kyar mrâo ôh. Thu\n 1858, kar kak Prăng mphu\n mnah phao hriê plah m'mia\ ala ]ar Việt Nam ti plao ks^ Sơn Trà - Đà Nẵng. {uê ênuk Việt Nam nao hlăm gưl mrâo. 2. Klei kdơ\ng mblah kar kak Prăng leh anăn mtlaih êngiê djuê ana (1858-1945) 2.1. Gưl ênuk mơ\ng thu\n 1858 truh êlâo kơ thu\n 1930 Êdei leh kar kak Prăng hriê plah m'mia\ Việt Nam, knơ\ng păn kriê ênuk Nguyễn g^r mko\ mjing du\m klei kdơ\ng 50 mblah, [ia\ dah anăp phung roh ktang, mâo kdrăp mnơ\ng knhâo knhăk, klei kdơ\ng mblah kar kak Prăng mơ\ng mnuih [uôn sang drei [rư\ [rư\ amâo djăp ai tiê bi kdơ\ng. Knơ\ng păn kriê ênuk Nguyễn du\m gưl ngă hră mbha ala lăn (thu\n 1862, thu\n 1874), leh anăn ]oh ]ua\n tu\ yap klei păn kriê mơ\ng kar kak Prăng hlăm kluôm ala ]ar Việt Nam (ho\ng dua hră kuôl ka\ thu\n 1883, 1884). Mlan 7/1885, êpul ]ia\ng kdơ\ng mblah roh, ba ako\ mâo mtao Hàm Nghi leh anăn Tôn Thất Thuyết mtru\t mjhar leh klei kru\ kdơ\ng mblah kar kak Prăng ho\ng anăn iêô "Cần Vương". Klei kru\ kdơ\ng khăp kơ lăn ]ar mơ\ng mnuih [uôn sang lo\ mđ^ lar ktang t^t, hlăm anăn kdlưn êdi mâo du\m klei kru\ kdơ\ng mse\ si (1886-1887), Bãi Sậy (1885-1892), Hùng Lĩnh (1887-1892), Hương Khê (1885-1896) leh anăn klei kru\ kdơ\ng khăp kơ lăn ]ar Yên Thế (1884-1913). {ia\ dah jih jang klei kru\ kdơ\ng anei mâo phung kar kak Prăng ap gư\ sơa\i. Mb^t ho\ng klei bi mtui] rai k'han l^ng drei, hlăm du\m thu\n knhal rue# gưl êtuh thu\n tal XIX, kar kak Prăng [rư\ mđ^ kyar knơ\ng păn kriê ti Việt Nam. Di`u mko\ mjing Knơ\ng bi hgu\m Đông Dương mơ\ng Prăng ngă phu\n (thu\n 1887), mko\ mkra knơ\ng g^t gai kluôm dhuôm, kah mbha ala ]ar drei ho\ng tlâo knơ\ng g^t gai mdê mdê. Mơ\ng thu\n 1897, di`u hluê ngă brua\ hrui hro\k ngăn kdrăp mơ\ng ala ]ar păn kriê gưl tal sa k`ăm mă yua ai brua\, ngăn kdrăp, ngă mdro\ng kơ phung tư bản ala ]ar di`u leh anăn mđ^ klei hing ang mơ\ng Prăng ti kr^ng Viễn Đông. Ho\ng klei hrui hro\k ngăn kdrăp anăn, brua\ knua\, klei hd^p mnuih [uôn sang Việt Nam mâo lu klei mlih mdê. Gưl mnuih mâo ngăn kdrăp hjăn leh anăn mnuih mâo [ia\ ngăn kdrăp wăl [uôn pro\ng mphu\n mâo. 51 Mb^t ho\ng du\m klei kru\ cách mạng tư sản hlăk mâo ti lu ala ]ar kr^ng Ngo\, boh nik mơ\ng ala ]ar Nhật Bản, Trung Quốc, ti Việt Nam hlăm du\m thu\n ako\ gưl êtuh thu\n tal XX đru mjhar leh klei kdơ\ng mblah roh khăp kơ ala ]ar leh anăn klei mblah mâo knhuah tư sản, êdah êdi mâo klei kru\ kdơ\ng Đông Du, Đông kinh nghĩa thục, Duy Tân, kdơ\ng ho\ng klei r^ng jia ti Kwar Krah. Du\m klei kru\ ti dlông anăn khă mdê mdê [ia\ dah sa klei k`ăm mko\ mkra ala ]ar Việt Nam hnu\k êngiê, m^l ]h^l, ]o\ng mđ^ kyar, mâo hdra\ g^t gai tu\ jăk, brua\ knua\, klei dhar kreh mlih mrâo, mnuih [uôn sang mâo klei hd^p trei mđao. Klei kru\ mâo phung roh kar kak Prăng ap gư\ ktang t^t. Lu mnuih ba ako\ mse\ si Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh,… mâo ba krư\ kđăl. Hlăm du\m thu\n Klei mblah ngă ti dlông ro\ng lăn gưl sa (1914-1918), klei kru\ kdơ\ng mblah roh kar kak Prăng ăt mâo n'nao, êdah êdi anăn lah du\m klei bi ru\ng mâo kdrăp mnơ\ng yua mơ\ng Việt Nam quang phục Hội mko\ mjing. Mb^t hrăm anăn mâo klei kru\ mơ\ng mnuih [uôn sang, k'han l^ng leh anăn klei kru\ mơ\ng du\m djuê ana [ia\ ti kr^ng ]ư\ ]hia\ng. Khă anăn, du\m klei kru\ anei tui] rai ho\ng klei ap gư\, amâo dah klei bi mtluh, đoh ktu\ng mơ\ng knơ\ng păn kriê mtao mtu\ng leh anăn phung ngă knua\ kơ di`u. Cách mạng Việt Nam dôk ti anăp klei k[ah kjham kơ hdra\ g^t gai. Mơ\ng êdei Klei mblah ngă ti dlông ro\ng lăn gưl sa, kar kak Prăng hluê ngă brua\ hrui hro\k ngăn kdrăp ala ]ar păn kriê gưl tal dua ti Việt Nam leh anăn Đông Dương. Klei hrui hro\k anei mâo ngă hlăm djăp mta brua\, ho\ng hnơ\ng pro\ng leh anăn ktang lu h^n lu bliư\ mkă ho\ng gưl hrui hro\k ngăn kdrăp tal sa. S'năn ala ]ar Việt Nam s^t êm^t jing leh ala ]ar 52 mơ\ng pô mkăn păn kriê mkrah adôk ênuk mtao mtu\ng. Brua\ knua\ mâo klei kpăk gun, amâo dưi đ^ kyar, ngă kơ klei bi kah hlăm djuê ana leh anăn klei bi kah hlăm mnuih [uôn sang Việt Nam [rư\ êlam h^n. Êngu\m dru\m mnuih [uôn sang bi kgu\ kru\ kdơ\ng mblah roh. Mơ\ng anăn lo\ mâo mko\ mjing leh du\m knơ\ng g^t gai mơ\ng êpul mnuih tư sản leh anăn tiểu tư sản mse\ si Đảng Lập hiến, Hội Phục Việt, Đảng Thanh niên, hlăm anăn Đảng Lập hiến mơ\ng êpul mnuih tư sản mâo klei mblah amâo truh hnơ\ng kla\ n^k. Klei mblah mtlaih êngiê djuê ana, lăn ]ar ti Việt Nam hlăm du\m thu\n êdei Klei mblah ngă ti dlông ro\ng lăn gưl sa mâo leh hdra\ mnê] mrâo, boh nik hdra\ m^n mơ\ng Mác - Lê nin mâo mu\t kma hlăm ala ]ar drei. Kyua anăn, klei mblah khăp kơ ala ]ar leh anăn klei mblah mơ\ng mnuih mă brua\ duh mkra Việt Nam mâo klei đ^ kyar mrâo. Hlăm du\m thu\n 1925-1927, du\m êpul Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên, Tân Việt cách mạng Đảng leh anăn Việt Nam quốc dân Đảng mâo mko\ mjing. Truh thu\n 1929, mse\ si klei ]oh ]ua\n, tlâo êpul: Đông Dương Cộng sản Đảng, An Nam Cộng sản Đảng leh anăn Đông Dương Cộng sản Liên đoàn mâo mko\ mjing đrông dhông (mlan 6, 8 leh anăn 9/1929). Mơ\ng mâo tlâo êpul cộng sản đru mđ^ leh klei mblah mtlaih êngiê djuê ana, lăn ]ar ti ]ar drei [rư\ ktang h^n, mb^t ho\ng anăn klei awăt mơ\ng tlâo êpul anei ăt ngă kpăk gun amâo djo\ [ia\ ôh hlăm hnơ\ng pro\ng ktang klei mblah roh la] mb^t. Klei ]oh ]ua\n jê] rua\t hlăk anei anăn lah bi mguôp mko\ mjing sa êpul cộng sản djăp hnơ\ng dưi g^t gai klei mblah 53 mơ\ng mnuih ngă brua\ duh mkra, ngă lo\ hma Việt Nam hlăk mâo klei pro\ng ktang, mb^t ho\ng anăn kdơ\ng w^t mâo boh tu\ dưn du\m mnê] ngă ju\ jhat mơ\ng phung roh gah. 2.2. Gưl thu\n 1930-1945 - Đảng Cộng sản Việt Nam mâo mko\ mjing Ako\ mlan 01/1930, mâo klei tu\ư mơ\ng Quốc tế Cộng sản, Nguyễn Ái Quốc iêô k[^n leh anăn g^t gai leh klei k[^n bi mguôp du\m êpul cộng sản Việt Nam ti Cửu Long (Hồng Công, Trung Quốc)."Klei k[^n bi mguôp mâo mko\ mjing hlăm hruê 6 mlan 1 thu\n 1930 leh anăn mâo kno\ng Đông Dương Cộng sản Đảng leh anăn An Nam Cộng sản Đảng nao k[^n… Klei bi mguôp s^t êm^t mâo hluê ngă hlăm mlan 2 thu\n 1930 leh anăn sui hlăm lu hruê kăm"1. Anôk k[^n tu\ư bi mguôp Đông Dương Cộng sản Đảng leh anăn An Nam Cộng sản Đảng jing Đảng Cộng sản Việt Nam2, mb^t ho\ng anăn mkla\ mtru\n Hdra\ k`ăm ngă klah ]u\n, Hdra\ mnê] klah ]u\n, Hdra\ brua\ hưn mthâo klah ]u\n leh anăn Hdra\ bhia\n klah ]u\n mơ\ng Đảng. Êdei klei k[^n bi mguôp, hruê 24/02/1930, hluê klei akâo mơ\ng Đông Dương Cộng sản Liên đoàn, Knơ\ng g^t gai Trung ương jing êjai mơ\ng Đảng Cộng sản Việt Nam tu\ư brei êpul anei mu\t hlăm Đảng. Đảng Cộng sản Việt Nam mâo mko\ mjing anăn lah boh tu\ dưn klei bi mguôp mơ\ng hdra\ êlan Mác - Lênin, klei kdơ\ng mblah mơ\ng mnuih duh mkra leh anăn klei mblah khăp kơ ala ]ar. Klei mko\ mjing Đảng đru mjưh leh klei _______________ 1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng toàn tập, Anôk k]oh mkra hdruôm hră hdra\ kđi ]ar, Hà Nội, 1999, hdruôm 4, mơar tal 409. 2. Hruê 03/02/1930 mâo mă jing hruê bi hdơr mko\ mjing Đảng Cộng sản Việt Nam. 54 k[ah hdra\ êlan mtlaih êngiê lăn ]ar hlăm du\m pluh thu\n êgao ti ala ]ar drei leh anăn jing klei prăp êmiêt yuôm bhăn tal êlâo kơ sa gưl kgu\ kru\ kdơ\ng pro\ng ktang êdi mơ\ng djăp djuê ana kyua kơ klei hnu\k êngiê, ngă phu\n. - Klei mblah mơ\ng mnuih duh mkra - ngă lo\ hma 1930-1931 Êdei leh mko\ mjing, Đảng Cộng sản Việt Nam1 iêô mthưr leh klei mguôp mblah mơ\ng mnuih duh mkra - ngă lo\ hma 1930-1931 êdah êdi klei mblah Xôviết Nghệ Tĩnh. Ho\ng klei g^t gai mơ\ng Đảng, klei kdơ\ng mblah mơ\ng mnuih duh mkra - ngă lo\ hma Việt Nam ktang t^t êdi, k`ăm phu\n ti dua roh phu\n anăn lah phung plah m'mia\, kar kak leh anăn knơ\ng păn kriê mtao mtu\ng, sua w^t klei hnu\k êngiê djuê ana leh anăn ala lo\ kơ mnuih [uôn sang. Mơ\ng klei kdơ\ng mblah, sa knơ\ng gai dlăng cách mạng mphu\n k]ưm mâo leh ti ala ]ar drei - knơ\ng gai dlăng Xôviết. Khă dah dưi krơ\ng bhiâo đui], [ia\ dah klei ksu\ng mblah hlăm gưl thu\n 1930-1931 leh anăn Xôviết Nghệ Tĩnh mâo klei yuôm bhăn êdi kơ [uê ênuk. Klei ksu\ng mblah đru bi mkla\ leh hnơ\ng dưi g^t gai leh anăn klei kreh knhâo g^t gai cách mạng mơ\ng êpul mnuih duh mkra; bi êdah hdra\ êlan mblah roh mơ\ng Đảng Cộng sản Việt Nam mkla\ mtru\n djo\ guôp êdi. Mơ\ng klei kdơ\ng mblah, êpul bi hgu\m mnuih duh mkra - ngă lo\ hma mâo mko\ mjing leh anăn [rư\ mđ^ mlar ai ktang pô. Klei kdơ\ng mblah mơ\ng mnuih duh mkra - ngă lo\ hma thu\n 1930-1931 hlăm anăn êdah êdi klei kdơ\ng mblah _______________ 1. Mlan 10/1930, hlăm klei k[^n tal sa mơ\ng Knơ\ng g^t gai Trung ương jing êjai Đảng Cộng sản Việt Nam k[^n ti Hồng Công (Trung Quốc), Đảng mâo mlih anăn jing Đảng Cộng sản Đông Dương. 55 Xôviết Nghệ Tĩnh jing klei lông ngă brua\ mblah roh tal êlâo mơ\ng Đảng leh anăn mnuih [uôn sang hluê cách mạng, prăp êmiêt kơ gưl ksu\ng mblah tu\ dưi Mlan 8 thu\n 1945. - Klei kru\ w^t êpul kdơ\ng mblah roh êdei gưl bi mtui] rai mơ\ng kar kak Prăng 1932-1935 Hlăm du\m thu\n 1932-1934, khă kar kar Prăng mko\ mjing klei bi mtui] rai ktang t^t, du\m mnuih cộng sản Việt Nam ăt jho\ng knê` kdơ\ng mblah, kru\ w^t êpul kdơ\ng mblah roh hlăm mnuih [uôn sang. Truh ako\ thu\n 1935, êpul cách mạng Việt Nam mâo kru\ w^t. Mơ\ng hruê 27 truh 31/3/1935 ti Ma Cao (Áo Môn, Trung Quốc) mâo mko\ mjing leh Klei k[^n phung bi ala Đảng Cộng sản Đông Dương gưl tal I. Anôk k[^n mkla\ mklơ\ng leh hdra\ brua\ yuôm bhăn, mko\ mjing Knơ\ng gai dlăng Trung ương Đảng mâo 13 ]ô mnuih mơ\ng đồng chí Lê Hồng Phong ngă Khua g^t gai Đảng. - Klei kdơ\ng mblah ngă phu\n 1936-1939 Hlăm du\m thu\n 1936-1939, păn kjăp hdra\ k`ăm phu\n mơ\ng Quốc tế Cộng sản leh anăn tui si klei ai ktang mơ\ng cách mạng hlăm ala ]ar, Đảng Cộng sản Đông Dương mkla\ mtru\n hdra\ g^t gai mrâo: êjai anei ka iêô mthưr klei "Mdlưh rai kar kar Prăng" leh anăn "Hrui mă ala lo\ mbha kơ mnuih [uôn sang" ôh, hrô kơ anăn iêô mthưr klei "Hnu\k êngiê, ngă phu\n, trei mđao"; mko\ mjing Mặt trận hgu\m mguôp djuê ana kdơ\ng mblah roh Đông Dương, hluê ngă klei kdơ\ng mblah djo\ hdra\ bhia\n, mguôp ho\ng klei kdơ\ng mblah hgăm pioh kdơ\ng ho\ng phung roh. Klei kdơ\ng mblah ngă phu\n 1936-1939 sa bliư\ dơ\ng bi êdah klei ba êlan êlâo mơ\ng êpul mnuih duh mkra mse\ mơh hnơ\ng dưi g^t gai, iêô hgu\m, hnơ\ng dưi bi mguôp ngă brua\ jao mơ\ng djuê ana leh anăn êpul mnuih, brua\ djuê ana leh anăn dlông ro\ng lăn mơ\ng Đảng Cộng sản Đông Dương. 56 - Klei iêô mthưr mtlaih êngiê djuê ana 1939-1945 Mlan 9/1939, mâo Klei mblah ngă ti dlông ro\ng lăn gưl tal dua. Phung roh ngă knua\ lo\ mâo kru\ w^t. Di`u ]ia\ng mblah rai leh anăn hmăr mâo mu\t kma hlăm êpul cộng sản, mb^t ho\ng anăn mđ^ ktang klei ap gư\ ktư\ jua\, lăm lui jih klei tu\ dưi, klei ngă phu\n mơ\ng mnuih [uôn sang Việt Nam mâo ba w^t hlăm gưl thu\n 1936-1939. Đảng Cộng sản Đông Dương ]oh ]ua\n ngă brua\ ho\ng klei hgăm. Knhal jih mlan 9/1939, Đảng mkla\ mklơ\ng: "Klei jăk găl mơ\ng Đông Dương amra dưi mtlaih êngiê djuê ana"1. Mlan 9/1940, phung phát xít Nhật mu\t hlăm kr^ng Đông Dương. Prăng - Nhật bi hgu\m mdlưh rai cách mạng Việt Nam. Ala ]ar drei mâo dua mơ\ng dua êpul roh ktư\ jua\ ’’sa k’kuê hruôt dua arua\t klei’’. Kyua klei amâo ư ai mơ\ng djuê ana Việt Nam ho\ng phung roh Prăng, Nhật [rư\ ktang h^n. Du\m klei kdơ\ng mblah mâo kdrăp mnơ\ng yua po\k êlan kơ gưl mblah mrâo, êdah êdi mâo klei kdơ\ng mblah Bắc Sơn (mlan 9/1940), Nam Kỳ (mlan 11/1940) leh anăn ti Đô Lương (mlan 01/1941). Êdei anăn, Klei k[^n tal năm, kjuh mơ\ng Knơ\ng gai dlăng Trung ương Đảng2 bi mlih leh mnê] ngă mơ\ng cách mạng Việt Nam hlăm gưl mrâo. _______________ 1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng toàn tập, Hdruôm anei, mơar tal 6, tal 756. 2. Klei k[^n Trung ương tal năm mko\ mjing mơ\ng hruê 06/11/1939 ti Bà Điểm (Hóc Môn, Gia Định) ho\ng klei g^t gai mơ\ng Khua brua\Đảng Nguyễn Văn Cừ. Klei k[^n tal kjuh mko\ mjing mơ\ng hruê 06 truh 09/11/1940 ti alu\Đình Bảng (Từ Sơn, Bắc Ninh). Klei k[^n tal spăn mko\ mjing mơ\ng hruê 10 truh 19/5/1941 ti Pác Bó (Cao Bằng) ho\ng klei g^t gai mơ\ng Khua Lăn ]ar Nguyễn Ái Quốc. 57 Ti anôk k[^n tal spăn, Đảng drei mkla\ mklơ\ng klei mblah ngă pioh mtlaih êngiê djuê ana; êpul roh phu\n anăn lah Prăng leh anăn Nhật. Klei ]oh ]ua\n mtlaih êngiê djuê ana jing brua\ ngă mb^t mơ\ng jih jang mnuih [uôn sang amâo djo\ hjăn êpul mnuih duh mkra leh anăn ngă lo\ hma ôh. Tui si klei ai ktang mơ\ng cách mạng, Đảng lo\ mjưh êjai klei iêô mthưr "mdlưh rai khua blôk, mbha lo\ kơ mnuih kai k[ưa", hrô kơ anăn iêô mthưr "hrui mă ala lăn phung roh kar kak leh anăn mnuih hluê di`u mbha kơ mnuih [un knap"; lo\ kah mbha ala lăn, mhro\ prăk jia, prăk r^ng. }ia\ng mko\ mjing Mặt trận hgu\m mguôp djuê ana hjăn kơ grăp ala ]ar Việt Nam, Lào, Campuchia. Êdei klei k[^n, kluôm Đảng, jih jang mnuih [uôn sang hlo\ng prăp êmiêt klei ksu\ng mblah mâo kdrăp mnơ\ng yua, sua w^t klei g^t gai. Ho\ng klei g^t gai mơ\ng Đảng, êpul cách mạng Việt Nam (mâo wăt êpul g^t gai leh anăn êpul k'han l^ng) [rư\ pro\ng ktang. Mặt trận Việt Minh (mko\ mjing hruê 19/5/1941) jing anôk hgu\m mb^t mơ\ng du\m êpul khăp kơ ala ]ar Việt Nam, jing anôk kăp bi lir Đảng ho\ng mnuih [uôn sang. Ho\ng klei pro\ng ktang mơ\ng knơ\ng g^t gai, Đảng drei [rư\ [rư\ mko\ mjing êpul k'han yang [uôn. Hruê 22/12/1944, Êpul Việt Nam hâo hưn mtlaih êngiê ala ]ar mâo mko\ mjing. Hlăm wăl jưh dôk mơ\ng êpul cách mạng, jih dua êpul g^t gai leh anăn êpul k'han hmăr mâo mkra mđ^ ktang kjăp. Mơ\ng knhal rue thu # \n 1944 truh ako\ thu\n 1945, êpul phát xít đrông dhông mblah amâo tu\ dưi ti du\m kdrăn mblah. Mlan 8/1944, Paris mâo mtlaih êngiê, knơ\ng kdơ\ng mblah mơ\ng Khua k'han Đờ Gôn (C. de Gaulle) klam brua\ g^t gai. Ti Đông Dương, kar kak Prăng ngă ktang h^n êjai, dôk guôn hruê găl mlan jăk pioh mdlưh rai êpul k'han Nhật. 58 Thâo kla\ mnê] ngă mơ\ng kar kak Prăng, mlam 09/3/1945, Nhật mklăk mdlưh jih knơ\ng g^t gai Prăng ti kluôm kr^ng Đông Dương. Sa hlăm êpul roh jho\ng ktang mơ\ng djuê ana Việt Nam dlưh leh. Ho\ng klei mlih mdê hmăr êdi ti dlông ro\ng lăn leh anăn hlăm ala ]ar, Klei k[^n Knơ\ng gai dlăng Trung ương Đảng mâo mko\ mjing leh ti Đình Bảng (Bắc Ninh) hruê 09/3/1945, mkla\ mtru\n asăp g^t gai yuôm bhăn kơ [uê ênuk (hruê 12/3/1945) "Nhật - Pháp bi mblah leh anăn brua\ ngă mơ\ng drei". Hluê ngă asăp mtru\n mơ\ng Đảng, mơ\ng krah mlan 3/1945, klei kru\ kdơ\ng mblah Nhật, mtlaih êngiê ala ]ar mâo mđ^ ktang. Mb^t ho\ng klei mblah mâo kdrăp mnơ\ng yua, klei "Bi rai hjiê braih, msir klei ư\ êpa" mơ\ng Đảng iêô mthưr mâo hluê ngă tar [ar. Klei kru\ [rư\ mâo mđ^ h^n êjai. Êdei hruê Nhật mdlưh rai knơ\ng g^t gai Prăng, Việt Minh g^t gai leh mnuih [uôn sang kru\ kdơ\ng ti Hiệp Hòa (Bắc Giang), Tiên Du (Bắc Ninh), Bần Yên Nhân (Hưng Yên). Ti Quảng Ngãi, phung mna\ hluê cách mạng ti sang krư\ kđăl Ba Tơ kru\ kdơ\ng, mko\ mjing êpul du kích Ba Tơ. Krah mlan 4/1945, Klei k[^n brua\ k'han cách mạng Bắc Kỳ mko\ mjing Knơ\ng kriê dlăng brua\ k'han cách mạng Bắc Kỳ. Hruê 16/4/1945, Knơ\ng g^t gai Việt Minh mâo asăp mtru\n mko\ mjing Knơ\ng kriê dlăng djuê ana mtlaih êngiê Việt Nam. Hruê 15/5/1945, djăp êpul k'han Việt Nam mâo m[^n jing Êpul k'han Việt Nam mtlaih êngiê ala ]ar. Hruê 04/6/1945, Wăl mtlaih êngiê Việt Bắc mâo năm boh ]ar: Cao Bằng, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Hà Giang, Tuyên Quang, Thái Nguyên mâo mko\ mjing. Kjuh knơ\ng phu\n mblah roh Nhật mâo mko\ mjing đrông dhông. Ti du\m wăl [uôn pro\ng, klei kdơ\ng mblah mơ\ng mnuih duh mkra, hđeh hria\m hră, mnuih mă brua\ knu\k kna, phung 59 mâo [ia\ ngăn kdrăp,... ăt mđ^ lar mơh. Klei mblah pro\ng [rư\ giăm truh leh. - Klei kdơ\ng mblah Mlan sapa\n thu\n 1945 Êjai klei kdơ\ng mblah phát xít Nhật hlăk đ^ ktang hlăm kluôm ala [ia\ dah hmư\ hing Nhật dơ\ng đua kngan kơ Đồng minh. Hruê 13/8/1945, Trung ương Đảng leh anăn Knơ\ng g^t gai Việt Minh tu\ư mko\ mjing Knơ\ng gai dlăng klei kdơ\ng mblah kluôm ala. Hlăk 23 m'mông hruê anăn, Knơ\ng gai dlăng klei kdơ\ng mblah mkla\ mtru\n asăp mtru\n tal 1, iêô mthưr jih jang mnuih [uôn sang kgu\ kru\ kdơ\ng mblah roh. Hruê 13/8/1945, Klei k[^n kluôm ala mơ\ng Đảng mko\ mjing ti Tân Trào (Tuyên Quang). Klei k[^n tu\ư iêô mthưr leh anăn g^t gai mnuih [uôn sang kru\ kdơ\ng mblah roh, mkla\ mtru\n du\m hdra\ k`ăm phu\n jê] hmăr hlăm ala ]ar, ala ta] êngao amra ngă êdei leh mtlaih êngiê ala ]ar leh anăn mkla\ mklơ\ng 10 hdra\ brua\ yuôm bhăn mơ\ng Mặt trận Việt Minh. Klei k[^n Đảng kluôm ala mrâo rue#, mâo mko\ mjing leh klei k[^n Quốc dân mơ\ng Knơ\ng g^t gai Việt Minh (ti Tân Trào, Tuyên Quang) hlăk hruê 16/8/1945. Klei k[^n tu\ư ho\ng hdra\ g^t gai kru\ kdơ\ng mơ\ng Đảng, klei mko\ mjing Knơ\ng gai dlăng klei mblah roh mtlaih êngiê djuê ana Việt Nam mơ\ng Hồ Chí Minh ngă Khua. K'ưh ai asăp g^t gai Kgu\ kru\ kdơ\ng, ti kluôm ala ]ar, mnuih [uôn sang ksu\ng mblah roh: Hà Nội (hruê 19/8), Thanh Hóa, Bắc Ninh, Ninh Bình, Thái Nguyên, Sơn Tây (hruê 20/8); Yên Bái, Bắc Kạn, Tuyên Quang, Nam Định, Nghệ An, Ninh Thuận, Tân An (hruê 21/8); Cao Bằng, Hưng Yên, Kiến An (hruê 22/8); Hải Phòng, Hà Đông, Hòa 60 Bình, Quảng Bình, Quảng Trị, Bình Định, Lâm Viên, Gia Lai, Tân An, Bạc Liêu (hruê 23/8). Hruê 23/8, mnuih [uôn sang ngă cách mạng dưi ngă phu\n leh [uôn pro\ng Huế. Hruê 24/8, knơ\ng g^t gai mâo ba w^t leh kơ mnuih [uôn sang ]ar Hà Nam, Quảng Yên, Đắk Lắk, Phú Yên, Gò Công. Hruê 25/8, klei kru\ tu\ jing ti [uôn pro\ng Sài Gòn. Hlăm hruê anăn, klei kru\ tu\ jing ti lu boh ]ar mse\ si Sóc Trăng, Long Xuyên, Vĩnh Long, Bà Rịa, Tây Ninh, Bến Tre, Lạng Sơn, Phú Thọ, Kon Tum, Bình Thuận… Hruê 28/8, knơ\ng g^t gai mâo ba w^t leh kơ kiê kngan mnuih [uôn sang ]ar Đồng Nai Thượng leh anăn Hà Tiên. S'năn, hlăm wang 15 hruê (mơ\ng hruê 13 truh 28/8/1945), klei Ksu\ng mblah roh mâo ba w^t leh boh tu\ dưn hlăm kluôm ala. Hruê 02/9/1945, ti Wăl ta] Ba Đình, Hà Nội, ti anăp du\m êbâo ]ô mnuih [uôn sang mrâo mâo mtlaih ngă hlu\n êđai, Khua Lăn ]ar Hồ Chí Minh bi ala Knu\k kna jing êjai răk dlăng Hră hưn mthâo ala ]ar mâo mtlaih êngiê, mko\ mjing ala ]ar Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Cách mạng Mlan sapa\n thu\n 1945 jing sa klei kdrưh k'ang yuôm pro\ng hlăm [uê ênuk djuê ana Việt Nam: klei xăng đai mgue# hlu\n êđai mơ\ng kar kak Prăng leh anăn phát xít Nhật tuôm gue# mnuih [uôn sang drei êbeh 80 thu\n mâo mtloh rai, knơ\ng g^t gai ap gư\ ktư\ jua\ tuôm păn kriê leh anăn sui hlăm du\m êbâo thu\n mâo mdlưh rai leh. Ala ]ar drei mơ\ng sa boh ]ar mơ\ng ala ]ar mkăn păn kriê jing leh ala ]ar ngă phu\n ho\ng hdra\ dân chủ cộng hòa; mnuih [uôn sang mơ\ng mnuih ngă hlu\n jing mnuih păn kriê ala ]ar; Đảng drei mơ\ng klei ngă brua\ hgăm ho\ng knơ\ng ba ako\, gưl tal êlâo ba 61 yua hdra\ êlan Mác - Lênin mâo klei mlih mrâo, g^t gai tu\ jing klei kru\ kdơ\ng mblah roh. 3. Brua\ kriê mgang klei hnu\k êngiê leh anăn mkra mđ^ ala ]ar Việt Nam kluôm dhuôm, ngă phu\n leh anăn kreh knhâo (mơ\ng thu\n 1945 truh ara\ anei) 3.1. Klei kru\ kdơ\ng mblah kar kak Prăng 1945-1954 - Thu\n tal êlâo mko\ mjing leh anăn kriê mgang knu\k kna (1945-1946) * Mkra mđ^ knu\k kna mnuih [uôn sang ngă phu\n Leh mâo mko\ mjing, ala ]ar Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tuôm lu klei dleh dlan. Ti ta] mâo phung roh ]ia\ng mdlưh rai knu\k kna drei, hlăm êlam mâo 20 êbâo k'han Tưởng Giới Thạch mă anăn Đồng minh, mâo klei đru dlăng ba mơ\ng k'han Mỹ, bi kluh hriê ti kr^ng Kwar Dưr, ngă anôk jưh dôk mơ\ng Dưr vĩ tuyến 16 truh knông lăn Việt - Trung. Ti Kwar Dhu\ng mâo êbeh 1 êbâo k'han Ănggle, ăt ho\ng anăn iêô Đồng minh mơh nao ]ung k'han Nhật đru phung kar kak Prăng lo\ hriê plah m'mia\ Việt Nam. Klei kluh hriê mơ\ng du\m pluh êbâo k'han Tưởng, Ănggle, Prăng,… ti ala ]ar drei ba leh klei jăk găl kơ phung ngă knua\ kơ di`u mse\ si Việt quốc (Việt Nam Quốc dân Đảng), Việt cách (Việt Nam Cách mạng đồng minh Hội),… kru\ kdơ\ng mblah cách mạng ktang t^t. Hlăk êjai anăn, klei ư\ êpa kjham kjhue# kyua klei păn kriê mơ\ng kar kak Prăng leh anăn phát xít Nhật ngă djiê du\m êklăk ]ô mnuih, ara\ anei s'răng w^t mâo. Yan adiê amâo jăk ngă n'nao. Prăk ngăn ala ]ar hwơ\ng hdwơ\ng. Êbeh 90% ênoh mnuih amâo thâo hră,… Klei dleh dlan m'ai tiê ngă kơ ala ]ar amâo hnu\k hơ^t ‘’yuôl arua\t [u\k êbâo knăng’’. 62 Mơ\ng klei la] anăn, Đảng leh anăn knơ\ng gai dlăng knu\k kna Việt Nam Dân chủ Cộng hòa mơ\ng Khua Lăn ]ar Hồ Chí Minh păn ako\ g^t gai leh cách mạng Việt Nam [rư\ [rư\ hgao msir klei dleh dlan, gun kpăk. Klei mple\ hră ruah khua hruê 06/01/1946 tu\ jing mâo mko\ mjing leh Quốc hội gưl I ala ]ar Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Êdei anăn, knơ\ng gai dlăng brua\ du\m gưl mâo mko\ mjing djăp. Mlan 3/1946, Knu\k kna bi hgu\m kdơ\ng mblah roh mơ\ng Hồ Chí Minh ngă Khua mâo mko\ mjing. Hruê 09/11/1946, Quốc hội mkla\ mklơ\ng leh Hiến pháp mơ\ng ala ]ar Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Gưl tal êlâo hlăm [uê ênuk Việt Nam mâo mko\ mjing knơ\ng mko\ mkra hdră bhia\n, knơ\ng kriê dlăng klei hluê ngă, knơ\ng mtô mblang hdra\ bhia\n hluê hdra\: mơ\ng mnuih [uôn sang, kyua mnuih [uôn sang leh anăn mnuih [uôn sang tu\ dưn. Du\m brua\ jê] ]ia\ng ngă hlăm hdra\ "mblah roh, mkra mđ^ ala ]ar" mâo mđ^ ktang. Klei kdơ\ng mblah roh ư\, roh mluk,... mâo djăp anôk, djăp knơ\ng dhar brua\ g^r ktưn hluê ngă ho\ng mnê] kreh knhâo, tu\ dưn. Klei ư\ êpa mâo mhro\ [rư\. Klei iêô mthưr mă brua\ knua\, mkiêt mkriêm mâo mkla\ mtru\n. Mâo du\m hdra\ mtru\n kơ ala lăn, jia leh anăn mtru\t mjhar brua\ ngă lo\ hma. Mlan 01/1946, Knu\k kna brei ba yua prăk hla Việt Nam. Klei mtô hria\m boh hră mâo ba w^t boh tu\ dưn kdlưn. Du\m êklăk ]ô mnuih thâo hră. Klei hd^p dhar kreh mrâo ho\ng klei mđăp mđơr, ngă phu\n, kreh knhâo, khăp kơ ala ]ar mâo mđ^ kyar. Du\m boh tu\ dưn hlăm brua\ kđi ]ar, brua\ knua\, klei dhar kreh hlăm du\m thu\n mrâo mko\ mjing ala ]ar jing klei jưh 63 jang pioh ngă tu\ jing brua\ kriê mgang boh tu\ dưn Klei kru\ Mlan 8. * Kriê mgang boh tu\ dưn Klei kru\ Mlan sapa\n thu\n 1945 Mơ\ng mnê] ]ia\ng mdlưh rai mơ\ng phung roh gah, Đảng, Knu\k kna, păn ako\ anăn lah Khua Lăn ]ar Hồ Chí Minh, mâo leh hdra\ mnê] tu\ dưn pioh bi kdơ\ng ho\ng mnê] ngă ju\ jhat mơ\ng di`u. Ako\ thu\n 1946, leh Tưởng Giới Thạch leh anăn kar kak Prăng bi mă kiê kngan, mâo mnê] ba k'han Prăng nao ti Kwar Dưr mlih kơ k'han Tưởng, Khua Lăn ]ar Hồ Chí Minh ngă leh hră kuôl kă ho\ng Prăng kơ Hiệp định klah ]u\n hruê 06/3/1946. Hluê anăn, Knu\k kna Prăng mâo klei tu\ yap ala ]ar drei hlăm hră mơar. T^ng kơ Tưởng Giới Thạch amâo lo\ mâo klei pioh kdung dôk ti Việt Nam ôh. Drei mhro\ leh sa êpul roh jho\ng ktang pioh ba jih ai tiê kdơ\ng mblah roh phu\n anăn lah Prăng. Êdei anăn, hlăm klei bi trông ]hai Việt - Prăng mơ\ng mlan 7 truh mlan 9/1946 ti Phôngtennơblô (Prăng) du\m klei g^r ktưn mơ\ng drei amâo tu\ jing ôh. Djăp mta ra klei dleh dlan êdimi. Pioh bi êdah klei jăk mơ\ng Việt Nam, hlăm gưl nao ]ua\ ]hưn ti ala ]ar Prăng, Khua Lăn ]ar Hồ Chí Minh ngă leh hră kuôl kă ho\ng knơ\ng bi ala Knu\k kna Prăng hră Kuôl kă êjai hruê 14/9/1946, mkla\ mklơ\ng du\m mta kơ klei bi hgu\m mă brua\ knua\, klei dhar kreh mơ\ng Prăng ho\ng Việt Nam, kơ brua\ mdei êjai klei mblah leh anăn hdra\ trông ]hai gưl êdei mơ\ng jih dua nah. Kyua anăn, drei lo\ mâo 3 mlan hnu\k êngiê pioh prăp êmiêt djăp mta kơ klei mblah roh sui thu\n êngu\n anei. 64 - Kluôm ala kgu\ kru\ kdơ\ng mblah roh kar kak Prăng (1946-1954) Ho\ng klei ]ia\ng plah m'mia\ ala ]ar drei, kar kak Prăng mâo mnê] po\k pro\ng klei mblah ngă kr^ng Đông Dương. Di`u n'nao ksu\ng mblah hlăm kr^ng leh mtlaih êngiê ti Kwar Dhu\ng, mă du\m boh ]ar, [uôn pro\ng nah Dưr, ngă klei duêh ti Hà Nội,… Mơ\ng klei [rư\ kjham anăn, Trung ương Đảng bi k[^n leh anăn mâo asăp mtru\n kơ du\m kr^ng "Jih jang bi k'ưh ai". Du\m êpul k'han mâo asăp brei prăp êmiêt ai tiê kdơ\ng mblah roh. Hlăk 20 m'mông hruê 19/12/1946, asăp brei kru\ kdơ\ng mblah roh mâo mtru\n. K'han l^ng leh anăn mnuih [uôn sang bi mtuh boh phao ksu\ng mblah roh Prăng. Klei iêô mthưr kluôm ala kru\ kdơ\ng mblah roh mơ\ng Khua Lăn ]ar Hồ Chí Minh lar tar djăp anôk. Hruê 22/12/1946, Knơ\ng gai dlăng Trung ương Đảng mâo asăp mtru\n Jih jang mnuih [uôn sang kdơ\ng mblah roh. Klei iêô mthưr kluôm ala kru\ kdơ\ng mblah roh mơ\ng Khua Lăn ]ar Hồ Chí Minh leh anăn asăp mtru\n Jih jang mnuih [uôn sang kdơ\ng mblah roh mơ\ng Knơ\ng gai dlăng Trung ương Đảng jing leh hdra\ mtru\n mblah roh klah ]u\n êdi, bi êdah hdra\ m^n, hdra\ êlan kdơ\ng mblah roh mơ\ng mnuih [uôn sang jing phu\n, jih jang mnuih [uôn sang kdơ\ng mblah roh, sui thu\n, ]o\ng g^r ktưn leh anăn amra mâo klei tu\ jing. Klei kdơ\ng mblah roh Prăng mơ\ng jih jang mnuih [uôn sang drei sui êbeh 9 thu\n, mơ\ng hruê 19/12/1946 truh mlan 7/1954. Hlăm hruê mlan anăn, drei hluê ngă hdra\: kdơ\ng mblah roh êjai, mkra mđ^ ala ]ar êjai, mnuih [uôn sang drei 65 găn hgao leh lu klei k[ah êwư, dleh dlan, klei lui] liê, ba w^t lu boh tu\ dưn kdrưh k'ang hlăm djăp mta brua\ k'han l^ng, mđ^ kyar brua\ knua\, klei dhar kreh, klei hgu\m mguôp ho\ng ala ta] êngao,… Khă hưn mthâo "]o\ng mjưh mdei", [ia\ dah boh s^t brua\ mkra mđ^ Đảng ăt mâo mđ^ ktang mơh. Thu\n 1950, ênoh đảng viên mâo mđ^ êbeh 70 êbâo đảng viên. Mlan 02/1951, Klei k[^n phung bi ala gưl tal II mơ\ng Đảng mâo mko\ mjing tu\ jing ti Tuyên Quang. Êdei klei k[^n, Đảng drei mă anăn jing Đảng Lao động Việt Nam. Mặt trận Việt Minh leh anăn Mặt trận Liên Việt bi tu\ư mko\ mjing Mặt trận Liên Việt. Klei đa\o knang mơ\ng Đảng leh anăn Knu\k kna [rư\ hruê mâo mđ^ h^n ti dlông ro\ng lăn. Mơ\ng mlan 01/1950, Trung Quốc, Liên Xô, êdei anăn mâo lu ala ]ar dân chủ nhân dân Đông Âu mâo klei tu\ yap Knu\k kna Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Hlăm brua\ k'han l^ng, drei mâo klei tu\ dưi pro\ng hlăm klei mblah Việt Bắc (mơ\ng hruê 7/10 truh hruê 21/12/1947), klei mblah knông (mơ\ng hruê 16/9 truh hruê 18/10/1950), ngă hro\ rai kjham êpul roh, mtlaih êngiê lu kr^ng lăn pro\ng êhai, hluh lir êlan knông lăn Việt - Trung, po\k pro\ng anôk ngă knơ\ng phu\n Việt Bắc, mnuih pô ngă phu\n hlăm kdrăn mblah phu\n (Kwar Dưr). Mlan 9/1953, Bộ Chính trị mkla mtru \ \n klei mblah Yan Puih Mnga, ngă dlưh rai hdra\ mnê] mblah Nava. Ako\ mlan 12/1953, Bộ Chính trị mkla\ mklơ\ng hdra\ brua\ ngă mơ\ng Knơ\ng gai dlăng brua\ k'han Trung ương ruah Điện Biên Phủ ngă kdrăn mblah pro\ng yuôm bhăn. 66 Hlăk 13 m'mông hruê 13/3/1954, k'han drei mâo asăp drei mtuh boh phao ksu\ng mblah anôk mâo anăn iêô "Knơ\ng amâo dưi mu\t kma" mơ\ng kar kak Prăng, mâo kar kak Mỹ đru ngă mkra ti anôk lăn tlung Điện Biên Phủ. Êdei 3 gưl ksu\ng mblah, truh hruê 07/5/1954, anôk jua\ jơ\ng Điện Biên Phủ mơ\ng phung roh mâo mblah rai kluôm dhuôm; 16.200 ]ô k'han, wăt khua g^t gai klei mblah mơ\ng phung roh mâo mdjiê amâo dah mă hd^p. Jih jang kdrăp mnơ\ng yua mơ\ng phung roh mâo mă kơ\ng amâo dah bi mrai, 62 êdeh phiơr mâo mnah le\. Klei tu\ dưi Điện Biên Phủ jing boh tu\ dưn pro\ng êdi hlăm hdra\ mblah roh Đông Xuân 1953-1954, jing klei mblah kdrưh k'ang êdi mơ\ng 9 thu\n mblah kar kak Prăng, ba klei jăk găl kơ klei trông ]hai ba w^t boh tu\ dưn. Hruê 21/7/1954, Hiệp định Giơnevơ mâo kuôl kă, đru mjưh leh klei plah m'mia\ mơ\ng kar kak Prăng, ho\ng klei đru mơ\ng Mỹ, ti Đông Dương. Prăng ]oh ]ua\n iêô k'han w^t kơ ala ]ar. Kwar Dưr mâo mtlaih êngiê kluôm dhuôm leh anăn nao kơ gưl cách mạng xã hội chủ nghĩa. 3.2. Gưl kdơ\ng mblah kar kak Mỹ leh anăn mkra mđ^ ala ]ar kluôm dhuôm (1954-1975) - Brua\ ngă mơ\ng cách mạng Việt Nam êdei thu\n 1954 Êdei mlan 7/1954, ala ]ar drei mâo mbha jing dua kr^ng. Khă grăp kr^ng mâo brua\ ngă mdê mdê (Kwar Dưr mkra mđ^ chủ nghĩa xã hội, Kwar Dhu\ng lo\ kdơ\ng mblah roh, mtlaih êngiê kluôm dhuôm) [ia\ dah jih dua kr^ng ăt 67 mâo sa hdra\ k`ăm anăn lah mblah kar kak Mỹ leh anăn phung ngă knua\, mtlaih êngiê Kwar Dhu\ng, kriê mgang Kwar Dưr, ngă tu\ jing hdra\ êlan mblah roh mơ\ng mnuih [uôn sang jing phu\n, mhluh lir ala ]ar jing sa, ba klei jăk găl pioh kluôm ala mkra mđ^ chủ nghĩa xã hội. - Klei mkra mđ^, kriê mgang hdra\ êlan xã hội chủ nghĩa ti Kwar Dưr (1954-1975) Êdei leh Hiệp định Giơnevơ mâo kuôl kă, Kwar Dưr Việt Nam mâo mtlaih êngiê, klei mblah ngă mơ\ng mnuih [uôn sang jing phu\n mâo ngă tu\ jing phu\n tal êlâo, Đảng mkla\ mklơ\ng hluê hdra\ êlan cách mạng xã hội chủ nghĩa. Hluê ngă brua\ kru\ w^t êdei gưl mblah roh, leh mkra mlih klei djă yua ala lăn (wăt hlăm gưl adôk mblah roh), khă mâo mơh du\m klei soh k[ah hlăm klei hluê ngă, [ia\ dah klei k`ăm phu\n mơ\ng brua\ mlih klei djă yua lăn anei đru mguôp bi mdlưh rai êpul mnuih kuan m'mia\ lăn yua hjăn, mtlaih êpul mnuih ngă lo\ hma, mkra mđ^ êpul mnuih ngă lo\ hma jing pô ngă phu\n hlăm kr^ng [uôn sang, hluê ngă tu\ dưn klei iêô mthưr "mnuih kai k[ưa mâo ala lo\", êpul mnuih duh mkra - ngă lo\ hma mâo klei bi hgu\m tliêr kjăp. Mơ\ng thu\n 1958 truh 1960, Kwar Dưr hluê ngă Hdra\ k]ah hlăm 3 thu\n mkra mlih xã hội chủ nghĩa leh anăn phu\n tal êlâo mđ^ kyar brua\ knua\, klei dhar kreh. Boh tu\ dưn, truh knhal rue# thu\n 1960, lu êdi mnuih ngă lo\ hma, mnuih mă brua\ hluê knhuah gru đưm, du\m go\ êsei ngă brua\ duh mkra, ]h^ mnia,... mâo ba mă brua\ mb^t. Ho\ng gưl mnuih sah mdro\ng, Đảng drei hluê ngă mnê] mjua\t hong klei ê \ đăp 68 êngiê. Rue# thu\n 1960, mâo êbeh 97% ênoh go\ êsei mu\t hgu\m hlăm knơ\ng brua\ êngao knu\k kna. Rue# thu\n 1960, Kwar Dưr phu\n tal êlâo ngă tu\ jing klei lăm amâo thâo hră kơ mnuih gu\ 50 thu\n. Du\m anôk mdrao mgu\n [rư\ mâo mko\ mjing lu (thu\n 1960 lu h^n 11 bliư\ mkă ho\ng thu\n 1955). Klei dhar kreh, klei hd^p mda mơ\ng mnuih [uôn sang mâo mlih mdê h^n. Ngă tu\ jing Hdra\ k]ah hlăm 3 thu\n (1958-1960) leh anăn klei mkra mlih xã hội chủ nghĩa ba w^t leh klei mlih mdê êdi kơ Kwar Dưr. Klei tu\ jing anăn mâo bi êdah hllăm Hiến pháp ala ]ar xã hội chủ nghĩa tal êlâo, mâo Quốc hội mkla\ mklơ\ng ti anôk k[^n tal 11 hruê 31/12/1959 mâo hưn mthâo kla\ ti hruê 01/01/1960. Mơ\ng thu\n 1961 truh 1965, mnuih [uôn sang Kwar Dưr lo\ hluê ngă Hdra\ k]ah hlăm 5 thu\n gưl tal sa. Hdra\ k]ah anei hưn la] kla\ hdra\ mnê] phu\n mơ\ng gưl ênuk hlo\ng kdưt mkra mđ^ chủ nghĩa xã hội, mâo Đảng Lao động Việt Nam ta\ êlan ti Klei k[^n phung bi ala kluôm ala gưl III (mlan 9/1960):"hluê ngă sa knhuang mđ^ kyar brua\ duh mkra hlăm xã hội chủ nghĩa, mko\ mkra phu\n tal êlâo kơ kdrăp mnơ\ng leh anăn mnê] ngă mơ\ng chủ nghĩa xã hội, mb^t ho\ng anăn mkra mlih xã hội chủ nghĩa"1. Hdra\ k]ah hlăm 5 thu\n gưl tal sa hlăk hluê ngă tu\ dưn mâohe\ klei kpăk, kyua kar kak Mỹ hluê ngă hdra\ bi mrai Kwar Dưr, mphu\n mơ\ng hruê 05/8/1964 leh anăn mđ^ ktang h^n mơ\ng hruê 07/02/1965. _______________ 1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng toàn tập, Hdruôm anei, hdruôm 21, mơar tal 566. 69 Hlăm wang 10 thu\n 1965-1975, Kwar Dưr mkra mđ^ chủ nghĩa xã hội hlăm gưl ênuk mrâo: mguôp bi kdơ\ng w^t klei ngă bi mrai k`ăm kriê mgang kwar Dưr ho\ng klei kdơ\ng mblah mtlaih êngiê Kwar Dhu\ng, mkra mđ^ Kwar Dưr jing anôk ngă phu\n cách mạng kơ kluôm ala leh anăn jing anôk jua\ jơ\ng mđ^ ai tiê kdơ\ng mblah kar kak Mỹ mơ\ng jih jang djuê ana. Hlăm dua bliư\ bi kdơ\ng klei mblah ho\ng êdeh phiơr, k'han êa mơ\ng kar kak Mỹ (gưl tal sa mơ\ng hruê 05/8/1964 truh hruê 01/11/1968; gưl tal dua mơ\ng mlan 4/1972 truh mlan 01/1973), k'han l^ng leh anăn mnuih [uôn sang Kwar Dưr mnah le\ leh giăm 4.000 boh êdeh phiơr, hlăm anăn mâo wăt êdeh phiơr B52, mnah hram, mnah pui [ơ\ng du\m êtuh boh mran mơ\ng phung roh. Pioh jing anôk jua\ jơ\ng mđ^ ai tiê, dơ\ng mơ\ng thu\n 1959-1960, Kwar Dưr mơ^t leh kơ Kwar Dhu\ng du\m ]ô anak kreh knhâo nao đru mblah roh mtlaih êngiê lăn ]ar. Hlăm du\m thu\n kdơ\ng mblah ktang t^t, klei lui] liê kjham kjhue#, anôk jua\ jơ\ng mđ^ ai tiê Kwar Dưr ăt mâo prăp dăp djăp si klei iêô mthưr mơ\ng kdrăn mblah, hluê ngă klei k`ăm "braih amâo k[ah sa asăr, k'han amâo k[ah sa ]ô", "grăp ]ô mnuih mă brua\ knar mdua kyua Kwar Dhu\ng sa djuê êrah". Knơ\ng phu\n mko\ mdjăp mnơ\ng dhơ\ng anei mb^t ho\ng boh tu\ dưn mâo ba w^t mơng k'han l^ng leh an \ ăn mnuih [uôn sang Kwar Dưr hlăm klei mă brua\ leh anăn klei mblah roh đru mguôp yuôm bhăn hlăm klei tu\ jing mơ\ng phung k'han l^ng, mnuih [uôn sang Kwar Dhu\ng hlăm klei mblah rai du\m mnê] ngă mơ\ng phung roh kar kak Mỹ. - Klei kdơ\ng mblah roh mơ\ng mnuih [uôn sang Kwar Dhu\ng (1954-1975) Êdei mâo Hiệp định Giơnevơ thu\n 1954, kar kak Mỹ hrô klei păn kriê mơ\ng kar kak Prăng ti Kwar Dhu\ng. Hluê 70 ngă hdra\ mnê] "hrô anôk hwơ\ng" gu\ klei g^t gai mơ\ng gưl ênuk Aixenhao (Dwight D. Eisenhower), kar kak Mỹ mdơ\ng knơ\ng gai dlăng Ngô Đình Diệm, mko\ mkra Kwar Dhu\ng jing anôk păn kriê hluê knhuah mrâo leh anăn jing anôk k'han di`u jưh dôk. Mâo knu\k kna Mỹ đru ba, knơ\ng gai dlăng Ngô Đình Diệm thơ\ng ai amâo hluê ngă Hiệp định Giơnevơ, ksu\ng dru\ng kdơ\ng w^t ho\ng êpul cách mạng leh anăn mnuih [uôn sang drei. {uh kla\ mnê] ngă ju\ jhat mơ\ng roh gah, mơ\ng thu\n 1954, Trung ương Đảng Lao động Việt Nam mkla\ mtru\n leh kơ cách mạng Kwar Dhu\ng mlih klei kdơ\ng mblah kar kak Prăng mâo kdrăp mnơ\ng yua êlâo anăn jing klei mblah hlăm hdra\ kđi ]ar kdơ\ng ho\ng Mỹ - Diệm, ]oh ]ua\n di`u hluê ngă Hiệp định Giơnevơ pioh mjưh klei mblah ngă, kriê mgang leh anăn mkra mđ^ êpul cách mạng. Hluê anăn, klei mblah hlăm hdra\ kđi ]ar ho\ng klei g^t gai mơ\ng Đảng mâo lu êdi mơ\ng mlan 8/1954. Êdei kơ anăn, [rư\ mlih jing klei kdơ\ng ]o\ng kriê mgang asei mlei, leh anăn yua klei mblah mâo kdrăp mnơ\ng yua. Ho\ng klei guh mnga] mơ\ng Hdra\ mtru\n ti Anôk k[^n Trung ương Đảng tal 15 (ako\ thu\n 1959), klei mblah mơ\ng mnuih [uôn sang mơ\ng anôk hliê hluôt ti mdê kr^ng (mơ\ng mlan 02/1959) lar leh tar Kwar Dhu\ng, jing klei kdơ\ng mblah pro\ng ho\ng klei ksu\ng mblah Đồng khởi kdlưn êdi mơ\ng mnuih [uôn sang ]ar Bến Tre (mlan 01/1960). Klei anei bi êdah knhuang đ^ kyar kdlưn mơ\ng cách mạng Kwar Dhu\ng, mlih mơ\ng krơ\ng ai ktang jing klei ksu\ng mblah; mb^t ho\ng anăn mse\ klei biêng ktang kơ hdra\ păn kriê mơ\ng 71 kar kak Mỹ ti kwar Dhu\ng, ngă êyuh êyah knơ\ng gai dlăng Ngô Đình Diệm. Mơ\ng klei ksu\ng mblah Đồng khởi, Mặt trận mtlaih êngiê djuê ana Kwar Dhu\ng Việt Nam mâo mko\ mjing (20/12/1960). Hlăm du\m thu\n 1961-1964, k'han leh anăn mnuih [uôn sang Kwar Dhu\ng lo\ mblah rai hdra\ mnê] "klei mblah mrâo" mơ\ng kar kak Mỹ, ngă mtui] rai hdra\ k]ah ngă Xtalây - Taylo (ap gư\ Kwar Dhu\ng hlăm wang 18 mlan), hdra\ k]ah ngă Giônxơn - Mác Namara (ap gư\ Kwar Dhu\ng hlăm wang 2 thu\n). Mơ\ng mlan 3/1965, Mỹ ba k'han leh anăn phung ngă jơ\ng kngan hlăm Kwar Dhu\ng, k`ăm hluê ngă hdra\ mnê] "klei mblah m[^n sa anôk", kdơ\ng w^t ho\ng êpul cách mạng leh anăn mnuih [uôn sang drei. Êdei klei mblah Vạn Tường (Quảng Ngãi) mlan 8/1965, po\k êlan kơ klei ksu\ng mblah "Tui duah Mỹ pioh ]ăm, tui duah phung ngă jơ\ng kngan pioh mdjiê", k'han l^ng leh anăn mnuih [uôn sang Kwar Dhu\ng lo\ ngă mdlưh rai leh mnê] ngă mơ\ng phung roh (hlăm dua yan không 1965-1966 leh anăn 1966-1967), mâo mdjiê du\m êtuh ]ô k'han roh, hrui mă lu kdrăp mnơ\ng yua. Hlăk hliê mâo klei dưi, hlăm gưl Tit Mậu Thân (thu\n 1968) drei mâo hdra\ po\k êlan ksu\ng mblah hlăm tar Kwar Dhu\ng, po\k sa knhuang êlan mrâo hlăm klei kdơ\ng mblah kar kak Mỹ, ngă ru\ng klei m^n ]ia\ng plah m'mia\ mơ\ng k'han Mỹ, ]oh ]ua\n di`u hưn la] "amâo mâo jing Mỹ" mơ\ng klei mblah ngă, s^t kla\ gơ\ tu\ yap klei amâo tu\ jing mơ\ng hdra\ mnê] "klei mblah k`ăm phu\n". Ako\ mlan 11/1968, kar kak Mỹ hưn mthâo mjưh klei ngă bi mrai 72 Kwar Dưr amâo guôn klei hrua, ]oh ]ua\n dôk gu\ trông ]hai ho\ng drei ti Klei k[^n Paris. Ako\ thu\n 1969, Mỹ hluê ngă hdra\ mnê] "Việt Nam jing kdrăn mblah", mb^t ho\ng anăn po\k pro\ng klei mblah ngă ti Lào leh anăn Campu]ia, hrui mguôp jih hnơ\ng ênoh k'han l^ng mguôp ho\ng mnê] hdra\ kđi ]ar ju\ jhat, klei bi hgu\m ho\ng ta] êngao mplư lua\r k`ăm mdlưh rai êpul cách mạng ti tlâo ala ]ar. Mơ\ng klei anăn, hruê 06/6/1969, Knu\k kna jing êjai Cộng hòa Kwar Dhu\ng Việt Nam mâo mko\ mjing. Mlan 4/1970, Klei k[^n tlâo ala ]ar Việt Nam - Lào - Campu]ia mâo mko\ mjing. Mơ\ng mlan 4 truh mlan 6/1970, k'han l^ng leh anăn mnuih [uôn sang Việt Nam - Campu]ia mblah rai leh klei rue# k'han mơ\ng 10 êbâo k'han Mỹ - phung ngă jơ\ng kngan Sài Gòn, mtlaih êngiê kluôm dhuôm 5 ]ar hlăm kr^ng Ngo\ Dưr Campu]ia leh anăn lu kr^ng ngă lo\ hma mơ\ng 10 ]ar mkăn, mđ^ kr^ng mtlaih êngiê jing wăl pro\ng ho\ng 4,5 êklăk ]ô mnuih [uôn sang. Hlăm hruê mlan anăn, k'han kru\ kdơ\ng Việt Nam ti Lào bi mguôp klei rue# k'han ks^ng m'mia\ Kdrăn lo\ Chum, Xiêng Khoảng,… Mlan 02 leh anăn 3/1971, k'han l^ng leh anăn mnuih [uôn sang drei (mâo klei đru mơ\ng Lào) ba w^t leh klei tu\ dưn pro\ng, mkhư\ gang leh klei rue# k'han Lam Sơn - 719, kih hwai jih êpul k'han hlăm êlan mrô 9 - Dhu\ng Lào, krơ\ng kjăp hdra\ mblah mơ\ng cách mạng Đông Dương. Hrăm ho\ng klei tu\ dưi, knhal jih mlan 3/1972, k'han l^ng leh anăn mnuih [uôn sang drei po\k êlan ksu\ng mblah yuôm phu\n, mă Quảng Trị jing anăp ksu\ng mblah phu\n leh anăn mđ^ lar hlăm kluôm kdrăn mblah Kwar Dhu\ng. 73 Klei ksu\ng mblah thu\n 1972 jing leh kdrê] êlan mrâo hlăm klei mblah kar kak Mỹ, ]oh ]ua\n kar kak Mỹ hưn la] "jing Mỹ" plăk w^t klei mblah, anăn jing tu\ yap klei dlưh rai mơ\ng hdra\ mnê] "Việt Nam jing kdrăn mblah". Klei tu\ dưi mơ\ng k'han l^ng leh anăn mnuih [uôn sang Kwar Dhu\ng mb^t hrăm ho\ng klei tu\ dưi mơ\ng k'han l^ng leh anăn mnuih [uôn sang Kwar Dưr kdơ\ng klei ngă bi mrai ho\ng êdeh phiơr mơ\ng Mỹ gưl tal dua (mơ\ng mlan 4/1972 truh mlan 01/1973), kdrưh k'ang êdi anăn lah klei mblah Điện Biên Phủ dlông êng^t adiê hlăm 12 hruê mlam ti knhal jih thu\n 1972, ]oh ]ua\n Mỹ ngă hră kuôl kă Hiệp định Pari hruê 27/01/1973, mjưh klei mblah ngă, ba w^t klei hnu\k êngiê ti Việt Nam. - Klei mblah sua w^t kluôm dhuôm ala ]ar (1973-1975) Êdei Hiệp định Pari thu\n 1973, kar kak Mỹ ]oh ]ua\n iêô w^t k'han ti Việt Nam, Kwar Dưr lo\ hnu\k êngiê, lo\ mâo klei jăk găl pioh msir klei mblah ngă, mđ^ hnơ\ng dưi đru kơ kdrăn mblah. Ti Kwar Dhu\ng, mơ\ng mlan 10/1973, k'han l^ng leh anăn mnuih [uôn sang drei mđ^ ktang klei mblah roh leh anăn lo\ mklăk kdơ\ng w^t ho\ng klei mblah ngă mơ\ng phung roh, đrông dhông mâo klei tu\ dưi ti kr^ng lăn dap mnai krông Cửu Long leh anăn nah Ngo\ Kwar Dhu\ng. Ksiêm dlăng klei kdơ\ng mblah, [uh mâo klei jăk găl, Klei k[^n Bộ Chính trị Trung ương Đảng (mơ\ng hruê 30/9 truh hruê 07/10/1974) leh anăn klei k[^n Bộ Chính trị (mơ\ng hruê 18/12/1974 truh 08/01/1975) mkla\ mklơ\ng leh hdra\ k]ah mtlaih êngiê kluôm dhuôm Kwar Dhu\ng hlăm thu\n 1975, 1976 leh anăn la] kla\: "Bi jê] hmăr prăp êmiêt djăp mta pioh mjưh mdei tu\ jing klei kdơ\ng mblah mtlaih êngiê ala ]ar hlăm thu\n 1975 74 amâo dah thu\n 1976... Drei bi g^r ktưn jih ai tiê pioh mblah tu\ jing hlăm thu\n 1975"1. Hluê ngă hdra\ mnê] ngă anăn, ti djăp kdrăn mblah Kwar Dhu\ng, k'han l^ng leh anăn mnuih [uôn sang drei bi kgu\ kru\ kdơ\ng, po\k êlan mâo klei mblah Tây Nguyên (mơ\ng hruê 04 truh 24/3/1975). Klei mblah Tây Nguyên tu\ jing đru mlih leh klei kdơ\ng mblah kar kak Mỹ, mtlaih êngiê ala ]ar nao hlăm gưl ênuk mrâo: mơ\ng klei kdơ\ng mblah ngă phu\n mđ^ jing klei mđrăm ksu\ng mblah ngă phu\n hlăm kluôm kdrăn mblah Kwar Dhu\ng. Hlăk ênai boh phao mblah roh ti Tây Nguyên ka mjưh, [uh klei jăk găl truh hmăr, drei hlo\ng po\k klei mblah Huế - Đà Nẵng (mơ\ng hruê 21 truh 29/3/1975), mtlaih êngiê du\m boh ]ar Kwar Krah. Hlăk mâo klei tu\ dưi, hruê 25/3/1975, Bộ Chính trị mâo asăp mtrun: M'mông hluê ng \ ă hdra\ mblah roh mrâo truh leh,... bi prăp êmiêt hmăr êdi êpul k'han, kdrăp mnơ\ng yua,... mtlaih êngiê Kwar Dhu\ng êlâo kơ yan hjan (hlăm mlan 5/1975). Hdra\ mtlaih êngiê Sài Gòn mâo leh Bộ Chính trị bi m'anăn "Klei mblah Hồ Chí Minh". Mơ\ng hruê 24 truh 30/4/1975, Klei mblaih Hồ Chí Minh mâo hluê ngă leh anăn ba w^t klei tu\ dưi. Tr^p 11 m'mông 30 m'n^t hruê 30/4/1975, hla cờ cách mạng phiơr leh ti dlông ]uôr sang Khua ngụy Sài Gòn, treh gru bi knăl klei tu\ jing kluôm dhuôm mơ\ng hdra\ mblah mtlaih êngiê Kwar Dhu\ng, mhluh lir ala ]ar jing sa. _______________ 1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng Toàn tập, Hdruôm anei, hdruôm 35, mơar tal 193-196. 75 3.3. Kru\ w^t ala ]ar êdei klei mblah ngă, kriê mgang klei ngă phu\n leh anăn kluôm dhuôm ala ]ar (1975-1986) Êdei klei mblah tu\ dưi yan Mnga thu\n 1975, mb^t ho\ng brua\ msir klei mblah ngă, kru\ w^t, mđ^ kyar brua\ knua\, krơ\ng kjăp klei êđăp ênang [uôn sang Kwar Dhu\ng, anăn lah brua\ mkra mđ^ kluôm dhuôm ala ]ar sa knu\k kna. Hdra\ brua\ anei mâo hluê ngă ho\ng klei mple\ hră ruah Quốc hội mb^t hlăk hruê 25/4/1976. Rue# mlan 6, ako\ mlan 7/1976, Quốc hội mơ\ng ala ]ar Việt Nam thống nhất (Quốc hội gưl VI) k[^n leh ti Hà Nội, tu\ư mă anăn ala ]ar jing Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, ruah Hà Nội jing [uôn pro\ng phu\n, mlih anăn [uôn pro\ng Sài Gòn - Gia Định jing [uôn pro\ng Hồ Chí Minh. Ho\ng boh tu\ dưn mơ\ng Klei k[^n tal I Quốc hội gưl VI, brua\ bi lir ala ]ar kơ knu\k kna dlăng kriê mâo ngă tu\ jing leh. Hruê 31/01/1977, ti [uôn pro\ng Hồ Chí Minh, Klei k[^n phung bi ala du\m mặt trận djuê ana ti dua kr^ng Dhu\ng - Dưr bi k[^n leh pioh bi hgu\m jing Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Hruê 18/12/1980, Hiến pháp ala ]ar Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam mâo Quốc hội mkla\ mklơ\ng. Anei jing hiến pháp tal êlâo mơ\ng gưl hlo\ng kdưt mkra mđ^ chủ nghĩa xã hội hlăm kluôm ala ]ar. Du\m klei tu\ dưi pro\ng ti dlông anăn ba leh klei jăk găl kơ Việt Nam po\k pro\ng klei bi hgu\m ho\ng ala ta] êngao leh anăn [rư\ mđ^ klei đa\o knang mơ\ng pô hlăm kr^ng wăl leh anăn ti dlông ro\ng lăn. Mơ\ng hruê 20/7/1977, Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam jing leh ala ]ar tal 149 hlăm Liên hợp quốc leh anăn jing leh ala ]ar bi hgu\m hlăm êbeh 20 êpul mkăn ti dlông ro\ng lăn. 76 {ia\ dah Knu\k kna Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam êdei leh mâo mko\ mjing tuôm lu êdi klei dleh dlan, kpăk gun kyua klei kăm mơ\ng ala ]ar Mỹ leh anăn du\m brua\ ngă mkhư\ gang, bi mrai mkăn mơ\ng phung roh gah. Hluê ngă klei dưi ]o\ng mgang kơ pô, knhal jih mlan 12/1978, k'han l^ng leh anăn mnuih [uôn sang drei mkhư\ gang leh klei mblah pro\ng ho\ng mnê] ]ia\ng plah m'mia\ ala ]ar drei mơ\ng êpul măk [ai Pôn Pốt - Iêng Xary - Khiêu Xamphon (Campu]ia), suôt mđue# di`u kbia\ ti êngao ala ]ar drei, sua w^t klei hnu\k êngiê ti kr^ng knông lăn nah Dhu\ng ala ]ar. Bi ti kr^ng nah Dưr, klei bi hgu\m mguôp mơ\ng Việt Nam leh anăn Trung Quốc amâo hơ^t ênang ôh. Hruê 17/02/1979, k'han Trung Quốc mu\t kma êlam hlăm kdriêl lăn ala ]ar Việt Nam ti du\m boh ]ar kr^ng knông lăn nah Dưr Việt Nam. Hruê 01/3/1979, Trung Quốc trông akâo klei blu\ hrăm pioh kru\ w^t klei hnu\k êngiê, klei êđăp ênang kr^ng knông lăn leh anăn msir mkra klei ks^ng m'mia\ knông lăn ala ]ar. Hruê 14/3/1979, k'han Trung Quốc kbia\ đue# ti Việt Nam. Mđrăm mb^t ho\ng brua\ kriê mgang klei êđăp ênang kơ hdra\ kđi ]ar, krơ\ng kjăp klei êđăp ênang [uôn sang - lăn ]ar, hdra\ mđ^ kyar brua\ knua\ - klei hd^p mda mnuih [uôn sang êdei leh mhluh lir ala ]ar mâo leh kluôm Đảng, jih jang mnuih [uôn sang g^r ktưn hluê ngă. Hdra\ k]ah mơ\ng Knu\k kna hlăm 5 thu\n (1976-1980) mơ\ng Klei k[^n gưl IV (mlan 12/1976) mơ\ng Đảng mkla\ mtru\n mâo ba w^t leh lu boh tu\ dưn yuôm bhăn. Êdei anăn, du\m hdra\ mnê] ngă, mta brua\ ngă, klei k`ăm ngă mơ\ng Hdra\ k]ah mơ\ng Knu\k kna hlăm 5 thu\n (1981-1985) mâo 77 hluê ngă đru mlih mdê êdi leh brua\ knua\ - klei hd^p mda mnuih [uôn sang. Brua\ duh mkra, ngă lo\ hma mâo klei đ^ kyar sơa\i; anôk anơ\ng - kdrăp mnơ\ng yua mâo mkra mđ^; lu brua\ ngă khoa học - kỹ thuật mâo mkla\ mtru\n, đru mguôp mđ^ kyar brua\ knua\. Khă anăn, du\m klei dleh dlan, k[ah êdu ăt adôk mâo lu mơh. Mâo du\m mta k]ah mtru\n kơ brua\ knua\ - klei hd^p mda mnuih [uôn sang đa ka mâo hluê ngă ôh. Klei anei ]oh ]ua\n kluôm Đảng, jih jang mnuih [uôn sang bi g^r ktưn lu h^n pioh mkra mđ^ ala ]ar mâo klei đ^ kyar. 3.4. Ala ]ar hlăm knhuang êlan mlih mrâo mkra mđ^ chủ nghĩa xã hội (mơ\ng thu\n 1986 truh ara\ anei) Êdei êbeh pluh thu\n hluê ngă dua Hdra\ k]ah Knu\k kna hlăm 5 thu\n (1976-1985) ala ]ar drei mâo ba w^t leh du\m boh tu\ dưn leh anăn klei tu\ jăk kdlưn hlăm djăp mta brua\ ngă, [ia\ dah tuôm amâo djo\ [ia\ ôh klei dleh dlan. Klei dleh dlan [rư\ hruê [rư\ pro\ng h^n, ngă kơ ala ]ar le\ hlăm klei amâo hơ^t ênang, tal êlâo h^n klei amâo hơ^t ênang kơ brua\ knua\ - klei hd^p mda mnuih [uôn sang. Pioh msir mkra klei la] ti dlông anăn, Đảng leh anăn Knu\k kna drei mâo leh klei mlih mrâo. Hdra\ êlan mlih mrâo mơ\ng Đảng mâo mkla\ mklơ\ng tal êlâo ti Klei k[^n gưl tal VI (mlan 12/1986), mâo mkra mlih, mbo\ djăp leh anăn mđ^ kyar hlăm du\m gưl k[^n Đảng: gưl VII (mlan 6/1991), gưl VIII (mlan 6/1996), gưl IX (mlan 4/2001), gưl X (mlan 4/2006), gưl XI (mlan 01/2011), gưl XII (mlan 01/2016). Hdra\ êlan mlih mrâo mơ\ng Đảng mơ\ng thu\n 1986 truh 2020 mâo hluê ngă mơ\ng 7 Hdra\ k]ah Knu\k kna hlăm 5 thu\n: 1986-1990, 1991-1995, 1996-2000, 2001-2005, 2006-2010, 78