Văn Minh Anh Quốc

"Văn Minh Anh Quốc 🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Văn Minh Anh Quốc Ebooks Nhóm Zalo Tr�n thuy chien Trafalgar, tranh son dau cua J. M. W. Turner THE STORY OF CIVILIZATION (11 Volumes) Copyright © 1975 by Will Durant and Ariel Durant All rights reserved. Published by arrangement with the original Publisher, Simon & Schuster, Inc. .. ,., VAN MINH ANH QUOC E>trQ'C dich tir Book 3, "BRITAIN" cua Volume XI, THE AGE OF NAPOLEON, thuc)c 89 THE STORY OF CIVILIZATION Vi�n Giao Th)c IRED nam gifr quyen bien djch, xuat ban va phat hanh an ban tieng Vi�t cua Be) sach Ljch sir Van minh Th� gi&i (gom 11 Volumes) cua tac gi a Will & Ariel Durant theo Hgp dong nhtrQ'Ilg quyen gifra Simon and Schuster va Vi�n Giao Dvc IRED. Ban quyen tac pham (gom 11 Phan/11 Volumes) da dtrQ'C bao he). Bat CU' S\f xuat ban, phat hanh, sao chep hay trich d!n nao tir bQ sach nay ma khong dll'Q'C S\f dong y tru&c bang van ban cua Vi�n Giao Dvc IRED deu la bat hc,p phap va vi ph� Lu�t Xuat ban Vi�t Nam, Lu�t Ban quyen Quoc te va Cong trO'C Bao h9 Quyen SO' hfru tri tu� Berne. Doi Uri chia se tir IRED Books Doi Uri tir djch gia Danh fil\lC hinh anh Ty gia cac lo;µ ngo;µ t� ChU'O'ng 1: Nm:rc Anh can lao I. M(>t CUQC each m�g khac II. T� day III. Khoa h9c ll'll uat IV. Robert Owen: 1771-1858 ChU'O'Ilg 2: Dcri song IlU'O'C Anh I. Cac giai cap II. Chinh quyen 1. Nganh 1�p phap 2. Nganh tu phap 3. Nganh hanh phap III. Ton giao IV. Giao d9c V. D9-o due 1. Dan ong va dan ba 2. Mary Wollstonecraft 3. D9-o due xa h(>i VI. T�p quan VII. San khau Anh VIII. Tom tat ChU'O'ng 3: Ngh� thu�t Anh I. Gi&i ngh� sI II. Kien true III. Tu tranh biem h9a den Constable IV. Turner: 1775-1851 xi xv xix xxi 1 2 10 15 19 30 30 34 34 38 41 72 77 84 87 87 go 94 106 vii De hoan tat b(> The Story of Civilization bao gom 11 Phan nay (mf>i Phan gom 4-5 T�p sach), tac gia Will Durant & Ariel Durant da .don m9i tam s(rc va lam vi�c mi�t mai suot gan nua the ky (tu 1929 den 1975) de t�o nen m(>t the lo�i m&i ma h9 g9i la "ljch SU' tich hgp" (integral history) thong qua ngoi but "ke chuy�n" b�c thay, nh�m the hi�n m(>t each sinh d(>ng nhat nhfrng gi da g6p phan vao vi�c hinh thanh, phat trien va ca S\f suy tan cua cac nen van minh. Chung ta khong nhat thiet phai d9c tu dau den cuoi theo th(r tg tung Phan hay tung T�p hay tung ChuO'ng cua B(> sach nay, ma nguai d9c c6 the de dang ch9n d9c de tim hieu bat ky giai do�n ljch SU' hay bat ky nen van minh nao trong B(> sach ma minh quan tam, nhu the day m(>t cuon "tu: dien van minh" day nhfrng trai nghi�m mang l�i cho chung ta nhfrng hieu biet co d9hg ve cac nen van minh trai dai trong ljch SU' nhan lo�i. Chinh vi the, cong trinh truyen dai nay da de dang di vao long nguai d9c tren khap the gi&i va mang trong minh tinh kinh dien & bat hu cua n6, b&i le hiem CO ai danh tr9n CUQC dai minh nhU' ong ba Durant de lam ra b(> sach ljch SU' van minh do SQ nhu v�y. Xuyen suot chieu dai 2.500 nam ljch SU', b(> sach mo ta van minh cua tung thai d�i khac nhau, the hi�n m(>t quan ni�m tien b(> va hai hoa ve each d9c va each hieu ljch SU', VO'i day du cac khia C�nh khong chi bao gom cac CUQC chien tranh, dien bien chinh tri, tieu SU' cua nhfrng vi nhan hay nhfrng t(>i do, ma con ca van hoa, ngh� thu�t, triet h9c, ton giao, Va ca S\f trf>i d�y cua thong tin d�i chung. xii Chuong 1 Nu'oc Anh can lao Dung dau CUQC chong doi each m�ng [Phap] sau nam 1792 - dung dau CUQC khang C\f Napoleon khi nhfrng ke thu khac cua ong ta S\IP do trong cac lien minh mi�n cu&ng ho�c bi that tr�n tham h�i - la chinh phu va nhan dan, nhfrng nganh cong nghi�p va thuang m�i dang banh tru&ng, Hai quan va do doc Nelson cua lgc lugng nay, tinh than va y chi cua Anh. Khong phai cung m(>t luc, khong phai cung v&i nhau; vao luc can ltra phan doi m&i ch&m, nhfrng nha Hinh d�o va nhfrng tieng n6i c6 vai tro quyet dinh con dang do dg va chia re, cam thay hoang SQ' ho�c dugc gay nhieu cam hung; gi6'i thi sI va triet gia hu&ng ung VO'i long nhi�t thanh trll'O'C tinh than ly tll'ong thuO' SO' ky cua each m�ng, long hang hai va can dam CU.a cac d�o quan trong CUQC each m�ng; nhung chang bao lau hQ phai diu gi9ng b&i nhfrng loi hung bi�n gi�n dfr cua Burke cung nhfrng tin rue ve vi�c tan sat va khung bo ()' XU' khong ttr&ng; va khi nhfrng nha giai ph6ng tr& thanh nhfrng ke chinh ph\IC, bat m(>t nua chau Au phai ph\IC tung nhfrng cao v9ng cua nll'O'C Phap, nu6'c Anh da thay rang can can cua cac CU'O'ng quoc L\IC dia ma hon dao nho nay da ph\1 thu(>c vao d6 hang bao the ky de c6 dugc an ninh va tg do thi tuy thUQC vao ket qua Clla CUQC xung d(>t nay. Tung bu&c m(>t, ca quoc gia doan ket l�i v&i nhau. M�c cho cac dong minh cua minh da dau hang, thuang m� bi can tr&' cac cong ty va cac nha tai phi�t bi pha san, gi&i can lao ki�t sue, va ngay ngay bi d§.n d\1 chap nh� nhfrng dieu khoan Nlfoc Anh can lao dtrQ'C v�n chuyen va tai trq bcri CUQC Ca.ch m�g Cong nghi�p. Dan dan nu6'c Anh, d�c bi�t cr mien Trung va mien Bae, va Scotland, d�c bi�t & mien Nam, da to chuc l�i dai song kinh te cua minh bang each loi keo ngay cang nhieu dan chung rai khoi dong ru<)ng va lang m�c den cac thi tran va cong xucrng, va ill' cac nghe thu cong ch�m ch�p trong gia dinh ho�c phuang h<)i thanh nhfrng nh6m nguai t�p trung gom dan ong, dan ba, va tre em lam vi�c theo ky lu�t, trong nom may m6c va phai theo nhip d<) cua may m6c, va san xuat ra hang che bien cho the gi&i. Nhfrng Lu�t Quay raoi da g6p sue cho btrO'C chuyen tiep nay. Mai tu the ky XII, nhfrng nguai Anh thao vat da nh� thay trong nhfrng khu dat l&n h9 CO the SU' d1.1ng dat sinh lqi nhieu hO'n so VO'i nhfrng khu dat nho. HQ mua d(rt cac nong tr�i ca nhan va nhfrng khu "dat cong" - nhfrng canh dong va canh rung cong c<)ng nO'i d6 nong dan m xua thuang tha gia sue an co va don cui ve lam chat dot; h9 canh tac cac khu dat mcr r<)ng nay bang each SU' d1.1ng nhan cong dtrO'i quyen CUa m<)t vien giam sat. Vao the ky XV h9 quyet djnh c6 the thu nhieu lqi hO'n bang each nuoi sue v�t, ho�c, lqi hO'n nfra, bang each nuoi CUU, hO'n la cay XO'i manh dat; vi giO' day h9 can it ngtrO'i lam hO'n, va tim thay nhfrng thi truang san c6 cho thit va len t�i ntrO'C Anh l�nh leo, thich an thjt, cflng nhtr O' ntrO'C ngoai. N gay cang c6 nhieu nong dan chu dat ban di ho�c mat di cac nong tr�i cua minh va troi d�t ve cac tlnh thanh; tang 16'p tieu dien chu vfrng chai dan dan bien mat, theo d6 lay di m<)t phan sue m�nh va long kieu hanh trong khi each nguai Anh. Vao nam 1800 ntrO'C Anh c6 15 tri�u nguai, va 19 tri�u con cuu; mQt tay di dom nao d6 bao rang, lfl CUU dang nuot chung con nguai. Cho den luc ay, khi di qua cac h�t & mien Trung va mien Bae nu6'c Anh, nguai ta lay lam kinh ng�c Lu�t Quay rao (inclosure act): mc;,t lo9t d9o lu�t cua Qu6c hc;,i Anh cho phep ca nhan mua dat thai ap ho�c c6ng tho va bien thanh dat tlf nhan. Tu 1604 den 1914, hdn 5.200 d90 lu�t nhll v�y da dllc;1c thong qua, cho phep quay rao (tlf nhan hoa) 2.800.000 ha; tu'c 28.000 km2• 5 Will va Ariel Durant tru&c tinh canh thua thO't nong tr�i va dat trong tr9t, va kinh ng�c trll'O'C SC> lugng khu dat xanh tll'O'i CO quay rao ma CY d6 nhfrng CU' dan duy nhat trong tam mat la nhfrng COO CU'U dang Ur do chuyen hoa co thanh len, va den dap cha manh dat phong nhieu bang cac san pham sau cu6i cua minh. Chung toi khong dugc ph6ng d� m9i Sl)'; xuyen su6t thcri ky nay (ngo�i tru trong CUQC khung hoang gan chet d6i vao nam 1811 do tac d<)ng cua chinh sach Phong toa Lvc dia cua Napoleon), nong nghi�p Anh, ngay cang mang tinh tu ban Va dU'Q'C CO' gi6'i hoa, da thanh Cong trong vi�c nuoi an Ca nu&c ma khong can trg giup tu nu&c ngoai. 2 Gi&i nong gia tl)' tin t&i muc thuyet phvc Nghi vi�n thong qua "Lu�t Ngii c6c" ( Corn Laws) nham kiem soat vi�c nh�p khau cac lo�i h�t bang bieu thue quan ng�t ngheo. ("Corn" luc ay c6 nghia bat CU' lo�i h�t nao; CY Anh tu nay thucrng chi lua mi, con & Scotland la yen m�ch). M�c du v�y, vao nam 1790, vi�c nhfrng nong dan bi chiem dat di CU' ra thanh thi, CQng them v&i nhfrng di dan ban cung den tu Scotland va Ireland, da Cung cap m<)t ll)'C lugng lao d<)ng giup cha Cong CUQC Cong nghi�p hoa tr& nen kha thi. Cong nghi�p phan l&n hay con trong ph� vi gia dinh va nhfrng ctl'a hi�u thu Cong, nhung da phan da dll'Q'C d�t djnh va tieu thl) tren CO' SCY dja phuO'ng; n6 khong dU'Q'C to ch(rc de san xuat hang lo�t nham cung cap cha nhfrng thi trucrng khac nhau Vll'Q't ra ngoai bien gi&i. N gucri lao d<)ng lam vi�c trong nha ho�c xu&ng phai 1� thu<)c vao nhfrng ngucri moi gi6'i, VC>n la nhfrng ngucri ban nguyen li�u Va mua san pham cua h9; khoan chi tra cha h9 dugc quyet dinh theo tinh hinh cung cau va nhfrng d6i thu c�nh tranh can ban san pham nhat; thong thucrng VQ' Va con phai lam Vi�C cung anh ta tu sang den t6i3 m&i du an. Khi d6 ngucri ta can phai tim ra each th(rc hfru hi�u hO'n de cap VC>n Va to ch(rc nganh Cong nghi�p neu mu6n dap ung cac nhti cau cua kh6i thi dan ngay cang dong, ho�c chat day cac khoang chua hang cua cac thuO'ng thuyen dang di tim hang hoa ho�C vang CY nU'O'C ngoai. 6 Will va Ariel Durant san xuat pho tnrang nhfrng canh phong luu m&i noi cung nhfrng cung each CU' XU' tam thuang Clla hQ, Va dang keu doi dtl'Q'C CO them quyen chinh tri; du6'i hQ la nhfrng nguai lam nghe chuyen man, tu vi y sI uyen bac nhat den ky gia can dam · nhat ho�c dc)c dia nhat; du&i tat ca b9n hQ la gi&i nong dan dang dan mat di dat dai Va ngay cang 1� thUQC vao CU'U tf9', va nhfrng nguai th9' mo luon thieu anh m�t trai von dang vat qm ho�c khoet s�ch long dat, va nhfrng "th9' dao dat" gia nh�p nhfrng doan nguai luu dc)ng di dap duang, dao kenh, va ca h�ng cong nhan cong XU'O'ng von luon d6i khat, thieu to chfrc, mat tinh than, nhfrng nguai dang viet tan bi lqch dai minh len nen trai () nhiem. II. T�n day Neu ngay nay nhin l�i hoan canh cua cac cong nhan cong XU'O'ng t� Anh Quoc vao nam 1800, chung ta khong can phai ph6ng d�i Sl)' noi b�t CUa hQ trong b(rc tranh toan canh CUa thai d�i. C6 le da c6 nhieu canh ttl'Q'ng de chiu han & "x(y Anh d�t l�c" (Merrie England). Lao dc)ng cong xu&ng tl)' ban than n6 vao luc bay gia khong phai la d�c diem chinh cua cong nghi�p Anh; phan Ian Sl)' San xuat Cong nghi�p van con dtl'Q'C thl)'C hi�n trong nhfrng he) gia dinh O' than que ho�c O' thanh thi, tren nhfrng khung Cll'i hay may ti�n ca nhan, ho�c dtl'Q'C thl)'C hi�n bO'i nhfrng nguai th9' thu cong trong nhfrng khu XU'O'ng dc)c l�p cua hQ. H� thong nha may phan l&n t�p trung vao vi�c che bien vai bong, vai lanh, ho�c len. Du cho h�n che nhu v�y, vai tro cua n6 trong toan canh cua thai d�i cung la mc)t trong nhfrng Chtl'O'ng buon tham nhat }ich SU' ntl'O'C Anh. Ban than cac cong xu&ng da bat re trong cac khu o chuc)t Va dtl'Q'C bao phu bO'i mui hoi thoi Cua ntl'O'C ban O' day tau va cua kh6i boc len ru chinh cac cong xu&ng. Ben trong cong XU'&ng thuang bvi b� va da ban, it thong thoang, va chi dtl'Q'C chieu sang 10' mO' - cho den nam 1805, khi nhfrng ng9n 10 Will va Ariel Durant vien quan ly cua cac trung tam te ban gui den cong xu&ng. Lu�t Cong xu&ng (Factory Law) nam 1802 co g�ng thiet l�p m9t SO tieu chuan toi thieu doi VO'i vi�c SU' d1_mg cac "thQ' h9c vi�c" nhtr the, cam thue hQ nhieu hO'n 12 gi& moi ngay; nhung Nghi vi�n tu choi tra ltrO'ng cho cac uy vien dtrQ'C bo nhi�m de tht)'c thi lu�t nay. 10 N6i chung, lao d9ng tre em van tiep dien t�i cac nha may ()' Anh quoc cho den nam 1842. 11 Vao nam 1800, tien ltrO'ng trung binh cua m9t nam cong nhan & London la 18 shilling/tuan (khoang 23 do la t�i My vao nam 1960 ); t�i vung nong thon, mfrc ltrO'ng nay bang khoang 2/ 3 con so tren. 12 N6i chung, tien ltrO'ng cua m9t gia dinh dtrQ'C xac dinh bO'i SO tien can thiet de duy tri SU'C khoe can cho Cong vi�c; nhtrng dieu nay con can CU' vao ngtrO'i VQ' Va con von la nhfrng ngtrO'i cfmg gia nh�p lt)'C ltrgng lao d9ng trong cong xu&ng. 13 Nhfrng ngu&i chu l�p lu�n rang hQ phai gifr dong ltrO'ng thap de khien cac cong nhan den lam vi�c; m9t so cong nhan nghl cuoi tuan hai ho�c ba ngay, va khi quay l�i lam vi�c h9 van con ue oai do van con chat con trong mau. 14 Chl c6 cai d6i m&i dua h9 l�i v6'i nhfrng co may. Cung c6 nhfrng d9ng thai xoa diu tinh canh khon cung nay. M9t so ngu&i chu tra tien thue nha va chat dot cho ngu&i lam cua minh. Gia ca hang hoa bay gi& & mfrc thap - khoang 1/ 3 gia trung binh & Anh quoc vao nam 1960.15 LtrO'ng bong thu&ng len xuong cung v&i gia ca, cho den nam 1793, th&i diem kh&i St)' CUQC chien tranh VO'i Phap; luc ay thu nh�p cua m9i tang lap deu bi anh hu&ng, nhung do mfrc ltrO'ng cua cong nhan da bi gifr ()' mfrc vua du song nen hQ ding chiu thi�t h� nhieu nhat. HQ song trong nhfrng thi tran ma khong khi bi nhiem d9c, trong nhfrng khu nha o chu9t von nuoi dtr6'ng b�nh ho�n, trong nhfrng can nha dong due - doi khi song trong nhfrng can ham am tfO't - von hiem khi thay anh m�t tr&i, anh sang thi la ma, dieu ki�n s�ch se la m9t phep I�, xung d9t trong nha lam bt)'C tU'C nhfrng cai dau moi m�t, St)' rieng ttf la th(r khong the nao c6, va nO'i tru an duy nhat cua phv nfr la long m9 d�o, 12 NLJ'6'c Anh can lao M(>t ca nhan bi an va c6 le d�m mau huyen tho�i ten la Ned Ludd ho�c King Ludd da t�p hgp nhieu ngucri thg d�t ph�n n(>, va thao cac ke ho�ch d(>t kich. Mua thu nam 1811, rung bang nh6m rieng le nhfrng ngucri "Luddite"i da xam chiem het khu V\fC nay den khu V\fC khac va pha huy tat ca nhfrng khung d�t h9 tim thay. Phong trao Ian ur Nottinghamshire den Lancashire, Derbyshire, va Leicestershire, va tiep t\IC den het nam 1812. Nhfrng ngucri pha ho�i may m6c nay tranh khong lam ton thuO'ng con ngucri ngo�i tru trucrng hgp c6 ngucri chu ra l�nh cho ngucri cua minh ban vao h9; khi ay nhfrng ngucri pha may se tim ngucri chu d6 va giet di. M(>t nua nu&c Anh rung minh lo SQ', va nh& l�i CUQC Ca.ch m�ng Phap. "Vao h.k nay," Robert Southey viet, "khong gi ngo� tru Lt)c quan c6 the bao v� ch(mg ta khoi tai ho� khung khiep nhat ay, m(>t CUQC noi d�y CUa ngucri ngheo Chong l�i ngucri giau; Va Vi�C c6 the trong c�y vao Lt)C quan dugc bao lau la m(>t cau hoi ma toi khong dam tt)' hoi minh ... Dat nu6'c bi d�t min du6'i chan ch(mg ta." 20 William Cobbett, m(>t ky gia c6 tinh than tt)' do day sue song, da bi�n h(> nhfrng ke d(>t kich ay tru&c Vi�n Thu dan; thi sI Byron d9c m(>t bai di�n van nong nhi�t benh V\fC h9 tru6'c Vi�n Quy t(>c. Thu tl1'6'ng, Huan tu&c Liverpool, de xuat v&i Nghi vi�n m(>t so dieu lu�t khat khe va gui m(>t toan quan di dan ap CUQC noi d�y. Cac nha lanh d�o bi vay bat, va bi bu(>c t(>i nhanh ch6ng trong m(>t Vt) xu t�p the & York (1813); m(>t so bi trvc xuat, m(>t so bi treo co. May m6c nhan b(>i len. Khong CO St)' trg giup nao Ve m�t phap lu�t nao danh cho gi6'i lao d(>ng Anh O' d(> tuoi tru&ng thanh cho den nam 1824. Ill. Khoa hQC u'u uat Cac nha kinh te gan nhu khong dem 1� chut an ui nao cho gi&i cong nhan. Thomas Malthus, trong cuon An Essay on the Luddite: Tu chi nhO'ng cong nhan trong nganh d�t cua Anh tu' nam 1811 den 1816 da noi loc;1n va d�p pha may m6c VI cho rang chung khien ho bi mat vi�c lam. [ND] 15 Will va Ariel Durant Hinh 1: Thomas Robert Malthus (1766 - 1834). Tranh cua John Linnell. Principle of Population (1798; Lu�n ve nguyen ly dan so), giai thich rang tang luang la chuy�n lam VO ich, vi dieu d6 se dan den cac gia dinh quy mo l&n han, khien cho dan ch(mg chiu them nhieu ap ll)'C CY vi�C Cung cap thl)'C pham, Va dieu do Se SO'm tai l�p canh huong ban cung VOn luon la ket qua CUa S\f bat binh dang tl)' nhien gifra con ngucri. 21 Trong m<)t hinh thfrc khac cua ban lu�n van trfr danh cua minh, VOn da dU'Q'C hi�U chinh nhung van gift y chinh, Malthus trinh bay "thiet lu�t ve tien luang (iron law of wages): "Tien luang cua ngucri lao d<)ng se luon dU'Q'C dieu tiet theo ty 1� cua ll)'C Cung va cau [lao d<)ng]."22 Trong cuon Principles of Political Economy (1820; Nu6'c Anh can lao Nhfrng nguyen ly cua kinh te chinh tri) ong canh bao rang Sl)' can ki�m c6 the bi dua den ch6 thai qua, vi n6 se lam giam dau hr va san xuat; ong bao v� "tien cho thue" (nhfrng khoan thu nh�p nr vi�c dau hr bat d9ng san) va xem d6 la "phan thu&ng cho Sl)' dung cam va tfnh khon ngoan O' hi�n t�i, cfing nhu la phan thu&ng cho sue m�nh ho�c muu tri ()' qua khu; "23 va ong dong y v&i Voltaire rang nhfrng thu xa xi cua ngu&i giau c6 tac dl;lng tot trong vi�c cung cap vi�c lam cho ca� thQ' thu cong kheo leo. Trong m9t luc ph6ng tung, ong khuyen nen xay dl)'ng cac cong trinh cong c9ng de lam diu b&t n�n that nghi�p vao nhfrng th&i ky san xuat sut giam. Hinh 2: David Ricardo (1772-1823). Tranh cua Thomas Phillips, khoang nam 1821. 17 Nuoc Anh can lao Hinh 3: Robert Owen (1771-1858) Tranh cua William Henry Brooke Ong t\l' bang long - nhung khien nhfrng c(mg S\f phat hoang - v&i vi�c chi nh�n s0/o tien l&i tren so von dau tl1' cua h9. Ong tang luO'ng, va cam SU' dvng tre em du&i 10 tuoi. Ong bac b6 ly le cua Malthus rang vi�c tang luO'ng se lam tang ap l\fC cua dan SO doi VO'i nguon cung th\fC pham, se lam tang gia ca, va khien cho dong luO'ng th�t S\f van khong thay doi. Ong l�p lu�n rang nguon thuc an VO t�n tu bien, vi�c m& r9ng canh tac nh& so dan so tang them, va vi�c nhan b9i cac phat minh va nang suat lao d(mg se cho phep dan ch(mg kiem du an, phat trien va sung tuc - neu chinh phu tiep dvng nhfrng 21 Will va Ariel Durant thanh tra thucrng xuyen cac cong xu&ng. B<) Lao d<)ng cua chinh phu theo dinh ky se thu th�p cac con so thong ke ve nhfrng thay doi (Y dia phuO'ng lien quan den vi�c cung va cau lao d<)ng, Va can phai SU' d9ng thong tin nay de lam giam b61: n�n that nghi�p. 37 Ong keu gQi bai bo tro XO so quoc gia, xem d6 nhu m<)t muu do dang ho th�n nham "danh bay ke khong canh giac va an CUO'p ke U me."38 Ong dong y v&i Malthus rang Lu�t Te ban - von gifr cho ngucri that nghi�p va ngucri ngheo ()' muc sinh ton C�n ke tinh tr�ng d6i an -lam cho ngucri nh�n CU'U te trey nen hen h�, Va khien hQ chi con phu hQ'p VO'i chuy�n sinh de Va ph�m t<)i. Thay cho nhfrng nha te ban ma h� thong nay duy tri, Owen de nghi (1817) nha nUO'C nen t�O dgng cac c<)ng dong, moi c<)ng dong VO'i khoang Ul' 500-1.500 ngucri, Se dUQ'C to Chuc thanh m<)t dO'n vi lao d<)ng tg lgc canh sinh hong tg san xuat cai an cai m�c, va duy tri trucrng hQC cua chinh hQ.39 Sau khi da keu gQi Nghi vi�n ma chi d�t duQ'C vai ket qua it oi, Owen cong bo (1818} "Thu g&i cac nha chu xu&ng hang dau cua Anh Quoc" (An Address to the Master Manufacturers of the Great Britain),40 mo ta thanh cong cua h� thong cua minh & New Lanark, va thuc give hQ bo qua vi�c thue tre em du&i 12 tuoi. HQ thay vi�c d6 bat lQ'i cho chinh minh; va hQ rue gi�n tru&c phan tich cua Owen doi v&i n�n suy thoai kinh te khi cho rang n6 xuat phat nr vi�c nang suat sang t�o (inventive productivity) dang VU'Q't qua mai h_rc cua dan chung. HQ bac bo ong nhu m<)t ke hao huyen VO than khong CO hieu biet th�t S\f ve nhfrng van de ma gi6'i chu nhan phai doi ph6, ho�c ve nhfrng nhu cau con ngucri ma chi ton giao m6'i thoa man dUQ'C. Cuoi cung Owen quay sang chinh nhfrng ngucri lao d<)ng, va tim S\f ung h<) cua hQ trong m<)t "Thu g&i cac tang 16'p Ban van cua Will Durant ghi nam 1818, ky thl,J'c, bu'c thli nay dlic;1c c6ng b6 vao nam 1819. 26 NLl6'c Anh can lao va cho Nfr hoang Victoria. Cuoi cung, vao nam 1853, ong quay sang thuyet duy linh (spiritualism), bi nhieu ong dong ba cot lua g�t, va con chuy�n tro than m�t v&i Franklin, Jefferson, Shakespeare, Shelley, Napoleon, va nha Tien tri Daniyyel.47 Nam 1858, sau khi da song qua thoi cua minh, ong quay ve que huO'ng & Newtown, va chet t�i day vao nam 88 tuoi. Ong la m(>t nguoi tot, cfmg gan den muc bat vi ky, nhu bat ky ai cfmg c6 the tr& nen nhu the khi hQ hoan toan chac chan ve dieu do. Ong da khong the hoan toan vuQ't thoat cai toi cua minh; ong c6 m(>t niem kieu hanh tham kin ve quyen hanh, thanh cong, va tri tu�; cac ho�t d(>ng kinh doanh cua ong d\fa vao quy tac ca nhan cua ong; nhung ong da dung khi cho rang S\f hQ'p tac du day can c6 ky lu�t va uy quyen. Dieu tot nhat m(>t nguoi c6 the lam la m& r(>ng cai toi cua minh de bao gom ca nguoi than, dat nll'O'C, dong lo�i CUa minh, Va do do Se tim dl1'9'C S\f thoa man trong m(>t tam long ill' tam ngay cang r(>ng m&. Xet cho cung, day la dieu Robert Owen da lam, v&i quy mo trll'O'ng r(>ng ra khong chut e de; va dieu d6 cfmg du de xep ong vao so nhfrng nha tien tri truyen cam hung cho m(>t CUQC song thi�n hao hO'n. 29 Oai song m..toc Anh ngtrt co con gai, Hoang ton nfr Charlotte, ngay 7.1.1796. Khong lau sau d6 ong b6 rO'i ba, va quay ve m(>t thai gian v&i phu nhan Fitzherbert, c6 ve nhu la nguCYi phv nfr duy nhat ong yeu thuO'Ilg sau sac. (Khi ong chet, nguCYi ta tim thay m(>t buc ho� chan dung ba dm;rc ong deo (Y co. 14) Thang Muai M(>t 1810, George III - suy S\IP du&i S\f chong doi cua N ghi vi�n, xau ho vi con trai, va dau buon vi cai chet cua nguai con gai Amelia - cuoi cung tr& nen lo� tri. Trong chin nam sau d6 vi vua nU'O'C Anh nay la m9t con nguai mat tri, me sang, bi m�c ao b6 danh cho nguai dien, dm;rc dan ch(mg thuO'ng h� va yeu men; va vi Nhiep chinh, khi dam trach m9i dien 1� va uy quyen cua hoang gia, khi ay da la m(>t . ke bU'O'C sang tuoi 50, b� r�c, beo phi, tot bl)ng, CO VQ' ngo�i tinh, va bi nguai dai khinh bl. Ill. Ton giao Hinh 6: Nha tho chinh toa Canterbury, nha tho chinh toa cua Tong giam mt,.1c Canterbury, lanh d�o cua Giao hc;>i Anh Ooi song m.toc Anh yeu va bi hu ho�i den the l�i c6 the tr& thanh moi nguy cho nU'CYC Anh gio day duong nhll' la dieu phi ly, va trong CUQC chien chong Phap thi giao h<)i ay c6 the la m<)t dong minh dang gia. Nam 1800, Pitt dua ra m<)t d\f lu�t giai ph6ng tin do Cong giao & Anh. Phai Tory va Giao h<)i Anh giao ThuQ'ng phai (High Church Anglican) phan doi d\f lu�t nay, va George III kien quyet dung ve phia h9. Pitt rut l�i d\l' lu�t cua minh, va tir chfrc. Vi�c giai ph6ng Cong giao phai dQ'i den nam 1829. Vi�c bai bo nhfrng quy che VO hi�u hoa quyen cong dan cua nguoi Do Thai & Anh con ch�m tre hO'n nfra (1858). Nam 1800, c6 khoang 26.000 nguc:ri Do Thai: phan l&n h9 song & London, m<)t so ()' cac thanh pho tr\fC thu<)c tinh, va hau nhll' khong c6 ai song & mien que. Cu<)c chien tranh dai dang lam gian do�n vi�c nh�p CU', va cho phep nguoi Do Thai ()' Anh t\l' dieu chinh cho phu hQ'p v&i loi song Anh, va pha v& m<)t so rao can chung t<)c. Phap lu�t vful con ngan can h9 di bau va dam nh� nhfrng ch(rc V\1 quan tr9ng, bang each yeu cau h9 phai d9c lc:ri the "theo tin ngu&ng cua m<)t tin hfru Kito giao", va nh�n lanh thanh the theo nhfrng nghi le cua Giao h<)i Quoc giao. Ngoai ra h9 dU'Q'C t\l' do, va c6 the thc:r cung & nha va trong cac giao duc:rng Do Thai ma khong bi can tr&. Nhieu nguc:ri Do Thai loi l�c da chap nh� cai d�o sang Kito giao - chu ngan hang Sampson Gideon, nha kinh te David Ricardo, van gia Isaac D'Israeli. Nguc:ri cuoi cung nay, ngoai vi�c la cha cua m<)t Benjamin1 khi chat VO song, con viet b<) sach Curiosities of Literature (Ky tho�i lang van), dll'Q'C xuat ban du&i d�ng an danh va rc:ri r�c, va den nay v§.n con gay thkh thu cho nhfrng b<) 6c nhan h� va c6 h9c thfrc. Kinh nghi�m lau nam cua nguc:ri Do Thai trong linh V\fC ngan hang, va nhfrng quan h� gia dinh xuyen quoc gia cua h9 da cho phep h9 giup cho Chinh phu Anh trong CUQC chien Benjamin Disraeli (1804-1881): Mot chinh khach nguoi Anh, hai Ian dam nhi�m chuc Thu tliong (thang Hai 1868 - thang MLJ'oi Hai 1868, va thang Hai 1874 - thang Tu' 1880). 51 Boi song nu'oc Anh ngll'<:ri kien quyet benh V\fC cho h� thong cu,,, Godwin viet vao khoang nam 1793, "do khong c6 cai vien kien dang khinh, da chong doi vi�c truyen d�t tri thfrc va xem d6 la each tan dang lo nhat. Trong nh�n dinh noi tieng cua h9 - rang 'm9t nguai day t& dU'Q'C d�y cho biet viet va biet d9c Se khong con la c6 may thv d9ng ma h9 can' - c6 chfra d\fng mam mong giup de dang giai thich toan b9 triet ly cua xa h{>i Au chau. "22 Ngoai ra (theo l�p lu�n cua l&p thugng luu), cac giai cap & du&i Se khong the dua ra phan doan bang Sl)' khan ngoan Va th� tr9ng ve nhfrng khai ni�m ma nhfrng bai dien thuyet, bao chi, sach v& gi&i thi�u cho h9; y tu&ng se la thuoc no; neu ap dvng chinh sach quoc gia giao dvc, cai "binh doan quai di" gom nhfrng ten ngoc mO' m9ng se tim each pha huy nhfrng d�c quyen Va quyen ll)'C can thiet cua nhfrng giai cap duy nhat c6 the bao toan nen van minh va tr�t t1)' xa h9i. Va nhfrng nha San xuat, von lo ng�i Ve nhfrng ke C�nh tranh, chiu ap ll)'C Ill' nhfrng nha dau tll', va dang di tim lao d9ng re, se cam thay VO nghia khi d�y cho dam lao d9ng tre con ve nhan quyen va Sl)' trang 1� cua xa h9i khong tu&ng. "Nhfrng nguyen ly nay," Godwin trich d�n lai cua m9t nguai bao thu VO danh, "chac chan Se soi S\IC trong tam tri nguai binh dan ... ho�C n6 ll)'C thl)'C hi�n Chung Se d�n den m9i thfr tai ho� ... Kien thfrc Va khieu tham my, nhfrng Sl)' Cai thi�n Ve tri nang, nhfrng kham pha cua cac b�c hien triet, nhfrng ve d�p cua thi ca va ngh� thu�t, deu bi giay xeo du&i g6t chan va bi tieu huy b&i nhfrng ke man rg."23 Nam 1806, Patrick Colquhoun, C\fU quan toa & London, U'O'C tinh CO hai tri�u tre em CY Anh Va Wales khong dU'Q'C cho di h9c; nam 1810 nha bac ngfr h9c (philologist) Alexander Murray tinh toan rang 3/ 4 nguai lao d9ng trong linh Vl)'C nong nghi�p bi mu chfr; nam 1819, cac con so thong ke chinh thfrc bao cao c6 674.883 tre em dang theo h9c t�i cac truang thu9c Anh va Wales ...: chiem 1/15 dan so. 24 Nam 1796, khi Pitt de nghi chinh phu nen l�p ra cac truang d�y nghe, 53 Will va Ariel Durant phtrO'ng sach cua ong khong dtrQ'C dtra ra bieu quyet. Nam 1806, Samuel Whitbread d� trinh mc)t dg lu�t cho phep chinh phu l�p m9t trtr """