Thay đổi lối sống - Bí quyết để phòng chống các bệnh không lây nhiễm

" Thay đổi lối sống - Bí quyết để phòng chống các bệnh không lây nhiễm 🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Thay đổi lối sống - Bí quyết để phòng chống các bệnh không lây nhiễm Ebooks Nhóm Zalo Bi QUYET BE PHQNG CHONG CAC BENH KHONG LAY NHllNHA XUAT BAN Y HOC PGS.TS. BS. NGUYEN QUANG TUAN THAY DOI LOI SONG Bl QUYET BE PHONG CHONG CAC BENH KHONG LAY NHlin (Tdi ban Idn thitnhdt c6 sua chita vd bo sung) IWJSJIEH TINHBiNHTHUAN NHA XUAT BAN Y HQC HA NOI - 2014 . 'iJ'i;^'•!?!<.• I'i rVi 'Ai. '-fU . ! v L d l GI61 THIEU O au chien tranh, dai song cua nguai ddn c6 nhieu cdi kD thien, tiem chung ma rong, gido due, to chirc ve sink phong benh, dugc tien hdnh tic nhieu thdp ky, da mang lai Igi ich la lam gidm rd ret ty le cdc benh truyen nhiem, mot dgc tricng cua cdc nuac kern phdt trien, nhimg su thay doi tap qudn sinh hoat cua cdc tdng lap nhdn ddn Viet Nam dang tra thdnh mot nguyen nhdn quan trong Idm gia tdng cdc benh khong Idy nhiem: Tdng huyet dp, ddi thdo duang, benh tim thieu mdu cue bo, benh tdm thdn... dat ra nhicng nhiem vu mai, cdch tiep can mai, cho nhimg nguai lam cong tdc y te, cdc thay thudc chuyen khoa, nhung, rdt cdn thiet Id cho ticng nguai ddn, ma nhimg hieu biet ve phong chong Id dieu kien khong the thieu dugc. Nhicng so lieu thu thdp dugc tgi cdc benh vien, vd trong phqm vi todn quoc, cho thdy su gia tdng dang bdo dong cua benh sudt vd tie sudt do cdc benh khong lay nhiem; neu benh tim pho bien vdi thdp ky truac ddy la do thdp tim ma trieu chicng lam sang thuang rd ret, lam benh nhdn tim den thdy thudc de chica tri, thi ngdy nay, benh tdng huyet dp ma ty le todn quSc tic 11,5% (1990) da vugt qud 2 Idn trong vong duai hai thdp ky: 25,1% (2008), lai la "ke giet ngie&i thdm 5 PGS.TS.BS . NGUYS N QUAN G TUA N Igng", nhiiu khi biet c6 benh thi moi vice da muon roi, va chung ta biit la tang huyet dp cd lien quan chat che vai nhiiu benh khong lay nhiem khdc, nhu benh tim thieu mdu cue bo, ddi thdo duang, vita xa dong mgch, lam gidm khd ndng lao dong, gidm chat luang cuoc song, gidm tuoi tho, tang phi ton cho chdn dodn va dieu tri ma ngay ddi vai nguai ddn tai cdc nuac cong nghiep phdt trien cung da la mot gdnh ngng Ian cho xd hoi. CuSn sdch "Thay doi loi song - Bi quyit diphbng chong cdc benh khong lay nhiem" cho ta thdy quan diem hien dqi vi sue khde : "Khong dan thuan la khong mdc benh gi, md con Id su- thodi mdi, hdi hod, ve the chat, tinh than, cua nidi cd the ddi v&l bdn than mlnh vd trong quan he v&i moi truatng mlnh dang song". NhOmg kiin thuc cdn cd ve sinh ly, benh ly thuang gap, cdch phdng chdng trong sinh hoqt hang ngay, trong an udng, gidi tri, trong cong viec, cdch tap luyen ve the luc, ve duong sinh, trong do cd de cap den yoga, thiin, cdch giu gin sice khde ve tinh than, sao cho nhu "mat nu&c hS tinh lang trong cugc sdng muon vdn xd day" da dugc tdc gid trinh bay nhu vai su say sua cua nguai trong cudc. The giai ngay nay cua chung ta la mot "thigi&i phdng", ndi mot cdch khdc, khong cdn khodng cdch khdng thi vuat qua ve thai gian vd khdng gian giita cdc chdu luc, cdc nin vdn minh, moi quan diim, ly thuyit, ky thudt, truac sau diu tra thdnh sa him cua nhdn loai, vd nhdn loai Id nguai su dung vd phdt triin cdc thdnh tuu dd sao cho the giai chung ta ngay cdng tot dep han, mdi cd the chung ta dugc khde mqnh han, ddi xic vai nhau nhu nhitng con nguai, nha nhitng thdnh tuu dd: Todt len tit cudn sdch ndy la quan diim coi cudc sdng phu thudc rdt nhiiu vdo cdch nhin no, neu cdch nhin tich cue (positive thinking), chung ta se trdn trong timg gia phut, huang thu nhitng gi md thien nhien dugc gin giit se tang lai chung ta, vd su thay ddi loi sdng ddi vai mdi ngudd, tiiy timg hoan cdnh cua minh, chi mang lai hy vong, vd niim vui, trong moi tinh hudng, md chung ta sdn sdng chia se vai ddng loai thdnthiet. Xin trdn trong giai thieu vai ban doc cudn "Thay doi loi song: Bi quyit diphbng chdng cdc benh khong lay nhiem" ndy cua BS.TS. PGS. Nguyin Quang Tudn. Ha Ndi, ngay 9 thdng 8 nam 2011 GS.TS. Pham Gia Khai C H U TIC H HO I TI M MAC H HQ C QUO C GI A VIE T NA M C H U TIC H HOl TI M MAC H ASEA N N H A GIA O NHA N DA N > 1 ; AN H HUN G LA O DON G 7 V^TACGI A ^^^ ^ PGS.TS.BS. Nguyin Quang Tuan sinh ^P^^^ ^ ra va Ion len tai Ha Noi, hien la giang • j J vien chinh Bo mon Tim mach tniong J " £)ai hoc Y Ha Noi; Giam d6c Benh vien Tim Ha Noi; Tong thu ky Hoi Tim mach hoc can thiep Viet Nam; Chu tich Hoi Tim mach Ha Noi; Uy vien Ban Quan ly dir an/hoat dong Phong, chong benh tang huyet ap thuoc Chuong trinh muc tieu Qu6c gia Y \k giai doan 2012-2015; Thanh vien Tmang mon Tim mach hoc Dong Nam A (FsACC); Thanh vien Ban c6 van Hoi Tim mach hoc can thiep Chau A - Thai Binh Duong (FAPSIC); Thanh vien Hoi Tim mach hoc can thiep Hoa Ky (FSCAI); Thanh vien Truong mon Tim mach hocHoaKy(FACC). Sau khi tot nghiep Dai hoc Y Ha Noi nam 1994, tilp tuc hoc bac sT noi tni chuyen nganh Tim mach. Tu nam 1996 - 1997, di tu nghiep ve Tim mach can thiep tai Phap va la mot trong nhijng bac sT Viet Nam d4u tien dugc dao tao bai ban nhat ve linh vuc nay. Nam 2005, bao ve thanh cong luan an Ti^n sT PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUA N Y hoc tai Dai hoc Y Ha Noi va nam 2009 dugc phong ham Phogiaosu. PGS.TS.BS. Nguyen Quang Tuan da tham gia bien soan, xuat ban nhieu sach va c6 nhieu nghien cuu trong ITnh vuc chuyen nganh tim mach. , Voi mong mu6n giup do nhung tre em ngheo bi tim bim sinh CO diSu kien dugc chua tn, PGS.TS.BS. Nguyin Quang Tuan se danh tat ca so tien c6 dugc tu cu6n sach nay giii tang quy tu thien "Vi mot trai tim khoe" cua Benh vien Tim Ha Ngi. Rk mong cu6n sach dugc nhilu ban doc va ngudi benh don nhan. 10 Cac benh khong lay nhiem bao gom benh tim mach, ung thu, dai thao duong, cac benh duong ho hdp man tinh va roi loan tam than la nguyen nhan gay tu vong hang dau tren the giai, chiem 63% cac ca tu vong hang nam. Trong sd 36 trieu ca tu vong hang nam tren the giai do cac benh khong lay nhiem gay nen thi c6 VA a do tuoi duai 60. Day dugc coi la nguyen nhan gay tu vong sam, nhung c6 th i phong ngira dugc. Khoang 80% cac ca tu vong do benh khong lay nhilm xay ra a cac nuac c6 thu nhap trung binh va thap. Nhung thay d6i to Ian trong dai s6ng kinh tl , xa hoi da anh huang nhilu tai tap quan sinh hoat ciia nguai Viet Nam, va do CO the la mot nguyen nhan quan trong lam gia tang ty le mac cac benh khong lay nhiem a nuac ta trong nhOng nam gin day. Chi phi cho viec cMn doan va di6u tri cac benh khong lay nhiem rat ton kem, da va dang tao ap lire Ian len he thdng y te. Theo thdng ke cua Bg Y t l tai cac benh vien tren pham vi toan qu6c thi ty le mac benh khong lay nhiem tang nhanh tu 36% nam 1986 len 62,02% nam 2006 va din nam 2009 la 66,32%. Ty le tu vong do cac benh khong lay nhiem cung tang manh trong thai gian qua, tu 41,48% nam 1986 len 61,62% nam 2006 va din nam 2009 la 63,34%. Ty le tu vong do cac benh nay cao gap bon Ian cac benh lay nhiem. Cac benh khong lay nhiem khong chi la van de nghiem trong doi voi sue khoe ma con la thach thuc Ian doi vai sir phat trien. 11 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUA N Chung khien nhigu nguofi rai vao canh doi ngheo hoac khong thoat khoi ngheo kho, do chi phi di8u tri benh vugt qua kha nang chi tra cua ho. Hien nay, nguai mic benh khong lay nhiem thuong den kham va dihu tri a giai doan muon, do nhan thuc chung cua cong d6ng va ngudi benh con thap, he thong phat hien benh som chua hoan thien. Theo thong ke cua T6 chiic Y tl ThI gidi nam 2002, trong s6 10 nguyen nhan gay tu vong chu ylu a Viet Nam thi tu vong do benh dong mach vanh dung hang dau chiem 13% tu vong chung, dung thu 2 la tai bien mach mau nao chiem 11%, dung thu 3 la benh phoi tac nghen man tinh chilm 8%, cung dung a hang thu 7 la dai thao duong va ung thu da day (moi nguyen nhan chiem 2% tu vong chung). Nhu vay, 5 trong so 10 nguyen nhan gay tu vong hang dau 6 nude ta dhu la do cac benh khong lay nhilm. Tu vong do benh khong lay nhiem nhiSu hon nhung nguyen nhan khac nhu cac benh nhiem trung, tai nan... Vay dau la nguyen nhan gay ra cac benh khong lay nhiem? Cau hoi do rk don gian nhung bao ham nhieu y nghia. Nguyen nhan gay ra benh thuc su rk quan trong. Khi xac dinh dugc nguyen nhan thi viec dilu tri va phong ngira se dac hieu hon va c6 hieu qua cao hon. N6u chung ta chi dieu trj nhung bieu hien cua benh ma khong dieu tri nguyen nhan, thi benh se khong khoi hoac dl bi tai phat. Hay viec dieu tri se kho khan hon, ton kem hon va cd nhiSu tac dung phu hon. Cac yeu to lien quan din 16i s6ng da dugc xac dinh la ddng vai tro quan trong trong tk ca cac benh ly ndi tren. Mot 12 nghien cuu khoa hoc g§n day (nam 2009) vira cho biSt, bien phap tdt nhit trong viec bao ve sue khde va phong ngua benh tat vin la loi song lanh manh. Nhijng ngudi tuan thu l6i s6ng lanh manh, bao gom khong hut thuoc la, tap the due deu dan va an uong hop ly cd thg lam giam den 80% nguy ca xay ra nhung can benh ung thu, tim mach, dai thao dudng. Nguy ca mac benh dai thao dudng typ 2 giam den 92%. Ha thap dugc den 81% nhung con dau tim. Ket qua nay dua tren mot dieu tra nghien cuu v6 sir lien quan giua 16i song va sue khde dua tren cac tieu chi khong hut thudc la, tap the due, dinh duong tot va kiem soat trong lugng co the, qua khao sat 23.153 ngudi trudng thanh d Hoa Ky va chau Au trong. Tiln sT Wes AUes, giam ddc Chuong trinh Phat trien sue khde d trudng Dai hoc Stanford phat bieu: "Mot Idn nua, ket qua nay da cho thdy cong cu manh nhdt di phat trien sire khde van la bien phap phong ngira. Tuy nhien, chung ta con gap nhieu kho khan trong viec thuyet phuc moi ngudi phdi tuan theo nhitng loi song lanh manh... ". . ' ' ' Tuc ngu Due cd cau: "Con nguai Id no le cua thoi quen ", dieu nay rk dung. That la khd thay ddi nhung thdi quen da dugc hinh thanh sau nhi^u nam. Nhung so lieu tir nghien cuu nay cho biet chi cd 35%» sd ngudi giu dugc hai tieu chi khong hut thudc va an udng hop ly, chi cd 9% ung dung du bdn tieu chi khong hut thudc, an udng hop ly, tap the due tren 4 gid moi tuhn va giu chi sd khdi ca th^ (BMI) dudi 30 kgW. Vin con cd 5% hoan toan khong dat bat cu tieu chi nao. 13 PGS.TS.BS. NGUYEN QUANG TUAN Nhung tieu chi trong chuong trinh tir cai thien sue khoe nay bao g6m: Ren luyen than the: tap ihk due, ren luyen than th§ mang lai nhiSu Igi ich. Mot hinh thuc vSn dong don gian nhu di bo nhanh khoang 30 phut moi ngay cung du giam manh nguy ca mSc benh dai thao duang, tim mach va nhieu loai ung thu. Mot khao sat a benh vien Phu nu a Boston vao nam 2008 da cho biSt, van dong deu dan va hop ly lam giam 30% nguy ca tu vong sam. Giao su Steven Blair, chuyen gia v8 Khoa hoc van dong a truang Dai hoc South Carolina con cho h\k: "Van dong deu dan lam gia tang chuc ndng cua bo ndo, giit duac su linh hoqt tre trung vd cuoc song doc lap vao nhimg nam cuoi cuoc dai, ke ca khd ndng keo dai tuoi tho ". Duy tri can ndng hap ly: dieu nay thirc ra khong dan gian. Rieng a Hoa Ky, ty le nguai beo phi da gia tang a tit ca cac bang. Theo thong ke tren the giai hien nay c6 khoang 1 ty nguai bi thua can, neu khong c6 cac bien phap phong ngua kip thai thi den nam 2015 con so nay se la 1,5 ty. Dac biet c6 khoang 40 trieu tre em dual 5 tu6i bi thua can hoac beo phi. Cac chuyen gia v6 sue khoe cho h\k neu ban bj beo phi, chi can giam bat mot vai can ciing tao ra dugc sir chuyen biln rdt tich cue d6i vai sue khoe. Truac tien ban ckn tinh can nang ly tuang cua minh theo chi s6 khoi ca Xhk (BMI). BMI dugc tinh theo cong thuc: trong luang ca thi (tinh theo kg) chia cho binh phuang chiiu cao (tinh theo met). Binh thuong BMI tu 18,5 din 24,9 kg/ml BMI tir 25 kgW la thua can. BMI tir 30 kg/m^ tra len la beo phi. D6i vai nguai chau A noi chung va nguai Viet Nam noi rieng thi BMI ly tuang la 22 kg/ml NIU 14 ban CO trong lugng ca the binh thuong, hay tiep tuc an vira du nang lugng va tap the due deu dan. Che do an giam can chu yeu bao gom an nhieu rau qua, ngii coc tho, giam bat do nggt, m& dong vat. Nhilu khao sat cho bilt, viec kiem soat trong lugng ca thi dua vao l6i s6ng dilu do va biet each can bang cdm xuc, t6t han la nhiing dgt an kieng. Nghien curu cua truang Dai hoc Georgetown cho thay stress khong chi anh huong din hanh vi khiln nguai benh kho kilm soat viec an u6ng, ma con c6 he qua phat trien lugng ma nhieu han so vai nguai binh thuong, cho du vai ciing mot lugng calo an vao. Do do, thuc hanh cac bien phap kiem soat cam xuc, chong stress CO tac dung tich cue trong phong chong beo phi. Khong hut thuSc: ung thu ph6i la loai ung thu hang dku gay tir vong. Theo Vien Ung thu Qu6c gia Hoa Ky, c6 tir 80-90% truang hgp ung thu la do hut thuoc la. Doi vai boat dong cua tim mach, hut thu6c lam giam lugng cholesterol tot, gia tang nguy ca dong mau va c6 thi lam lu ma trieu chung dau that ngirc, khiln nguai benh khong c6 dugc sir canh bao kip thai. Nhip tim cua nguai hiit thulc la thuong cao han 15 din 25 nhip so vai nguai khong hut thuoc la. Cac nha khoa hgc cho bilt a nhirng nguai hut thuoc la, cu moi 8 nguai thi CO 6 nguai c6 bieu hien dong mau den tim bi thieu hut. Nguai hut thulc tir 1 bao din 1,5 bao m6i ngay c6 nguy ca tir vong vi benh tim mach cao gkp 2 \an so vai nguai khong hiit thuoc. Dilu may mSn hon la Igi ich cua viec ngung hiit thuoc la se din rk nhanh ma khong phu thuoc vao thai gian ban da hut thulc bao nhieu nam truoc do. Chi 30 ngay sau khi bo thuoc, lugng cholesterol xau se giam di va lugng cholesterol tot se tang len ro ret. ; . i 15 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUAN G TUA N Dny tri nhitng sink hoat giao tiep lanh manh: trong vice dam bao mot nep s6ng c6 Igi cho sue khoe va hanh phiic, nhieu chuyen gia sue khoe cho rSng sinh hoat giao tiep dung hang thu hai sau viec khong hut thuoc Tinh ban va su quan tam chia se lln nhau thuc su lam gia tang nhGng noi tilt t6 tich cue, tang sue miln dich, giam nguy ca xo vua dong mach va nh(mg con dau tim. Co nhiSu nguai ban voi tinh tinh cai ma, lac quan la mot each 6k c6 dugc mot cuoc song hanh phiic. Mot nghien cuu phoi hop giua eac nha khoa hoc cua truong Dai hoc Harvard va truong Dai hoc California, Hoa Ky dugc cong bo vao thang 12 nam 2010 cho biet hanh phiic, hut thu6e la va beo phi eo tinh lay Ian trong cong dong. Song gan mot nguai ban, nguofi than, hoac lang gieng song c6 doc se lam tang nguy ca c6 dan, buon chan cua ban len 52%. Truac do, nghien cuu cua tien sT James D. Fowler, giao su khoa Chinh tri truong Dai hoc California cung cho thSy mot nguai se CO ca may hanh phuc hon 15% neu c6 mot nguai ban than hanh phuc. Do do, duy tri va phat trien nhimg moi giao tiep lanh manh vai ngudi than va ban be la yeu to quan trong tao nen sue khoe va tuoi tho. Noi chung, nhung chi tieu nham cai thien sue khoe c6 the khac nhau a m6i nguai. Tuy nhien, vin khong ngoai eac yku to nhu khong hut thuoc la, u6ng it rugu, ngu du, tap the due, dinh duang tot va kiem soat trong lugng eo the. Vai qui luat: "Chi can mot cai thien nho trong I6i song ciing c6 the tao nen su thay doi dang ke cho sue khoe qua thai gian ", moi nguai khong nhat thiet phai bat dau bang nhiing ke hoach Ian lao, kho thuc hien. Co \hh chi la an them mot trai bSp hoac hai qua chuoi moi ngay, tang cuang rau dau va ca, chi nen u6ng mot ly rugu nho cho m6i bGa an, thu gian hoac ngu ngin khoang 10 phut moi trua, chay tai ch6 5 din 10 phut m6i ngay, hay tan dung thai gian di bg tu tSng dual len tang tren thay vi di thang may... Nhu vay, ro rang la chi can thay doi loi song thi eac can benh khong lay nhilm eo thI phong ngua dugc, va chung ta c6 the lam giam dang ke ty le mac cung nhu ty le tu vong do can benh nay gay ra, ma khong can phai cha dgi den khi CO mot loai thuoc mai hay bdt ky mot phuang phap dieu tri ky thuat cao eo tinh dot pha nao. Cac benh khong lay nhiem eo thI phong ngua dugc a hau het nhung nguai san sang thay doi loi song. Vi ly do nay hay ly do khac, nhieu nguai trong chung ta cho rang hg can phai lira chgn giiJa mot eugc song hap dan, day hung thu, phong phu nhung ciing chua day cang thang, nhiJng thuc an ngon, va se chet tre; hay ngoi dual goe cay Ian trang hat nhu nhiing dao sT, an nhirng thuc an chan ngat va theo doi eugc song keo dai han cua minh dien ra nhu the nao, hay c6 the chi la duang nhu keo dai han. May man thay do khong thuc sir la dilu ta phai lira chgn. Tren thuc te, neu bilt each thay doi loi song, c6 the giiip chung ta gia tang sir thi vi va hanh phuc cua eugc song, trong khi lam giam sir lo lang, cang thang, va nguy ca bi benh tat. Van de la ban phai biet each lira chgn va thilt lap cho minh mot 16i song phii hgp vai dieu kien cua ban nhat. Mot loi song lanh manh se giup ban cam thay thoai mai va vui ve han, mot phuang phap dua tren tinh yeu, sir hilu bilt va tinh thuong han la chi eo thuoc thang va m6 xe. - • ••: ' Chung ta ciing can hgc each cai ma trai tim minh de cam nhan sir yeu thuong va nhirng rurig_dgng^cua^tam_hoi^ Cam THU VIEW TiNMBlNH THUA;^1 .._.:...- J 17 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUAN xuc CO thk giup ban cai ma trai tim cua minh vai nguai khac, cam nhan dugc sir hanh phiic, su than thuang va tinh yeu trong cac moi giao thiep rong Ian han. Tam h6n c6 the giup ban cai ma trai tim cua minh .vai an tugng sau sac han va kham pha lai nguon goc ben trong cua ban v6 sir binh yen va vui suang. Sir thay doi nay kho danh gia han cac chi s6 sinh hoc khac, nhung toi thSy no tham chi con h4p dan va quan trong han, vi no giiip chung ta song vui ve hom va c6 mot cuoc s6ng lanh manh han. Quy8n sach nay dugc viet dura tren cac bang chung khoa hoc, vai muc dich nang cao sue khoe va phong ngua cac benh khong lay nhiem dua vao phuang phap di6u tri khong dung thuoc, do chinh la thay doi loi song. Hy vong rang, viec hieu biet de lira chon mot loi song phu hop se giup ban c6 mot cuoc song khoe manh khong benh tat. Toi viet cuon sach nay khong nham muc dich noi vai ban ring ban phai thay doi, ma cung ckp nhung lai khuyen dua tren nhiing bang chung khoa hoc va thuc te, de ban c6 the can nhSc lira chon. Viec quyet dinh thay doi loi song hay khong hoan toan tuy thuoc vao ban. Nhung it nhat, ban ciing c6 day du thong tin chinh xac de dua vao do, ban c6 the tu dua ra quyet dinh cua minh. Thay doi loi song khong chi giup tang cuang sue khoe, phong ch6ng benh tat ma con chiia lanh cac vet thuang tam hon cua ban. , , Hay thu va ban se cam nhan su thay doi chi trong vong vai tuSn. Chuc cac ban thanh cong! Tac gia 18 ChtfcTng 1 R E N LUYE N THA N TH E T ( /ie c le thuoc qua nhieu vao cac phuang tien nhu xe may, * 6 to, cSu thang may... da lam cho nhilu nguai trong chung ta luai van dong. Theo nghien cuu cua Vien Garvan (Uc), nguai it van dong c6 nguy ca mac benh dai thao duang gap 2 Ian va nguy ca gay c6 xuang dui do loang xuang r4t cao. It van dong la mot trong 10 nguyen nhan hang dau gay tu vong a nude ta cung nhu tren the giai. Neu tap the due thuang xuyen, ban se cam thiy khoe han, ca th I ban trong dep han va c6 the song lau han. Van dong th I luc se giam dugc 40% nguy ca tu vong do benh khong lay nhiem gay ra. Hieu qua nay tuong duang vai viec dixng thuoc dieu tri. Tang cuang van dong the lire se lam giam 36% nguy ca mSc benh tim mach, 20% nguy ca tang huylt ap, 10-15%) nguy ca ung thu va 27% nguy ca mac cac benh khong lay nhilm khac. Nhung neu ngai tap the due hoac tap the due khong phai la mot phan trong cac hoat dong hang ngay cua ban, thi CO le ban se khong kien tri theo duoi dugc. Ban hay doi mat vai dieu nay. Mac du mot so nguai to ra qua CO gang, nhung tap thS due khong hd phuc tap. Hau het moi nguai d^u bidt tap thi due t6t cho sue khoe va ciing biet 19 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUAN G TUA N each luyen tap. ThiSt k& mot chuomg trinh luyen tap tirong d6i dan gian, nhimg thirc hien duge bai tap luyen hang ngay lai la chuyen khac. HAY LUYEN TAP Tin t6t lanh la ban thuc sir khong phai tap luyen qua nhi8u, ma vin dat duge nhung Igi leh eua viec luyen tap doi vai sue khoe. Mot nghien euu gkn day eua tien sT Steven Blair va egng sir tai Vien nghien euu Aerobic dang tren to Journal of the American Medical Association da chi ra rang, tham chi tap thi due it cung c6 Igi. Cac nha khoa hgc tien hanh trSe nghiem chay gSng sue bSng tham Ian cho 10.224 nam gioi va 3.120 nil gioi hoan toan khoe manh. Dua tren muc do gang sue, nhung nguai tham gia duge chia thanh 5 nhom, tu nguai CO kha nang gSng sue thap nhSt (nhom 1) dSn nhting nguai CO kha nang gSng sue khoe nhSt (nhom 5). Cac nha nghien euu da theo doi nhung nguai nay dh tim hilu xem su lien quan giua muc do gang sue the luc vai ty le tu vong eua hg. Sau 8 nam, nhom gSng sue thap nhat (nhom 1) c6 ty le tu vong cao gap 3 Ian nhom gang sue khoe nhat (nhom 5). Tuy vay, dieu quan trgng han la h4u hit nhung ich Igi eua viec gang sue the lye dSu gi6ng nhau a cac nhom, tii nhom 2 den nhom 5, dac biet la nam giai. Noi each khac, di bg 30 phut m6i ngay (muc thI lye eua nhom 2) lam giam tu vong sam cung gidng nhu chay 30 den 20 40 dam m6i ngay (mue the lye cua nhom 5). Hon nua, khi so sanh vai nhom 1, ty le tu vong do mgi nguyen nhan cung giam dan tu nhom 2 den nhom 5, bao gom cac tu vong do benh tim va ung thu. Cac kit qua tuomg ty cung thay b 12.138 nam gidi tuoi trung nien, tham gia nghien euu Multiple Risk Factor Intervention Trial. Cac nha khoa hgc, dung diu la tiln si Arthur S. Leon, ehia nhirng nguai tham gia thanh 3 nhom dya tren muc do gang sue thI lye cua hg. Trong thai gian theo doi 7 nam, nhiJng nguai gang sue trung binh c6 ty le tu vong do mgi nguyen nhan (bao gom ca benh tim) thap han mot phan ba so vai nhung nguai eo 16i s6ng tlnh tai. Muc do ging sue trung binh duge dinh nghia la thye hien it nhit 30 phut moi ngay cac boat dgng cuang do nhe hoae trung binh nhu di bg, lam vuan hoac sua chua vat dung trong nha. Ty le tu vong eua nhung nguai eo muc do gang sue cao lai khong CO sy khac biet dang ke so vai nhung nguai c6 muc do ging sue trung binh. Mot so nghien euu gan day cho thay nhung phu nu beo phi CO the tranh duge nguy ca benh tim mach neu hg tich eye tap the due. Nhung neu hg khong giam can, thi van eo nguy ca mac benh dai thao duang. Nguge lai, nhung phu nil c6 than hinh manh khanh van c6 nguy ca bi benh tim, neu hg khong chiu tap luyen the due. Tuy nhien, nguy ca mac benh dai thao duang a nhiJng doi tugng nay thSp hem nhiSu, kS ca sy "manh khanh" cua hg khong phai do luyen tap thuang xuyen dem lai. 21 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N Nghien cuu thu nhat tim hieu moi lien quan giiJa tinh trang beo phi va sir luai van dong voi nguy ca mac benh tim mach do tiln sT Timothy Wessle va cong sir tai truong Dai hoc Y Florida, Hoa Ky tign hanh. Nghien curu bao g6m 906 phu nij CO do tu6i trung binh 58, dugc theo doi tir nam 1996 dSn nam 2000. Vao thai diem bit dm nghien cuu, 76% bi beo phi, 70% it van dong ca the. Trong qua trinh nghien curu c6 68 nguai bi tu vong va 455 nguai mac cac van de lien quan den tim nhu dau tim hoac dot qm. Ngoai viec kilm tra trong luang ca thi, nhom nghien cuu da hoi nhiing phu nu tham gia nghien cuu ve kha nang thuc hien cac bai tap thi due tai nha, nai lam viec va nai giai tri nhu leo cau thang, chay mot doan ngSn hay di vong quanh chuang ngai vat khong nghi. Sau khi phan tich hai tieu chi la chi s6 kh6i ca thl (BMI) va muc do van dong, cac nha khoa hoc nhan th4y nhung phu nu tich cue boat dong a muc trung binh tra len it c6 nguy ca mic benh tim hoac cac benh lien quan din tim ban nhung nguai it boat dong, hk ke trong lugng cua ho la bao nhieu. Nghien cuu cflng cho thay, it van dong lam tang nguy ca mac benh tim cao han tinh trang thira can hay beo phi. Nghien cuu thu hai, tim hieu vai tro cua tinh trang beo phi va muc do van dong ca tbS d6i vai nguy ca mac benh dai thao duang dugc tiSn hanh tren 38.000 phu nu. Cac nha khoa hoc nhan ihky nhung nguofi thuoc dien beo phi (BMI > 30 kg/m^) va luai van dong dhu c6 kha nang mac benh dai thao duang. 22 Tuy nhien, trong hai y6u t6 nay, thua can c6 anh huang Ion ban. Nghien cuu cho th^y tinh trang beo phi c6 vai tro quan trong ban nhiSu trong viec gay ra dai thao duang giai doan d4u a nguai Ion. Mac du t4m quan trong cua cac boat dong th6 thao trong viec duy tri can nang hop ly da dugc khSng djnh. Nhung chi khoe manh ve the chat thoi van chua du dl tranh nguy ca mac benh dai thao duang, ban van c ^ phai giam can.' > •'•:„:'•;'W^^^''fr' ' i • THO N TH A V A SlTC KHO E KHON G PHA I L A MO T Mot di8u ky la la mot ngudi trong c6 thI rit can d6i, ca bip va tham chi la mot van dong vien dang cap the giai van CO the CO nhieu tie nghen trong dong mach vanh. That khong may la c6 nhieu nguai nhu the. Jim Fixx, nguai viet "Cuon sach toan dien ve chay bo" da chet trong khi chay bg. Peter Maravich, cuu ngoi sao bong ro, da chet trong khi chai bong ro vai ban be. Van dong vien nguai Phap Jacques Bussereau da chet trong khi tham gia cugc thi Marathon New York nam 1984. Tap the due c6 the lam ban trong can doi, thon tha. Nhung thon tha va sue khoe khong phai la nhung tu dong nghia. Chi tap thi due khong thoi thi chua du dl lam ban khoe manh. CO dugc sue khoe t6t, tap thi due la mot phan thiet yeu trong thuc hanh loi song lanh manh. , . "Thon tha" con c6 nghia la "anh huang cua luyen tap". Cach danh gia muc do thon tha don gian nhat la thai gian de 23 PGS.TS.BS. NGUYE N QUAN G TUA N nhip tim cua ban tra lai binh thuomg sau khi gSng sue. Nhip tim cua ban cang nhanh chong tra lai muc binh thuong thi ban cang thon tha. Mot each khac danh gia muc do thon tha la dem nhip tim khi nghi - nhip-cang cham thi ban cang thon tha (trong dihu kien ban khong dung thuoc hay bi benh roi loan nhip cham). Va each thu ba la do muc do tap luyen cua ban bao lau va bao xa. "Sue khoe" la t6ng thi tinh trang cua ban, dugc dinh nghia bai American Heritage Dictionary la "Tinh trang tong thS cua CO thi a mot thai diem nh4t dinh, thuc hien cac chuc nang mot each t6i uu ma khong c6 cac benh hoac bat thuong gi". T6 chuc Y tl Thi gioi dinh nghia sue khoe la "T6ng hoa cac sue khoe ve the chat, tinh than va xa hoi, chu khong chi la khong c6 benh hoac tat gi". ^ BAN CO NEN TAP THE DUC DE SONG LAU HON? Tap thi due vua phai c6 ve la du de mang den sue khoe cho ban, chi 30 phut di bo hoac cac hoat dong tuang tu nhu thi mot Ian m6i ngay hoac mot gia di bo va 3 Ian trong tuan. Neu ban mu6n giam can dl tra nen thon tha hon, ban se can tieu thu it nhSt la 2.000 calo mot turn voi cac dang hoat dong lien tuc va ben bi (con goi la aerobic). ' > Khoang 100 calo dugc d6t chay m6i dam, hk kl la ban di bo nhanh hoac la chay bo. Vi du, khoang 2.000 calo dugc tieu thu khi: - 24 • Chay 4,5 km trong 30 phiit, 6 ngay mot tuSn; / : t • Bai 30 phut, 6 ngay mot tu^n; ^^-^^^-v • Choi tennis danh don 1 gia, 5 ngay mot tuin; . j • Di bo 6 km trong mot gia, 5 ngay mot tuan; ^,, ?' , , • Nhay aerobic 40 phut, 5 ngay mot tu^n. Tien sT Ralph Paffenbarger truong Stanford da gui bg cau hoi dieu tra tai 16.936 cuu nam sinh vien truong Harvard, tuoi tir 35 den 74, de xem muc do anh huong cua luyen tap den thai gian song (nghien cuu nay se c6 do chinh xac kem hon nghien cuu cua Blair, vi ong chi phat bg cau hoi tu diln chu khong phai la true tiep do luang muc do gSng sue). Tiln sT Paffenbarger thiy nam gioi tieu thu 2.000 calo mot tuSn bang tap the due se song lau hon nhung nguoi s6ng tinh tai tir 1 din 2 nam. Van de la trong cuge dai cua mot nguoi truong thanh, ban can phai danh mot nam rudi chay bg de c6 thi s6ng lau them mot din hai nam. DI d6t chay hit 2.000 calo mot tuSn, ban can chay 4,5 km trong vong 30 phut va 6 Ian mot tuan. Vi can phai danh den 30 phut de di den va rofi duang chay, mac do, tam va thay d6, nen ban ciing phai mkx it nh§t 1 gia, 6 ngay trong tuSn, nghia la 6 gia mot tuSn hoac 300 gia mot nam. Ban bat dau tap luyen tir nam 30 tuoi va den luc 75 tuoi ban cin phai mlt 45 x 300 - 13.500 gio dl chay. NIU mot nguoi trung binh danh 16 gia khong ngu trong ngay (sau khi da tru di 8 gia de ngu) thi mot nam nguoi do thuc 365 x 16 = 7.940 gia. Noi each khac, ban phai danh mot nam ruoi thai 25 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N gian thuc trong dofi d^ chay, dung bang voi thai gian ban keo dai cuoc s6ng nha chay. Vi ly do nay, se that sai lam nku tap the due hon 30 phut mot ngay chi dk s6ng lau hon.' Neu ban muon tap luyen lau han, hay lam dieu nay vi ban thich no, chu khong phai la dk s6ng lau han. V i du niu ban thich chay thi hay chay di. Tham chi nSu ban khong thich chay nhung ban thich cai each ma chay se giup ban trong thS nao va cam thiy ra sao thi ban hay cu chay vi dihu nay. May thay la theo nghien cmi cua tiln sT Blair va ti8n sT Leon, nguai di bo 30 phut m6i ngay se song lau han ma khong cm phai tap luyen ging sue han. N6u ban mu6n tra nen thon tha han cung nhu la khoe manh hem, ban se nhan duge nhieu Igi ich phu trg. Cac bip ca, cung gi6ng nhu kha nang yeu, chi tang khi ban sir dung. N^u ban mu6n di bo han 30 phiit m6i ngay, ban se lam Igi truac tien cho cac ca xuang (ca van) duge su dung trong qua trinh luyen tap han la cho trai tim. Sir thon tha, hay con ggi la anh huang cua luyen tap, am chi muc do hieu qua ma ca the c6 thk \ky oxy tir mau va van chuyen oxy tai cac ca dang boat dong trong qua trinh luyen tap. Luyen tap thuang xuyen lam tang cac mach mau nho tai ca, do do CO thk cung ckp nhieu mau va oxy han, va ciang tang s6 lugng cac ti lap thk giup cung cap nhiSu nang lugng trong cac tk bao ca han. Noi each khac. mot nguai can d6i c6 the gSng sue lau han truac khi cam thay met. 26 Tap luyen thuang xuyen cung c6 thS giiip ban giam lugng ma cua ca th i Khi ban cang nhieu tu6i, trong lugng cua ban CO thS khong d6i nhung lugng ma cua ca thS eo tht tang len. Theo thai gian, trong lugng ca th i cung se tang len. Tap thS due CO the dao nguge qua trinh nay. Tap the due cung c6 the lam tang mat do xuang ciia ban, giam huylt ap, giam hinh thanh cac cue mau dong, tang HDL cholesterol (cholesterol t6t) va giam triglyceride. Tap the due cho phep nhiJng nguai dai thao duong d6t chay chat beo thay vi chat bgt, hieu qua han. CAC H LUYE N TAP AN TOAN Loai nguai ton han mot trieu nam dk ti6n hoa tir vugn thanh nguai, toan bg ket eau cua ca th i d6u nhSm phue vu viec di bg. Cho nen di bg la mon th i thao t6t nhat. Tuy nhien, neu ban mu6n tap luyen nhieu han chi la di bg, va neu ban han 30 tu6i thi hay tham khao y kil n cua bac sT truac. Dilu nay dac biet dung neu ban duge chSn doan benh tim, tang huyet ap hoac cac tinh trang dac biet khac. Ngudi bac sT nSm ro tien su benh tat cua ban, eo thi thilt k l mot chuang trinh phu hgp vai tinh trang cua ban. Bac sT eo th i yeu cSu ban lam mot xet nghiem kiem tra muc do gSng sue th i lire (khi do ban se chay tren mot tham Ian, trong khi duge theo doi huylt ap va dien tam do) truac khi bit d4u mot chuang trinh ging sue manh, de tam soat b4t eu benh tim til m In nao va d l xac dinh muc do gang sue phu hgp vai ban. 27 PGS.TS.BS. NGUYEN QUANG TUAN Cac cau lac bo sue khoe va phong tap thk due la mot each dl luyen tap, nhung khong phai ai cung c6 thS tham gia. Co nhung nguai khong c6 thai gian de duy tri muc luyen tap ca ban. Mot s6 khac nghi rang se kha nga ngan khi phai len xe, lai tai mot cau lac bo the thao, nai phai tra ti^n dl di bo tren mot cai tham Ian, thay vi c6 the di bo quanh day nha vai \an. Tat ca nhiing dieu nay nam a cho dong luc cua ban la gi, va ban CO thi tim thky mkm vui va sir thu gian a dau. Tap the due de cai thien sue khoe, tuy nhien ban nen tranh nhijng khu vuc c6 nhiSu xe co dang luu thong. Theo nghien cuu cua cac nha khoa hoc chau Au, 6 nhiem khong khi khong chi anh huong din ph6i, ma con lam suy y6u chiic nang tim va mach mau, tir do lam tang nguy ca dau tim hoac tii vong. KSt qua nghien cuu cho thay khoi diesel tac dong xau din mach mau, lam giam chue nang tim, tang nguy ca bi huyet khoi, tir do lam cho benh tim tra nen tram trong han. Nghien cuu duge thuc hien tren 20 nam giai tinh nguyen a do tuoi 60 va da tung bi dau tim tu truac do It nhat 6 thang. Tat ca nhiing nguai nay da duge dieu tri thanh cong va trong tinh trang sue khoe on djnh khi tham gia nghien cuu nay. Nhung nguai tinh nguyen duge hit tha khong khi trong lanh hoac bi phai nhiem khoi diesel loang trong khi van dong ca the bang each dap xe dap tai cho moi Ian 15 phut. Ket qua theo doi dien tam do cho thay, khi nhung nguai nay van dong trong moi truang bi 6 nhiem bai khoi diesel thi tim cua ho bi cang thang gap ba Ian so vai khi tap the due trong bau khong khi trong lanh. Dong thai, sau khi bi phai nhiem vai khoi diesel, kha nang san xuat 28 ra t-PA (mot chit c6 kha nang ngan ngua hinh thanh huylt kh6i) cua ca the eiing bi giam di 1/3. Nhtmg nguai tham gia nghien cuu da trai qua vice phai nhilm chit doc hai trong khong khi tuang tu nhu a nhung nai dong due xe eg, cac xi nghiep san xuat, nha may Igc dau va nhung do thi Ian. Nhung nai nay c6 nong do cua mot so chat 6 nhiem trong khoi diesel qua cao so vai giai han cho phep cua T6 chue Y t l Thi giai. Vice phai nhiem khoi diesel khi tap the due trong mot thai gian ngan cung du lam giam chat chong hinh thanh huyet khoi trong mau, lam nang them benh dong mach vanh, hoac lam tim khong duge cung elp dii mau va oxy. Tat ca nhiing thay doi tieu cue nay c6 the dan den nhung can dau tim hoac tu vong. Da so moi nguai chi nghi rang 6 nhiem khong khi c6 anh huong tai hai doi vai phoi, nhung nghien cuu nay cho thay 6 nhiem khoi bui con anh huang true tiep din chue nang tim. Nghien cuu eiing giup giai thich vi sao nhung benh nhan bi benh tim di phai nhap vien vao nhiJng ngay c6 muc do 6 nhiem khong khi tang cao. Ngoai ra, nhiing nguai bi hen xuyen, viem phe quan va cac benh phoi man tinh ciing phai tranh xa nguon khong khi bi 6 nhiem. Viec nhay van thuang xuyen eiing giiip cai thien sue khoe, dae biet la chue nang tim, a nhung nguai mac benh tim lau nam. Tiln sT Louis E. Teichholz, dai hge Hackensack, Italia da khang dinh: "Cac dieu nhay, dac biet la dieu van, vai nhung chuyen dong lien tuc, chdng khac gi nhung dong tac aerobic". 6ng va cgng su theo doi 110 benh nhan mac benh 29 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUA N tim mach man tinh, trong do c6 89 nam giai, tu6i dai trung binh la 59, duac chia ngau nhien thanh 3 nhom. Nhom thu nhSt tap aerobic 3 buoi moi tuan trong vong 8 tuan. Nhom thu hai dugc day nhay van voi thn suat va thai gian tuomg tu nhom kia. Trong m6i buoi tap, cac doi tugmg nghien cuu phai nhay xen ke cac dieu van cham (5 phut) vai van nhanh (3 phut) Hen tuc trong 21 phut moi dugc nghi giai lao. Nhom thu ba khong tap aerobic, cung chSng hoc khieu vu. Sau 8 tuhn, nhom hoc nhay va tap aerobic nhan th4y sue khoe, dac biet la chuc nang tim tang len dang kk. Trong khi do tinh trang sue khoe va tinh than o nhom thu ba khong c6 gi thay doi. Diem dang chii y nhat la do co gian mach mau d nhom khieu vij cao gap nhieu Ian, sue khoe tinh thSn a nhom khieu vu dugc cai thien nhieu hon so voi nhom tap aerobic. Ngoai ra, tap khieu via con an toan, khong mot ai bj chin thuong. Cach hieu qua nhat de luyen tap la hay bien viec tap luyen thanh mot phkn trong cac boat dong thuong ngay cua ban. Vi du nhu: • Thay vi lai xe, hay di bo hoac di xe dap. NIU dieu nay la khong thuc te, hay do xe hoi xa mot chut (thuong nhung nai do xe xa la nhiJng nai de kiem hon va ban cGng se cam thiy bat cang thSng hem), roi di bg din cho lam hay cua hang. • Hay leo cau thang bg thay vi sii dung thang may, dac biet la neu ban chi di len mot hoac hai tang lau. 30 • Neu ban su dung Ian duang di tu I5n a san bay, thi dung chi dung khong a do - hay buac di. • Hay danh mot chut thai gian sau gia lam viec dk di dao vai ban be, nguai yeu hoac mot thanh vien trong gia dinh. Di bg vai nguai minh yeu thuong la mot each de tang su gan bo tinh cam, ciing nhu la mot each de luyen tap giiip tSng cuang sue khoe. • N6u ban choi golf, hay di bg thay vi ng6i xe dien. • Hay tap luyen vai gia dinh hoac ban be dl cung c4p them dgng lire va Igi ich gSp doi cho ca 2 ben. • Hay khieu via, dac biet la nhay van. • Hay phieu luu mot chut, di bg trong mot moi truang moi. • Vao ky nghi, hay di bg thay la ngoi xe hai dl ngdm va trai nghiem khung canh tuyet vai cua thien nhien. • Hay viet thai gian luyen tap trong so thai khoa bieu cua minh. De dat dugc cac hieu qua, viec tap luyen phai c6 mot dang, tin s6, cuang do va thai gian phu hgp. Dang tap luyen Ca the san xu§t nang lugng theo 2 each: he th6ng chuyen hoa yem khi (khong can oxy) va he thdng chuyen hoa ai khi (can oxy). He thong chuyen hoa yem khi dugc thiet ke cho cac dang nSng lugng ngan, nhanh, bung no. He th6ng nay cung cip cho ban nang lugng ngay lap tuc nhung tuang d6i khong bdn, vi 31 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUAN no san sinh ra mot lugng Ion cac san pham u dpng nhu axit lactic, gay ra chuot nit va dau ca. He thdng chuyin hoa ai khi thi hieu qua hon nhieu va cung cSp hiu hit nang lugfng ma ban cm su dung khi van dong nhi6u hon vai phut. Khi bit dhu luyen tap hoac gSng sue cao do, ca thi ban su dung ngu6n ehuyin hoa yim khi. Sau vai phut dku tien, mau giau oxy dugetang cuong toi cac ca cua ban. CJ thai dilm nay, he th6ng chuyin hoa ai khi dugc khai dgng. Hil u dugc su khac biet giua hai he thSng nay giup giai thich tai sao viec khai dgng truac khi tap the due lai quan trgng din thi. NIU bSt d^u tap luyen qua nhanh ma bo qua phhn khai dgng, ban se dua qua nhieu vao he thong chuyen hoa yim khi, va ket qua la ban se nhanh met va ca the san xu4t ra rit nhilu axit lactic. Cung nhu vay, tha long vai phut sau khi tap luyen, cho phep ca the tra lai trang thai binh thuang. Khai dgng thuang xuyen he th6ng chuyen hoa ai khi se giup he thong nay boat dgng tra nen hieu qua hon. De c6 dugc hieu qua luyen tap, ban nen chgn cac dang luyen tap ma can su dung cac ca Ian (vi du nhu ca tay va chan), c6 tinh nhip dieu va lien tuc. Bao gom di bg nhanh, dap xe dap, chay bg, cheo thuyin, boi Igi, trugt a san bang va nhay aerobic. Cac boat dgng ma ban di chuyen khong thuang xuyen nhu golf, bong chay hoac bowling c6 khuynh huang khai dgng he thong chuyin hoa yIm khi, do do khong giup dat dugc nhieu hieu qua tap luyen. 32 Mire do thircmg xuyen luyen tap Nen luyen tap it nhSt 3 li n mot tuan. Tuy nhien, cung c6 ty le bi chSn thuang, dac biet a nhiing nguai tap luyen vai cuong do cao hon. Ban cin ty thilt k l mot chuong trinh luyen tap phu hgp vai cong viec va each ma ca the cua ban phan ung vai luyen tap. Hay ton trgng nhung giai ban cua ca the va tranh van dgng den giai ban gay dau dan hoac chin thuang. Circmg do luyen tap - t / * Neu ban tap luyen thuang xuyen tu 45 den 80 phan tram kha nang gang sue (con ggi la tan so tim toi da), ban se dat dugc hieu qua luyen tap va cai thien muc do thon tha cua minh. Nhung lam the nao de biet dugc kha nang gang sue cua minh? Neu ban thuc hien nghiem phap gang sue tham Ian, thi kha nang gang sue la tan so tim toi da, so nhip tim trong mot phut ma ban dat dugc trong khi lam nghiem phap. Neu khong c6 dieu kien lam nghiem phap gang sue, thi ban c6 the uac lugng tan so tim toi da bang each lay 220 trir di tuoi cua minh. V i du, nl u ban 42 tuoi va tan so tim toi da khi chay tham Ian la 180 chu ky/phut, thi luyen tap tir 45 din 80 phin tram kha nang gang sue dugc tinh nhu sau: (a) Ldy 45 phin tram cua 180 - 81 (b) Li y 80 phin tram cua 180 = 144 ' Nhu vay, d l dat dugc hieu qua luyen tap ban nen giiJ ti n s6 tim nim giiia 81 din 144 nhip mot phut. Pham vi nay ggi la "Tan s6 tim muc tieu". 33 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N N^u ban 30 tu6i va khong lam nghiem phap ging sue tham lan thi nhjp tim t6i da uac tinh la 220 - 30 = 190 chu ky/phut, va nlu luyen tap tu 45 d6n 80 phhn tram kha nSng ging sue thi tinh don gian nhu sau: , (a) Ldy 45 ph&i tram eua 190 = 86 • (b) Ldy 80 phkn trSm eua 190 = 152 Do do, d6 dat duae hieu qua luyen tap ban nen giu tan s6 tim tu 86 din 152 nhip mot phut. R6 rang rang day la mot khoang kha rong, vay nen hay luyen tap d mue thdp cua khoang nay r6i tang dan theo thai gian. Hau hk moi ngudi bat d^u luyen tap a muc 45 phan tram kha nSng ging sue eua minh va tang dan trong 3 thang dau toi mue 60 phSn tram va trong mot s6 truomg hop len toi 80 phkn tram. Mot phuomg phap khae duoe goi la "Phuong trinh Karvonen" su dung tan so tim khi nghi: Tan s6 tim luyen tap 1 = [(tan so tim t6i da - thn so tim khi nghi) X (0,45)] + tan so tim khi nghi Tan so tim luyen tap 2 = [(tan so tim toi da - tan so tim khi nghi) X (0,80)] + ti n so tim khi nghi Phuong trinh Karvonen eo ve phuc tap hom, nhung hien thai no duge khuyln cao bai Dai hoe Y hoe Th i thao Hoa Ky. Neu ban mSc benh tim hoac eo bat ky van de tim maeh nao, thi nhung eong thue nay eo th i khong phu hap vai ban nua. Trong truang hap nay, hay nho bae si eua ban tu vdn de tim duge tan so tim mue tieu phu hgp voi minh. Noi ehung. 34 bac sT s6 khuyen ban giur tan so tim toi da moi phut thap hon khoang 10 nhip so vai ti n s6 tim ma eae rdi loan nhu dau thSt ngue, kho tha, bien d6i bit thuong tren di?n tarn dd... bit dau xuat hien lue ging sue. TSn so tim muc tieu trung binh cua nguai truang thanh khong CO trieu chung nen a vao khoang 60 den 75 phan tram tan so tim toi da. Nhimg nguai eo kha nang gang sue thap, bao gom ca nhung nguai mie benh tim hoac nhung nguai khong luyen tap bao gia, nen bit dau tu 45 din 50 phin tram tan so tim t6i da. Cdch hat mach • Hay dung 2 ngon tro va ngon giua (khong ehi phan dau ngon) tim maeh a dong mach canh (a c6) hoac a mach quay (a c6 tay). Dung an manh qua, dae biet la a mach canh, vi doi khi lue ep len dong maeh nay eo t h i gay nhip tim eham. • Hay bit 6au dim khi kim giay eua d6ng ho chay din vi tri de dem duge 10 giay. • Hay bat dau vai so 0, sau do dem nhip tim dap trong 10 giay. • Nhan so nhip tim nay vai 6 de tinh duge so maeh dap trong 1 phut. • Hay dem maeh truac, trong va sau khi tap de c6 the theo doi chinh xac viee luyen tap eua minh. ' Ngoai ra, c6 hai each d l theo doi cuang do luyen tap eua ban: Nghiem phap tro chuyen va Su cam nhan muc do ging sue. 3 5 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUAN Nghiem phdp tro chuyen: NIU khong gang sue qua nhiSu thi ban eo th6 tro ehuyen duge trong khi luyen tap, goi la "tro ehuyen trong khi di bo". N^u khong thk noi hay noi durt quang khi dang tap luyen, thi eo nghia la ban khong CO du oxy cho cac eo boat dong. Nghiem phap tro ehuyen dac biet hiJu hieu doi vai nhung nguai kho bat maeh cua minh. Han ehl eua phuang phap nay la no chi cho bilt rang ban dang luyen tap qua manh hoae vai euang do qua eao, chu khong xae dinh dugc rang ban dang tap a mure do t6i thilu, vai ehucmg trinh luyen tap cu the. Su cam nhan mire do gang sue: Mot each khae de danh gia euang do gang sue rat chu quan la dua vao su cam nhan v^ muc do gang sue eua ban. Hay noi each khae la earn nhan \k muc do nang hay nhe ma ban cam thay khi dang tap luyen. Thuae cam nhan muc do gang sue eua Borg (RPE), dugc phat trien bai Gunnar Borg, dua tren gia thuyet rang mgi nguai deu c6 kha nang xae dinh muc do gang sue eua minh. Dieu nay cung nhae nha ehiing ta hay lang nghe ca the minh va thay doi muc do luyen tap dua tren sir cam nhan hang ngay va tham chi la tung liic. Muc do cam nhan gang sue (RPE) bao gom: (1) Rat, rat nhe; (2) Rat nhe; (3) Kha nhe; (4) Doi khi thay nang (muc do gang sue ly tuong); (5) Nang; (6) R^t nang; (7) Rk, rk nang. . De su dung thuae do RPE nay, dan gian la chi can xae dinh muc do nao la chinh xae nhat de mo ta each ban cam 36 nhan khi ban luyen tap. Thdp nhit la tuang duang vdri nam nghi khong lam gi, va eao nhat la tuong duong vai mure ging sue toi da, manh nhat ma ban da tung luyen tap. Ly tuong la khi ban tap luyen vai mure do doi khi thiy nang. Thoi gian luyen tap De dat dugc hieu qua luyen tap toi uu can tap lien tuc tu 30 den 60 phut/ngay vai tan so tim muc tieu, khong bao gom giai doan khai dong (truac luyen tap) va tha long (sau luyen tap), tu 5 den 7 ngay trong tuan. Ban CO the cam nhan nhung hieu qua luyen tap nhieu nhat trong 4 den 8 tuan dau. Nhung nguai tre han, khoe ban va ea the san ehae ban, c6 the c6 nhting thay doi nhanh han doi chut so vai nhung nguai Ian tuoi, nguai eo trieu chung benh ly hoae nhiing nguai quen loi song tinh tai. Ban nen tang thai gian tap luyen truac khi tang euang do tap. Muc tieu dau tien eua ban la tap it nhat 30 phut moi ngay a nhung thai diem phii hgp vai minh nhat (vi du nhu di bg mot lan 30 phut, 2 Idn 15 phut, 5 Idn 6 phut... van van). Neu ban CO the tap lien tuc 30 phut, ban chi can tap 1 Ian trong ngay. Sau khi dat dugc muc tieu 30 phut, ban eo th6 keo dai thai gian them 5 phut sau 1 den 2 tuan. Nghien cuu cho thay, nhiing nguai eo mure do cai thien tinh trang sue khoe tot nhat da luyen tap tu 5 den 7 gia mot tuan. Tuy nhien, nhCrng nguai nay cung eo khuynh huang tuan theo che do an lanh manh tdt ban va thue hien cac ky thuat ki8m soat stress 37 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUA N thuomg xuyen hon, nen kho xac dinh duac muc do cai thien sure khoe chi dira vao luyen tap la bao nhieu. Ban se nhan thay rSng cung vdri viec tSng kha nSng tap vai thai gian lau han, ban se c6 thk tap manh hom. D8 giam thieu nguy ca chin thuang c6 th6 khidn ban phai ngimg tap luyen, hay bSt diu chuang trinh tap luyen vai mure 50 den 70 phkn tram tkn so tim t6i da va dilm RPE cf muc do nhe. Khi ban da thich nghi vai viec tap luyen lien tuc 45 phut moi Ian, thi hay tang din din len 60 din 80 phan tr&m tan s6 tim toi da va dilm RPE a muc do doi khi thiy nang. Bang chwffng trinh di bp 12 tuan 'ij cho nhihtg ngir&i m&i tap Tuan 1: Di bo 15 phut, 2 lin mot ngay vai tin s6 tim muc tieu cin dat tir 50 d6n 60 phan tram tin s6 tim toi da, sau dSn bay ngay mot tuin. RPE = muc do rit nh? ' Tuan 2: Di bo 20 phut, 3 lin mot ngay vai tin so tim muc tieu cin dat tu 50 din 60 phin tram tin s6 tim t6i da, sau din bay lin mot tuin. RPE = muc do khd nhe Tuan 3 - 5: Di bo 30 phiit mot lin trong ngay vai tin s6 tim muc tieu cin dat tu 50 - 70 phin tram tin s6 tim t6i da, sau den bay lin mot tuin. Tang 5 phut m6i tuin. T i RPE = muc do kha nhe 38 Tuan 6 - 8: Di bo 40 din 50 phut moi ngay vai tin so tim m\ic tieu cin dat tu 60 - 75 phin tr§m tin s6 tim toi da, sau din bay ngay mot tuin. RPE = muc do doi khi thiy nSng Tuan 9 - 12: Di bo 40 din 60 phut mdi ngay vai tin so tim muc tieu cin dat tir 60 - 80 phin trSm tin s6 tim toi da, sau din bay ngay mot tuin. PRE - muc do doi khi thay nSng Cac ylu td tap luyen dl dat duac sir thon tha, sSn chic dugrc torn tat trong Nguyen ly FITT, gom Frequency (sir thucmg xuyen). Intensity (cuong do), Time/Duration (thai gian) va Type (dang tap luyen). Nguyen ly FITT Su thuang xuyen: ba den bay Ian mot tuan. Cuong do: tin so tim muc tieu cin dat tir 45 din 80 phin tram tin s6 tim tdi da. - Muc do cam nhan ging sue (RPE) doi khi thiy nang. - "Tro chuyen trong khi di bo" noi khong bi diit quang. Thai gian: ba muai din sau muai phut khong bao g6m khai dong/tha long. Toi thilu ba tilng mot tuin. Dang bai tap: cac bai tap su dimg cac nhom ca Ion tham gia lien tuc. . 39. PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N CAC PHAN CUA BAI TAP ; ' Mot bai tap thI due bao g6m ba giai doan: Giai doan khai dong (nam den muai phut): Giai doan nay giup ea thI ehuyin tu ehuyin hoa ySm khi sang ehuyin hoa ai khi. Trong thoi gian nay, ban se tang dSn boat dong eua he th6ng tim mach (nhip tim va huylt ap) va nhiet do ea thS dl giup tranh eac chan thuong va dau ea. Hay bat dau khoi dong bSng each nhe nhang keo dan eac ca ma ban du dinh se tap (vi du keo gian eac ea chan neu ban dinh di bo). Hay tap theo eac dong tac gian ea dan gian nay trong nam d^n muai phut vai bai tap euang do thap. Giai doan tap luyen (ba muai den sau muai phut): tap eac bai tap vai euang do thich hop. Giai doan thd long (muai din muai lam phut): giam euang do tap trong ba den nam phut, sau do gian ea vai phut. Giai doan tha long eung quan trong khong kem giai doan khai dong. Trong qua trinh tap, eae maeh mau eua ban bat dau gian ra de eung eap nhieu mau (va oxy) den ea. Giai doan tha long eho phep eac maeh mau va trai tim eo thai gian d§ phue h6i lai trang thai binh thuong eua minh. Neu khong, nhtlng ho mau se hinh thanh trong ehan eua ban va do do se khong eo du lugng mau len nao. Day la ly do ma mot so nguofi cam thay dau diu, chong mat khi ngung tap qua nhanh ma khong c6 thai gian tha long. Ly tuong la hay tiep tuc tha long, thu gian eho den khi tan s6 tim eua ban thap han 10 nhip/phut so vai tin s6 tim truae khi tap. 40 MOT SO LlTU Y DAC BIET KHI LUYEN TAP Sau khi an: bai sau khi an khong phai la mot y tuong hay, cung nhu la tap hk ky dang bai tap nao vai mot da day diy thuc an. Co thI chung ta lien tuc phai dua ra quyet dinh xem cSn phai van ehuyin mau den noi nao. Mot so ca quan, nhu nao ehang han, luon duge uu tien va dugc dam bao c6 du mau nuoi duang, trir truofng hap song eon. Dong mau tai nuoi eac C O quan khae, nhu ea hoae he tieu hoa, c6 the thay doi dang kk trong ngay. Khi ban an no, he tieu hoa bao vai bo nao ring, "Nay, gui it mau xuong day nao, chung toi c6 rat nhieu viec phai lam!". Khi ban chay, chan ban cung bao vai nao dieu tuong tu. Do do, se khong c6 du lugng mau bo sung de lam ea hai viec eung mot luc, nlu nhu ban chay vai mot da day chua 6ky thuc an. Doi khi ban c6 thI bi ehugt rut hoae dau da day. Day cGng la mot ly do ma nguai mac benh tim doi khi lai cam thay dau ngue sau khi an no. Mot lugng mau viia du dugc chuyin tir tim toi da day, c6 th6 din den dau nguc. Sau khi hut thuoc: hut thuoe la trong bat cu hoan canh nao cung khong phai la mot y tot, nhung hut thuoc la trong vong hai gia khi tap thI due thi dac biet la y tuong t6i. Bai hut thuoe lam han che kha nang van ehuyin oxy eua mau va lam CO that dong mach vanh, do do se khong dii mau cung cap cho C O va tim. Dieu nay eo thk lam ban dau nguc (va te han la c6 the gay nhoi mau ca tim). .... . 41 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N Sau khi uong nrcm: tap the due sau khi sii dung ruou e6 thi khdi phat cae roi loan nhip tim. ^ Thai tiit nong: vi tao them nhieu ganh nSng len h| tim mach, thai tilt nong c6 thi lam giam dang kl sue bin khi tap luyen. No c6 thi gay ra cae v4n dl nghiem trong nhu chupt nit, mk nuae va say nong. Dilu nay dSc bi?t dl xay ra khi trai vua nong vua 4m, vi do 4m lam ea thi ban kho t\ lam mat (m6 hoi se kho b6c hai). Khi tap thi due trong moi trudng n6ng hoae 4m, ban nen giam thai gian va cuang do tap luyen v^ theo doi sat nhip tim. Hay dl ca thi c6 nhilu thai gian khai dong va tha long han. Nha u6ng nhilu nuae trudc, trong va sau khi tap, dl dam bdo la he thdng lam mat cua ca thi boat dong hieu qua. Trai lanh: cung nhu nong qua muc, trai lanh cung khiln he tim mach phai lam viec v4t va ban va c6 thi lam cac dong mach bi co that. Ca 2 yeu to nay c6 the d4n din dau nguc a nhirng ngudi c6 benh tim ma lai tap dual trai lanh. Trai lanh cung c6 thi gay te cong va giam than nhiet. Cac nguy ca d6i vai sue kh6e se tSng nhanh chong, nlu nhiet do thap ban 9°C. Tranh mat nhiet bang each mSc nhilu quan ao va cai bat do khi khai dong. Giu da kho. Doi mu va deo gang tay de bao V? cac bo phan cua ca thi. Giam cuang do luyen tap va tu dilu chinh cuong do va thai gian luyen tap theo nhu c4u cua ban than. Neu trai lanh va gio, hay b4t dau bai tap bing each 42 di bo ngugc chieu gio va kit thuc bang di bp xuoi chilu gio, ban se da met han. Viing cao: ban c^ng len cao cang c6 it oxy dl thd. Do do, phai m4t nhilu sue ban dl chay cung mot quang duomg so vdi vung d6ng bang. NhCrng nguai mac benh tim c6 thi th4y dau nguc khi luy?n tap a vung cao. , . , Do do, hay giam ca thai gian Ian cuang do khi tap luyen a vung cao. Nlu ban du dinh di bo duomg dai hoac tap luyen a do cao tren 2.000 met, thi hay tu van vai bdc sT ciia minh truac. Mu6n tranh cac benh do do cao gay ra, hay tap thich nghi vai do cao bang each len cao 300 din 600 m^t m6i ngay. Thudc: nhilu thudc ke toa c6 thi anh huong din sy dap ung cua ca thi vai tap luyen, cung nhu la dg bin cua ban trong luyen tap. Nhumg anh huong nay c6 lien quan din lilu thuoc, lilu cang cao thi anh huong cang nhilu. Vai mot so thu6c (dac biet la cac thu6c tim mach), thi nen tap khi ndng dp thuoc da hang dinh va a muc thap. Dilu nay r4t quan trong. T6t nhat la nhumg nguai uong thudc tim mach nen tap luyen sau khi u6ng thudc tu hai den b6n gia. Mat khac, dilu quan trpng la c4n ban chl tap luyen khi ban quen mot lilu thudc hoac ngay sau khi ban vua u6ng thudc, bdi ndng dp thuoc khi do CO thi r4t th4p. , , ^, Bi dm: tranh luyen tap khi bi dm, dac biet la khi ban bi sot. Tap thi due cd thi lam ban 6m them. Hay nghi ngai va dl 43 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N CO thk tir dieu chinh. Sau do, khoi phuc lai chuong trinh tap luyen cua ban d cuong do thap va thoi gian ngin, r6i tang dan tai muc truac khi 6m. Chdn thucmg va cdc ddu fiieu cdnh bdo: hay canh giac khi tap luyen, hay ling nghe co the ban truac, trong va sau khi tap. Gdng sue qud muc: khi gang sue qua muc, ban se cam thdy met keo dai han thai gian hoi phuc thong thuang. Tim cua ban c6 thi se khong dap cham tro lai nhu tan so tim truac khi luyen tap mot each nhanh chong nhu binh thuang. Hay tim hilu xem tai sao dieu nay lai xay ra. Ban c6 mat ngii du dem qua khong? Ban c6 lam viec qua nhi^u khong? Chdn thuang: cac chan thuang c6 thk xay ra do nhOng nguyen nhan true ti6p nhu ban bi treo mat ca hoac dau goi, nhung cung c6 thi do lam dung hoac su dung giay hoac cac dung cu luyen tap qua cu hoac khong phu hop. Neu ban thay dau, nghi nga bj chan thuang nghiem trong, hay hoi y kien bac si. Nhung ddu hieu cdnh bdo khdc: neu ban thay c6 mot trong cac bieu hien nhu sau, trong hoac sau khi tap, hay kham bac sTngay: • Chong mat • Met tai phat va met nhieu • Va mo hoi bit thuang • Nhip tim nhanh va khong deu 44 • Kho tha bat thuang • Kho hoi phuc trang thai binh thuang • Dau nguc, ham, lung hoac canh tay mai xay ra hoSc tang din, hoac dau thit nguc khong giam khi nghi hoac sau khi da ngam hai vien nitroglycerin. < , : CAC TINH TRANG DAC BIET ^ ' Benh tat ban dang mac c6 the anh huong den viec tap luyen, nen dieu quan trong la ban phai thay d6i va thi'ch ung chuong trinh tap luyen ciia minh dl dam bao tinh trang tim mach an toan va toi uu. Nhimg huong dan duai day dua vao Nguyen ly FITT danh cho nhiing nguai mac cac benh cu thS. Hay hoi bac sT cua ban truac khi bat dau mot chuong trinh luyen tap, neu ban dang mac mot benh nao do. Dai thao dircmg Tap luyen c6 Igi cho ca nhiing nguai mic benh dai thao duong typ 1 (khoi phat khi tre) va typ 2 (khoi phat muon). Noi chung, khong khuyen cao tap luyen a nhung nguai chua kiem soat dugc duong mau. Neu ban mac dai thao duong the phu thuoc insulin typ 1, ban can theo doi duong mau rat can than, dac biet la khi bat dau mot chuong trinh tap luyen. Cac boat dong the lire c6 tac dung giong nhu insulin doi vol co the, nen c6 the can giam lugng insulin ma ban dang su dung hang ngay. Dac biet la 45 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUAN trong khi tap va ngay sau khi tap, hay dk y den cac dau hieu ha duong huySt (chong mat, doi, met). Dk tranh bi ha ducmg huyet can: it • Theo doi duong mau truoc va sau khi tap luyen, hoat dong va thay d6i H^u insuHn cho phu hop. • Hay mang theo cac loai thuc an de hdp thu, de su dimg nhu nu6c hoa qua, banh ngpt. • Tranh tap iuyen a nhung thai dilm dap ung insulin dat dinh diSm. • De giiip viec hap thu insulin duoc hSng dinh hon, hSy tiem insulin duoi da a vung ca it phai hoat dong (vi du nhu vung bung). • Ban CO th§ can phai giam mot den hai don vi insulin hoac tang su dung 10 den 15 gram carbohydrate vai moi 30 phut tap luyen. Hay ghi lai muc duong mau va dua bac sT cua ban xem d6 c6 nhiing lai khuyen huu ich \k viec di§u chinh lugng insulin khi tap luyfn. Dai thao duong lam gia tang cac benh vh he tukn hoan ngoai vi. Do do, ban hay di tk cotton sach va giay d6 nang da va h6 tra doi chan. Hay tSm sau khi tap de tranh gay t6n thuomg ban chan do luyen tap. Neu ban mdc benh vong mac do dai thao duong, hay tranh dong tac nhay ho§c va cham nao lam tSng ap lire quanh mat (vi du nhu cac hoat dong lam dm iSc lu). 46 Nguai mac benh tieu duong c6 thS thay doi Nguyen ly FITTnhusau: SU THl/CJNG XUYEN: Bay ngay mot tuan doi vai ngurcfi dai thao duong typ 1 c6 lilu insulin va chd do an 6n dinh; nam den bay ngay mot tuSn vai ngudi dai thao dudng typ 2 CO chl do an va lifiu thu6c uong chong dai thao duong hay li^u insulin 6n dinh. Cl/CJNG DO: Tan s6 tim muc tieu tir 50 dkn 70 phan tram tan so tim toi da vol nguai tap thudng xuyen. Nhimg ngudi kho bat mach thi c6 the tap ydi su cam nhan muc dp gang siic (RPE)nhe. , T H 6I GIAN: 30 den 40 phut vdi ngudi dai thao dudng typ 1; 40 den 60 phut vai ngudi dai thao dudng typ 2. DANG BAI TAP: BSt ky bai tap nao. Tuy nhien, nhung ngudi qua can va nhiing ngudi c6 ton thuang vong mac thi nen chpn nhung bai tap khong phai chiu sue nang ca thS nhu bai, dap xe de giam nguy co bi chan thuang. Tang huyet ap Mac du tap the due se lam tang huyet ap trong luc tap, nhung tap thS due thudng xuyen c6 xu hudng lam giam huyet ap trong khoang thdi gian con lai trong ngay. Tham chi dii CO thi khong giam duoc can, thi tap thi due thudng xuyen Cling giup tranh tang huyet ap. Trong nghien cuu cua tiSn sT Paffenbarger, ddi tugng la nhung cuu sinh vien cua trudng Harvard ma chiing toi da dc cap d tren, nhimg ngudi khong 4^ PGS.TS.BS. NGUYfiN QUAN G TUA N tham gia chai thd thao bi tSng huylt ap nhieu ban 35 phkn tram so vai nhung ngudi chai the thao. Doi khi tap th8 due va thay d6i chl do an giup binh thuong hoa chi so huyet ap, nen nguai tap khong can dung thuoc nua. Thu6c ha ap doi khi c6 the anh huong den tap luyen, vi the nlu ban c6 su dung thuoc ha ap, hay than trong vai nhilng tac dung phu cua thuoc. Nguai bi tang huyet ap c6 thk tap theo Nguyen ly FITT nhu da mo ta a tren. Benh mach ngoai vi Nhung nguai mic benh dong mach ngoai vi thuong phai giai han cac boat dong hang ngay, boi chung c6 the gay dau chan (dau each hoi). Tap the due thuong xuyen se giup tang khoang thai gian van dong truoc khi xuat hien cam giac dau. Mac du, tap thi due c6 the gay ra dau chan nhe khi bat diu, nhung ban hoan toan c6 the vugt qua dieu nay. Ban nen tham khao bac sT cua minh de hieu ro hon. Hay su dung thuoc phan loai dau d§ giiip xac dinh muc do dau: 0 = khong dau; 1 = dau nhe, hilm khi nhan ra dugc; 2 = dau vira; 3 = dau tang dkn; 4 = dm ghe gam, khong thk chiu dugc. Hay thay doi cuang do tap luyen dua vao thuac phan loai dau va tan so tim muc tieu nhu sau: SV THirclNG XUYEN: Nam den bay ngay mot tuan Cl/CJNG DO: Tan s6 tim muc tieu ckn dat tu 50 dSn 80 phan tram tan so tim t6i da, cam nhan muc dg gang sue doi khi thSy nang va muc do dau la 2. b ' v; 5 n • Mil l 48 TH6 I GIAN: 30 dkn 60 phut, nghi giua chung nSu dau han muc do 2. DANG BAI TAP: Han chg cac boat dong ma sue nang co thi CO thi lam tang dau chan. Hay thu dap xe, boi hoac tap th6 due trong mot ho boi nuac nong. Bfnh phoi ' Nhung nguai m5c benh ph6i tdc nghen man tinh (COPD) nen dugc tu vdn bai mot chuyen gia \l ho hap truoc khi bat dau chuomg trinh tap luyen. Nhung nguofi nay nen thilt k^ mot chuomg trinh luyen tap cung vai bac si ciia minh va c6 thi thuc hien Nguyen ly FITT dual day: SU" THirClNG XUYEN: Bay ngay mot tuSn CUCING DO: 50 den 70 phk tram thong khi gang sue toi da (xac dinh bang nghiem phap gang sue ho hip). THO I GIAN: Bon ISn, m6i ISn tap 5 phut hoac 2 ik , moi Ian tap 10 phut hoac thai gian tap bit ky, mien sao nguai tap c6 the chiu dung dugc, sau do tang ddn len 40 phut mot ngay. DANG BAI TAP: Bdt ky dang luyen tap nao. Ngoai tru cac bai tap ve phan tren co thS (vi du nhu cheo thuyen), vi c6 the lam tang ganh nang thong khi. Dau khop Neu ban bi viem xuong khop, hay tranh bat ky dang bai tap nao gay anh huong qua muc len cac khop dang bi t6n thuong. 49 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N Luyen tap la rat can thiet de tang cucmg va duy tri su deo dai, sue manh va t&n van dong cua cac khop, nhung khong nen gay dau nhiSu. Hay ap dung Nguyen ly FITT sau day: SI/ THirCJNG XUYEN: Bay ngay mot tuin Cl/CJNG DO: Tan s6 tim muc tieu ckn dat la tir 50 din 80 phkn tram tkn s6 tim t6i da, hoSc tai nguong chiu dung cua cac xuong khop. ' THCII GIAN: 30 den 60 phut mot ngay. Hay chia bai tap thanh nhieu phan nho va tap nhieu ikn m6i ngay n6u can. DANG BA I TAP: Su dung cac bai tap khong chiu sure nang cua co thk trong thoi gian dang dau khop. Hay thu bai hoac tap trong h6 nuac dm. ChiTdng 2 AN U6NG HOP LY ••.••.(.,••:. . 1: .1 ; . . (I ; : . •, , 1 , ,•. .•, ; 1.! , Mhigu nha nhan chung hoc tin rSng, t6 tien cua chung ta truac day la nhung nguoi an chay, mSc du hinh anh pho bien cua nhiing nguoi s6ng trong hang dong nay la nhung nguoi san ban. Bo may tieu hoa cua chung ta dugc thiet ke chu yeu de an rau. Chung ta CO 32 chiec rang, trong do 4 chiec rang nanh dung de gam thit, 28 chiec rang cua va rang ham de nghien rau qua va chit bot, vai ham y nen lay thiic an chay la chu yeu. 6ng tieu hoa cua chung ta dai de cho phep tieu hoa dan dan thuc an nhieu chit xa hon la 6ng tieu hoa ngin v6n giiip tieu hoa thit va dao thai nhanh chong cac chat thai c6 hai. Trong mot quyen sach ve dinh duong, Jane Brody da dua ra cac bang chung ling ho gia thuyet nay. An nhieu chat xa c6 the giup giam ty le mac benh ung thu dai trang la do thuc diy nhanh su luu thong trong dai trang, do do cac chit doc hai luu lai trong dai trang trong khoang thai gian ngan hon. Truac day hai phin ba protein trong bua an cua chung ta CO nguon goc tir thuc vat, trong khi ngay nay hai phan ba protein la tir dong vat. Nha sir phat trien ngay cang thinh vugng va kha nSng lam lanh va giu dong thuc phim nen viec tieu thu cac san phim lam tir thit ngay cang gia tang, va cung vai no, ty le mSc cac benh khong lay nhilm va cac benh tat khac cilng ngay cang tang len. 51 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N Co 3 loai chi do an: 2 chfi do an Chay danh cho nhOtig nguai da mic benh va muon dieu tri benh mot each tich eye; chg do an Phong ngua danh eho nhOng ngudi muon phong tranh nhung can benh nay. Ca ba chi do an nay deu giup ban giam dang ke nguy ca mic cac benh thoai hoa khae nhu thira can, beo phi, tang huySt ap, dot quy, loang xuong, dai thao duong, soi mat va cac ung thu dai trang, vu va tuyin ti6n Het (Bao cao Dinh duong va Sue khoe cua Surgeon General da khang dinh dieu nay). Mot dieu quan trong la ca ba che do an nay se giup ban cam thiy sung sue, suy nghi sang su6t va tang cuong the chk. Noi each khac giup ban tan huong cuoc song tot hom. C HE DQ AN CHAY Mac du ban can phai lira chon, nhung che do an nay khong phai la mot su kho hanh hay tu tiing. Khong he c6 diem "gioi han" ban than an nhiing mon ban yeu thich, trir khi nhung Igi ich tir viec lira chon khong an mot loai thuc an nhat dinh Ion hon sir thich thu dugc an tuy thich moi mon an. Vi du, khi ban mu6n giam can, hau het cac che do an deu dua vao viec tinh s6 calo va giai han khau phan an. Nhung thay vao do, chk do an Chay cho phep ban an hau hk nhung mon ma ban ua thich, ma vin giup ban giam can. Bai vi che do an Chay khong han che calo, nhung hau het moi nguai ap dung chS do an nay lai hap thu it calo han lugng trung binh. Nghien cuu cua tiln sT Roy Walford a UCLA, tien 52 sT Edward Masoro a Dai hoc Texas va nhilng nguai khac da cho thay, dong vat tieu thu it calo hom c6 thS keo dai dai s6ng them 50%. Cung nhu vay, mot ch6 do an it calo lam cham dang ke hau het cac dang ung thu va ngan chan nhieu dau hieu lao hoa a dgng vat. Chugt dugc nuoi duong theo che dg han chS calo thuang khong bi phat triln cac kh6i u, tham chi la khi chung bj phai nhilm vai cac chdt gay ung thu. Chung it bi dai thao duong, due thuy tinh the va c6 the chay trong cac me cung gioi hom cac con chugt dugc nuoi duong day du. Nguai ta vin khong hiSu mot each dSy du la tai sao lai nhu vay, va dieu nay c6 dung vai con nguai hay khong thi van chua dugc chung minh. Noi mot each don gian thi khi ca the ban khong bi qua tai vi phai tieu hoa qua nhilu thuc an va tao ra cac san pham phe thai, thi khi do no c6 the chuyin hoa va thai nhOmg chat can ba nay ra khoi ca the ban mot each triet de hon. Vi vay, hay an khi ban thiy doi, nhung t6t hom la hay cha cho den khi ban thuc sir cam thay doi. Thuc an deu c6 3 thanh phan: chat beo, dam va tinh bgt. Hau het chung ta tieu thu khoang 40 den 50% lugng calo tu chat beo. Mac du moi nguai diu tin rSng tinh bgt lam minh beo, nhung dieu nay khong thuc sir dung. Moi gram chat beo tao ra 9 calo, trong khi do moi gram dam va tinh bgt chi tao ra 4 calo, it hom mot nua. Thay vi chua 40 din 50% chat beo, che do an Chay c6 lugng chat beo dual 10%. Vi vay, neu an cung mot lugng thuc an trong che do an Chay, ban se an it calo hom. Noi each khac, ban c6 the an nhieu thuc an hom ma khong phai hip thu nhieu calo hem. 53 PGS.TS.BS . NGUY£ N QUAN G TUA N Uhu hk cac che do an giam can khong c6 tac dung lau dai, boi nguoi tham gia qua met moi v i cam giac doi va bi tu tung. V i vay, thay v i lian chk t6ng luong tiiuc Sn c6 thk an vao, ch^ do an Chay ktiuyen ban dS y d^n cac loai tliuc Sn va chi lira chon thurc an c6 ngu6n goc thirc vat. Va thirc t l la c6 rk nhiSu loai thurc an dk ban tha h6 lira chpn. V o i chk do an nay, ban c6 the an cho den khi cam thay thoa man va c6 the an bat cur khi nao ban cam thay doi. Boi chua It chit beo, nen nhijng nguoi thirc hien theo che do an nay thuong cam thay doi truoc khi d^n bua an tiep theo. Ket qua la nhiSu nguoi da an nhe giua cac biia an. Nhung tham chi la du ho c6 an thuong xuyen hon, thi ho van giam can va muc cholesterol cua ho van giam xuong dang kS. Tin h b9t Che do an toi uu dua tren cac carbohydrate phuc hop, khong phai carbohydrate don. Carbohydrate phuc hop bao gom hoa qua, rau, cac hat, va dau d dang t u nhien cua no. Chat duomg trong cac carbohydrate phuc hop dugc hip thu mot each tir tir, giup giu cho nong do duong trong mau 6n djnh va do vay, chung khong kich thich co the san xuat ra qua nhieu insulin. Nguoc lai, carbohydrate don nhu duong, mat ong, va rucm... dugc co the hap thu nhanh, lam duong mau tang len nhanh chong. Dap ung lai hien tugng nay, co the tang tiet ra insulin dS dua nong do duong mau xu6ng muc binh thuong. 54 Ben canh viec di^u hoa n6ng do du6fng mdu, insulin kich thich CO thS tiSt ra lipoprotein lipase, mgt enzyme lam tang h i p thu chit beo t u trong mau vao trong mo mo cua co the. K ^t qua la khi co th8 tang san xul t insulin, cac nang lugng an vao se dugc chuySn thanh mo mo cua co the. No i each khac, an nhil u chat nggt lam ban bi thiet hai kep: ban co thS tieu thu g i n nhu khong gidi han nang lugng tir duong ma khong h6 cam thi y no, va duong kich thich tuyen tuy san xult insulin lam tang chuyen doi nang lugng thanh mo m& cua co thS. Insulin cung kich thich enzyme HMG-Co A reductase b gan, lam cho gan tao ra nhieu cholesterol hon. Do do, an nhieu duong co the lam tang ndng do cholesterol mau. Tiet qua nhieu insulin cung co the kich thich cac te bao co trom thanh mach tang sinh va di tru tir lop ao giua vao lop ao trong, nen co th I lam nghet dgng mach vanh cua ban. Nhving nguoi CO nong do insulin cao, co nguy co bi nhoi mau co ti m cao hon. Insulin ciing c6 th I lam tang muc do bi stress. Sau nhi^u nam co the san xuat qua nhieu insulin, 6 mot so nguoi xul t hien tinh trang d6 khang vo i insulin, gay ra sir ti6t insulin ngay cang nhi^u hon, d6 bu trir trong chu ky benh ly do. Nhung nguoi nay thuong co nong do triglyceride mau cao hon, ndng do HD L cholesterol thip hon, tang huy6t ap, tang duong mau. Ti t ca nhung y8u to nay k6t hgp vo i nhau dugc ggi la hoi chung chuyen hoa va lam tang ty 1? ml c benh dgng mach vanh. , . • . ^ Cac nghien curu cho thI y chung ta tro nen nhay cam voi insulin hon khi thuc hien che do an it chit beo, ch i do an chu • 5f PGS.TS.BS. NGUYE N QUAN G TUA N ylu dira tren eae earbohydrate phue hop. Benh nhan dai thao duong typ 2 (thuong xuk hien a nguai Ian) eo thk giam liku va trong mot s6 truang hop eo th§ ngimg u6ng thuoc ehong dai thao duong, khi ho tuan thu mot chS do an uong va tap luyen hop ly. Dieu do la quan trong, boi vi su tan pha eua dai thao duong tai he th4n kinh, mSt, than... eo the giam di, nSu chung ta binh thuong hoa nong do duong mau ma Idiong can su dung cac thuoc lam giam duong mau. Vai tro quan trong eua eae thuoc 6ieu tri dai thao duong ngay cang duge khang dinh. Khong may, mot s6 nguofi khi viet sach da khong phan biet duge earbohydrate phue hgp va don. Nguai ta khuyen rang nen han che an carbohydrate va tang cuong an protein, tham chi ca chat beo, cac protein dong vat CO nhieu cholesterol, thi that la khong khon ngoan. Mot so earbohydrate phue hgp duge hap thu nhu carbohydrate don khi chung bi tinh ch8. Khi bot mi nguyen chat duge tinh che thanh bgt mi trang, cam va chat xo bi lay di, va carbohydrate phue hgp duge hap thu nhanh han, gay ra sir dap ung cua insulin. Chit cam va xo cua my nguyen chit hay gao lut, ngan ngua su dap ung tang tiet qua muc insulin. Do vay ban khong can phai tu bo mon my ong, banh my hay cam, chi can doi chung sang mon my ong nguyen chat, banh my den va com gao lut. Tham chi an com gao trang, my ong tinh che van tot, nhung chi vai mot lugng vua phai, dae biet la khi an eung vai rau va nhung carbohydrate phue hgp khae, nhung cai se giiip lam cham su hip thu eua ehiing. ;.;!'; ' 56 Tom lai, ban nen khon ngoan han ehS an earbohydrate dan, dae biet neu ban bi tang triglyceride va HDL cholesterol thap. Thay vao do, tang cuang an carbohydrate phue hgp. N8u ban can phai an tang protein, nen su dung protein thuc vslt nhu protein tir dau tucmg va nhung loai cay hg dau khac. ,, , j Chat beo /; ' 'r; Che do an it chat beo nhieu thue vat la each an uong lanh manh nhat cho hau hit mgi ngudi. Nhung bSng chung khoa hoc moi nhat cho thay nhung Igi ich tren sue khoe cua cac chdt chdng oxy hoa nhu beta-catotene, vitamin E, va vitamin C. T^t ca nhiing chat nay deu c6 nhieu trong ehl do an chu ylu la thuc vat va thap trong che do an chu yeu la thit. Mot s5 chit c6 nhieu trong che do an chu yeu la thuc vat bao g6m bioflavenoid, carotenoid, phytochemieal, va nhiSu chit khac giiip phong ngua benh tat va lam cham qua trinh lao hoa. Noi each khac, c6 rat nhieu ly do de an che do chu yeu la thuc vat. Che do an it chat beo, nhieu thuc vat khong chi phong ngua benh tim mach va dot quj ma con phong ngua benh ung thu, bao g6m ung thu vu, tiln liet tuyin, dai trang, ph6i, va buong trung. Che do an it chat beo nhieu thuc vat cung lam giam ty le bi loang xuang, benh dai thao duang, tang huySt ap, beo phi, va rit nhilu benh tat khae nila. Mot nghien cuu gan day cua Darlene M. Dreon a Stanford da tim thay nhieu bang chung rSng, loai thuc an ma ban an quan trong han lugng thuc an ma ban tieu thu. Phan tram lugng chat beo trong ca the cua nguai tham gia nghien cuu 57 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N lien quan true ti^p den ty le luong calo tir chat beo ho Sn hang ngay, chu khong phai la tong lugmg calo tieu thu trong ngay, hay la s6 lugfng va khoi lugfng cac bira Sn cua hp. Mot nghien cmi cua Dai hoc Y khoa Harvard ciing dua ra kk luan tuomg tu. Cac nha khoa hoc da nghien curu 141 phu nu tu6i tu 34 d^n 59. Kk qua cho thdy hku nhu khong c6 moi lien he giua lugng calo tieu thu va trong luomg ca the, tham chi la sau khi da hieu chinh vai tu6i, hoat dong the lire, rugu va thu6c la. Muc do qua can, lien quan den lugfng chat beo dugc tieu thu (dac biet la ch^t beo bao hoa), khong phu thuoc vao lugmg calo an vao. Ngugc lai, chl do an phu thuoc vao viec han che lugmg calo thuong gay ra hieu ling "yo-yo". Tai Dai hoc Y khoa Pennsylvania, tiSn sT Kelly Brownell phat hien ra ring, sau khi dong vat tang can, chung se sut can khi thirc hien chk do an giam calo, nhung thai gian giam can ihn thu hai phai keo dai gip doi, tham chi lugmg calo trong che do an giam can cua chung la khong thay doi giua cac Ian giam can. Tai sao vay? Bai vi giam can bang each giam calo se lam cho toe do chuyen hoa cua ca th6 ban giam xudng, vi ca th6 nghi rang ban dang bi doi. T6C do chuySn hoa thip lam kh6 giam can hem. Nhung trong chi do an Chay, ban tieu thu it calo hem, nhung t6c do chuyen hoa cua ban c6 the con tang. Do do, an nhiSu chat beo khien cho ca the ban phai chiu 5 thietthoi: 1. Moi gram chat beo ma ban an, cung cap gap doi lugmg calo so vai m6i gram tinh bgt. 58 2. Calo cua chit beo lai kh6 tieu thu hem so vai lugng calo cua tinh bot. 3. Chdt beo cua thurc an thi d l dugc chuyin hoa thanh chat beo cua ca thl, trong khi rat it carbohydrate phuc trong thuc an dugc chuyen thanh chit beo cua cath i 4. Chat beo bao hoa lam tang lugng cholesterol trong mkw. 5. Thuc an CO chua nhilu chit beo bao hoa thi cung thuong chua nhieu cholesterol. Chat dam (protein) Che do an Chay c6 lugng protein it hom mot muc nao do so v6i binh thuong. Digu nay c6 xi u khong? Khong, hoan toan ngugc lai. Chung ta deu dugc day rang an du lugmg protein la rat quan trgng, va thuong danh ddng protein vai thuc an nhi^u dinh duomg. Nhung hiu het moi nguai (giau ciing nhu ngheo) diu an qua nhiSu protein, nhigu hem nhu cau can thiet cua ca the. Tuy nhien, diSu nay khong phai luon dung vai phu nij c6 thai va cho con bu, tre nho, bfnh nhan sau phlu thuat hoac b?nh nhan bong la nhung nguai ma nhu ciu protein rit cao. , . Qua nhieu cung nhu qua it protein d8u gay hai cho ca the. Dgng vat dugc nuoi duomg bang ch6 do an giau protein se chet sam hom nhumg con vat dugc nuoi vai t6ng lugmg calo nhu nhau, nhung it protein hem. Qua nhilu protein cung din den su khu khoang cua xuemg va gay loang xuong. Trong cac 59 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N nghien curu tren dong vat, tham chi che do Sn it chk beo nliimg giau protein, c6 the thiic dky sir tao thanh cac mang xa \ua gay tic nghen dong mach vanh. Protein duac hinh thanh tu cac amino axit. Co khoang 22 loai amino axit khac nhau ket hop lai c6 the tao ra hang ty loai protein. Ciing nhu 24 chu trong bang ch\x cai, c6 the tao ra v6 van tu ngu. ,,, j, , Co thi chung ta c6 th i tao ra 13 trong so cac amino axit nay. Chin loai con lai dugc goi la cac amino axit thiet yeu, vi chung phai dugc cung cap qua thuc an. Trong do, chi c6 ba loai la lysine, tryptophan va methionine la quan trong nhat, ma chiing lai c6 rat nhieu trong hau het cac loai thuc an. Cac amino axit c6 trong thuc vat tuong tu nhu amino axit CO trong thuc phim tu dong vat. Khi ban an, du la protein tir mot milng thit bo hay tu com va dau, thi protein nay cung dugc tieu hoa thanh cac don vi amino axit. Sau do, co thl se su dung nhiing amino axit nay tao thanh cac protein can thiet. N6i each khac, protein dugc tao thanh khi an thit bo cung c6 chat lugng tuong tu nhu protein dugc tao ra khi an com va dau. Nhung khi ban an thit bo, thi ban cung dong thoi phai hap thu qua nhiSu chat beo bao hoa va cholesterol. Mac du vay, khong giSng nhu cac san pham tu dong vat, khong CO mot loai thuc vat don le nao lai chua tat ca cac amino axit th\k yiu ca. Nhung may man thay, thuc pham che biSn tu thuc vat ciing chua dii ba loai amino axit thiet yeu voi 60 cac ty le khac nhau. Bang each an nhieu loai thuc pham, ban sS CO du nhung loai amino axit nay. Cac loai cay hg dau chua rat nhieu lysine, nhung it tryptophan va methionine. Ngii c6c (vi du nhu gao) c6 it lysine, nhung lai chua nhiSu tryptophan va methionine. Do do, mot bua an c6 com va dau se cung cap day dii protein, khong khac gi cac protein c6 trong trung va thit. Ban khong can phai la mot nha khoa hgc hay mot chuyen gia dinh duong d l c6 thi kit hgp chinh xac cac loai thuc phSm. That don gian: chi can an bdt ky loai ngii c6c va bit ky loai dau nao do vao luc nao do trong ngay. Tdt ca chi c6 vay! Ty le ly tuong la ngii c6c hai phSn ba va dau la mot phSn ba, nhung dieu nay khong quan trong iSm. Mil n la ban hip thu dii lugng calo khong duong d l duy tri can nang ly tuong, thi khi do ban se an dii lugng protein. Dudi day la mot s6 vi du ve sir ki t hgp d l c6 protein day du: Comvadau i • ,:,i:•^^''••|^^•,ly•^^•:i:',••'vX^",.--<.,•:'•:^ Myongvadau ^'r;! T ',:--- i . ^v.-'-v D6 den va com Long tring trung ciing la mot loai protein hoan hao cho bira an. Hau het cac loai protein trong trung nam d phan long trang, con tat ca cholesterol nam d phan long do. - . Uong moi ngay mot coc siia khong beo hoac siia chua ciing se giiip ban c6 du lugng vitamin B12 va vitamin D 61 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUA N cho ca the. Mac du s&a va sOa chua khong phai la ca ban, nhumg chung lai dam bao cho ca thk hip thu mot luang protein thich hap, vai nhung nguai khong the Sn mot che dp an phong phu. Nhiing do lieu khoa hoc da chi ra moi lien quan giiJa loi s6ng cua nhung nguai Sn chay va viec giam cac nguy co mac cac benh thoai hoa man tinh nhu beo phi, benh dong mach vanh, tang huyet ap, dai thao duang, ung thu dai trang va cac benh khac... Nhiing nguai an chay cung it mic cac benh loang xuomg, ung thu phoi, ung thu vii, soi than, soi mat va benh tui thua. Mac du chg do an cua nhOng ngu6ri an chay thuang dap ung hoac vugt qua nhu cau protein, nhung thuc su la che do nay con cung cip protein it han chS do an cua nhung nguai khong an chay. Viec an it protein nay co the co Igi ich, nhu no CO the lam nguy co mac loang xuang cua nhiing nguai an chay va cai thien chuc nang than a nhung nguai co t6n thuang than truac do. Han nua, che do an it protein thuang dong nghia vai che do it beo, vi thuc an nhieu protein thuang ciing nhieu chdt beo. Ch8 do an chay rit co Igi cho sue khoe va dam bao can bang dinh duang khi dugc xay dung hop ly. Cholesterol Che do an phong benh khong lay nhiem la mot chg do an chay, vai ly do dan gian la cholesterol chi tim thay a cac san 62 phSm CO ngu6n goc dong vat gom thit Ign, thit gia cam, ca vi ba. Cac san pham tur dong vat ciing thuong co khuynh huang giau chat beo bao hoa, ma gan cua chung ta se chuyen no thanh cholesterol. Thuc an chay khong chua cholesterol va chi co mpt ngoai le duy nhit la chua mot it chat beo bao hoa. Do la qua le tau (avocado), oliu, dira, qua hanh, cac loai h^t va cac san phim tir cacao nhu socola. Nhung bien phap nua vai khong th^ du 6k phong ngua benh cho so dong benh nhan. Hau h6t cac benh nhan dugc khuyen nen thuc hien theo chg do an "it chit beo, it cholesterol" nhu giam thit do, an nhiSu ca, thit ga bo da... nhung phSn Ian khong nhiing khong kha len ma lai t6i di. Che do an Chay ciing la ch6 do an hieu qua nhat trong viec lam giam cholesterol va ngan ngua benh tim mach. Chi c6 mot ch§ do an hoan toan khong chua chSt beo, ma dong vat va cholesterol mai thuc su lam giam lugng cholesterol mau. Cholesterol trong mau den tir 2 nguon: do ca the hap thu cholesterol khi ban an cac san phdm tir dong vat va do co thi san xuSt ra cholesterol tir chit beo bao hoa co trong thuc an cua ban. , n Ngoai viec lam tang muc cholesterol mau, bang chung mai tir nhiing nghien cuu tren ca nguai va dong vat da chi ra rang, cholesterol trong thuc an co anh huang doc lap den nguy ca tu vong do cac benh dgng mach vanh va tdt ca cac benh tim mach khac. Noi each khac, cang an nhieu thuc an co cholesterol, nguy ca mic cac benh dong mach vanh cua ban 63 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N cang tang, tham chi ngay ca khi nong do cholesterol mau cua ban khong tang nhigu. Gm day, tign sT Jeremiah Stamler tai Dai hoc Northwestern va til n sT Richard Shekelle d Dai hoc Texas da nghien cuu 1.824 nam giai tu6i trung nien d Chicago trong 25 nam. Trong nhom nam giai nay, viec hkp thu cholesterol tir thuc an c6 lien quan den tang nguy ca tu vong do benh dong mach vanh, cac benh tim mach khac (bao g6m ca dot qui) va tu vong do tat ca cac nguyen nhan. Tien sT,Stamler noi rang: "Thii-c an giau cholesterol thuc day benh tim tham chi a ca nhung nguai c6 muc cholesterol thdp. Do la ly do tai sao tat ca moi nguai can phdi chap nhan viec an it cholesterol, bat ke muc cholesterol mau la bao nhieu ". Nhu vay, cang an it cholesterol thi nguy ca m5c benh mach vanh cua ban cang giam. Va vi che do an Chay hau nhu khong chua cholesterol, nen an theo che do nay se giiip ban tranh dugc benh dong mach vanh, ngay ca khi muc. cholesterol mau cua ban khong tang nhilu iSm. Trong mot nghien cuu khac, tien sT Stamler va cac cong sir da thuc hien tren 350.000 nam giai tu6i tir 35 d8n 57. Ho da phat hien ra rang, nhung nguai nam giai c6 muc cholesterol mau Ian hon 180 mg/dl bi tu vong do cac benh tim mach nhieu hon. Qua thai gian 6 nam, muc cholesterol tu 182 den 202 mg/dl lam tang ty le tu vong len 29%; muc cholesterol tu 203 dSn 220 mg/dl tang ty le tu vong len 73%; muc tir 221 d8n 64 244 mg/dl tang tu vong len 121% va cholesterol tren 245 mg/dl tang tu vong len 242%. , Mac du vay, cholesterol khong hoan toan "xau". Cholesterol tao ra cac thanh phan cau tao cua mot so hormone quan trong trong ca the, bao gom hormone sinh due nhu testosterone va oestrogen. No cQng la mot thanh phSn quan trong cua mang te bao. Co the ban c6 the tao ra \h ca cholesterol can thiet, ngay ca khi ban khong an chut cholesterol nao trong khau phan an, va tham chi khi ban giam luang chat beo bao hoa. Trong thuc xk, ba phAn tu cholesterol trong ca thS ban la do chinh ca thI ban tao ra. Chinh lugng cholesterol va chSt beo bao hoa qua thira trong biia an da lam ban mic benh mach vanh. Ca the ban tao ra lugng cholesterol chinh xac bang dung nhu cau ma ca the can. Ca the chung ta c6 mot ca chi dilu hoa phan h6i ngugc (feedback) xkx tinh t l va nhay cam, c6 the dieu khien gan tang hoac giam san xuat cholesterol khi can thilt. Khi ban an nhilu cholesterol, thi ca the se tao it cholesterol di. Nhung khi an mot lugng Ian cholesterol, ban se uc che kha nang dieu hoa san xuat cholesterol cua ca the. Cung nhu vay, ca the san xuat nhieu cholesterol khi ban c6 cang thang v l tinh thin. , Chat beo khong hoan toan xiu , chi la do chung ta an qua nhi6u. Trung binh mot nguai cin tieu thu dual 14 gram chat beo de dap ung nhu cau ca ban MQ, axit beo hang ngay. Day la 65 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUAN lirgng can dl t6ng hop nhiSu chit quan trong trong ca the. Nhimg khong may, hang ngay chung ta an vao gap nhiSu \m luong do. Theo thai gian, lugng ma thira nay se lip dhn cac dongmach. Tit ca cac loai chk beo deu bao gom 3 thanh phSn vai cac ty le khac nhau: chk beo bao hoa, chk beo khong bao hoa dan va chk beo khong bao hoa da. Chat beo bao hoa lam tang lugng cholesterol mau, trong khi 2 loai kia thi khong. Tuy nhien, 2 loai chat beo nay cijng khong lam giam lugng cholesterol mau cua ban. Tat ca cac loai dki deu chua 100% chit beo, hay noi each khac, dau chinh la dung dich chat beo. Mot thia dau (bat ke loai nao) chua hau het la 14 gram chat beo vai cac ty le chat beo bao hoa, khong bao hoa dan va khong bao hoa da khac nhau. Tuy nhien, dki chua nhieu chit beo khong bao hoa da cung CO hai vi 2 ly do sau. Thu nhk, nhu da noi a tren, nhung loai dau nay cung c6 chua mot lugng chat beo bao hoa. Thu hai la cac bua an chua nhieu chat beo khong bao hoa da nhu dau ngo, hoa rum va dau dau nanh lam ton thuong he thong mien dich (nhung axit beo nay con dugc ggi la axit beo n-6 hoac omega-6, khong phai la loai axit beo n-3 hay omega-3 dugc thay a ngu coc hoac dau ca). Nhiing ton thuong chuc nang nay cua he thdng mien djch c6 the lam tang nguy ca mac cac benh nhiem trung hoac tham chi la ung thu. Theo tiln sT John Kinsella, nha hoa sinh tai Dai hoc Cornell, n6ng do ch4t beo khong bao hoa da trong khau phin an c6 thl thuc diy sir phat trien cua cac kh6i u, it nhdt la a dong vat. DiSu nay c6 the giup phan nao giai thich nhilng phat hien cua mot s6 nghien cuu lam sang Ian rang cac che do an giau chat beo khong bao hoa da lam giam nguy ca dau that ngirc, nhung lai lam tang tu vong do ung thu va cac nguy en nhan khac. Dau hat cai la loai dau chua it chat beo bao hoa nhit va no cung la loai dau chiia nhieu axit beo omega-3. Trong khi tat ca cac loai dau deu bi loai bo trong che do an Chay, thi mot lugng nho dau c6 thS dugc dung trong chk do Phong ngira. Va khi do ban nen chon diu hat cai dl su dung. Vay cac nghien cuu khac cho chung ta biet gi vc tac dung cua cholesterol va chat beo bao hoa trong thuc an? Dich t l hoc la cac nghien cuu ve cgng dong. Trong cac nghien cuu dich te, cac nha khoa hoc quan sat tren nhiing nhom nguai xk Ian trong nhiSu nam, dilu tri cho ho bSng thu6c, phlu thuat hoac can thiep thay doi loi song va sau do danh gia ket qua. Vay cac nghien cuu dich te da cho biet gi? • Noi chung, cang an nhiSu cholesterol va chit beo bao hoa thi lugng cholesterol mau va huyet ap cua ban cang tang. ^ .,, • Tang cholesterol mau va tang huySt ap lam tang nguy ca mac benh mach vanh. , • Cang an nhiSu cholesterol va chat beo bao hoa ban cang CO nguy ca mac benh mach vanh, ngay ca khi 67 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N miic cholesterol mau va huyk ap ciia ban khong tang cao lam. • Nhung nguai an chay c6 it chk beo va it cholesterol, c6 muc huylt ap va cholesterol mau thap tir khi con nho va tiep tuc duy tri cho den luc trucmg thanh, nen c6 ty le mic benh mach vanh rk thap. • Nhirng nguai khong an chay c6 huyet ap va cholesterol mau thap khi con nho, nhung c6 khuynh huang tang len khi ho truong thanh, thi de c6 nguy C O mic benh mach vanh. Noi torn lai, cac nghien cuu dich te chi ra rang, nhijng nguai tren khap the gioi tuan thii che do an chay, it chat beo thi CO huyet ap va muc cholesterol mau thap va ty le mac cac benh mach vanh ciing thap. Nhijng nguai a cac nuac kem phat inkn ma an theo chl do an nay, thi benh mach vanh cua ho Clin g hiSm gap nhu benh s6t ret d cac nuac cong nghiep phat triln. Ho ciing c6 muc huylt ap va lugng cholesterol mau thip, nhung khong phai la do dung thuoc ma la do each sinh hoat cua minh. Trir khi ho bi chet vi cac benh truyin nhilm hoac tai nan, con khong thofi gian s6ng cua ho Clin g ngang bang vai nhung nguai a cac nuac phat trien, mac du ho khong he c6 sir h6 trgf cua he thong cham soc y t l hien dai. Con a Viet Nam, mac du chung ta la nuac dang phat trien, nhung c6 khuynh huong thich an uong giong cac nuac phat trien, nen ty le mac cac benh khong lay nhiem da gia tang nhanh chong trong nhung nam gan day. 68 l^ha^ M iSi - <56i ipi^ p}0nf chSn^ cdc bSnh khSnff nh^ Nghien cuu Framingham da cung cap nhung bang chung dich te hoc tot nhat ve moi lien quan gi&a che do an va benh tim. Nam 1948, cac nha khoa hoc bit diu nghien cuu mot nua dan cu cua thi tr4n khoang 10.000 nguai nay, de xac dinh cac y6u to nguy ca cua benh mach vanh. Nhijng nguai nay da dugc kham va kiem tra hai nam mot Ian cho din ngay nay. Cac bac sT a day noi rang: "Chung toi do moi thu co the lien quan den benh tim mach. Chung toi se theo doi nhitng nguai mac benh tim trong mot vai thap ky tai va xem xem co moi quan he gl giii-a nhirng yeu to nay vai nguy ca mac benh tim hay khong?". Trong suot 40 nam sau do, nghien cuu Framingham da dua ra nhGng bang chung cho thay tang huyh ap, cholesterol, hut thu6c la, beo phi va dai thao duang lam tang nguy co mac cac benh mach vanh. Ho da phat hien ra rSng, cholesterol mau tang moi 1% tren 150 (mg/dl), thi kha nang mac benh mach vanh tang khoang 2%. Theo til n sT Wiliam Castelli, giam d6c y khoa cua nghien cuu Framingham, mot trong nhijng phat hien thii vj cua nghien cuu la khong co ai trong nghien cuu nay co cholesterol toan phkn ihkp han 150 mg/dl lai bi dau tim, dii chi mot Ian. Vai hau hk nhthig nguai truong thanh, muc cholesterol mau thap nay co thk dat dugc chi vai che do kieng it chat beo, do la chi do an Chay. N6ng do cholesterol toan phan trong mau bao gom nhiSu thanh phin nhu LDL (lipoprotein ty trong thkp) va 6 9 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N H DL (lipoprotein ty trong cao). Co the chung ta luu trii chat beo dual dang mot chat la triglyceride, xuk hien trong dong mau khoang 1 gia sau khi chung ta an mot bua an giau chat beo. Hien nay, nhi§u ngudi da nghe noi rkng HDL dugc goi la "cholesterol tot" va LDL thirong dugc coi la "cholesterol xlu" . Muc HDL thap lam tang nguy co m5c benh mach vanh, cung tuong tir nhu la nguai c6 LDL cao. Do do, triglyceride cao se lam tang nguy co mac benh mach vanh a nhOng nguofi an chl do giau chat beo va cholesterol. Mac du vay, doi vdi nhung nguai an chay it chat beo, nhijug huong d§n nay khong con diing nCra. Nhirng nguai an chay CO muc cholesterol toan phSn thap, LDL rat thhp va co ty le mac benh mach vanh rat thap, mac du nguang HDL ciia ho CO xu huong thap va triglyceride co xu huong cao. Cac nghien cuu cho thay muc triglyceride thuang tang, doi khi la tang cao va HDL doi khi giam, a nhung nguai tuan theo che do an Chay. Tuy nhien, hau het nhung nguai an chay deu co bieu hien cai thien benh mach vanh, mot phan la bai vi luoTig LDL cua ho giam nhieu han lugng HDL. Chuc nang chinh ciia HDL la de loai nhiing cholesterol du thua khoi dong mau. No giiip van chuyen LDL khoi te bao, vao mat va dugc thai ra khoi ca the. Khi lugng cholesterol toan phan ma ban an vao it, thi khi do khong can nhieu HDL dugc buy dong de loai cholesterol ra khoi mau, do do ca thk chiing ta san xuat ra it HDL. Ket qua la, lugng HDL co the giam trong ch6 do an Chay, nhung lugng LDL c6 thS giam han. Do do, trong che do an Chay, lugng HDL ciia ban tra nen it quan trong han, bai le ban an it chat beo bao boa va cholesterol. Trong nghien cuu Framingham, tien sT Castelli va cac dong nghiep da phat hien thay ty 1? cholesterol toan phan/HDL la mot yeu to du bao ve benh mach vanh t6t ban la mot minh thong so cholesterol toan phan hoac HDL a nhung nguai an theo che do My dien hinh. De tinh ty le nay, chi dan gian la chia lugng cholesterol toan phin vai gia tri HDL. V i du, neu cholesterol toan phan ciia ban la 200 va HDL la 50, thi khi do ty le cholesterol toan phin/HDL la 200/50 = 4,0. Ty le nay ly tuong la dual 3,0. Ty le 5,0 dat ban vao muc "nguy ca trung binh", ty le 9,5 lam tang glp doi nguy ca trung binh va ty le tren 23,0 thuoc nhom nguy ca cao nhat, gap 3 lan nguy co trung binh. Trong mot bai bao dang tren The New England Journal of Medicine, ti§n sT Castelli va cac cgng su da uac tinh nguy ca tuang doi cua cac nhom nguai khac nhau dua tren ty le cholesterol toan phan/HDL tu nghien cuu Framingham. Nhung nguai an chay truong (trong mot thai gian dai) co nguy ca thap nhat, thap han nhieu so vai nhung nguai chay marathon a Boston vai ty le cholesterol toan phan/HDL chi la2,8. ^ . ,:.„. .,. Tap thg due lam tang HDL, trong khi hut thuoc la lai lam giam. Luyen tap kiSm soat stress se lam giam LDL ma khong 71 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUAN phu thuoc vao che do an. Do do, sir ket hop t6t nhat de cai thien tinh trang sure khoe la tap the due, ngimg hut thuoc, an chay va tap cac ky thuat kiem soat stress. Ngay ca ca dugc an chay thi cung c6 lugng cholesterol th^p hon nhung loai ca khac. V i du nhu con hau va con trai it di dong nen chung an thirc vat va cac sinh vat phu du troi qua va vi chS do "an chay" nay ma hau va trai c6 lucmg cholesterol it hon cac dong vat bien khac a mot mure do nao do. Hoac nhu tien sT Casterlli noi: "neu ban khong the an chay duac thi hay "an " mot loai an chay ". Noi tom lai, che do an chay se lam giam HDL, nhung lucmg LDL con giam nhieu hon va nhirng nguai an chay it khi bi benh tim. Co nhieu thuoc lam giam LDL va tang HDL, nhung CO it bang chung so sanh Igi ich do dung thuoc vai viec thay d6i 16i song. D6i voi toi, viec an it hSn cholesterol va chat beo bao hoa c6 y nghia hon nhieu viec ca dai dung thuoc can thiep vao cac co che chuyen hoa va hap thu cua cholesterol cung nhu chat beo bao hoa trong thuc an. C HE DO AN UONG PHU HOfP V6l TU" NHIEN Trong 50 nam qua, s6 benh nhan bi benh va tu vong do ung thu da khong ngimg gia tang. Theo bao cao cua To chuc Y te The gioi, moi nam c6 them khoang 10 trieu nguoi moi mac benh ung thu va khoang 6 trieu nguoi chit do ung thu. Tai Viet Nam, hang nam c6 khoang 100.000 dSn 150.000 nguoi moi mac benh ung thu va khoang 70.000 nguofi chet vi 72 can benh nay. Trong khi nhung tiSn bo khoa hoc c6 ve nhu bat lire trong viec ngan chan ung thu, thi doi khi nguai ta vi n ghi nhan dugc thong tin nhiing benh nhan ung thu khoi benh hoan toan nha che do an u6ng dac biet: Phucmg phdp chua benh bang che do an uong phu hap vai tu nhien. Day khong chi la mot phuang phap chiia benh ma con la mot trilt ly song. Cach an uong nay khong chi tao nen nhiing con nguai khoe manh, ma con xay dung nen mot the giai hoa binh va hoa hgp. Thuc an khong chi nuoi song the xac, ma qua su lira chon nhung loai thuc phSm thich hgp, c6 thS phat triln tinh than va cai thien hanh vi va tam ly con nguofi. Quan diem nay cho rang benh tat xay ra chi la dau hieu cho thay da c6 mot sir lech lac trong each s6ng, each sinh boat va an uong khong phu hgp vai tu nhien. ChGa benh la thuc hien nhirng bien phap nhSm tai lap lai sir can bSng va hai hoa giua con nguai vai hoan canh ben ngoai. Khi sir can bang da dugc thigt lap va sir hai hoa da dugc thuc hien, ca th i tu c6 sue de khang thich hgp d6i vai nhtJng yl u to gay benh. Can cu vao nguyen ly nay va qua quan sat each an u6ng cua nguai nguyen thuy, phuang phap an u6ng phu hgp vai tu nhien dua tren cac nguyen tac sau: Tan dung tinh toan the va thong nhat cua thiic an Tinh thong nh^t trong chi do an nay bao ham nghia toan thi, toan ph4n, khong tach rai y mu6n noi din khuynh huang lua chgn thuc phdm vai day du thanh phan v6n c6 ciia no. 73 PGS.TS.BS . NGUYS N QUAN G TUA N Thirc phkm an vao de nuoi s6ng ca ihk can tinh toan phan mdi dap ung dugc yeu cau giu gin sue khoe va su hai hoa cua ca th6 con nguai. Do do, chung ta nen an nguyen hat ngu coc, thay vi xay gia qua trang. Rau qua cung se him ich cho sue khoe niu c6 thS an ca phSn v6 (le, tao, 6i...) hoac an ca cu lln la (cu cai, ca rot...)- Dieu quan trong nhdt trong che do an nay la vice an ngu coc toan phan (chi bo phdn v6 cung ben ngoai) con goi la ngii c6c tho thay cho thoi quen an gao trang, banh my trSng, bun, pho, eac loai banh keo, cac loai do hop... Nhung thue an cong nghiep nay khong nhung tiem tang hoa chit doc hai ma con bi tuae hk lap v6 ngoai bo duang cua ngii coc. Phan v6 ngoai cua ngu coc bao gom rat nhieu sinh t6, khoang chit va axit amin can Xhik cho ca thk. Tu lau, nguai ta da hik chlnh nhiing chat xa trong phan v6 ngoai c6 gia tri rk Ian trong vice phong ngua cac benh tieu hoa, tim mach. Gm day, nhiing nghien cuu mai nhat cua truong Dai hoc Y khoa Baylor va Benh vien Nhi khoa Houston con cho hik chit xa lam gia tang tich luy can xi trong ca the, nen c6 tac dung phong ngua chung loang xuang. Doi vai benh ung thu, chit xa cung c6 nhiing gia tri dac biet. Cach an thirc phim toan phin nay da tan dung dugc toan bo chat xa v6n chi tap trung a phin v6 ngoai, cung nhu chi c6 a thuc pham tho (khong tinh chS), a hat cung nhu a rau qua. Chit xa khong hoa tan, khong bi hip thu, gop phan tao ra chit ba. Nhiing chit ba khi dat ddn mot lugng nhat dinh se kich thich thanh ruot sinh ra nhu dong ruot. Ngoai viec thiic day nhanh sir liru 74 thong trong dai trang, chdng tao bon, lam giam thai gian tiSp xuc ciia cac chat gay ung thu vai niem mac ruot, chat xa con CO the Vk dinh nhung chit doc hai nay 6k bai tiSt ra ngoai theo phan. Do do, chit xa trong thuc pham toan phin gop phan quan trong trong viec phong chong ung thu. Phu hop vol ty nhien Nhung loai thuc an t6t cho sue khoe phai la nhung thuc an dugc nuoi trong hoac chS biln theo phuang phap tu nhien, khong lai tao, khong bon phan hoa hoc, khong su dung thu6c trir sau, khong pha che vai nhung hoa chat bao quan. Ve dieu nay, nhieu nghien cuu khoa hoc khac nhau da cho biet, ben canh nhung tac nhan ve 6 nhiem moi truong, vg buc xa thi nhirng chit doc tu nhung thuc an bi nhilm trong qua trinh trong trot hoac che bien dong vai tro quan trgng gay ra benh ung thu. Mat khac, nhiing nghien cuu ve an chay cho ring nguai nguyen thuy sinh ra tu nhien da la nguai an ngu c6c va rau qua hai lugm dugc trong qua trinh du muc. Chi sau khi biet dung lua, con nguai mai bat dau an thit. Han niia, khi so sanh cau tao bg rSng va da day giiJa con nguai, nhijng dong vat an thit va nhimg dong vat an c6, nguai ta thay loai nguai thich hgp vai an chay nhieu han. Theo thong ke ciia To chuc Y te The giai, cac dan tgc an nhidu thit nhat c6 ty le mic benh tim va ung thu cao nhit. Ngugc lai, nhirng nhom nguai an chay CO ty le mic benh thip nhit. Do do, chiing ta nen han che an thit. NSu an thit thi chi nen an ca hoac cac loai thit tring, thit dong vat c6 long vu nhu ga, vit... An ca se khong bi tich 75 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUA N luy cac chdt doc nhidu nhu an thit. Ca lai giau axit beo bao hoa Omega 3, huu ich cho boat dong cua he tim mach. D6i vai nhijng tinh nang ch6ng ung thu, nhiSu nghien cuu moi day a truong Dai hoc London (Anh) da cho thky chk do an nhieu cac loai dau va ngu coc c6 gia tri phong va chong ung thu, do cac thuc an nay c6 chua nhiSu hop chat Inositol, Pentakisphosphat c6 tinh nang uc che dugc enzym phosphoinositide 3-kinase von thiic d^y sir phat trien cac khoi u ung thu. Mot y nghia khac cua viec phu hgp vai tu nhien la su hai hoa giiia thuc pham, hoan canh va con nguoi. Mot thuc pham tot cho sue khoe la thuc pham c6 san tir moi truong chiing ta dang song. Do do, nen ban che an nhung thuc pham dugc nuoi trSng hoac mang tu xa den. Tuong tu nhu viec nhung con ca nuac man kho sinh ton a vung nuoc nggt, nhiing cay CO xu lanh kho phat triln a vung nhiet doi, co thk con nguoi chi thich nghi t6t vai nhung thuc pham c6 cung dieu kien dat dai, khi hau. Phu hgp vai tu nhien con c6 nhijng y nghla khac. Do la chi nen an khi doi, uong khi khat. An cham, nhai ky. Hay an hoSc uong bang ca tinh than va y thuc. Hay dat tam tri cua minh vao biia an. Hay thuong thuc no. N6i theo ngon ngiJ thien, an cam, u6ng tra deu c6 the la nhung qua trinh hanh thien. Trong thai dai ngay nay, khi nhip song qua nhanh va cugc song c6 qua nhi^u dieu phai lo toan, khong it nguoi da va dang an ma khong phai la an. Ngoi vao ban an ma tam ly 76 i tpi^ phdn^ ch^^ cdc bSnh khSng^ vin cang thang vi nhung ap luc cua cong viec. Mieng an ma mSt cu theo doi nhung tin tuc tren man hinh ti vi. An vgi an vang de con kjp gia den du mot buoi hgp... Nhijng each an u6ng phi tu nhien nhu vay se dl bi roi loan tieu hoa, r6i loan ngi tiet, tich liiy nhung chit dgc va dan d^n benh tat. Ngugc lai, khi thuong thuc thuc an chung ta se biet ro la minh dang an, dang thuc su tham gia va cam nhan qua trinh an u6ng bang tat ca cac giac quan. An nhu vay se huy dgng dugc kha nang hgp nhat cua co the, su hai hoa cua tat ca cac ca quan va cac tuyen ngi tiet trong viec hap thu va chuyen hoa thuc an, tan dung dugc toi da nhijng nang lugng do thuc an mang lai, cung nhu dao thai dugc nhung chit can ba khong can thilt. Can bang Am DiroTig Triet ly phuong Dong quan niem mgi su vat, mgi hien tugng luon co hai mat mau thuan va thong nhat, h6 trg va uc che nhau de ton tai. Do la hai mat, hai thugc tinh can ban Am va Duong cua mgi vat chat. Thuc pham ciing vay. Thuc phdm CO thugc tinh Duong hay nang lugng Duong nhiSu ban, dugc ggi la thuc pham Duong. Thuc phSm co thugc tinh Am hay nang lugng Am nhilu ban, dugc ggi la thuc phim Am. Benh tat xay ra khi co sir chenh lech thai qua giua hai yeu t6 Am va Duong trong ca thS. Do do, ta co thS lira chgn nhung thuc an xung quanh minh dS b6 sung va lam quan binh lai Am Duong, thi CO the se dugc khoe manh. Vi du, mot nguoi tang ban (Am) lai an nhieu do song lanh (Am) se de gay ra dau bung, tieu chay (Am). Truong hgp nay co thS lam quan binh lai 77 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUA N bang each 5n vai lat gimg nuong (Duong) va uong nude chao gao lut (Duong) rang (Duong). Ngoai ra, qua each chl bien, nguoi noi trg kheo leo eo thi cai bien tinh chat Am hoae Duong cua thuc pham cho nhu cm rieng cua minh. V i du, gimg tuoi nhieu nuoc nen hoi Am, nhung khi phoi kho se thanh Duong, neu sao vang se them Duong, sao chay ton tinh thi Duong tinh cao hon niia. Tren thuc te qua quan sat, chiem nghiem va thuc hanh chung ta c6 the tim ra nhung cong thuc thuc pham phu hop voi dilu kien rieng cua tung co the. Mot each de nhin nhan su hop ly hay chua, trong chS do an u6ng la quan sat phan va nuoc tilu . Tinh trang Am hay Duong cua phan va nuoc til u cung chinh la tinh trang Am Duong cua co the, do che do an u6ng gay ra. Nuoc tieu cang trong la cang Am, vang sam la qua Duong, hoi vang nhu mau tra la vira. Phan mau xanh, mau den, nhat, loang va khong thanh khuon la qua Am; kho va cung la qua Duong; mem, thanh khuon, mau hoi vang la vua. Sou day la mot s6 chi dan can ban ve Am va Duong trong viec lua chon thuc pham: - Thuc ph4m co tinh Duong: Mau do, vang; Vi ding, mfin; Kho, cung; Nho, co dong; Duoi long dat; Moc huong xuong; Sinh ra o vung khi hau mat, lanh. - Thuc phdm co tinh Am: Mau xanh; Vi chua, ngot; Mong nuoc va mem; Lon, gian no; Tren mat dat; Moc huong len: Sinh ra o vung khi hau nong, am. 7« Mot so che do an tu nhien co gid tri dinh duomg cao De hil u them \h gia tri cua phuong phap, chiing ta thu tim hieu mot so che do an uong tu nhien cua nhung cong dong dan cu, dugrc danh gia la it benh tat va co tu6i tho cao. Trudc het phai ke den nhOng nguoi My nguyen thuy. Hiep hoi Y khoa Hoa Ky da kham pha ra rSng nhiing nguoi da do nay da khong he bi tang huyet ap, cung khong co ai bi viia xo dong mach, do thuc an chinh cua ho thoi hky gid la bSp. DT nhien, thdi iy nhiing ngudi nguyen thuy chi an bap nguyen hat, chu khong phai la loai bdp tinh ch^ nhu bay gid. Mot cong dong khac co nhieu ngudi s6ng tren 100 tu6i va ngudi dan d day ciang hilm khi bi benh tat, do la nhiing ngudi thuoc bo lac Hounza s6ng d vung nui phia bac An Do va Pakistan. Ch i do an cua ngudi Hounza chu ySu la ngu coc toan phan, trai cay tuoi, sua de. Mot chh do an khac cung thudng duoc cac nha dinh dudng luu y din la chi do an Dia Trung Hai gom ngii coc, rau qua, ca va di u 6 liu. Nhirng ngudi dan d cong dong nay co tuoi tho cao va it benh ve tim mach. Dieu de thay d nhiing che do an tren la an ngu c6c toan phSn, khong hoac it an thjt, va co cuoc s6ng g^n voi thien nhien hon cac dan toe phat trien. Tu thuc te nay, nhieu ngudi da nghT den viec su dung nhung chat xo, sinh to hoac khoang chat, nhiing chSt ma trong thuc an tinh chi thilu hoac khong CO, de bo sung vao khau phan an hang ngay. Dil u nay khong phu hop voi nguyen tac Toan phan va Tu nhien cua phuong 79 PGS.TS.BS. NGUYE N QUAN G TUA N phap. Do do, hieu qua cung khac nhau. ChSng han doi vai benh nhan dai thao duong, nguai ta khuyen dung gao lut hoac bap tho thay cho gao trang, vi nhung thiic an nay c6 chi s6 no (cam giac no) cao han va chi s6 duong thap hon, nho vao chat X 0. Tuy nhien, neu tach rieng ra va cho nguai benh vira an gao trang vua uong them chat xo tuong ung, thi chi so duong khong thay giam bao nhieu. Tuong tir nhu vay, chat xo trong ngG coc tho CO the lam giam cholesterol trong mau tir 10% d^n 20%, nhung nlu tach rieng ra dk dimg, thi chi lam giam dual 5%). Moi day, nhom nghien cuu cua giao su John Erdman thuoc truofng Dai hoc Illinois (Hoa Ky), thu nghiem cac chat chdng ung thu cua ca chua cung cho biet, an nguyen ca qua ca chua c6 tac dung phong ngua ung thu hieu qua hon so vai chi dung chiet xuat carotenoids tu ca chua. Do la chua kl, neu dung duoi hinh thiic nhilng chat chilt xuat hoac phan tach rieng, ta lai roi vao vong luan qukn che bien cong nghiep, tach chilt va su dung phu gia, hoa chat... Trong viec thuc hanh ch§ do an u6ng nay, dieu ban khoan truoc tien la lam sao dam bao dugc nguon cung cap thuc pham sach, khong c6 chat hoa hoc. Dieu nay phai can den su nhan thuc va c6 gang cua toan xa hoi, truoc hk \a nhung nha san xuat nong nghiep, nhijng nong dan. Tir lau chung ta da biet din rau sach, nhung nguon thuc pham sach van con la vin dh kho giai quygt d nhieu noi. Tam thofi chung ta phai bang long voi giai phap su dung thuc pham toan phan c6 san tren thi trudng. ,i » ; r . 80 Mot kho khan khac la thuc an tho thuong khong ngon mieng. Tat ca thanh cong dat dugc deu can dkxv sir no lire. Sue khoe va hanh phuc cung vay. Truoc het can thay d6i nip nghl, thay doi thoi quen v8 an uong. Diem quan trong la sir CO gang va sang tao cua nhung nguoi noi trg trong viec lira chon va che bien thuc an. Rieng ve thuc an chinh, ta c6 the chgn nep lurt thay cho gao lut. N8p lut mem, deo de an hon gao lut. O nude ta nhieu noi c6 san nguon bap doi dao. Bap trai la nguon thuc pham qui gia c6 tinh toan phan va gia trj dinh duong vugt han gao lurt. Bap tuoi c6 the luoc nguyen trai hoac bao thai mong dung dS ndu canh, ndu chao... Mot nguon thuc pham quan trong khac cung thuong dugc nhac den la Me. Me hat nho, duong tinh cao lai chua nhieu chdt dam va cac axit amin thiet yeu cho co thi. Me c6 ham lugng Selenium rat cao, c6 tinh nang chong ung thu. Theo y hoc c6 truyen, me la mot vi thuoc thugc hang thugng pham. Me c6 vi nggt, tinh binh, khong doc. Me c6 tac dung ich gan, b6 than, nuoi huyet, nhuan tao: la thu6c b6 huylt, ich khi, c6 thi boi duong ngia tang, lam ben gan cot, sang tai mat, quen doi, song lau. Ngoai ra, nhirng nguoi noi trg c6 thi lira chgn va thay doi thuc an hang ngay trong s6 nhijng thuc pham c6 sEn trong vung phii hgp voi nhirng nguyen tac chung va dap ung dugc nhirng nhu cau co ban ciia co the. Rieng d6i voi mot s6 benh dugc danh gia la cue am, nhat la benh ung thu, giao su Oshawa khuyen nen triet de dimg cac loai hat (gao lut, lua mach den, bap, ke, hat huong duong, me, dau do, dau den...) 81 PGS.TS.BS. NGUYEN QUANG TUAN va c6 gang han chS t6i da cac loai rau qua, vi rau qua tuai hau hSt deu thuoc am tinh. Mot s6 nguai cho ring che do an nay se din den suy dinh duong, chu yeu la do thieu chit dam. Thuc ra, trong ngu coc tho CO chua chit dam, sinh t6 va khoang chdt nhilu hon hSn ngu c6c tinh che. Nhung ngudi thuc hanh chS do 5n chay nay dfiu dugc khuyen nen thay d6i su ph6i hop cac loai thuc an an vao hang ngay bSng nhung loai ngu c6c, cac loai dau va rau cu CO san. Tinh da dang cua khau phkn Sn vua giup ngon mieng, vua tranh dugc su thieu hut mot s6 loai axit amin ho§c vi chat nhat dinh do an thuong xuyen mot loai thuc pham. Nam 1972 bac sT Frederick Stare a truong Dai hoc Harvard da tien hanh mot thi nghiem ve dinh duong tren nhiing nhom ngudi an chay. 6ng nhan thay tat ca cac nhom deu da an hon gap doi nhu cau toi thieu ve protein. Cac nha khoa hoc cho rang, nhieu ngudi bj suy dinh duong khong phai vi khong an thjt, ma do ho khong c6 du thuc phim dS an. Khku phan an cua ho khong nhung thiSu we lugng, ma con don dieu ve chung loai, nen khong tap hgp dugc du cac chat can thiet. Ve mat nay, c6 the noi day la mot che do an chay ly tuong, vi ngay ca a thuc don nghiem ngat nhat, khong bao gom thit trSng va ca, thi chl do an nay van tan dung dugc phan tho ciia ngii coc va luu y den cac yeu t6 can bSng Am Duong, nhung di8u ma chi do an chay thong thuong khong quan tam den. , , 82 Sau day la phac thao t6ng quat che do an chay d^ phong ngira cac benh khong lay nhilm, nhung can benh cua thoi dai cong nghiep nhu beo phi, dai thao duong, ung thu, tang huyet ap, tim mach. Ngudi thuc hanh c6 the gia giam tuy theo khau vi, dieu kien lam viec, khi hau... - Ngu coc tho la thuc ph4m chinh, c6 the tron them cdc loai dau. Co the ham, luge, nau com hoac nau chao: 50% - Rau, cu xao vdi diu thuc vat: 15% - Canh rau nau voi rong bien, mgc nhi den, cac lo?ii dau: 15% 1 ;v - Rau song, rau trgn. l/ u tien cac loai rau mau vang, mau do, rau la nho hoac rau c6 vi dang: 10% - Thit tring hoac ca. Co the che bien rieng hoac niu chung voi rau, dau: 10% CHE DO AN PHONG NCfA Neu da c6 benh, thi co the ban c6 the khong chuyen hoa hieu qua cholesterol va chat beo bao hoa trong thuc an, do vay che do an Chay rat phu hgp, vi chua rat it nhung chat nay. Neu chua mac benh, thi ban c6 the an mot che do c6 chat beo va cholesterol cao hon. Nhung cao hon la bao nhieu? Trong nhilu nam nay, cac bac sT coi lugng cholesterol tir 150 din 200 mg/dl (3,9-5,2 mmol/1) la "binh thuong". Nhung con s6 nay c6 dugc bang each lay mau cholesterol cua mgi 83 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N nguai Viet Nam va thky rSng ph§n dong nguai Viet Nam c6 luong cholesterol nam trong khoang tir 150 va 200 mg/dl. Nhung day la gia tri trung binh, khong phai la binh thuong. Nhu toi da de cap o phan truac, khong ai trong nghien cuu Framingham bi dau ngirc vai muc cholesterol mau duy tri hang dinh dual 150 mg/dl (< 3,9 mmol/1). CJ nhung nuac ma benh tim rat it, thi nong do cholesterol mau duy tri a muc nay. Do do, lugng cholesterol mau binh thuong la xung quanh muc 150 mg/dl hoac thap han. Che do an Phong ngua thuc su la rat don gian. Neu nong do cholesterol cua ban thap han 150 mg/dl (khi khong uong thu6c giam cholesterol mau) hoac ty le cholesterol toan phan/HDL dual 3, thi hh cu thu gi ban dang an dhu c6 the phu hop de phong benh tim mach. That khong may, nhieu nguai truang thanh c6 lugng cholesterol cao han muc nay. Neu lugng cholesterol toan phan cua ban cao han 150 mg/dl va ban mu6n phong benh tim mach, thi ban hay giam tir tir lugng chk beo bao hoa va cholesterol trong che do an cua ban. Ban c6 the bSt dau bSng each an khong qua 2 Ian lugng chat beo toan phan va chat beo bao hoa dugc khuyen cao trong bua an Chay. Hau het mgi nguai deu thay rang an mot lugng nho thuc an CO chua chat beo nhu thit, kem, bo, trung, cac loai hat, pho mat va dau la cac nguyen nhan thuong gap lam tang cholesterol mau. Neu ban khong mSc benh mach vanh ban c6 thi han ch§ 84 nhutig thuc an giau chit beo nay truac, sau do giam din lugng tieu thu cholesterol theo thai gian. Sau 8 tuan, hay kilm tra lai lugng cholesterol mau. Neu vin cao han 150 mg/dl, dac biet la neu ban c6 cac yeu to nguy ca khac cua benh tim, thi can xem xet giam nhieu han lugng chat beo bao hoa va chit beo toan phan trong che do an. Vi du nhu han chS hoan toan thit do. An thit ga bo da. An nhilu ca han. Tranh tit ca cac thuc an chien, ran. An vai bua cam chay moi tuan. Su dung cang it dau cang tot khi nau nuong va tranh su dung nuac tron salad chua dau. Neu can su dung dau, hay chgn diu hat cai (Puritan). Thay moi long do trung bing 2 long tring trung khi lam banh. Dung ngu c6c thay cho an trung trong bua sang. D6i tu siia nguyen kem sang siia 2% hoac tot han la sua gay. Sau 8 tuan, hay do lai lugng cholesterol. Mot s6 ngudi thiy ring, nhiing thay doi chl do an la du de dua muc cholesterol mau cua minh xuong quanh gia tri 150 mg/dl. Nhung nguai khac lai thay hg can thay doi toan dien han, dS c6 thi dat dugc muc tieu cua minh. Vai mot so it nguai, tham chi la tuan theo che do an Chay cung khong du lam giam nguang cholesterol xuong muc 150 mg/dl. May thay, tin tot la neu ban thuc hien che do an Chay va chuang trinh thay doi loi song toan dien, thi khi do nguy ca benh mach vanh cua ban se giam xuong thap, mac du lugng cholesterol cua ban khong dat dual 150 mg/dl. 85 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N , V i CO mot ty le sai s6 nhSt dinh trong do luorng cholesterol, nen hay chae ehSn la cholesterol cua ban duge lam a mot phong xet nghiem tin cay va neu c6 the thi lam nhilu l^n. V i du, mot phdng xet nghiem c6 th i do lugng cholesterol cua ban la 250 mg/dl, phong xet nghiem khac c6 t h i do la 275 mg/dl, trong khi do phong xet nghiem thu ba CO the cho ket qua 220 mg/dl. Cac phong xet nghiem a cac trung tam y t l Ian, cua cac truang dai hoc thuang cho ki t qua chinh xac nhat, dac biet la nhung phong xet nghiem da dugc chung nhan. Trong khi c6 nhieu khac biet giua cac phong xet nghiem, nhung do luang tuang d6i cua ciing mot phong kham thuang tin tuang dugc, nen hay chic chan la phong kham do phan tich tuang d6i chinh xac lugng cholesterol cua ban. Can biet rang, nong do cholesterol c6 xu huang tang 5-7 mg cao han trong nhung thang mua dong so vai nhiing thang miia he (khong tinh den khi hau nai ban sinh s6ng). Dinh lugng cholesterol chinh xac nhat khi ban nhin doi tu 12 din 14 gia, truac khi lay mau xet nghiem. Cach de nhat de thuc hien dieu nay la lay mau vao buoi sang, truac khi an sang. Tom lai, each Sn uong hieu qua nhat de phong ngua benh mach vanh la: r • Giam lugng cholesterol va chat beo bao hoa mot each hieu qua, de giu lugng cholesterol mau cua ban dual 150 mg/dl. 86 T^hap M Ui sSriff - <58){ ifiq)k SchSn^ (k^ bSnh khSn^ Idy • Hoac tuan theo che do an Chay va khong quan tam den muc cholesterol mau NIU lugng cholesterol cua ban cao han 150 mg/dl ma ban khong Sn theo chl do Chay, thi ban dang c6 kha nang phat trien benh tim mach. Nguy ca nay cao den muc nao thi cung khong th i do luang dugc, bai vi con c6 cac yl u to nguy CO tim mach khac nhu tu6i, huylt ap, til n sii gia dinh, muc do stress va dong thai phai xem ban c6 hut thuoc la hay khong, c6 thira can hay beo phi khong, c6 bi dai thao duang khong, la nam hay nil sau man kinh. NIU lugng cholesterol cua ban duy tri cao va ban khong sEn sang thay d6i chl do an mot each hieu qua, thi khi do c6 the ban phai xem xet den viec dung thuoc giam cholesterol mau, dac biet la khi ban da mSc benh mach vanh hoSc c6 cac yeu to nguy ca khac. Mac du thulc khong phai la su lira chon tot nhat, nhung con tot han la khong lam gi. Hay trao doi dieu thac mac nay vai bac si cua ban d l c6 them thong tin va dugc huang dan chi tiet. , HAN CHE MUOI r f s f Muoi khong phai la mot van de Ian doi vai sue khoe, nhung han chl an muoi se c6 Igi cho sue khoe. Mot vai cuon sach day nau Sn chuyen v l "sue khoe tim mach" da dua ra nhung cong thuc n4u an giam mu6i. Anh huang cua muoi din sue khoe chi la a ch6 muoi lam ban tang huylt ap. Khoang mot phkn tu nhiing nguai tang «7 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUAN G TUAN huyk ap la "nhay cam vai mu6i". NIU ban khong bi tang huyet ap, thi ban khong can phai giam nhieu lugng muoi an vao, trir khi ban bi suy tim hay benh than. Co the chung ta luon duy tri mot n6ng do muoi chinh xac, nen khi ban an nhieu mu6i, ca thk c6 xu huong giu nuac lai de hoa loang muoi, giij cho ndng do nay khong thay d6i. Trong mot he thong kin (la co the), nhirng chat khac deu can bang, thi khi ban tang tong lugng nuoc se lam cho ap luc tang len. Vi muoi gay giu nuoc, nen nguoi ta cho rang an mu6i se lam tang huylt ap. Tuy nhien, lugng mu6i va nuoc thua nay se bi thai ra khoi ca thk qua duoTig ti^t nieu, tru nhijng nguai bi suy tim sung huyet hoac suy than. Do do, neu bi tang huyet ap, ban nen c6 gang giam lugng muoi hap thu vao CO the de giiip giam huyet ap, dac biet khi ban la mot nguofi "nhay cam voi muoi". Mot bang chung gan day da chi ra rang, nhiing dang khac nhau cua muoi, vi du nhu natri bicarbonate (baking soda), monosodium glutamate... it gay anh huong den huyet ap, tham chi la ca voi nhirng nguai "nhay cam vai muoi". Nhu vay, mu6i, chu khong phai la natri, la thu pham chinh. Tuy nhien, monosodium glutamate hay MSG (my chinh) dugc su dung rgng rai a mot so nuoc Chau A nhu Trung Qu6c va Viet Nam, de tao them huong vi, nhung c6 the gay ra nhijng tac dgng xku khac. Bai le, trong khi my chinh khong CO anh huong len benh tim, nhung mot vai nghien cuu da chi ra rang, my chinh c6 thi c6 hai den sue khoe. ' - • 88 ' ''i' • • My chinh c6 thi gay ra "hoi chung nha hang Trung Quoc" v6i cac trieu chung thoang qua nhu h6i hop, do mo hoi, chong mat, dau dau a 15 den 25% nhung nguai sau khi an thiic an c6 chua my chinh. Cac nha nghien cuu con phat hien ra rSng, amino axit chua trong my chinh la glutamate c6 the gay nguy hilm cho bg nao khi hip thu qua nhilu. M6i nguy ca tiem an cua my chinh vai tre em da dugc vien din ra trong mot bao cao dang tren to The New England Journal of Medicine cua Liane Reif-Lehrer, truang Y Harvard. Tac gia da ghi nhan 3 truang hop tre so sinh va tre nho da bi dau dlu va non mua nang sau khi an thuc an c6 chua my chinh. Nhiing nghien cuu cua tiSn sT John Olney tai Dai hgc Washington va tiSn sT Dennis Choi cua Dai hgc Stanford cho rang my chinh gay ra nhung ton thuong a nao cua dgng vat. Tuy nhien, nhung nghien cuu khac chua khang dinh dieu nay. Mac du cac to chiic y te chua c6 dieu chinh gi ve my chinh, nhung toi nghl se la khon ngoan khi tranh hoac han chi dung my chinh, cho din khi c6 nhilu thong tin vl vdn dl nay han. HAN CHE SU DUNG CAC CHAT KICH THICH Mac du chung ta nghT rang caffeine cho chung ta them nang lugng, nhung thuc chat la no chi mugn nang lugng cua tuomg lai. Khi ban u6ng mot tach cafe, chat caffeine kich thich he th6ng thdn kinh giao cam vl phuang dien hoa hgc. Kit qua la, muc adrenalin va cac hormone gay cang thang khac nhanh chong tang len. ii^' ' .vjMr. 89 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUA N Nhung khong may la ban khong nhan dugc cai gi mien phi ca. Muc nSng lugmg cua ngay hom sau, tham chi con thap hon ca muc nSng lugng truoc khi ban uong cafe. Chuoi gay nghien nay gia tang rat manh vai cac tac nhan kich thich khac nhu nicotine, cocaine va amphetamine, va manh nhat la khi cocaine hoac methamphetamine dugc hut hoac tiem. Chinh vi dieu nay nen hau het nhung nguai nghien thu6c khong ngung su dung cocaine. Doi khi con nghien tra nen tram ly hoac ngu li bi ca vai ngay sau khi hut cocaine hoac methamphetamine, boi ho da bi "mugn" qua nhiSu nang lugng. Neu ban khong nghl minh da bi nghien cafe hoac thuoc la, chi can noi khong vai nhung thu nay trong vai ngay va xem xem ban cam th4y nhu the nao khi ca the ban bat dau buac vao qua trinh cai nghien. Do do, cac chat kich thich bi loai khoi cac che do an Chay vi 4 ly do: Thu nhdt, cac chat kich thich lam tang nguy ca mic benh mach vanh. Tuy nhien, moi lien quan giua cafe va benh mach vanh yeu han moi lien quan giua chat beo va cholesterol vai benh tim. Mot nghien cuu cua tien sT Andrea LaCroix a truang Y Johns Hopkins, bao cao nam 1986, cho thay nguai uong tu 5 tach cafe mot ngay bi tang kha nang xuat hien cac van de tim mach gap 2 den 3 Ian nguai khong uong cafe. Tuy nhien, nhting nghien cuu khac, nhu nghien cuu Framingham, da khong khSng 90 n:^ha^ M iSi shf - (S^f (jUjpSt phdn^ chSnf cdc bSnh khSn^ My dinh dieu nay. Nhung m6i lien quan giua hiit thuoc la vai benh mach vanh hoac giura cocaine hoac amphetamine vai benh mach vanh, thi khong con nghi ngo gi nua. Thu hai, caffeine va cac chit kich thich khac c6 the lam tang tan suat va muc do nang cua cac roi loan nhip tim. Dieu nay dung vai ca cac loai r6i loan nhip v6 hai, cung nhu nhung roi loan nhip nguy hiem, de dga den tinh mang. Thic ba, caffeine va cac chit kich thich khac lam tang s\ dap ung vai cang thing. Noi each khac, chung lam cho ban d6t chay nang lugng nhanh han. Sau khi trai qua giai doan cai nghien caffeine, ban se thiy nang lugng cua minh on dinh han va tinh tinh tra nen diSm dam han. That de dang duy tri su can bing ben trong, khi ban khong uong caffeine. Thu tu, CO thI chung ta se tra nen nhay cam vai nhiing anh huang cua caffeine (va cac chit kich thich khac) trong che do an Chay. Ngugc lai vai nhiing nguai hut thuoc la, ho se bat nhay cam vai nhung anh huang cua caffeine va cac chat kich thich khac. Cac nghien cuu da chung minh rang, nhijng nguai hut thuoc la cin gip doi lugng caffeine so vai nhung nguai khong hut thu6c, 6k dat dugc hieu qua tuang duang. Caffeine khong chi dugc tim thiy trong cafe ma con trong cay cola, socola va cac san pham khac lam tir cacao, cac loai tra thong thuang (nhung khong phai hau hit cac loai tra la) va a nhilu loai thu6c mua khong can ke dan (nhu thuoc an kieng va nhiSu thu6c khac). Cafe loai bo caffeine, tra va cac thiic 91 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUAN u6ng giai khat nhe dang phat triln manh, nhimg chung cung chua mot lugmg caffeine nhSt dinh. Ndu ban dang su dung cac d6 u6ng giai khat chua caffeine, ban mu6n bat dau chuyen sang loai thuc uong da loai bo caffeine, thi ban ciing nen cai dkn dan nhung loai thuc u6ng nay luon. Boi nhung loai tra thong thuong nhu Lipton, Earl Grey... cung khong chi chua caffeine ma con c6 theophylline va cac chit kich thich khac. Hau het nhtJng nguoi ngung uong cafe deu trai qua giai doan cai: ho cam thay met, suy nghi r6i boi, dau dau, bi tram cam nhe va cam giac thieu nang lugng. Tuy nhien, sau 3 den 4 ngay nhu vay, ban se cam thay mot cam giac binh yen mai. V i du khi thuc day vao buoi sang, ban se khong can mot tach cafe d l cam thay tinh tao. Quan trong hon, viec dot chay nang lugng se keo dai ra va ban khong con cam thay met vao cuoi ngay. ANITDlTOfNG An duang tinh chl lam cho lugng duong trong mau ban tang len nhanh chong. D I dieu hoa, tuyen tuy bat dau tang toe san xuk insulin de dua muc duong mau cua ban tro lai muc binh thuong. Khi lugng duong mau b5t dau giam, tuyen tuy se ngirng bai tiet insulin, nhung qua trinh nay khong kip nhanh, nen duong mau c6 thk giam thkp hon ca muc truoc khi tang. Khi dieu nay xay ra, ban c6 thk cam thay met, bun run chan tay, va mo hoi, kiet sue va muon an gi do cho do cam giac doi. Vong tuan hoan nay rat giong 92 vai vong gay nghien cua cac chit kich thich ma toi da mo ta a tren. Duang dan c6 trong tinh bgt dugc hap thu vao mau cham hon nhieu, nen muc nang lugng cua ban ciing dugc duy tri on dinh han. Tai Benh vien Royal d Bristol, Anh, cac nha khoa hoc da cho nhung nguai binh thuong su dung cac loai: tao nguyen ca qua, tao c6 nuac duang va nude ep tao, m6i thu chua lugng duang va carbohydrate nhu nhau. Nghien cuu nay phat hien ra 3 van de quan trgng va da dugc dang tren ta Lancet: 1. Nuac tao dugc hip thu nhanh han an tao nguyen ca qua 7 Ian va nhanh hon tao c6 nuac duang 4 Ian. 2. Cung cung cap mot lugng calo nhu nhau, nhung khi an tao nguyen ca qua cho cam giac no bung hon tao CO nuac duang, va tao c6 nuac dudng lai cho cam giac no bung han la nude ep tao. 3. Muc dudng mau cua nhirng ngudi tham gia nghien cufu tang nhu nhau sau khi dung 3 loai nay, nhung ngudi ta thiy c6 su giam dudng mau sau do manh han sau khi uong nude ep tao, it giam hon d nhimg ngudi an tao c6 nude dudng va khong he cd phan ung giam dudng mau d nhung ngudi an nguyen ca trai tao. Hien tugng tuang tu ciing thay d nhirng loai dudng dan CO dac khac nhu mat ong, xi ro ngo, dudng fructose, nude ep tao CO dac... Lgi ich duy nhit cua mat ong la ho trg he thong 93 PGS.TS.BS. NGUYEN QUANG TUAN uong giai khat nhe dang phat tri^n manh, nhung chung cung chua mot lugmg caffeine nhit dinh. NIU ban dang su dung cac do uong giai khat chua caffeine, ban muon bat dau chuyen sang loai thuc uong da loai bo caffeine, thi ban cung nen cai dan dan nhung loai thuc uong nay luon. Boi nhung loai tra thong thuong nhu Lipton, Earl Grey... cung khong chi chua caffeine ma con c6 theophylline va cac chat kich thich khac. Hau het nhung nguai ngung uong cafe deu trai qua giai doan cai: ho cam thay met, suy nghl roi bai, dau dau, bi tram cam nhe va cam giac thieu nang lugng. Tuy nhien, sau 3 den 4 ngay nhu vay, ban se cam thay mot cam giac binh yen mai. Vi du khi thuc day vao buoi sang, ban se khong can mot tach cafe de cam thay tinh tao. Quan trong hon, viec dot chay nang lugng se keo dai ra va ban khong con cam thay met vao cuoi ngay. ANITDirOfNG An duang tinh che lam cho lugng duang trong mau ban tang len nhanh chong. De dieu hoa, tuyen tuy bat dau tang toe san xuat insulin de dua mue duang mau eua ban tra lai muc binh thuong. Khi lugng duang mau hit dhu giam, tuyen tuy se ngung bai tilt insulin, nhung qua trinh nay khong kip nhanh, nen duofng mau c6 the giam thip ban ca muc truae khi tang. Khi dieu nay xay ra, ban c6 thk cam thay met, bun run chan tay, va mo hoi, kiet sue va muon an gi do cho da cam giac doi. Vong tuan hoan nay vh gi6ng 92 vdi vong gay nghien eua cac chat kich thich ma toi da mo ta a tren. Duang dan c6 trong tinh bgt dugc hap thu vao mau cham ban nhieu, nen muc nang lugng ciia ban cung dugc duy tri on dinh ban. Tai Benh vien Royal a Bristol, Anh, cac nha khoa hoe da cho nhung nguai binh thuong su dung cac loai: tao nguyen ca qua, tao c6 nuoe duang va nuac ep tao, moi thu chua lugng duang va carbohydrate nhu nhau. Nghien euu nay phat hien ra 3 van de quan trong va da dugc dang tren ta Lancet: 1. Nuac tao dugc hSp thu nhanh hom an tao nguyen ca qua 7 Ian va nhanh hon tao c6 nuac duang 4 Ian. 2. Cung cung cap mot lugng calo nhu nhau, nhung khi an tao nguyen ca qua cho cam giac no bung ban tao CO nuac duang, va tao c6 nuac duang lai cho cam giac no bung han la nuac ep tao. ,, , 3. Muc duang mau ciia nhu-ng nguai tham gia nghien euu tang nhu nhau sau khi dung 3 loai nay, nhung nguai ta thay c6 sir giam duang mau sau do manh hom sau khi uong nuac ep tao, it giam han a nhung nguai an tao c6 nude duang va khong he eo phan ung giam dudng mau a nhung nguai an nguyen ca trai tao. Hien tugng tuang tu cung thay d nhCrng loai duang dan CO dac khac nhu mat ong, xi ro ngo, duang fructose, nuac ep tao CO dac... Lgi ich duy nhat eua mat ong la h6 trg he thdng 93 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N lam am. Nhung n6u an qua nhieu mat ong ban se c6 cam giac bai non nao. Tuy nhien, vai duofng tinh luyen, tit ca cac dau hieu canh bao nay dku bi loai bo, nen ban c6 th6 an mot lugng duong lorn ma khong.hg thiy kho chiu. Duong c6 m6i lien quan rit yiu voi benh tim. Vin dh la, nhu da d6 cap d tren, duong thuong d6ng hanh vod ch4t beo trong cac loai banh nhu: banh ngot, banh nudng... Do do, che do an Chay cho phep su dung duong nhung khong khuyin khich. An duong con t6t hon an chk beo, nhung chi voi mot lugng gioi ban. Ban se khoe hon nlu giam an duong. Chi mot thay doi nho nhung c6 hieu qua v6 lau dai. UONG RlTQfU VtfA PHAI Thg con rucm thi sao? Mot vai nghien cuu da chi ra rSng, nguofi u6ng mot d8n hai c6c rucm (hoac Ion bia) m6i ngay c6 khuynh huong s6ng lau hon nhOng ngudi u6ng nhi8u hon hoac khong u6ng chut nao. ; ^,. Dua vao nhiing phat hien nay, mot so bac sT tham chi con khuyen benh nhan ciia minh bat dau uong rugu voi muc do "vua phai". Do moi nguofi dan tro nen nhay cam hon voi nhung anh huong ciia cac loai chk kich thich trong che do an Chay, nen hau bet deu giam muc uong rugu hoac ngung u6ng hoan toan. Mot benh nhan da noi: "T6i timg uSng rdt nhiiu ruou, va rdt thich uong ruau. Nhung tu khi cam thdy khoe horn khi thuc hien chi do an Chay, toi bdt ddu nhdn thdy rdng 94 minh khong con cam thdy khoe nhu the neu uong ruau, vgy nen toi da ho ruau ". Rugu khong bi loai ra khoi che do Sn Chay, nhung cung khong khuydn cao uong rugu hang ngay. I^i sao lai khong? Thu nhk, rugu gay doc true tiep len co tim. Theo thoi gian, rugu c6 the lam cho trai tim boat dgng khong hieu qua va gay ra benh co tim do rugu. Va rugu cung gay doc cho nhung he thdng co quan khac, dac biet la gan. Uong rugu nhiSu CO lien quan den xa gan, viem tuy, hoi chung rugu a bao thai, tang huylt ap, benh co tim, roi loan nhip tim va suy dinh duong. Uong it hon mot chen rugu moi ngay lam tang nguy C O chay mau nao gSp 2 \hn so voi nhung ngudi khong uong. Mot nghien cuu tren 87.526 nu y ta cho thay, phu nCr u6ng tu 3 den 9 chen rugu m6i tuan co nguy co chay mau nao tang gap 3,7 Ian nhiing ngudi khong uong. Thu hai, rugu la tac nhan chinh cua hau bet cac tai nan lao dgng va sinh boat. Khoang 50-80% cac truong hgp tu vong do tai nan giao thong la co lien quan den rugu. Thu ba, mac du rugu lam tSng lugng HDL trong mau (cholesterol t6t), nhung do chi la mot nua cau chuyen. Co hai loai HDL: HDL2 va HDL3. HDL2 giup bao ve chdng benh mach vanh con HDL3 thi khong, ma rugu thi l^i lam tangHDL3. Thu tu, rugu cung cap nhieu calo, nhung khong co chat dinh duong. 95 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUAN Thu nSm, mot nghien cuu tren 7.188 phu niJ tir 25 din 74 tu6i da phat hien rang, uong rugru mot each vira phai lam tang nguy CO ung thu vii tu 50% dkn 100%. Hau qua cua viec uong qua nhi§u ruoii Hau qua cua uong rugu tuy thuoc mot phan vao lugng ethanol dugc tieu thu trong m6i don vj trong lugng co thk. Muc rugu trong mau dugc bieu thi bang miligam hoac gam ethanol trong moi lit mau. NIU tinh tron thi cu 340 ml bia, 115 ml rugu vang tu nhien khong lam tang do hay 43 ml (mot ngum) do uong CO nong do chu4n la 80%, dhu xkp xi 10 g ethanol. Khoang 0,5 lit do uong c6 nong do chu4n la 80% chiia xap xi 160 g, va 1 lit rugu vang chua xap xi 80 g ethanol. Rugu bat dau dugc hip thu ngay tir niem mac mieng va thuc quan vai mot lugng nho, tu da day va ruot gia voi mot lugng vua phai, va rugu chii yeu dugc hap thu tu ruot non. Ty le hap thu se tang nhanh khi da day trong r6ng, khi khong CO cac protein, chat beo hoac chat bgt (nhiing chit nay gay tro ngai cho viec hap thu), khi khong c6 mat cac chat cung loai, khi c6 nong do ethanol vua phai (hip thu cue dai 6 nong do 20%), va khi c6 sir carbonat hoa (vi du nhu sam banh). Ethanol la chat c6 dien tich yeu nen dich chuyln d l dang qua mang cac te bao. Do do, khi vao mau n6ng do ethanol nhanh chong can bang giiJa mau va cac to chuc cua ca the. Ehtanol la tac nhan lam suy yeu he than kinh trung uong, gay 96 giam boat tinh cac noron. Ethanol dugc bai tiet true \xkp qua ph6i, nuac tieu, hoac mo hoi, con phan Ion dugc chuyen hoa thanh acetaldehyd trong gan. Cac anh hucmg dac trung cua chSt acetaldehyd hien chua dugc biSt dSy du, nhung voi nong dg thdp thi acetaldehyd c6 the gay kich thich va tang cuong ve mat tinh each hanh vi. Acetaldehyd tich tu nhieu d trong gan, nao, hoac cac to chuc khac trong ca the, thi c6 the gay hu hai cho cac CO quan nay. NhiJng anh huong v^ mat tinh each hanh vi va sinh ly cua rugu phu thuoc vao lil u lugng, ndng do ethanol trong huyet tuong, cac thuoc dung phoi hgp c6 tac dung cgng huang, hay khi CO cac benh ly khac phoi hgp va dap ung tiep xuc tu truoc do voi rugu. Nhilm doc rugu xay ra khi n6ng do ethanol t6i thilu trong mau la 80-100 mg/dl. Song nhung thay d6i vg tinh each hanh vi, ve tam than ve dep, va ve nhan thuc c6 the thay xuat hien a nhung muc do thip, chi tir 20-30 mg/dl (tue la tu 1-2 ngum rugu). Me met hoac ngu Hm di thay d nhieu nguoi c6 nong do ethanol gap 2 Ian muc nhiem doc, ke ca khi khong co mat nhung thuoc khac co tac dung cgng hucmg. Voi nong do ethanol d muc tu 300-400 mg/dl thi co the gay tu vong cho nguoi u6ng. Ethanol gay ra nhirng thay doi dong thai trong nhieu chdt din truyin thdn kinh va ciing lam tang tinh thim cua mang \k bao noron thdn kinh. Sau khi \\kp xuc nhiSu lAn vai rugu, CO th i phai bu trir bang ba each de dung nap dugc voi 97 PGS.TS.BS. NGUYEN QUANG TUAN lugng ethanol cao: Mot la, sau 1 d6n 2 tuan uong rugu m6i ngay gan c6 the phai tang ty le chuygn hoa ethanol len toi 30%, turc la c6 sir dung nap vh chuySn hoa. Sir dung nap nay se mh di nhanh chong sau khi ngirng uong rugu. Hai la, dung nap ti bao c6 thi xay ra qua nhung thay d6i phurc tap v6 hoa hoc thSn kinh va nhung thay d6i trong mang te bao, tuc la nhung dieu chinh c6 ihk gop phan vao su le thuoc cua CO the vai rugu. Ba la, ngay ca khi c6 sir tang hoat dong chuyin hoa ethanol cua gan va sir thich nghi cua cac naron than kinh nhu vay, thi cac ca quan khac trong ca thk vin tilp tuc phai hoc each thich nghi, de chiing c6 the hoat dong gan nhu binh thuofng, dual anh huang cua rugu (dung nap tap tinh). Mot khi te bao da thich nghi vai sir tiep xuc lau dai vai ethanol, thi nhiing thay doi ve cau true hoac ve hoa sinh c6 the khong tra lai binh thuang trong nhieu tuan. Do vay, trong khoang thai gian nay cac naron se can den ethanol de c6 the hoat dong dugc t6i uu. Tuc la nguai uong rugu da tra thanh nghien ve mat ca thi. Tinh trang nay khac vai sir le thugc tam ly, khi khong c6 rugu thi duang sir chi thdy kho chju v8 mat tam ly. Mot gam ethanol cho xdp xi 7,1 kcal nang lugng va mot cu rugu cho 70-100 kcal. Do do, khi u6ng tir 8-10 cu rugu mot ngay, c6 the cung cip cho ca the tren 1000 kcal, nhung lai khong c6 cac duang chit khac nhu cac chit khoang, cac protein va vitamin. ' 98 T^ha^ M iSi sSriff - <5&l (fv^ diphdn^ chSn^ cdc b^h kt^n^ nhiS Bit ky vitamin nao dugc hip thu qua rugt non, do van chuyen tich cue hoac dugc dur tru a gan deu c6 the bi thieu hut Of nguai nghien rugu, ke ca khi nguai nay dugc an uong day du. Nhung vitamin hay bi thiSu hut nhit la vitamin Bl, B3, B6, vitamin A va axit folic. Thieu hut vitamin se gay ra nhilu b?nh ly tram trong tren lam sang. Cac chat kali, mangesi, calci, kem va phospho c6 ham lugng thip trong mau la hau qua cua mot che do an khong diy du, khong khoa hgc va mat can bang kilm-toan (axit-base) khi uong qua nhieu rugu hoac khi cai rugu qua muc. Giam kali mau CO the dan den liet ca chu ky va mit phan xa. ThiSu hut mangesi c6 the gop phan gay cam giac u am va nhilng trieu chung than kinh khac. Giam calci mau c6 the gay chung co cung ca (tetani) va yeu ca, suy nhugc ca. Muc kem trong mau thap gop phan gay roi loan chuc nang tuyen sinh due, bieng Sn, lam kho lien vet thuang va thieu hut miln dich. Muc phosphat trong mau thap c6 the gop phan gay suy ca tim, roi loan chuc nang nao, suy nhugc ca the va roi loan chuc nang bach cau va tieu cau. Mot lieu du ngam ethanol doi vdi mot nguai khoe manh luc doi, CO the gay ha duang huyet nhat thai trong vong 6 den 36 gia, thu phat do nhijng hoat dong cap tap cua ethanol len qua trinh tan tao duang. Tac hai nay tra nen trim trgng han a nhiJng nguai c6 che do an ngheo nan hoac khi c6 benh ly gan tuy di kem. Kit qua la sir khong dung nap glucose c6 thS thiy ro cho tai khi ngung u6ng rugu tir 2-4 tuan. 99 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUA N Tac dong cua ethanol len cac co" quan trong cc the i H$ than kinh trung irang Ngoai nhiing tac dong manh len tinh each hanh vi, mot bu6i t6i qua chen c6 the din tai mot tinh trang thoang m4t tri nhd do rugru, tuc la mot giai doan quen het hoac mot phan nhimg gi xay ra trong khi uong rugu. Ngay ca chi sau vai ly rugu, thi chSt c6n ciing lam giam r4t manh thai gian qua do di vao giSc ngu, giup nguai ta dl ngii nhung c6 nhieu giac mo chSng lanh. Hau qua la ngu chap chon, thuc gi4c lien tuc, va kho ngu lai. U6ng rucm nhieu va keo dai gay ra benh than kinh ngoai vi d 5-15% nguai nghien ruou, c6 the la do thieu hut vitamin B1. Benh nhan thuang c6 trieu chung te cong tay chan 2 ben, dau nhoi day thSn kinh va di cam. Dieu tri bang each ngimg u6ng rugu va bo sung day du vitamin Bl . R6i loan gay mat tri nha dai dSng do rugu la ket qua cua thilu hut vitamin Bl 6f nhCmg nguai nhay cam. Nguai benh c6 bilu hien quen tram trong cac sir kien vh sau, khong c6 kha nang hoc nhiJng thu mai va c6 thI quen mot chut cac su kien vl truac, nhung vin c6 chi s6 thong minh vin binh thuong. .* Khoang 1% benh nhan nghien rugu c6 chi do dinh duang ngheo nan, keo dai den muc bi thoai hoa nao. Chup cat lap vi tinh (CT) hoac chup cgng huang tir (MRI) thay c6 hinh anh teo nao, nhung dich nao tuy binh thuang. Tang kich 100 thuac nao that va ranh nao a khoang 50% benh nhan nghien rugu man tinh. Nhung nhung thay doi nay c6 the dao ngugc dugc va c6 the trd v l binh thuang sau khi ngung uong rugu mot nam. Sa siit tri tue dai ding do rugu, mot ton thuang he thin kinh trung uong vTnh viln, c6 thI phat trien va chilm tai 20% benh nhan sa sut tri tue man tinh. Cuoi cung, cac roi loan ve tam than deu c6 the thay a nguofi uong qua nhieu rugu, nghien rugu nang hay khi cai rugu. NhiJng dau hieu nay gom tam trang bu6n chan qua muc, keo dai nhieu ngay den nhieu tuan a nguai nghien rugu nang. Su sg hai, lo lang cang thang trong giai doan cai rugu thuang dai dang nhieu thang sau khi ngung uong rugu, kem theo nhung ao thinh, ao thi... He da day mot , ,,„^^, , U6ng rugu nhilu, lien tuc c6 thI gay viem thuc quan do trao ngugc cac chat trong da day va viem da day c6 Xhk gay chay mau da day ruot. Cac tinh trang tren c6 the di kem vai cac dau hieu nhu chan an va dau bung. Nghien rugu nang man tinh, neu ket hgp vai non oe ra mat xanh mat vang c6 the gay rach doc niem mac a duang noi da day - thuc quan. Mac du nhieu van de da day ruot c6 the dao ngugc dugc, song 2 bien chung do nghien rugu man tinh la gian tinh mach thuc quan thu phat do xa gan va teo \k bao da day, thi khong thi dao ngugc dugc. 101 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N Ethanol c6 thI gay nhOtig ton thuong chay mau a ta trang va tieu chay thur phat do tang nhu dong mot non, giam hip thu nuac va chat dien giai. Chting nghien mgu man tinh c6 th^ gop phin gay tieu chay qua tac hai cua no len tuy. Nghien mgu thuong tien trien gay viem tuy cip hoac man tinh. Can Ethanol hdp thu tir mot non dugc dua true ti6p toi gan, tai day no trd thanh nhien lieu dugc ua dung. Nhung n6u tilp xiic nhieu Ian voi ethanol, thi c6 thk gay ra nhirng thay d6i nghiem trong hon ve chuc nang gan va din din din din nhiing thay doi khong the dao ngugc dugc nhu tich tu chit beo, viem gan do rugu va cuoi cung la xo gan. Tang nguy cff ung thu Ung thu la nguyen nhan quan trong thu 2 gay tu vong cho nguai nghien mgu sau cac benh tim mach. Nguai nghien rugu CO ty le bi ung thu cao gap 10 Ian nguai binh thuong. Hay gap nhat la ung thu thuc quan, tarn vi da day, gan, tuy, vii, cac ca quan vung dau va c6. tgio mdu Ethanol gay tac hai lau dai len hong ciu. Rugu lam thay doi manh viec san xuat ra cac te bao hong ciu va lam tang kich thuac hong cau, nhung phan Ian khong bi thilu mau. 102 N^u uong nhigu mgu lai kem theo thi€u hut axit folic, thi cung gay ra giam hong cau luai. Nghien mgu nang man tinh cung c6 the lam giam bach ciu, giam tinh hoa ung dong va sir dinh cua bach cau hat. Nhihig thay d6i nay gop phan lam tang nguy ca nhiem khuan va suy gan, d6ng thai c6 the lam tang nguy ca ung thu a nhilng nguai nghien mgu. Rugu cung c6 the gay tang bach ciu hat do nhiem doc. Nhieu nguai nghien mgu bi giam nhe so lugng tieu cau do f t \ t giam doi song tieu cau va anh huong den chuc nang cua tieu ciu. Cuang lach c6 the xay ra nhu mot bien chung cua xa gan. Rugu c6 the lam giam ket tap tieu cau va uc che giai phong thromboxan A2. Nhung bat thuong nay se trd lai binh thuong trong vong 1 tuin, sau khi ngung u6ng rugu. He tint mach U6ng mot lugng mgu vira phai vira c6 ca tac dung c6 hai Ian CO Igi doi vai nhiing nguai c6 tinh trang tim mach binh thuong va khong dung mot thu thu6c men nao khac. Ethanol lam giam sir co bop cua ca tim va gay gian mach ngoai vi, hau qua la lam giam nhe huyet ap. Do vay, co the phai bii tru bang each tang nhip tim, cung nhu hieu suat tim. Muc tieu thu oxy cua CO tim do tap thi due se cao hon sau khi uong rugu. Uong t6i da 1-2 cu rugu m6i ngay trong mot khoang thai gian dai, CO thi lam giam nguy ca tu vong do tim mach, do lam tSng 103 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N cholesterol c6 ty trong cao (HDL-C) hoac nhung thay doi trong cac CO che dong mau. Mac du ethanol Vihu thip gay giam nhe huylt ap tuc thai, song viec dung 3 hoac nhieu hon 3 cu rucm moi ngay se gay tang huyet ap le thuoc lieu dung. Kk qua la uong nhieu rugu la mot nhan to quan trong gop phSn lam tang huyet ap tir nhe d6n vira. Tuy nhien, huylt ap se tra \h binh thuang trong vong vai tuan sau khi ngung uong rugu. Nghien rugu nang man tinh c6 the gay benh co tim vai nhung trieu chung nhu loan nhip tim, gian cac buong tim, giam sue co bop ca tim va cuoi cung la suy tim. Co mot sir lien quan giiia nhurng bien chung mach mau nao va u6ng rugu, nhk la trong vong 24 gia sau khi uong nhieu rugu. Nhung r6i loan nhip nhi hay nhip that, nhat la nhip nhanh kich phat cung co the xay ra sau khi uong nhieu rugu a nhung nguai binh thuang-do la mot hoi chung dugc ggi la hoi chung "tim ngay nghi". Nhitng thay doi d he sinh due, tiet nieu, hogt dpng sinh due va phat trien thai nhi Vai lieu ethanol vua phai co the lam tang nang lire tinh due a nam giai. Song cung dong thai lam giam kha nang cuang cung. Ngay ca khi gan khong bi t6n thuang thi mot s6 dan ong nghien rugu man tinh cung da bi teo tinh hoan, kem theo cac roi loan 6f 6ng sinh tinh va tinh trung. Phu nij uong nhieu rugu co the bi v6 kinh, giam kich thuac bu6ng trung, gay say thai tu nhien hay tham chi la bi v6 104 sinh. Uong nhieu rugu khi mang thai co the gay hau qua nghiem trong trong giai doan phat trien thai nhi, nhu chung dSu nho kem cham chap vg tinh than, thay doi ve dien mao, khuyet tat cua cac vach ngan trong tim... Nhitng tdc hgi khdc cua rirffu Uong nhieu rugu co the gay benh ca do rugu cap tinh, dac trung la cac ca bi dau va sung len, tang men CK trong mau. Nhiing tac hai len he xuang gom thay doi chuyen hoa calci, vai tang nguy ca gay xuang va hoai tu dau xuang dui. Nhung thay doi ve mat ngi tiet, bao gom tang Cortisol, giam T3, T4 CO the dao ngugc dugc sau khi ngimg uong rugu. Lam dung riroii hoac le thuoc moii Uong rugu qua muc cQng co the gay ra cac benh ly lien quan den rugu a nhung nguai khong he nghien rugu. Viec xac dinh lam dung rugu hay le thuoc rugu phai dua tren ca so cac du kien thu thap dugc ve nhung kho khan lien quan den rugu, chu khong dua tren ca so lugng rugu va tan suat uong rugu cua nguai do, bai kho co the xac dinh dugc khi chi dua tren kieu uong rugu cua moi nguai va vi lugng rugu lien quan tai n6ng do ethanol cao trong mau lai khac nhau tuy theo tu6i tac, giai tinh, trong lugng, ty le phan tram lugng ma trong ca thS va viec ddng thai dung cac thu6c khac. Sir le thuoc vao rugu la nhung kho khan lien quan den nrgu ma nguai do gap phai: Khong kil m soat dugc viec dung 105 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N mgru; Mat nhiSu thai gian vao viec u6ng rugoi; Vi rugai ma bo bl ca nhung boat dong quan trong; Ti6p tuc uong mgu dii da CO nhung hau qua \Q sue khoe va tarn thSn. Cae bieu hi$n nay eo ihk xay ra 6 ea nam Ian nO gioi, thuoe moi tang lop xa hoi. Khi khong thay eo su le thuoe rugru, thi mot nguoi eo thi duge xac dinh la lam dung rugu neu bieu hien nhung van dh lap di lap lai lien quan toi rugu, khi eo bdt ky mot trong 4 win dh sau trong doi s6ng, do la: khong eo kha nang hoan thanh cae nhiem vu Ion, khong thich ling duge cae tinh huong ngau nhien nhu lai xe chang han, cae van de phap luat hoSe kho khan ve xa hoi hoac giiia cae ca nhan voi nhau. Nghien rugu la mot r6i loan do nhigu nguyen nhan, trong do CO su tuong tac giiJa eac nhan t6 sinh hoe va nhan to di truyen. Nguai nghien rugu eo tuoi thg trung binh giam 15 nam, do cae nguyen nhan dan den tu vong sam ngay cang tang nhu benh tim mach, ung thu, tai nan va tu tu. Khi da CO sir dung nap ve mat te bao vai ethanol, thi bat ky su giam bat dot nggt nao ve lugng ethanol u6ng vao cung CO the dan tai nhung trieu ehung cai rugu. Cae trieu chung nay bao g6m run tay, r6i loan chue nang ciia he thkn kinh tu chu nhu tang nhip tim, nhip tha, than nhiet, mat ngu, ac mgng, CO cam giac lo au, hoang sg, roi loan tieu hoa. Cae trieu ehung xuat hien 5-10 gia sau khi giam lugng ethanol uong vao. Do vay, benh nhan nghien rugu c6 thi thue giic vao bu6i sang v6i mot so dau hieu eua cai rugu. Cae dau hieu cai rugu gay kho chiu nhat vao ngay thu 2 hoSc 3, va cai thien vao ngay thur 4 hoac thu 5. Lo lang, mSt ngu va cae r6i loan chue nang tir chu nhe eo thi dai ding trong 6 thang. Do la ehung ngung rugu keo dai, c6 th6 gop phan lam nguai nghien eo khuynh huong quay tra lai vai chit edn. Lam the nao de cai dirffc rirgii Buae dau tien, quan trong nhat la can danh gia cac he ca quan xem c6 thi da bi t6n thuang hay ehua, bao g6m cac bilu hien eua suy gan, chay mau da day-rugt, roi loan nhjp tim, r6i loan dung nap duang mau va r6i loan chat dien giai. Buae thu hai la cung cap cho nguai cai rugu mot che do dinh duang day du va nghi ngai hoan toan. Nguai cai rugu phai duge uong cae loai vitamin nhom B, g6m 50 din 100 mg vitamin Bl m6i ngay, it nhit trong 1 tuin. Bude thu ba, e§n loai bo nhanh nhung tac hai din nao eiia ethanol. Nguai cai rugu ein dung thu6e dl ching b6n eh6n, kich dgng, hay khong ngu duge. Ngoai ra c6 thi dilu tri bSng each dieu chinh boat dgng nhu luyen thu gian, ng6i thiln, tap the due, tang boat dgng vui chai va cac boat dgng ton giao. Sau khi da phuc h6i, it nhdt 60% nhiing nguai nghien rugu tilp tuc bo rugu din hit dai. Khong c6 mot each duy nhdt nao duge cho la tot nhit dl phuc h6i cho nguai nghien rugu va cae lieu phap chi nham huong din h6 trg ehung. Do vay, viec 107 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N ap dung nhung lieu phap can thiep cang don gian, an toan va khong t6n kem cang tot. Bat ky lieu phap nao cung can duy tri toi thieu la 6 thang va tot nhat la trong 1 nam. BO SUNG ACID BEO OMEGA-3 Trong vong 10 nam qua, nguai ta ngay cang quan tarn nhieu den nhung anh huong c6 Igi cua axit beo omega-3, hay con goi la EPA hoac axit beo n-3. Nguai ta tin rang nhung chat nay giup bao ve thanh mach mau khoi cac tac dung c6 hai cua LDL-cholesterol. Nhu da noi a tren, LDL la loai cholesterol gay hai nhat. Khi LDL ket hop vai oxy (bi oxy hoa), no con tra nen nguy hiem hon. Mot che do an giau chat beo c6 khuynh huong thuc day su oxy hoa LDL. Acid beo omega-3 giup ngan chan qua trinh nay xay ra. Acid beo omega-3 ciing anh huong den cac tac nhan gay xa viJa. No giup ngan chan hinh thanh cac cue mau dong va sir co that dong mach vanh bang each lam giam san xuat thromboxane va tang tao ra prostacyclin va cac yeu to boat hoa plasminogen mo. No lam giam ve so lugng hoac su boat dong cua nhung chat khac dan din su xa vua, bao gom cac leukotriene, fibrinogen, cac yeu to boat hoa tieu cau, cac yeu to tang truong c6 ngu6n goc tieu cau, interleukin-1, yeu to hoai tii mo va cac chat c6 ten dang sg khac. Acid beo omega-3 con lam tang lugng EDRF, hay yeu to lam gian mach mau c6 nguon goc tu cac te bao noi mac. 108 n^^^k^ dfi iSi sSn^ - i Spt^n^ diSn^ cdc bSnh khSnff My n Mgt so nghien cuu cho thdy axit beo omega-3 c6 thS giup ngan ngua su phat trien tac nghen dong mach vanh. Acid beo omega-3 dugc tim thay nhieu trong dau ca, nhung ben canh do con c6 a ngia c6c, dau, tao biln va cac san pham cua dau nanh. Rau sam, mgt loai rau rdt ph6 bien trong cac mon sup va salad a Hy Lap, Li Bang va cac vung khac a Dia Trung Hai dac biet chua nhiSu axit beo omega-3. Trong chl do Phong ngira, an hai din ba biia ca mgt tuSn CO the chap nhan dugc neu lugng cholesterol mau cua ban thip. Nhung nghien cuu tren nguai va dong vat da chi ra rang axit beo omega-3 c6 the lam giam kha nang xay ra cac roi loan nhip tim gay chet nguai (rung that). Mgt nghien cuu mai day a Xu Wales, dugc dang tren ta Lancet cho thdy ty le tu vong giam khoang 29% a nhung nguai an 3 biia ca mgt tuan sau khi bi nhoi mau ca tim mac du ty le mac nhoi mau thi khong thay doi. . • NIU da bj benh mach vanh, ban nen thuc hien che do an Chay ma khong cSn an them bdt ky ca hay dau ca. Ban se nhan dugc du axit beo omega-3 ma ban can a trong che do an nay. Con nSu ban khong bi benh tim thi nen an ca hoac uong vien omega-3 de cung cap du axit beo omega-3 ban la uong thuoc dau ca. ai : n ' TANG CtTOfNG CHAT XO Ch4t xa la ph4n khong tieu boa dugc cua thuc vat, c6 trong hAu bet cac loai carbohydrate phuc. Chat xa dugc tim 109 PGS.TS.BS. NGUYEN QUANG TUAN th^y trong tat ca cac loai ngu coc, cac cay ho dau, hoa qua va rau. Cac loai thuc an tinh che bi iky di nhi6u chhi xo, vi du nhu gao trang c6 it chat xa hon gao nguyen hat boi phSn cam da bi loai bo di. Thuc an tirdong vat thi khong c6 chdt xo. Chat X0 trong thuc an c6 hai dang: dang hoa tan va dang khong hoa tan. Ch6 do Chay c6 nhiSu ca 2 dang nay. Chat xo dang khong hoa tan lam tang kh6i lugng phan va dac biet la lam giam thoi gian thuc an di chuyin trong ruot. Tang khoi luong phan se chiia dugc benh tao bon kinh nien cho nhieu nguoi va lam giam kha nang mac cac benh nhu tri, viem ruot thua, cac benh ciia tui thua va hoi chung ruot kich thich. Bai thuc an di chuyen trong co the nhanh, nen dai trang chi phoi nhiem voi cac chkt gay ung thu trong thoi gian ngan hon va day c6 thI la ly do lam ung thu dai trang it xay ra voi nhiing nguoi an nhiSu chat xo. Cam liia my la ngu6n chat xo khong hoa tan chinh. Chat xo hoa tan dudi dang gel lam giam sir hip thu cua mot s6 thuc an, bao g6m ca cholesterol. Cam ygn mach la loai duy nhat trong so cac chat xo hoa tan c6 thk lam giam lugng cholesterol mau. Nhung loai khac bao g6m cam lua gao, y6n mach xay, ca rot, pectin (chat keo trong trai cay chin), psyllium va guar gum (trong dau). Cac ch4t xo hoa tan ciing lam tang sir bai xukt cua cholesterol trong mat. Cac chat xo hoa tan cung lam giam sir hip thu carbohydrate, do do lugng duong mau dugc duy tri 6n dinh hon (do la ly do tai sao chl do an Chay cho phep nhtJng nguoi no tnac benh tieu duong, duori dir giam sat cua bac sT, c6 the giam ho5c ngimg tiem insulin). Trong mot nghien cuu thii vi, cac nha khoa hoc da phat hien ra rang nong do cholesterol giam mot each dang ke khi chung ta an nhung thuc an giong nhau, nhimg chia thanh nhijng bua an nho trong ngay, hom la an hai hoac ba bua an Ion, bat chudc nhung anh huong cua vi?c hSp thu cham carbohydrate qua chdt xo hoa tan. MQT SO DIEU BAN KHOAN Cau hoi 1: Trong chi do an Chay, toi c6 nhan du liromg calci khong? Toi co nen uSng them calci bo sung khong? Noi ngan ggn la ban se nhan du lugng calci trong che do Chay va u6ng b6 sung calci la dieu khong can thiet. 6 nhung nude, noi ma phan Ion mgi nguoi an theo mot chi do gin gi6ng voi chi do Chay, ty le mac benh loang xuong kha thSp. Loang xuong la benh gay ra boi sir huy xuong. N6ng do calci dugc co the dieu hoa rk than trong, nen t6ng lugng calci trong mau dugc giii trong mot bien do dao dgng rat hep. Sir thieu hut calci thuong do 2 yeu to: co qua it calci trong ch6 do an hoac la co qua nhieu calci bi dao thai qua nude tiSu. N8u CO bat ky mot nguyen nhan nao xay ra, thi khi do co thg bat dau giai phong calci ra khoi xuong, dk duy tri lugng calci hang dinh trong mau. Theo thoi gian, xuong trd nen bi khu khoang (giam lugng calci), dan dSn loang xuong. N^u PGS.TS.BS . NGUY£ N QUAN G TUA N xuong trd nen qua r6ng, chiing c6 the bi gay de dang hem, tham chi la vai cac hoat dong binh thuong hang ngay cung c6 thS gay ton thuong. Phu nO: sau man kinh dac biet d l bi t6n thuomg vi lugng estrogen cao truac khi man kinh giiip ho chong choi lai vai benh loang xuorng, nay da giam dang kk. Khi cac bac sT hieu dugc Igi ich bao ve cua estrogen, ho bat dau ke cho cac phu nil man kinh estrogen de giup phong benh loang xuong. Nhung that khong may, mac du estrogen thuc su giiip phong benh loang xuong, nhung no lai c6 thI lam tang nguy ca bj ung thu vu. Nguyen nhan thuc su gay loang xuong c6 the khong phai la do lugng calci hap thu qua thuc an khong du, ma la do c6 qua nhieu calci bi bai tiet ra nuoc tieu. Tham chi la ca calci bo sung cung khong du bu lai dugc lugng calci bi dao thai. Ngugc lai, a nhimg nguoi an chay, lugng calci bi dao thai rat it va do la ly do tai sao ty le bi loang xuong rat thap. Cho du lugng calci hap thu trong bira an cua hg thap hon so vai nhung nguai an thit. Tai truong Dai hgc Y khoa Texas, Dallas, cac nha khoa hoc tien hanh mot nghien cuu da dugc dang tren Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism nam 1988. Hg da so sanh su bai xuat nuac ti6u a nhung nguoi binh thuong dugc cho an hai che do khac nhau: mot che do an chi chua protein thuc vat va che do an chi chua protein dgng vat. Ca hai che do 112 an nay dSu c6 ciing tong lugng protein, natri, kali, calci, ph6t phatvamagie. Su bai xudt calci qua duang nuac tieu cao han 50% a nhung nguoi an che do chua protein dgng vat so vai nguai an chg do protein thuc vat. Cac tac gia da ket luan rang: mat kha nang bu tru su thai calci qua nuac tieu do protein dgng vat trong thuc an c6 the khil n cho hg mac benh loang xuong cung nhu la benh soi than. vj*, ; , ., ,, Trong mot bao cao khac dugc dang tren to American Journal of Clinical Nutrition, khi tien hanh nghien cuu tren 1.600 phu nil a vung tay nam Michigan, su dung phuong phap do do hap thu photon true tiep de danh gia mat do chat khoang trong xuong. NhiJng phu nij an chay trong it nhat 25 nam, chi mat 18% chat khoang xuong so vai nam 18 tuoi, trong khi do nhilng phu nir cung c6 nhirng dac diem tuang tu, ma an che do an dac trung ciia My thi mat den 35% lugng chat khoang trong xuong. Trong nghien cuu tren 6.500 nguoi Trung Quoc bai tien si Colin Campbell da trich dan a tren, ong phat hien ra rang, mac du nguoi Trung Quoc khong tieu thu cac san phan lam tu ba sua, ma hSu hit lugng calci cua hg la tu thuc vat, thi loang xuong cGng khong pho bien d Trung Quoc, tham chi a ca nhirng nguai chi tieu thu lugng calci bang mot nua so vai nguai My. Tien sT Campbell noi: "Trd treu la loang xuong CO xu huang xdy ra a nhung nuac tieu thu calci nhieu nhat va hdu hit calci nay din tic cac sdn phdm ba sua gidu * 113 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N protein ", va diSu nay khien cho ca the mat calci nhieu hom lugng hap thu dugc. Nhijmg nguai Sn chay hap thu nhieu calci trong thuc an hon la nhung nguoi an che do giau protein dong vat. Cung nhu vay, tap the due cung giup phong ngua benh loang xuong. An moi ngay mot coc siia khong beo hoac siia chua se cung cap them lugng calci, de giup dam bao chong lai benh loang xuong, ma khong lam tang lugng protein phai hap thu vao. Cau hoi 2: Ngoai ly do sire khoe thi con c6 ly do gi khdc nita de moi nguai nen chon bda an Chay? Con nguofi cang ngay cang quan tam hon den van de moi truong. Can khoang 10 kg ngii coc hoac dau nanh de san xuat 1 kg thit. Hon 80% ngo dugc trong la danh cho chan nuoi. Va mot phan ly do cua viec tan pha cac khu rung nhiet doi la de lay dat trong c6, dap ung nhu cau chan nuoi bo. Thuoc tru sau luu lai d tren cac san pham dgng vat nhieu hon nhieu tren cac thuc an thuc vat. Cung nhu vay, khang sinh dugc dung thuong quy cho cac loai vat nuoi va mot so y kien cho rang dieu nay c6 the lam tang sir khang thu6c cua vi khuan d nguoi va dgng vat. An rau thi re hon Sn thit. Cac san pham tir dgng vat thuong la nhiing thuc pham dit nhSt. Nhung nguoi khong c6 kha nSng chi tra phi cham soc sue khoe dit do, c6 th6 tim thiy Igi ich voi chg do Sn Chay re tiSn ma lai t6t cho sue khoe. ^ , 114 Cau hoi 3: The con cac vitamin? ThiSu s4t thuong thay d nhidu nguai Sn chay cung nhu khong an chay. Cac loai rau c6 la xanh dam, ngii coc dugc Cling CO sat va ngii c6c nguyen la nhiing nguon cung cap sSt phong phu tir thuc pham. Vitamin C giiip tang cuong sir hap thu sat tu thuc an. Mot so bang chung da chi ra rSng, vitamin A va vitamin E giup phong tranh sir oxy hoa LDL-cholesterol va do do giup phong ngira dugc benh mach vanh. Thieu vitamin B6 c6 the lam tang sir hinh thanh cac tSc nghen mach vanh. Nhu cau vitamin B12 la rat nho va c6 the cung cap qua sua khong beo hoac sua chua. Vitamin D c6 the dugc hap thu bang each phoi nang it phut hoac tang cuong an sua khong beo hoac sua chua. Mac du cac che do an Chay va Phong ngira cung cap day du vitamin, chat khoang cung nhu la sit, nhung cac ban nen uong them vien thuoc bo sung da vitamin c6 chua B12, sat va cac yeu to vi lugng khac m6i ngay. 115 PGS.TS.BS. NGUY]§N QUANG TUAN Chifcrng 3 CAI THUOC LA T^huoc la la nguyen nhan gay tu vong c6 the phong ngua dugfc dung hang dau tren the giai. Tinli trung binh, thuoc la gay ra 10% t6ng s6 ca tu vong tren toan thS giai, voi gan 5 trieu nguoi moi nam hoac cu 6,5 giay c6 mot ngudi tu vong do thu6c la. 50% nhiing ngudi hut thudng xuyen se hi chet vi thuoc la. Hien nay tren the gidi c6 1,3 ty ngudi hut thuoc, se cd 650 trieu ngudi hi chit vi thudc la. Dac biet cd tdi 325 trieu ngudi d do tuoi dang cd nhieu cdng hien cho xa hoi (35 den 69 tu6i). 84% nhung ngudi hut thudc tren toan thS gidi song d cac nude cd thu nhap thap hoac vua. Theo udc tinh, thuoc la gay ra 100 trieu ca tii vong trong the ky 20, nhung neu vdi xu hudng nhu hien nay thi se cd 1 ty ngudi bi chet vi thudc la trong the ky21 . Viet Nam la mot trong nhiing nude cd ty le hut thuoc la, thuoc lao cao nhat thI gidi. Udc tinh ty le hut thudc la d nam gidi la tren 49% va d phu nu la dudi 2%, nhung cd xu hudng ngay cang gia tang. Nguy hiem hon, ty le hiit thuoc la d ngudi tre (25-45 tudi) con cao hon, chiem 65%. Dong thdi ty le hut thudc la thu ddng d Viet Nam cung rdt cao, vdi 67,6% ngudi phoi nhiem vdi khdi thudc la tai nha va 49% tai noi lam viec. Ty le hut 116 thudc la thu ddng cao nhat la d cac quan ruou, ca phe, tra (92,6%), tiep den la cac nha hang (84,9%), trudng dai hoc (54,3%)... Thudc la la thu pham chinh gay ra cac benh khdng lay nhiem nhu tim mach, tang huylt ap, dai thao dudng, benh phdi tac nghen man tinh, ung thu... Viec hut thuoc la khdng chi anh hudng tieu cue den sue khde, ma cdn tao ganh nang cho xa hoi. Chi tinh rieng chi phi lien quan dSn ba can benh ung thu phdi, benh ddng mach vanh va benh phdi tac nghen man tinh do su dung thudc la d nude ta da chiem 20% ngan sach cua nganh y te nam 2005. Nhieu ngudi van cho rang thudc la chi la mot van de lien quan din sue khde, ma khdng nhan thuc dugc tac ddng tieu cue cua nd ddi vdi nen kinh xk va lam gia tang ddi ngheo. Tdng sd tien mua thudc la udc tinh la 8.213 ty ddng, tuong duomg vdi 2,4 trieu tan gao, du nudi 15,6 trieu dan (hon 1/6 dan sd cua nude ta) trong mot nam. Mac du thuc te cho thay thudc la la chat gay nghien, lam ban bi benh va chet sdm, nhung nicotine van la mot chat tuyet vdi. Nicotine giup binh tinh khi ban cam thay cang thing, giup hung phSn khi ban met mdi. Nd ciing cai thien tri nhd, giam met mdi, tang kha nang thich nghi vdi dau ddn, giam tram cam, tang cudng chuyen hda (gay giam can), giam cam giac ddi va cai thien kha nang the hien, kha nang tap trung va giai quyet cac van de. V i vay, khdng ngac nhien khi moi ngudi cam thay rit khd cai thudc la. , , Thuc vay, hut thudc la la mot hinh thuc nghien ca v l sinh ly va tam than, ciing nhu hut cocain hoac tiem heroin. Mot s6 117 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N nha khoa hoc con cho rSng, tham chi thuoc la con manh hon. Mot nghien cuu gan day dang tren tap chi Surgeon General cho rang nicotine con gay ton kem va chit choc hon ca heroin, cocain hay rugoi. Trong khi xnua, ban va su dung cocain hoac heroin la pham phap, thi thuoc la dugc phep c6 mat 6 khap mpinoi. Ban CO the bj nghien thuoc phien sau khi hut vai hoi thuoc ngan. Dieu it biet hon la sau khi hut chi vai dieu thuoc, ban da tro nen nghien nicotine. Co din hai phan ba thieu nien hut chi 2 di8u thu6c da tro thanh nhiing nguai hut thuoc thuong xuyen. Dieu thuoc la dau tien ciing giong nhu hoi thuoc phien dau tien hoac chich heroin Ian dau tien, thuong khiSn ban cam thay hoang so, chong mat, buon non va tham chi la non. Nhung neu lo di nhting canh bao nay va tiep tuc hut, ban se nhanh chong bi nghien, va khi dieu nay xay ra, viec ngung hut thuoc se khien ban thay kho chiu. r r •> f Khi ban hut thuoc, nicotine mat it thai gian de den nao hon so vai tiem heroin hoac cac thuoc khac qua duong tinh mach. Khi ban hit khoi thu6c la, nicotine din nao trong vong 6 giay, nhanh gap hai Ian so vai tiem heroin. Trong mot bai bao ghn day tren The New England Journal of Medicine, tien sT Neal Benowitz da viet: "Nhieu dac diem ciia su phu thuoc nicotine giong nhung dac diem dugc thay a nhung nguai phu thuoc vao cac thuoc gay nghien khac nhu heroin, cocaine va rugu. Hut thuoc la thi ti?n Igi va la each dugc xa hoi chap nhan dk nhan dugc hang tram lieu thuoc huang than m6i ngay (400 ISn rit thuoc la moi ngay vai mot nguai hut 2 bao)". Hut thu6c la la dang nghien nguy hiem nhat va pho biln nhdt tren thi gidi, tham chi con hon ca heroin. Hut thudc la nguyen nhan hang dau gay tu vong, nhung may man la c6 the phong tranh dugc. THAT KHO BO THU6C LA Boi nicotine qua dl d l gay nghifn nen that sir la qua kho dl bo hut thu6c. Thudc la da dugc tieu thu hang tram nam nay, a tat ca cac nuac tren thi giai va mgi nguai tra nen nghien nicotine a tat ca cac nuac nay. , , > Khi nguai hut thuoc c6 gang bo thuoc, ty le tai su dung rat cao, khoang 70% trong vong 3 thang. Ty le tai su dung nay cGng tuong ty nhu khi theo doi nhung nguai nghien heroin va rugu. Cac nghien cuu da chi ra rang hon 90% nhung nguai hut thuoc la mu6n cai, nhung cam thay rat kho de bo dugc. Phan Ian nhiing nguai nay da c6 gang bo mot hoac vai lan. Da c6 cau noi vui rang "Bo thuoc la that dS. Toi da bo rk nhilu 1^!" Tu bo nicotine khong dl chju chut nao. Khoang 80% nhung nguai muon bo thu6c la se trai qua hoi chung cai thu6c va cam giac them thudc ghe gam. Hoi chung cai bao g6m b6n ch6n, but rut, met moi, chong mat, dau dau, r6i loan da day rugt, tang khoang thuc trong giAc ngu, mk ty chu, boi r6i va kho tap trung. Chuyin hoa cham lai, do do nguai cai thu6c 119 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUA N thuong CO khuynh huong tSng can, mac du lugng thuc an h4p thu khong doi. Cac trieu chung cai vk sinh ly thuang diS doi nhit trong vong 24 den 48 gid sau dieu thuoc cuoi cung va giam dan ve cuong do trong vong 2 tuan. Tuy nhien, nhiing bilu hien vS tam thin c6 thk keo dai hom. Sir them mu6n dugc hut, dac biet la trong tinh trang cang thSng c6 the t6n tai dai dSng hang thang hoac tham chi hang nam. Mot so ngudi bo thudc la da CO ca nhung giac mo song dong rang ho dugc hut thuoc mot each ngon lanh sau khi bo. HUT THUOC VA BQ NAO Mot trong nhung dac tinh dang chu y cua nicotine la no c6 the anh huong den nhieu hormone cua nao bg. Nhung hormone nay, cung dugc ggi la cac chk dihu hoa nao bg, bao gom acetylcholine, norepinephrine, adrenalin, dopamine, beta endorphin va vasopressin. Nhung hoa chit cua nao nay khiln ban cam thay sang khoai va chung cung lien quan chat che den nhung cam xuc giong het nhu khi ban dugc tang thuong va khen nggi vay. BSng each thay d6i nhung hoa chk nay, nicotine giup nguofi hut thich nghi tot hon voi cac cang thing. Phan ung nhanh nhay cua nicotine va cac tac dung huong thin kinh khac cua no dac biet hieu qua trong viec giup con nguoi doi mat vai nhung doi hoi cua cugc s6ng hang ngay. Nhung nguoi hut thuoc hgc each diSu chinh lugng tieu thu nicotine mot each v6 thuc: hg hiit bao nhieu va cho bao lau 120 cho den khi hut dieu tiep theo, dk tang cuong nhijng anh huong tren mot each chgn Igc. Tuy vao lieu lugng, nicotine c6 thi khiln ban binh tinh hon hoac nang dong hon. Bang each do, nhijng nguoi hut thuoc c6 the dieu hoa cac hoa chat nao nay de giup hg sang khoai hon hoac thu gian hon. Hut nhanh va ngan (nhung lilu nho nicotine) c6 khuynh huong khuay dong chiic nang nao bg, giup con nguoi suy nghi va tap trung tot hon. Ngugc lai, hut dai va sau (lieu cao) khiln con nguoi thu gian hon. Noi each khac, nhung nguoi hut thuoc su dung thuoc la de giup dieu khien cam xuc cua minh. NICOTINE TAC DQNG NHU* THE NAO Doi khi chap nhan mot chut nguy hilm cung vui. H§u hit nhung nguoi hut thuoc biet rang thuoc la c6 thi gay nguy hiem, nhung hg thuong coi do nhu mot dang thoi quen, chap nhan nguy hiem, giong nhu la nhay du vay. Hg nhan thay rang, neu dieu xau xay ra thi do c6 the la tham hga, nhung neu may man, hg c6 the song den gia ma khong chiu mot tac dong CO hai nao. Nhung khong may, sir viec lai khong dien ra nhu vay. Moi dieu thuoc ma ban hut se tan pha sue khoe cua ban. Tham chi la neu sau nay ban khong bao gid bi benh tim hoac ung thu thi moi dieu thuoc la ban hut ciang lam anh huong den sue khoe cua ban. Va ngay bay gio, ban ciing c6 the cam nhan dugc sir khac biet. Ban c6 the tich cue hon trong viec cai 121 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N thu6c bang each chu y den nhftng anh huomg ng^n han hon la viec ban c6 thk mSc ung thu mot ngay nao do. Vay nhihig anh huong nay la gi? Hau het cac anh huong ciia nicotine phu thuoc va nhung tac dung true tiep cua no tren nao va he than kinh. Giong nhu su c5ng thSng vh tarn ly, nicotine kich thich he thkn kinh giao cam va lam co the san xuat cac hormone nhu adrenaline, thromboxane va giam prostacyclin. Nhu da de cap a tren, nhung thay d6i nay lam tang nhjp tim, tang huyk ap, mau de dong von va co that cac dong mach cua ca the. Khi ban hut thu6c: • Cac mach mau duoi da bi co that lai nen da dl nhan hon (do la mot trong nhung ly do nicotine hoac su cang thing khign ban trong gia hon). • Cac mach mau dSn tim cung bi co that. Dieu nay co the dan den dau nguc va nh6i mau ca tim. • Mach mau tai nao cung co that va co the gay dot quy. • Mach mau cua tay va chan cung co that va nhe nhat thi cung gay cam giac lanh tay va chan. Trong mot s6 truang hop, dac biet la a nhung nguai bj dai thao duang, no co thk din din hoai tii chi va phai cat bo. • Mach mau tai cac ca quan sinh due cung bi giam di. Mac du cac quang cao cua thuoc la thuang nhan manh rang, hut thudc la mai la ddng nam nhi, nhung thirc su thi Malboro lam cho dan ong bi hk lyc. Nhiing nghien 122 ^ cuu bai tien sT Irving Goldstein ciia Truang Y Boston da chi ra rang, gin hai phin ba so dan ong bat luc la co hut thu6c, gin gap doi ty le trong dan s6 chung. Ong cung nhan thay ring, su giam dong mau tai duang vat ty le thuan vai so lugng dieu thuoc la dugc hut. Nhimg nghien cuu khac cung chung minh ring mot trong b6n nguai hut thuoc co tuan hoan tai duang vat kem, so v6i chi CO 1 trong 12 nguai khong hut thuoc. • Ro rang rang nicotine lam giam vi giac, xuc giac va khuu giac, tuc la ca 3 ca quan cam giac quan trong nhat. Hut thuoc cung khong phai la mpt trai nghi?m khoai cam gi. • Phu nu hut thu6c thi co nguy ca bi v6 sinh cao gap 3 Ian. Ho tiSn nhanh din thai ky man kinh hon gin 2 nam so vai nguai khong hut thuoc. Vai dan ong, hut thuoc lam giam s6 lugng va kha nang di dong cua tinh trung. • Sau mot thai gian dai, nicotine pha huy cac lap ciia dong mach trong tim va trong toan bo ca the, gay ra cac cue nghen va giam lucmg mau luu thong. • Cung nhu stress man tinh, nicotine khien ca the san sinh ra qua nhieu Cortisol, lam uc che he thong mien djch cua ca thi va tang hinh thanh cac huyet kh6i gay tic nghen mach mau. • Nicotine lam tang nguy ca r6i loan nhip tim, tang nguy ca dot tu do tim. 123 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUAN • Ban hit mot lugng khoi doc, bao gom carbon monoxide, formaldehyde, acetone, vinyl chloride, hydrogen cyanide, hydrogen sulfide, ammonia va nhieu chat khac. Mo t s6 chat nay, gi6ng nhu polonium, tham chi con c6 dac tinh kich boat phong xa. Ngoai nhiing nguy ca lau dai gay ung thu, moi hoi rit thu6c la mang den cho ban 3 nguy ca: (1) Nhung khi nay kich thich phoi tiet nhieu dam ban. (2) Hut thuoc lam suy yeu he thong mien dich chdng lai sir tan cong ciia cac v i khuan va v i nit. (3) Nicotine lam te liet ca che lam sach tu nhien cua phoi, nen dom u dong va lam ban d l nhil m v i khuan hoac v i nit. Binh thuang, c6 hang ngan nhiing sgi long nho goi la long mao, chuyen dong tai lui khong ngung, boat dong nhu mot kieu "thang cu6n dam" de chuyen dofm trong ph6i tai hong va khi do ban c6 thg ho de tong dam ra ngoai. V i nicotine lam te liet nhirng long mao nay nen dam van l i dong trong phoi va tra thanh kho luu trir v i khuan va vi nit, giiip chiing an nap va sinh soi. Chi khi ban ngu, nhijng long mao nay mai "thiic day" va bat dau chong lai. Do la ly do tai sao hau bet nhiing nguai hiit thu6c thuang ho nhieu va c6 dam vao bu6i sang sau khi ngu day. Nhumg nhimg long mao nay khong the boat dong lien tuc 24 gia ma chi boat dong khoang 8 gia liic nguai hiit thuoc ngu. Chinh v i vay ma nguai hut thuoc thuang c6 hoi tha hoi, ho, kho tha man tinh va de met ban nhCrng nguai khong hiit thu6c. 124 T A C HAI CUA THUO C L A DO I V6 l SlTC KHO E Tat ca cac bSng chumg t u cac nghien cuu ddu cho thay hiit thuoc la lam tang ty le ma i mi c va t u vong do cac benh t i m mach. Tong ket nam 1990, qua 10 nghien cuu thuan tap theo doi 20 trieu lugt nguai/nam, cho thay nguy ca mac benh mach vanh a nguai but thuoc la cao ban ro ret so va i nguai khong but thuoc, nguy ca tuang doi t u vong do benh dong mach vanh tang gap 1,7 ISn. Hiit thudc ciing lam tang nguy ca dot quy them 1,5 Ian. , Theo thSng ke tai My , c6 han 350.000 nguai ch8t tre hang nam lien quan den thuoc la. Ngua i ta uac tinh c6 khoang 30 % cac truoTig bgp t u vong do benh mach vanh, hay 170.000 truang hop t u vong hang nam, la c6 lien quan den hiit thuoc. Nhiing nguai but it nh4t 1 bao 1 ngay thi c6 nguy CO t u vong do nhdi mau ca ti m g^p 2,5 l4n nhiing nguai khong hiit thu6c. Thuoc la lam tang cac nguy ca gay anh huang den sue khoe khac. V i du, tang cholesterol mau lam tang nguy ca mac benh tim a nhiing nguai hut thuoc cao ban nhieu so vai nguai khong hiit. Phu ni i uong thu6c tranh thai, dac biet la nhiing nguai tren 40 tuoi, thi c6 nguy ca dot quy hoac nh6i mau ca tim cao ban nl u ho but thuoc la. Phu ni i tren 40 tu6i, hiit thu6c la va uong thu6c tranh thai, thi c6 nguy ca tix vong cao gap 10 l4n nhiing phu nir chi uong thu6c tranh thai ma khong hiit thuoc. i , 125 PGS.TS.BS. NGUYEN QUANG TUAN Cung nhu vay, 125.000 ca tu vong mSi nSm, chiem khoang 30% tu vong do ung thu la vi hut thuoc. Khoang 80 d6n 85% s6 ca tu vong do ung thu phoi c6 lien quan true tiep din hut thu6c, ma ung thu ph6i la mot trong nhung loai ung thu kho di6u tri nhat. 60.000 truong hop tu vong do thu6c la khac la tu viem phe quan man tinh va khi phe thung. Hut thu6c cung lam tang dang k l nguy co dot quy, benh mach mau ngoai bien, loang xuong, tang nhan ap, ung thu vung mieng, thuc quan,' thanh quan, bang quang, tuy, da day, than va khung chau. Nhijng nguoi hut thu6c cQng mSc benh loet ong tieu hoa cao gap doi, c6 ty le bi hen, di ung, cac benh nuou (Igi), dau diu va ho nhieu hon. Nhung nguoi dai thao duong c6 hut thu6c thi nguy co bi biSn chung cao gap 8 Ian nguoi dai thao duong khong hut thuoc. Em be ciia cac ba me hut thuoc la bi nhe can luc sinh nhigu gip doi, do lam giam true ti6p sir phat triln cua bao thai. Cling nhu la ty le tre de ra bi dj tat va dot tu so sinh cung cao hon. Tre so sinh va tre nho cua nhung cSp bo me hut thuoc thuong bj nhilu dot viem phe quan va viem phoi hon. Mot di8u ngac nhien la, con cua cac cap bo me hut thuoc thi m5c cac benh phoi khi ho da truong thanh nhieu hon, tham chi la ngay ca khi ho khong hut thuoc. Va vg hoac chong ciia nhung nguoi hut thuoc ma khong hiit thuoc, cung phai doi mat vol nguy CO mic ung thu ph6i cao hon 25% so vol vg ho^c chong cua nhung nguoi khong hut thu6c (va nguoi do cung khong hut). • > • • ; 126 Mac cho nhung thong tin nay va tham chi nhung loi canh bao da dugc in tren moi bao thu6c la, nhung co khoang mot phSn ba nam gidi vin hut thudc. Con ban da sSn sang tir bo no chua? Hang nam, co rat nhieu nguoi bo thuoc la. Ban co thS la mot trong nhijng nguoi do. Co nhiSu each d6 bo thu6c, nhung trong so do co nhung each hieu qua hon. That kho de bo thuoc la, trir khi ban co thu gi khac thay th^ tot hon nicotine. Vi du, neu hut thuoc la giiip cho ban thu gian, thi khi bo thuoc ban se cam thay cang thing hon, trir khi la ban co nhung each khac dl kilm soat cang thing, dl khong phai nho vao nhung di6u thu6c nOa. Nghich ly la d cho nguoi ta de dang thay doi loi s6ng toan di?n hon la chi thay doi mot it. Luc diu, ban co thS noi "Bo thuoc la rat kho, lam sao ma anh co thi bao toi bo thu6c la, thuc hanh cac ky thuat kiem soat stress, tap th8 due, thay d6i che do an va con bo ca caffeine niia?" Nhung tao ra mot thay doi Ion, thuc su de hon la lam nhieu thay doi nho. Hay kiem chung mot so Igi ich cua hut thuoc va giai phap giup ban dat dugc di§u do bang each khac: • Hilt thuoc giup toi gidm can. Nhiing nguoi hut thu6c la thuong nhe can hon nhung nguoi khong hut thu6c, boi nicotine lam tang chuyen hoa cua co thS, do do calo dugc d6t nhanh hon. Ciang nhu vay, nicotine lam giam sir ngon mieng nen nguoi hut thuoc co xu huong an it hon nhung nguoi khong hiit. Chi do an Chay 127 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUA N cung CO the giiip ban giam can va giup ban tranh khoi thuoc la. Chd do an Chay cho phep ban an mot luong Ion thuc an nhumg lai tieu thu it calo hon, do do ban CO ihk an hit cur khinao ban doi. Chuyen hoa cua ban Cling se tang khi thuc hien che do an Chay, ma khong can dung nicotine. • Hiit thuSc Id giup toi tap trung tot han vd cdi thien khd ndng the hien cua toi. Hay thien va tap cac ky thuat kiem soat stress, tham chi hieu qua con kha quan hon ca nicotine. Nicotine d l dang giiip ban tap trung va chuyen tam vao viec hoan thanh cac nhiem vu ma khong hk bi sao nhang. Tuy nhien, kha nang tap trung nhof thien ciing giong nhu la kha nang tap trung nhd nicotine. • Hiit thuoc giiip toi kiem sodt can gidn dit vd su chong doi. Theo mot bao cao bai cac nha nghien cmi ve hut thudc cua Anh la Heather Ashton va Rob Stepney, nicotine c6 th^ lam giam sir hung phan cua he thong limbic cua nao, tuc la phan nao c6 lien quan den sir tuc gian. Thien va cac ky thuat kiem soat stress hoat dong, \h mat nao do la giong nhau. Nhieu nguai da ngoi thien hang ngay va noi rang: "Toi da timg khd kiem che vd de dang noi xung len, nhung bdy gia can ndng gidn da giam han. Tinh hinh khong thay doi, nhung toi c6 thi kiim sodt duac su phan img cua minh moi khi cdu gidn ". 128 • Hut thuoc giup toi cdm thdy kiem sodt duac cuoc sSng ciia minh han. Thuc t8 la nguai hut thuoc la c6 the di6u hoa lugng nicotine vai tram Ian mot ngay, de thoa man cam xuc cua minh. Nhung hut thuoc, thuc sir chi cho ban ao giac ve sir ki^m soat, bai hiu hit nhiing nguai hut thuoc lai cam thay rat kho khan trong viec ki6m soat tiep tuc hay khong tiep tuc hut thuoc. Ngugc lai, thay doi loi song toan dien mang den cho ban mot su kiem soat thuc sir ve sue khoe va cuoc song cua minh. • Hut thuoc giup toi kiem sodt can dau cd ve the chdt Idn tinh thdn. Cac nghien cuu da chung minh ring, hut thuoc thuc sir lam giam sir nhan thuc cua nguai hut thuoc ve ca noi dau the chSt iSn tinh thSn. Mot dilu quan trong la tra nen nhan thuc dugc ve noi dau, dii la the chat hay tinh than, c6 the la buac dau tien tiln toi viec kiem soat cuoc song cua chiing ta. V i du nhu thien cho phep ban tra nen nhan thuc ro han ve n6i dau, cGng de chiu dung n6i dau tot han va su dung no nhu la mot chat xuc tac de han gan. • Hilt thuoc giup toi thu gidn vd doi mat vai cdng thdng. Co nhieu each khac nhau de thu gian va kiem soat stress ma khong can dung den thuoc la. Dieu quan trong han la nhung each tiep can nay c6 the giup ban hieu nhung nguyen nhan ca ban cua stress, ma khong phai dung thuoc la de vuat qua chung. 129 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N • ThuSc Id Id ban toi. NhiSu nguoi hut thuoc tir khi con nien thieu, voi mong muon la duac ban be chap nhan minh. Mot trong nhung benh nhan da tam sir nhu sau: "Khi bo thuoc Id, nhung trieu chung cai ve thuc the khong manh bang nhung trieu chung ve tinh than. Truac day, toi c6 the tin tuang vdo thuoc Id, no luon a ben toi khi toi cdn, md dieu ndy khong phdi luc ndo cUng dung vai ban be toi. Thuoc Id khong bao gia lam toi that vong. Khi toi hut 1 bao thuoc mot ngdy, toi c6 20 nguai ban a ben toi sudt cd ngdy moi khi toi c6 don. Toi cdm thdy nhu Id thuoc Id yeu toi, giong nhu mot nguai phu nu trong mot moi quan he tinh cdm. Toi biet rang nhu the la sai, nhung it nhdt mot mSi quan he sai trdi cdn tot han Id phdi a mot minh vd cd dan. Toi da ngung hut thuoc Id nhieu thdng, du ddi de cdc trieu chung nghien ve the chat mat di, nhung dgc biet moi khi cd dan, a mot minh thi toi Igi thdy bdn than minh huang ve dieu thuoc. Nhung khi bat dau hut Igi, toi cdm thdy rdt xdu ho vd long tu trong khien toi day diet han. No nhu mot vong ludn quan: nhan cdch yeu khien toi hut thuoc, cdn hut thuoc khien toi cdm thdy bdn thdn minh toi te. Khi bo thuoc, luc ddu toi cdm thdy rdt co dan, khoc thuang cho su ra di cua mot nguai bgn. Nhung sau mot thai gian, toi nhan thdy thuoc Id chi Id nhung nguai bgn toi. No Idm ra ve nhu giup toi, nhung thuc ra Id dang giet toi. Da Id 130 nhung nguai bgn tot thi phdi cung cd sire khde, chic khong phdi la tdn phd sice khde cua toi". ^ Mot ISn nua, ro rang ring cam giac c6 dcm, tra troi c6 ihk dan den nhung hanh vi tan pha sue khoe nhu hut thuoc la. Xay dung, phat trien va duy tri nhiing moi quan he c6 y nghla va c6 nhirng ngudi ban chan thanh la sir ho trgr c6 hieu qua doi voi nguai dang hoac c6 y dinh bo thuoc la. Di6u nay c6 the giup chung ta trai nghiem sue manh han gin cac cam xuc tam ly, han la nhilng anh huang c6 hai cua viee hut thuoc. Nhieu nguai noi rang, hiit thuoc la la each ho ngimg hoac che dau cam xiic cua minh, ke ca vai chinh ban than minh va vai nhung nguai khac. Khi ho ngung hut thuoc, nhung cam xiic nay lai n6i len. DiSu nay c6 the la ca hoi cho su truang thanh va biSn d6i, nhung luc dau c6 ve rat dang sg, trir khi ban nhan dugc su ho trg va huang dan. , Doi khi no la mot vong luan quan: mot nguai cam thay c6 dan vai nhan each ylu va kho kiem soat dugc ban than, hut thudc la tra nen rit hdp din bai no giup dong chat cac cam xuc t6i te va tao ra nhiJng ao giac ve sir kiem soat. Khong may la khi mot nguai quylt dinh bo thuoc, anh ta se nhan ra rang chinh thu6c la kiSm soat cuoc dai minh, nen nhung cam xiic ve su bat lire va v6 dung cua minh tra nen manh me. Thuoc la lai CO thS gi^t chit nhung cam xuc nay va vong luan quan lai tiSp diln. , , 131 PGS.TS.BS. NGUYEN QUANG TUAN L OI ICH NGAN HAN CUA VIEC BO THUOC LA Nhung n6 lire dk thiic dky nguai hut bo thu6c thuong tap trung vao nhOng nguy ca lau dai ve sue khoe cua thuoc la nhu benh tim, ung thu... Nhung hay d6i mat voi no. La mot nguai thong minh, ban c6 the nhan thuc ro ve nhOng nguy ca lau dai nlu ban hut thu6c. Ban se thiy de bo thuoc han neu ban nhic nha ban than ve nhOng Igi ich ngan han cua viec bo thuoc la: • Thuc 5n se c6 huang vi ngon hem. • Ban se c6 hai tha thom tho han, thay vi c6 hai tha c6 mui cua mot cai gat tan. • NSu ban la nam giai, chuc nang sinh ly thuong se dugc cai thien. Ngoai nhimg tac hai lau dai cua hut thuoc ve su bat lire da noi a tren, hut thu6c c6 nhung anh huomg ngay tuc thi \k sir dap ung tinh due. Tien sT Mitchell Edson, mot nha tilt nieu a Washington D.C da nghien cuu 20 nguai dan ong bat lire c6 nghien thuoc la nang. Binh thuong nam giai thuong cucmg cung vai Ian trong khi ngu, nhung nhung nguai dan ong nay khong nhu vay. Di6u do cho ihky vin dh nay la thuc thk chu khong phai la tam ly. Sau tukn sau khi bo thu6c, bay trong s6 20 nguai dan ong nay da c6 lai sir cuong cung ve dem nhu binh thuong. , i • Neu ban da m^c benh tim, bo thuoc la se lam giam tan so va mue do cua nhOng can dau ngire, thuong la ngay 132 lap tuc. Va vai nhung nguai bi hoac khong bi benh tim, bo thuoc la se cai thien sir thon tha, sir kien nhan va choi the thao gioi han. • Xa hoi ngay cang it chAp nhan thuoc la. GSn day, hut thuoc bi cam a cac noi cong cgng, dac biet la trong cac benh vien. HSu hit cac ca quan, doanh nghiep diu cdm hut trong khu vuc lam viec va con so nay con dang tang len. Nhieu thanh pho da cam hut thu6c a noi cong cong va trong cac nha hang. N8u ban bo thu6c, ban se khong phai len lut vao cac phong ve sinh nhu mot ke nghien xi ke. • Ban con tiet kiem tiln nua. Gia thu6e la da tSng gap doi, do do chi phi dk hut thu6c se con tang nhilu han. • Ban se it bi nhiem khuan va cam lanh han. • Kieu ho man tinh cua ban c6 thI se biln mat. LOI iCH LAU DAI CUA VIEC BO THUOC Ngoai nhiJng Igi ich truae mat cua viec cai thu6c la, thi dudi day chi la mot vai nhiing Igi ich lau dai: • Sau khi bo thu6c 5 nam, mot nguai da timg hut thuoc C O nguy ca tu vong do ung thu phoi giam 60% so vai ngudi tiep tuc hut thuoc la. • 15 nam sau bo thu6c, nguai do c6 nguy mSc ung thu phoi tuong duang nhu nguai khong hut thu6e. 133 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N • Chi 1 nam sau khi bo thu6c, nguy co tix vong do nh6i mau C O tim d mot nguai nam gioi da timg hut thuoc giam 50%. • 10 nam sau bo thudc, nhung ngudi dan ong da timg hut thu6c CO ty le tu vong do benh tim tucmg tir nhu ngudi khong hut thu6c. Nhung mot nghien cuu gin day cua tiSn sT Lynn Rosengerg cho thiy, nhung nguai phu nu sau khi bo thuoc la It nhat 3 nam, c6 ty le tu vong do benh tim mach bang voi nhiJng nguai khong hut thuoc. BO THUOC NHir THE NAO Vao bu6i chiSu sau gia hoc, mot cau be gay go chay nhu bay dSn bang thong bao ciia truang dat trong phong tap thi due. Tim cau dap thinh thich khi cham chu doc danh sach dang dan tren bang. Nhung ten cau khong c6 trong danh sach ky. Giic ma duge la thanh vien doi bong r6 cua truang da khong thanh hien thuc. Cau doc di doc lai, nhung su that la ten cau khong c6 a dky. Cau da khong dugc chon... Vay ma, chinh cai ngay hom ky da bit dau cho sir thay d6i hoan toan cuoc dai cau. Su6t mot nam sau do, bat kk nSng hay mua, cau vSn chSm ehi tap tu b6n din sau tieng moi ngay trong mot cong vien gkn nha. Co khi cau tap ca dem duai anh trang, tung buac, tung buac hoan thien nhung dong tac va ky thuat cua minh. 134 Ket qua that ngoai sue tuang tugmg, ngay nSm sau cau da duge chon vao dgi tuyin cua truang, va cai ten Michael Jordan sau nay da tra thanh huy6n thoai trong lang bong ro th8 giai. Bai hoe chung ta rut ra dugc tu cau ehuyen cua Michael Jordan la: "Thanh cong hay th4t bai ngay hom nay khong nam a nhung kho khan chung ta gap phai, ma la a each chung ta duomg dau vai chung nhu the nao". Jordan hoan toan da c6 the suy sup, that vong hay buong xuoi vai thit bai ban dau. Tham ehi anh da c6 the tir bo giac ma tra thanh van dgng vien bong ro ehuyen nghiep cua minh. Nhung khong, anh da ehgn con duang hanh dgng: ti^p tuc luyen tap cham ehi, tiep tuc thu sue. Su that la chung ta se manh me hem khi vugt qua nghich canh. V i vay, n8u chiing ta chon thai do tich cue khi doi dien vai kho khan, chung ta se hoan toan kiem soat dugc euge dai minh. Va cau ehuyen bo thu6c la cung tuang tu nhu vay. Hau het mgi nguai tu bo thuoc la mot each dan doe, ma khong tham gia vao mot ehuomg trinh ho trg hay tu van bo thuoc nao. Yeu to rieng le quan trgng nhat de nguai ta co the f > \ bo thuoc la thanh cong la niem tin va sir tu tin rang hg co the lam dugc. Va ban hoan toan co thg lam dugc. Nhung khong CO sir thay d6i nao nhanh chong mot each th§n ky. Dimg co cai khi ban chua sSn sang. Hay lam theo each rieng cua ban va trong thai gian cua rieng minh. 135 PGS.TS.BS . NGUYE N QUAN G TUA N Cai thu6c la la ca mot qua trinh chu khong phai la mot su kien nhit thai. Chuong trinh cai rugoa huong din nguoi nghien kieng rugoi mot Ian 1 ngay, nhumg nhung nguoi hut thu6c bat dku qua trinh cai vai l4n mot gid. Do thirc su la mot thach thuc. ahu hk moi nguoi du c6 gSng bo thudc, nhung thuong khong the lam dugc ngay tir \hn dku tien. Trong mot nghien cuu voi 1.000 nguoi c6 gSng bo thu6c, chi c6 172 nguofi thanh cong a lan dau tien. 53 nguoi nua thanh cong o \kn bo thu 2, va 48 nguofi nua thanh cong o ihn c6 gSng thu 3 va tiep tuc sau do. Trong t4t ca 1.000 nguoi, c6 387 nguoi hut cu6i cung cung cai dugc, nhung c6 nguai tham chi bo den hon 7 \a.n moi thanh cong. Dim nay cung khong c6 gi la la, chung ta da tung bi nga nhi6u Im truoc khi biet each di hoac di xe dap day thoi. Bo thu6c la khong chi don thuln la sue manh eua y chi, ma no la vSn dh doi hoi phai thuc hanh nhigu ky nang khac nhau. Duoi day la mot so ggi y cho ban: - Mua mot goi g6m cac tam thiep nho va vilt cac ly do ma ban bo thuoc len tung tam, xem lai chung moi khi ban cam thky them hut thu6c. - Hay len Ijch bo thudc la vao luc ma ban khong bi cang thang nhieu. - Hay coi minh la mot nguoi khong hut thu6c. • ' ' - Bit cu khi nao ban hut thu6c, hay ghi lai va ghi ra hk cu suy nghi nao cua ban luc do. 136 - De nhieu loai hoa qua tuoi gin tim voi de an khi can. - Tranh caffeine. Nghien cuu cho thay caffeine lam tang su them nicotine. - Tranh uong rugoi. Nguoi ta thuong ket hop uong rugu voi hut thu6c, hon niia u6ng rugu ciing lam giam sy tu chu. - Hay giu rang ban sach se vao ngay ma ban bo thu6c. Hay chai rang vai Ian mot ngay. - Hay tam nude am nhieu Ian. - Di mat-xa. . • ' - Yeu cau cac ban minh ung ho chu khong phan xet. Hay canh bao ho ring ban c6 the hay cau kinh va cue cSn, dac biet la trong vai tuan dau tien. Hay cho ho nhiing ggi y dac biet ve nhung dieu ho c6 the lam (hoac khong the) de ho trg cho ban. Dac biet la yeu cau hg khong dugc hut thu6c quanh ban hoac moi ban thuoc la hoac lam suy yeu y chi cua ban. - Tim mot ngudi cung bo thudc vdi ban. Hay giiip do Ian nhau. Hay ggi nhau khi ban cam thay mudn hut trd lai. - Hay doc mgi thu c6 the ve tac hai cua thudc la va each ma nhung ngudi khac da bd thudc thanh cdng. - Hay vut gat tan va cac vat dung de hut thudc. - Dibgdai. - Mang xe di lau dgn. Hay lau rua gat tan va de day bang nhung cai tam hoac hoa. * * 137 PGS.TS.BS. NGUYEN QUANG TUAN - Hay don (hoSc thue don) nha cua, bao g6m cac tham, ga va do g6 de trong nha khong con bi am mui khoi thu6c la. - Giat va ui qukn ao sach se cho hk bi am mui thu6c la. - N6u ban thiy minh hut thu6c tro lai, dung mSng mo ban than minh la "y^u du6i" hoac "v6 dung". Ti6n sT Ferguson da vilt, "Trugt chan mot hoac hai \m tren con duong di tai thanh cong, khong bign ban thanh mot ke thk bai. Sir that bai thuc sir la khi ban tu bo c6 ging de cai thuoc". • Hay de y den nhtlng dieu ma hut thuoc gay ra cho CUQC s6ng ciia ban. • Hay d l y dSn each ma nhung nguofi khong hut thuoc phan ung vai nhting tinh hu6ng cua ho va each ma ban phan ling khi nghien thu6c. • Hut het mot dieu thuoc la truac guang. Ban cam thay the nao trong khi lam dieu nay. • Hay hoi nguai truac day tung hut thu6c ring ho th4y bo thuoc CO ich Igi gi? • Hay ngoi a khoang hoac trong nha hang hay a phong khach san danh cho nguai khong hut thuoc. • Hay tu cam nhan va viet lai rang sue khoe eiia ban dang cai thien va ban cam thiy khoe han nhu th6 nao sau mot tuan dau tien cai thuoc. r • = • NIU CO thS duge, hay di du Hch hoac di nghi cu6i tuSn thuangxuyen. • Sau khi da bo thuoc duge it nhat vai thang, hay giiip da nhung nguai khae bo thu6c. • Hay luon giu ban tay ban rgn de khong c6 cam giac bi thira khi khong cam dieu thuoc. • Nho mot gigt nuae toi dual lu5i khi ban cam thay mu6n hut. • Hay nghe nhae. • Trong vong vai tuan sau khi bo thuoc, tranh tu tap a cho CO nguofi hut thuoc va uong rugu. C AC LIE U PHAP HO TRQf CAI THU6 C L A Mac dii 70% so nguai hut thuoc noi rang hg quan tam den v i n d l cai thu6c, nhung chi 10-20% c6 ke hoach cai thu6c trong nhimg thang tai. Khoang 45% nhimg nguai hut thu6c se c6 ging cai thu6c trong nam tai. Giup da nhimg nguai nghien thu6c la cai duge thuoc vTnh viln la mot bien phap huu hieu nhSt d l phong ngira ung thu, cung nhu cac can benh khae do thu6c la gay ra. Ben canh su quyet tam cua nguai cai thu6c thi nhimg lai khuyen cua bac sT va cac bien phap h6 trg cai thuoc cGng dong vai tro het sue quan trong. Nhimg khuyin cao gan day nh4n manh ring, cac bac sT nen dong vien t4t ca nhimg nguai mu6n cai thu6c la su dung cac thu6c hd trg cQng nhu cac lieu phap tam ly. ,, Hien nay, c6 5 loai thu6c hd trg cai thude la thuang duge su dung bao g6m bupropion, keo nicotine, nicotine dang khi 139 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUA N dung, nicotine dang sit mui va milng dan nicotine cho thiy c6 hieu qua tuomg tir nhau va kha an toan. Cac thu6c nay lam tang gip doi ty le cai thanh cong thuoc la va c6 duoi 5% nguai su dung phai ngirng dieu tri vi tac dung phu. Hien nay c6 khoang 1/3 s6 nguai c6 y dinh cai thuoc la da sCr dung cac thuoc h6 trg. Viec tham gia vao cac nhom thay d6i hanh vi va su dung cac thu6c ho trg da lam tang dang kk ty le cai thuoc thanh cong. Thong thuang, nguofi muon cai thuoc se tu chgn nhung phuang phap dieu tri ma hg cho la c6 hieu qua nh4t. Nhung nguai cai thu6c c6 cac trieu chung phu thuoc vao nicotine hay cac trieu chung ve roi loan tam ly mot each trSm trong nen su dung cac thu6c va/hoac cac lieu phap tam ly ho trg. Dong vien nguoi hut cai thuoc t , Uku hk cac bac sT khi tilp xuc vai nguofi hut thuoc deu dgng vien hg thu cai thu6c la, vi dieu quan tam hang dau ciia cac thay thuoc la lam cai thien tinh trang sue khoe cua benh nhan. Tuy nhien, kho c6 the khuyen nhiing nguai hut thuoc nhung chua eo trieu chung de dga ngay lap tuc den tinh mang cai thuoc la. Thuc te cho thay, hut thuoc la nguyen nhan gay tu vong cho khoang 50% nhiing nguofi dang hut va hku hk cac benh lien quan den thuoc la deu eo the dao ngugc dugc. Mot tu vong sam eo thk phong tranh khi 2 nguai hut thu6e dugc thay thu6c thuyet phuc va giup da bo thuoc. Do vay, m6i thay thuoc chi can khuyen khich 10 nguai cai thuoc trong 140 mot nam se phong tranh dugc 5 truang hgp tu vong sam. Day la hieu qua khong toi, khi chi dkw tu c6 vai giof de tu van. Truac day, 90-95% nguai hut cai thuoc theo each rieng eua hg. Tuy nhien, tu khi cac chit thay thi nhu keo hay miSng dan nicotine va cac bien phap diSu tri khong nicotine ra dai, da C O khoang 1/3 so nguai su dung cac thu6c ho trg khi hg c6 gang cai thuoc. Thuc te cho thay, hau het nguai hut thuoc su dung phuang phap cai tung buac. Truac tien hg tu cai theo each cua hg mot vai Mn. Sau do, hg c6 thi nha den tu vSn va cac thuoc ho trg khong ke dan. Roi hg eo the tham gia cac nhom dieu tr} hay can den sir ke dan cua bac sT de cai dugc thuoc la. • Khi nguofi hut eo gSng cai thu6e, sir tai nghien xuit hien rat nhanh chong. Vai nhung nguai eo gang cai thu6e theo each rieng cua hg, chi 1/2 thanh cong trong 2 ngay, 1/3 cai dugc trong 1 tuan. Noi chung, tu cai thuoc c6 ty le thanh cong rit thip, khoang 5-10%. Mae du cac s6 lieu thdng ke c6 ve dang thdt vgng, nhung hau het nhiing nguai hut thuoc da thu cai tu 5 dgn 7 Idn truac khi thanh cong. Do vay, cac bac sT cSn hieu rang vai tro cua hg khong c6 gia tri ho trg nhieu lam vai mot lan c6 gang cai thudc, ma quan trgng la phai giup da nguai hiit qua vai ISn c6 gang, truac khi bo thuoc thanh cong. Cac bac si cin dgng vien va luon nhae nha nguai hut eo gang cai thu6c, viec dua ra cac lieu phap dieu tri khong phai la each duy nhat giup nguai hut cai dugc thuoc, nhung c6 the cung thuc day nguai hut c6 gang cai thuoc. 141 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUAN Lifu phap nicotine thay the Sur dung keo hay miSng dan nicotine lam tSng gip doi ty le cai thuoc thanh cong, ma khong c6 tac dung phu gi dang kL Cac nha nghien cuu deu thong nhat la nicotine khong phai la chat gay ra ung thu, va nicotine tir cac thu6c dieu tri thay the nay cung khong gay ra cac benh ly tim mach. Boi vi nicotine trong cac mieng dan hay keo vao trong mau rat cham va c6 n6ng do thkp hon rk nhi^u so vai viec hut thu6c la, chung cung khong tao ra khi CO va cac chat gay ung thu khac. Tuy nhien, nhung nguai c6 benh tim mach, loet da day, tang huylt ap chua kilm soat dugc, nen tham khao y kien bac sT trudc khi su dung cac san pham nay, boi vi hg can dugc theo doi sat hon. Tac hai cua viec hut thuoc trong thai ky mang thai do nicotine, CO va nhOng chk khac nhu th6 nao thi vin chua ro. Nhumg CO dieu ro rang la, bao thai se chiu anh huang cua nicotine it han rat nhieu vai keo hay miSng dan, so vai viec hiit thuoc. Do vay, keo hay mieng dan nicotine nen can nhac su dung cho nhung phu nu mang thai muon cai thuoc, nhung that bai vai cac lieu phap khong su dung nicotine. Khong nen su dung keo hay milng dan nicotine vai cac san pham c6 nicotine khac. Tuy nhien, ba nghien cuu da cho thay viec ket hgp mieng dan nicotine vai 2 mg keo nicotine (4 den 8 vien keo/ngay trong giai doan them thu6c) lam tang ty le thanh cong 6 d%n 7% so vai su dung mot san pham dan doc, ma khong lam tang tac dung phu. Do vay, nhung nguai 142 cai CO the su dung mieng dan phoi hgp them vdi keo nicotine trong tinh huong them hut thudc nhi8u trong khi cai thuoc. C i c thuoc ho trg- cai thuoc la khong chura nicotine Nhieu nguai muon cai thuoc la bSng cac thuoc khong chua nicotine, va nhieu nguai da that bai khi c6 gang cai thuoc vai cac lieu phap dieu tri thay the voi nicotine. Cac thu6c ho trg cai thuoc la khong nicotine cung cap them sir lira chgn cho ban, dong thai cung lam tang r5 r^t ty If cai thanh cong thuoc la. : v Bupropion La thuoc chong tram cam, lam tang gap doi ty le cai thanh cong thu6c la. Thu6c dugc ke dan va su dung dual sir huang dan cua bac sT. Nen su dung loai phong thich cham vai lieu 300 mg/ngay va bat dau su dung 1 tuan truac khi r ngung hut thuoc. ..f. • , Tac dung phu thuang gap nhit ciia bupropion la kho mieng va mk ngu. Tac dung phu nay dugc giam thilu khi su dung dang thu6c phong thich cham, li^u tir 300 mg/ngay tra xu6ng, va khong su dung cho nhilng nguai c6 tien sir chan an, u6ng nhi6u rugu hoac chdn thuang so nao. Clonidine Clonidine, mot thu6c dung trong dilu tri tang huyet ap, cung dugc su dung dS giup cai nghien heroin va cac chat 143 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUA N gay nghien khac, nha lam giam sir them muon ve mat thk chit vao nhOrig thu nay. Nhiing nghien cuu gan day da phat hien ra rSng, clonidine cung giup lam giam sir them mu6n mat thk chk vai nicotine va nhung trieu chung cua hoi chung cai nicotine. Clonidine dugc san xuat duoi dang "mieng dan" tren da trong vai ngay, de thuoc se dugc hap thu dan dan qua da. Nhting mieng dan nay, dugc san xuat duoi ten thuong mai la Catapres-TTS voi cac lieu lugng khac nhau tu #1 (0,1 mg clonidine mot ngay) toi #4 (0,4 mg clonidine mot ngay). Clonidine chi ban theo don va nen c6 sir giam sat cua bac sT. Hay tiep can bat dau voi mieng dan #2 trir khi ban gay hoac CO huy^t ap duoi 100/70 mmHg (hku hk mgi nguoi thay miSng dan #1 khong du manh de dat dugc hieu qua nhu mong dgi). V i cm phai m4t 3 din 4 ngay dk clonidine dat dugc n6ng do CO tac dung dugc ly, nen ban c6 the bat dau ngung hut thu6c d ngay thu 4. Mac d4u moi mieng dan dugc cho la keo dai tac dung trong 1 tukn, nhung lieu thuoc c6 xu huong giam dan sau 5 ngay. Do do, ban c6 the can phai dan mieng dan moi moi 5 ngay trong vong 3 den 4 tuan. Giong nhu nhiing thuoc khac, clonidine ciing c6 nhiing tac dung phu. Tac dung phu thuong gap nhat la buon ngu va kho mieng. Tac dung an than nay c6 the nhe voi mot so nguoi nhung voi nhting nguoi khac, day c6 the la mot van de. Mot so nguofi noi rang hg c6 cam giac hoi "ngd ngan". Tac dung an than thuong dat dgn dinh vao ngay thu 3 din ngay thu 4 va 144 giam khi nguoi ta da quen voi clonidine. Lil u thu6c c6 thS giam neu cac tac dung phu con nhieu. Nguoi dung clonidine nen tranh uong rugu va khong nen lai xe hoac lam viec voi may moc nlu cam thay met. Huylt ap va nhip tim cua nhung nguoi nay nen dugc theo doi it nhSt 1 ISn/tuan. Neu huyet ap xuong qua thap, neu ban th4y nhuc dSu, hoac ban thSy dau ngirc tang len thi hay ngimg su dung clonidine. Khoang 10% nguoi su dung se bj viem da tilp xuc d vi tri dan. Neu dieu nay xay ra, hay boi kem c6 corticoid hoac ngimg su dung thuoc. Mac dii clonidine c6 the giiip giam sir them mu6n v8 thirc the, nhung no khong phai la lieu phap dilu tri thSn ky va no khong thang dugc nhirng them mu6n v l tarn ly. Tuy nhien, voi mot so nguoi, day c6 the la mot bien phap phu trg dS giup cai dugc thu6c la. Varenicline (Champix) ra t Varenicline dugc chi dinh trong cai nghien thuoc la va chi dugc su dung theo don cua bac sT. Cac nghien cuu cho thay varenicline lien kit voi thu the tbkn kinh acetylcholine nicotinic 42 va kich thich boat dgng cua thu the, nhung d muc thap hon so voi nicotine. Nicotine canh tranh cung vi tri lien ket d thu the 42 nAchR voi varenicline, vi tri ma varenicline CO ai lire cao hon. Chinh vi vay, varenicline c6 thi ngan chan mot each hieu qua nicotine boat boa hoan toan cac thu thi 42 va he vien giira dopamine, co che than kinh lam cung c6 va 145 PGS.TS.BS. NGUYEN QUANG TUAN gay cam giac thoa man khi hut thu6c. Varenicline c6 tinh chon loc cao va lien ket hieu qua vai cac thu thg nay hon nicotinic. Hieu qua cua varenicline trong cai nghien thuoc la la lam giam cac hoi chung them thu6c va hoi chung cai thu6c. Trong khi do, su giam cac tac dung lam ciing c6 va gay cam giac thoa man ciia viec hut thu6c la t4t ylu, do ngan can nicotine lien k6t vai cac thu thi nay. Thuoc dugc hdp thu gin nhu hoan toan sau khi uong. N6ng do cue dai trong huygt tuong ciia varenicline dat dugc trong vong 3-4 gio sau khi u6ng. Tinh sinh kha dung trong ca thS cao va khong bi anh huong bai thiic an hoac thai di6m u6ng thuoc trong ngay. Varenicline bi chuyin hoa t6i thilu (< 10%), vai 92% dugc thai qua nuac tilu dual dang khong d6i. Thai gian ban thai cua varenicline vao khoang 24 gia. Khong CO sir khac nhau v8 dugc dgng hoc cua varenicline giua cac do tuoi, chung tgc, giai tinh, tinh trang hiit thu6c hoSc dung cung vai cac thu6c khac. Do khong chuyin hoa qua gan dang ke nen dugc dgng hgc cua varenicline khong bi anh huong a nhung nguai suy gan. Dugc dgng hgc cua varenicline cung khong thay d6i a nguai suy than nhe. Tuy nhien, nhiing nguai suy than muc do vira din nang, thi n6ng do varenicline trong huy6t tuong tang 1,5 din 2,1 \an. Tren nhung d6i tugng bi benh than giai doan cuoi, varenicline se dugc loai bo hieu qua bang chay than nhan tao chu ky. Hieu qua cua varenicline trong cai nghien thuoc la da dugc chung minh qua 3 thu nghiem lam sang vai nhung 146 nguai nghien thudc la man tinh (> 10 dilu/ngay). Hai thu nghiem lam sang dugc thilt kl tuang tu nhau nhSm so sanh hieu qua cua varenicline (1 mg x 2 l&i/ngay), bupropion loai phong thich cham (150 mg x 2 lin/ngay) va gia dugc trong cai nghien thudc la. Nghien cuu keo dai 52 tuSn, trong do c6 12 tuan dugc dieu tri, sau do la giai doan khong dung thudc keo dai 40 tuan. Tat ca cac benh nhan deu dugc giao due ve viec cai nghien thuoc la va dugc tu van cai nghien trong 10 phut vao m6i ISn tham kham hang tu4n. Cac benh nhan dinh truac ngay ngung hut thuoc va uong thu6c truac ngay nay 1 tuSn. Nghien cuu cho thay varenicline uu viet hon bupropion va gia dugc. Sau giai doan 40 tuin khong dieu tri, kit qua quan trgng nhat cua ca hai nghien cuu la ty le cai thudc lien tuc d tu4n 52 (dugc xac dinh la ty le tat ca cac ddi tugng dugc diSu tri da khdng hiit thudc nua, tham chi chi mot hoi thuoc tir tuan thu 9 den tuan thu 52) d nhdm varenicline cao gip 1,5 l4n nhdm bupropion va gip 3 lin nhdm gia dugc. Ty le bd thuoc dugc 4 tuan lien tiep d nhdm varenicline cao gap 2 Ian nhdm bupropion va gap 4 Ian nhdm gia dugc. Su them thudc va hdi chung cai thudc giam ro ret d cac benh nhan dugc dung nglu nhien varenicline so vdi gia dugc. Varenicline cung lam giam ro ret cac tac dung cung cd cua viec hut thudc la, ma cac tac dung nay cd the keo dai vTnh viln hanh vi hut thudc, d nhtlng benh nhan van hut thudc trong khi dieu trj. Nghien cuu thu 3 danh gia Igi ich cua viec su dung them lieu phap varenicline keo dai 12 tuan trong viec duy tri kit 147 PGS.TS.BS. NGUYfiN QUANG TUA N qua cai thu6c. Cac benh nhan trong nghien cuu nay (n = 1.927) duac diSu tri bSng varenicline trong 12 tuan. Nhiing benh nhan da ngimg hut thuoc thanh cong a tuan 12 dugc chon ngau nhien d l dihu tri them bang varenicline (1 mg x 2 ISn/ngay) hoac gia dugc trong 12 tuan va tiep tuc theo doi tai tuan thu 52. Nghien cuu cho thay Igi ich ro ret cua viec dung them mot lieu trinh dieu tri vai varenicline (1 mg x 2 lan/ngay trong 12 tuan) trong viec duy tri ket qua cai nghien thuoc la so vai gia dugc. Ty le duy tri sir cai nghien thuoc a tuan thu 24, sau khi dugc dieu tri them 12 tuan, cao gap 2,5 Ian so vai nhom gia dugc. Tinh uu viet cua varenicline so vai gia dugc trong vi?c duy tri su cai thu6c dugc giu cho dSn tuan 52. Thuoc varenicline (Champix) dugc trinh bay dual dang vien nen bao phim hinh con nhgng. Vien ham lugng 0,5 mg c6 mau tring va mau xanh nhat cho ham lugng 1 mg. Ban nen dinh truac ngay ngung hut thuoc va bat dau dung varenicline 1 mg x 2 lan/ngay truac thai diem do 1 tuan. Sau 1 tuan, lieu dung dugc dieu chinh nhu sau: 1-3 ngay dau 0,5 mg X 1 lan/ngay; ngay 4-7 uong 0,5 mg x 2 lan/ngay; tir ngay thu 8 den cuoi dgt dieu tri 1 mg x 2 lan/ngay. Ban nen dieu tri bang varenicline trong 12 tuan. Vai nhilng nguai da cai thuoc thanh cong vao cuoi tuan thu 12 thi nen dung them 1 dgt dieu tn cung c6 bang varenicline 12 tuan nua vai lieu 1 mg x 2 lan/ngay. Neu khong thanh cong trong trong su6t 12 tuan cua lieu trinh ban dku hoac ban tai hut 148 i:^krp M iSi sSn^' <56i tptpk f^idn^ chSn^ c """