🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Ta Bên Người Người Tỏa Sáng Trong Ta Ebooks Nhóm Zalo ... ,,.• ? .... ? HOI DONG CHI D�O XUAT BAN SACH XA, PHU'iJNG, THI TRAN TABENNGU'dI " ? ,II NGU'dl TOA SANG TRONGTA QU6c Vh NHA xuAT BAN NHAXUATBAN VANHQC ta bªn ng−êi ng−êi táa s¸ng trong ta Héi ®ång chØ ®¹o xuÊt b¶n Chñ tÞch Héi ®ång PGS.TS. NguyÔn ThÕ Kû Phã Chñ tÞch Héi ®ång TS. HoμNG phong hμ Thμnh viªn trÇn quèc d©n ts. nguyÔn ®øc tμi ts. NguyÔn an tiªm nguyÔn vò thanh h¶o nhiÒu t¸c gi¶ ta bªn ng−êi ng−êi táa s¸ng trong ta nhμ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia - sù thËt Hμ Néi - 2015 Nhμ xuÊt b¶n v¨n häc Lêi nhμ xuÊt b¶n N¨m 1911, tõ BÕn c¶ng Nhμ Rång, chμng thanh niªn trÎ tuæi NguyÔn TÊt Thμnh ra ®i t×m ®−êng cøu n−íc, cøu d©n téc tho¸t khái ¸ch x©m l−îc, ¸p bøc, lÇm than. KÓ tõ ®ã, cuéc ®êi cña Ng−êi g¾n liÒn víi vËn mÖnh d©n téc, mçi nghÜ suy cña Ng−êi ®Òu h−íng vÒ Tæ quèc, ®ång bμo. Trän ®êi cèng hiÕn cho c¸ch m¹ng, ë Ng−êi héi tô nh÷ng phÈm chÊt cao quý, vÜ ®¹i nhÊt cña mét nhμ c¸ch m¹ng thiªn tμi vμ mét t×nh yªu th−¬ng bao la, v« bê bÕn cña vÞ l·nh tô kÝnh yªu cña d©n téc. Trªn chÆng ®−êng b«n ba n−íc ngoμi kÐo dμi 30 n¨m, B¸c ®· ®Õn rÊt nhiÒu n−íc ë ch©u ¢u, ch©u Mü, ch©u Phi vμ lμm ®ñ thø nghÒ ®Ó kiÕm sèng, tõ thñy thñ, båi bμn ®Õn thî söa ¶nh… Hμnh tr×nh gian khæ ®ßi hái nghÞ lùc vμ trÝ tuÖ phi th−êng ®· ®−a Ng−êi ®Õn víi con ®−êng ch©n lý - con ®−êng c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc, giμnh tù do cho nh©n d©n. Trong nh÷ng ngμy ho¹t ®éng kh¸ng chiÕn gian lao vμ c¶ khi ®· trë thμnh Chñ tÞch n−íc, Ng−êi lu«n “n©ng niu tÊt c¶ chØ quªn m×nh”, t×nh yªu th−¬ng cña Ng−êi s−ëi Êm mäi t©m hån ng−êi d©n ViÖt Nam. B¸c quan t©m, ch¨m lo ®Õn b÷a c¬m, chç ë, thuèc men, ®êi sèng tinh thÇn cña ng−êi chiÕn sÜ. B¸c ®Æc biÖt dμnh sù quan t©m, yªu th−¬ng ®èi víi c¸c em thiÕu nhi - thÕ hÖ t−¬ng lai cña n−íc nhμ. Kh«ng chØ 5 nh©n d©n ViÖt Nam mμ ng−êi d©n, b¹n bÌ quèc tÕ còng ®−îc ®ãn nhËn t×nh yªu th−¬ng cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh. Mçi ng−êi cã dÞp ®−îc tiÕp xóc víi B¸c ®Òu gi÷ l¹i nh÷ng kû niÖm xóc ®éng vÒ tÊm lßng cao c¶, trμn ®Çy t×nh yªu cña Ng−êi. §· 45 n¨m tr«i qua kÓ tõ ngμy “B¸c ®· lªn ®−êng theo tæ tiªn”, Ng−êi vÉn lu«n ®−îc c¶ thÕ giíi t«n kÝnh, ng−ìng väng vμ ngîi ca. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· ®i vμo lÞch sö nh©n lo¹i lμ mét biÓu t−îng ngêi s¸ng cña chñ nghÜa nh©n v¨n, chÝnh nghÜa vμ hßa b×nh, mét ng−êi céng s¶n hμi hßa gi÷a yªu n−íc vμ quèc tÕ, anh hïng d©n téc vμ danh nh©n v¨n hãa, ph−¬ng §«ng vμ ph−¬ng T©y. Nh»m l−u l¹i nh÷ng trang viÕt vÒ cuéc ®êi, con ng−êi cña B¸c, ®¸p øng yªu cÇu trang bÞ s¸ch cho c¬ së x·, ph−êng, thÞ trÊn, Nhμ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt vμ Nhμ xuÊt b¶n V¨n häc phèi hîp xuÊt b¶n cuèn s¸ch Ta bªn Ng−êi, Ng−êi táa s¸ng trong ta. Cuèn s¸ch tËp hîp nh÷ng c©u chuyÖn xóc ®éng, nh÷ng ký øc vÒ B¸c kÝnh yªu qua nh÷ng n¨m th¸ng ho¹t ®éng c¸ch m¹ng trong n−íc vμ ë n−íc ngoμi. Tiªu ®Ò cña cuèn s¸ch - lêi th¬ cña nhμ th¬ Tè H÷u ®· nãi lªn tÊt c¶ sù kÝnh träng, t×nh yªu cña nh©n d©n ViÖt Nam vμ b¹n bÌ n¨m ch©u ®èi víi Chñ tÞch Hå ChÝ Minh - mét nh©n c¸ch cao ®Ñp cña mäi thêi ®¹i. Xin tr©n träng giíi thiÖu cuèn s¸ch víi b¹n ®äc. Th¸ng 8 n¨m 2015 NHμ XUÊT B¶N CHÝNH TRÞ QUèC GIA - Sù THËT 6 PhÇn I Nh÷ng n¨m th¸ng ho¹t ®éng cña B¸c Hå ë n−íc ngoμi QuyÕt chÝ ra ®i §Æt ch©n lªn thμnh phè Sμi Gßn, tøc lμ NguyÔn TÊt Thμnh ®· ®Õn xø "Nam Kú trùc trÞ". Vμ chØ cã tíi ®©y, Thμnh míi thÊy râ c¸ch tæ chøc cai trÞ, c¸ch bãc lét tinh vi, tμn nhÉn cña bän t− b¶n Ph¸p. §éi ngò nh÷ng ng−êi lμm thuª ngμy cμng ®«ng ®¶o vμ cã mÆt trong tÊt c¶ c¸c nhμ m¸y, xÝ nghiÖp. Nguån nh©n c«ng rÎ m¹t ë ®©y chÝnh lμ nguån thu bÐo bë cho bän c¸ mËp t− b¶n Ph¸p. Trªn ®−êng phè Sμi Gßn, Thμnh ®· chøng kiÕn th¸i ®é th« b¹o cña ng−êi Ph¸p ®èi víi ng−êi ViÖt Nam, nhÊt lμ ®èi víi phô n÷. Cμng th©m nhËp vμo ®êi sèng cña c¸c tÇng líp quÇn chóng lao ®éng, Thμnh cμng xiÕt bao hy väng ë "d©n khÝ" cña Nam Kú, cμng tin t−ëng ë tinh thÇn quËt khëi cña ®ång bμo Nam Kú h¬n. NhiÒu ®ªm, Thμnh cø day døt víi nh÷ng suy nghÜ m«ng lung. NiÒm uÊt hËn v× nçi nhôc mÊt 7 n−íc, nhμ tan, nçi nhôc cña gia ®×nh ngμy th©n phô bÞ c¸ch chøc l¹i giμy vß Thμnh. NghÜ ®Õn ng−êi cha ®ang thÊt c¬ lì vËn gi÷a ®−êng ®êi, n−íc m¾t Thμnh l¹i trμn mi. Cμng th−¬ng cha bao nhiªu, Thμnh cμng c¨m phÉn bän thùc d©n Ph¸p vμ phong kiÕn Nam triÒu bÊy nhiªu. Thμnh tin t−ëng vμo con ®−êng cña b¶n th©n Thμnh ®· chän, nh−ng Thμnh kh«ng khái ph©n v©n v× khã trßn ch÷ hiÕu víi cha, vμ l¹i tin r»ng ng−êi cha kÝnh yªu sÏ l−îng thø cho Thμnh, v× ng−êi lu«n ®Æt niÒm tin vμo Thμnh, v× ng−êi biÕt Thμnh kh«ng ph¶i lμ h¹ng ng−êi chØ quÈn quanh v× danh lîi, thiÓn cËn. NghÜ vËy, Thμnh thÊy yªn t©m h¬n ®Ó tiÕp tôc con ®−êng mμ Thμnh ®· chän. Trªn ®Êt Sμi Gßn, ®Ó sèng vμ t×m c¸ch ®i ra n−íc ngoμi, Thμnh ph¶i lμm nhiÒu c«ng viÖc lao ®éng ch©n tay nÆng nhäc cïng víi nhãm thî xung quanh nhμ «ng giμ §ên, cã T− Lª, ót HuÖ h−íng dÉn, gióp ®ì. T¹i BÕn c¶ng Nhμ Rång, Thμnh rÊt chó ý ®Õn c¸c h·ng tμu biÓn vμ mét ®iÒu rÊt hÊp dÉn lμ Thμnh biÕt h·ng N¨m Sao S¸cgi¬ Rªuyni (Chargeurs RÐunis) cã tuyÓn "båi An Nam" ®Ó phôc vô kh¸ch trªn tμu. ThÕ lμ ý ®Þnh cña Thμnh s¾p ®−îc thùc hiÖn: Anh sÏ sang ch©u ¢u, n¬i cã trμo l−u t− t−ëng tù do, d©n chñ vμ khoa häc kü thuËt ®ang ph¸t triÓn, ®Ó xem xÐt, ®Ó nghiªn cøu, ®Ó t×m ra con ®−êng cøu n−íc ®óng ®¾n. 8 Ngμy 2-6-1911, NguyÔn TÊt Thμnh ra BÕn c¶ng Nhμ Rång. Thμnh lªn th¼ng tμu Amiran Latus¬ T¬rªvin (Amiral Latouche TrÐville) cña h·ng N¨m Sao ®Ó xin viÖc lμm. Tho¹t tiªn Thμnh gÆp ba ng−êi ViÖt Nam (sau nμy míi biÕt hä tªn lμ NguyÔn V¨n Hïm, NguyÔn V¨n Ba vμ Bïi V¨n Viªn) lμm viÖc ë phßng ¨n. Thμnh m¹nh d¹n tr×nh bμy nguyÖn väng, nh−ng hä tr¶ lêi kh«ng cã viÖc lμm. Thμnh ®· h¬i thÊt väng. Nh−ng may sao gÆp ng−êi thñy thñ tªn Mai, cã vÎ mÆt phóc hËu, ©n cÇn vç vai Thμnh råi b¶o: - §i theo t«i, t«i sÏ dÉn anh ®Õn gÆp chñ tμu. Cã thÓ «ng ta sÏ cã viÖc cho anh lμm. Khi thÊy Thμnh, chñ tμu LuÝt E.Misen (Louis E.Michell) h¬i ngÇn ng¹i, v× ®øng tr−íc mÆt «ng ta lμ mét chμng trai cao gÇy, cã d¸ng vãc häc trß h¬n lμ ng−êi lao ®éng, nh−ng vÎ mÆt rÊt kh«i ng«. ¤ng hái (b»ng tiÕng Ph¸p): - Anh cã thÓ lμm ®−îc nh÷ng g×? - T«i cã thÓ lμm bÊt cø viÖc g×! - Thμnh ®¸p b»ng tiÕng Ph¸p. - §−îc! T«i sÏ lÊy anh lμm phô bÕp, s¸ng mai anh ®Õn ®©y nhËn viÖc. C¸i ®ªm tr−íc ngμy t¹m xa Tæ quèc, NguyÔn TÊt Thμnh bån chån, thao thøc, chØ mong trêi mau s¸ng. Ngμy mai sÏ ®¸nh dÊu b−íc ngoÆt lín trong ®êi Thμnh. Hoμi b·o ra ®i ®Ó t×m con ®−êng cøu nguy d©n téc ®· chÊt chøa trong lßng Thμnh 9 tõ l©u, nay míi cã c¬ héi thùc hiÖn. Kh«ng cã b¹n ®ång hμnh, Thμnh sÏ sèng vμ chiÕn ®Êu ®Ó v−ît qua mäi khã kh¨n, thö th¸ch b»ng ®«i bμn tay lao ®éng vμ trÝ tuÖ, nghÞ lùc cña b¶n th©n. Hoμn toμn tù nguyÖn dÊn th©n vμo con ®−êng b«n ba, m¹o hiÓm, Thμnh kh«ng hÒ do dù, ®¾n ®o. Tuy nhiªn, tr−íc khi t¹m biÖt l©u dμi quª h−¬ng, ®Êt n−íc, lßng Thμnh kh«ng khái xao xuyÕn bïi ngïi. NghÜ vÒ gia ®×nh, lßng Thμnh l¹i båi håi thæn thøc. Thμnh rÊt tiÕc lμ tr−íc khi lªn ®−êng, ch−a biÕt râ cha vμ anh chÞ sèng ë ®©u, ®ang lμm g× vμ tin ch¾c r»ng chuyÕn ®i nμy lμ rÊt l©u, kh«ng thÓ biÕt ®−îc ®Õn bao giê míi gÆp l¹i ng−êi th©n. HÕt nghÜ xa råi l¹i nghÜ gÇn - nghÜ ®Õn c¸i t×nh cña hai cha con «ng giμ §ên, cña T− Lª vμ anh em ®· sèng vμ lao ®éng chung víi nhau thêi gian qua. Gi÷a c¸i ¶o gi¸c cña ®Êt n−íc trßng trμnh, c¶ thμnh phè Sμi Gßn chao ®¶o, ®Çu ãc Thμnh hiÖn lªn mét viÔn c¶nh: N−íc m×nh, d©n m×nh sÏ kh«ng cam chÞu c¶nh ngùa tr©u nμy m·i ®−îc! Ph¶i xãa bá kiÕp n« lÖ vμ nhÊt ®Þnh ®êi thî chóng ta sÏ ®æi thay... Chóng ta tin ë t−¬ng lai, tin vμo tiÒn ®å d©n téc. Thêi gian h¬n t¸m th¸ng ë Sμi Gßn lμ thêi gian hÕt søc quan träng ®Ó Thμnh t×m hiÓu, häc hái thªm vÒ ®êi sèng cña c«ng nh©n vμ ng−êi lao ®éng ë Sμi Gßn còng nh− ë c¸c tμu ra vμo c¶ng Nhμ Rång. §©y còng lμ b−íc chuÈn bÞ trùc tiÕp vÒ vËt 10 chÊt, tinh thÇn, ph−¬ng tiÖn vμ quyÕt ®Þnh cuèi cïng cho viÖc ra ®i t×m ®−êng cøu n−íc. Hßa m×nh trong cuéc sèng cña nh÷ng ng−êi lao ®éng, Thμnh cμng hiÓu b¶n chÊt ®éc ¸c cña chÕ ®é ®Õ quèc thùc d©n, nçi thèng khæ cña c¸c tÇng líp cÇn lao, cμng nung nÊu quyÕt t©m t×m cho ®−îc con ®−êng cøu n−íc ®óng ®¾n ®Ó gi¶i phãng quª h−¬ng, gi¶i phãng d©n téc, gi¶i phãng giai cÊp, ®ßi tù do, d©n chñ, c«ng b»ng cho nh÷ng ng−êi lao ®éng ë d©n téc m×nh vμ nh÷ng ng−êi lao ®éng trªn toμn thÕ giíi. R¹ng s¸ng ngμy 03-6-1911, NguyÔn TÊt Thμnh víi tªn míi lμ V¨n Ba "®em hai bμn tay" cña m×nh kiÕm tiÒn ®Ó sèng vμ ®Ó ®i t×m ch©n lý. Lμm phô bÕp, mçi ngμy Ba ph¶i thøc dËy tr−íc 4 giê s¸ng vμ tõ ®ã ®Õn 9 giê tèi, Ba ph¶i lμm viÖc quÇn quËt hÕt c«ng viÖc nμy ®Õn c«ng viÖc kh¸c, nμo quÐt dän nhμ bÕp lín, ®èt löa trong c¸c lß; nμo khu©n v¸c than ®¸; xuèng hÇm lÊy thùc phÈm; nμo röa r¸y, chïi nåi xoong ch¶o. Cã khi Ba ph¶i v¸c mét bao nÆng b−íc lªn tõng bËc thang, trong khi tμu trßng trμnh, v.v.. Suèt ngμy, Ba ®Ém må h«i vμ ®Çy bôi than. Tuy lμm viÖc qu¸ søc, nh−ng Ba vÉn «n tån nhÉn n¹i vμ vui vÎ. Sau 9 giê tèi, c«ng viÖc xong, mäi ng−êi tóm tôm ®¸nh b¹c, cßn Ba l¹i miÖt mμi ®äc vμ viÕt ®Õn khuya. Tr−íc khi tμu rêi bÕn, V¨n Ba chît thÊy «ng Bïi Quang Chiªu, mét kü s− canh n«ng "d©n T©y" 11 (quèc tÞch Ph¸p) ®−a con sang du häc ë Ph¸p. ¤ng Chiªu gäi Ba l¹i gÇn vμ hái: - "T¹i sao con l¹i lμm c¸i nghÒ khã nhäc nμy? Bá nghÒ nμy ®i, con nªn chän mét nghÒ kh¸c, danh gi¸ h¬n…"1. V¨n Ba lÔ phÐp c¸m ¬n «ng Chiªu vμ thÇm nghÜ: Ph¶i! ¤ng Êy hiÓu sao næi t©m tr¹ng vμ chÝ h−íng cña m×nh lμ: "T«i muèn ®i ra n−íc ngoμi, xem n−íc Ph¸p vμ c¸c n−íc kh¸c. Sau khi xem xÐt hä lμm nh− thÕ nμo, t«i sÏ trë vÒ gióp ®ång bμo chóng ta"2. §ã lμ nh÷ng suy nghÜ ®· chÝn muåi, lμ nguyÖn väng tha thiÕt tõ l©u cña NguyÔn TÊt Thμnh. Hoμi b·o ®ã ®· t¹o cho Thμnh cã nghÞ lùc phi th−êng vμ quyÕt t©m cao ®é. Mét khi lßng c¨m thï bän c−íp n−íc vμ lò b¸n n−íc ®· sôc s«i, vμ t×nh yªu Tæ quèc, yªu ®ång bμo ®· m·nh liÖt, th× kh«ng mét søc c¶n nμo ng¨n næi b−íc ch©n ng−êi trai trÎ ®i t×m ®−êng cøu n−íc. S¸ng ngμy 5-6-1911. S−¬ng sím phñ nãc Nhμ Rång. Dßng s«ng Sμi Gßn cong vßng nh− l−ng ng−êi giμ ®· tr¶i qua nhiÒu khóc ®−êng ®êi khæ ¶i. Trêi ng¶ mμu ch×. C¬n m−a ®en th¸ng s¸u ®ang dÊy lªn. D−íi dßng s«ng, con tμu Amiran __________ 1, 2. TrÇn D©n Tiªn: Nh÷ng mÈu chuyÖn vÒ ®êi ho¹t ®éng cña Hå Chñ tÞch, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hμ Néi, 2011, tr. 19, 15. 12 Latus¬ T¬rªvin kÐo cßi tμu, nhæ neo rêi BÕn c¶ng Nhμ Rång, mang theo ng−êi chiÕn sÜ lçi l¹c cña d©n téc vμ thÕ giíi ®i kh¾p bèn biÓn, n¨m ch©u suèt 30 n¨m dμi gian nguy vμ anh hïng ®Ó t×m ®−êng cøu d©n téc. §ã lμ b−íc ch©n ®Çu tiªn trªn ngμn v¹n dÆm cña Ng−êi. "Chμo t¹m biÖt Sμi Gßn! Chμo t¹m biÖt quª h−¬ng th©n yªu!". ThÕ lμ tõ Nhμ Rång, tõ thμnh phè Sμi Gßn, Ng−êi ®· ra ®i... Mét chμng trai n−íc ViÖt! Anh lμ cña n−íc, cña d©n! TÊt c¶ ®îi anh vÒ! §©u ®ã v¨ng v¼ng tiÕng ru cña ng−êi mÑ: Kh¨n th−¬ng nhí ai mμ kh¨n r¬i xuèng ®Êt, §Ìn th−¬ng nhí ai mμ ®Ìn kh«ng t¾t M¾t th−¬ng nhí ai mμ m¾t kh«ng kh«... TrÝch tõ s¸ch Hå ChÝ Minh tinh hoa d©n téc, Hoμi Quèc biªn so¹n, Nxb. V¨n häc, Hμ Néi, 2010, tr. 137. 13 ChuyÖn l¹ ë n−íc Ph¸p Tõ khi ®Æt ch©n lªn chiÕc tμu Amiran Latus¬ T¬rªvin (Amiral Latouche TrÐville) c¸i g× ®èi víi anh Ba còng míi l¹, còng ph¶i häc tõ ®Çu. Suèt ngμy, ng−êi phô bÕp trÎ m×nh ®Ém h¬i n−íc, må h«i vμ bôi than. Anh ph¶i ®em hÕt tinh thÇn, søc lùc míi lμm hÕt c«ng viÖc. V× ch−a quen, anh ph¶i vÊt v¶ l¾m ®Ó gät xong mét ®èng cñ c¶i vμ khoai t©y. Cã lÇn gät m¨ng t©y, anh ®· gät tr¬ trôi, may mμ cã anh Mai ®Õn, nh×n thÊy, bÌn qu¼ng sè m¨ng t©y Êy xuèng biÓn vμ bμy cho anh c¸ch lμm, kh«ng th× ch−a biÕt chuyÖn g× ®· x¶y ra. Anh Ba lμ ng−êi míi, ng−êi phô bÕp nh−ng l¹i hiÓu biÕt, ham häc hái, hay gióp ®ì mäi ng−êi, nªn ai còng mÕn. ChØ mÊy ngμy mμ hai ng−êi lÝnh Ph¸p gi¶i ngò vÒ n−íc ®· trë thμnh b¹n th©n cña anh Ba, gióp anh Ba häc tiÕng Ph¸p vμ nhê anh d¹y häc ch÷ Quèc ng÷... Ai còng ng¹c nhiªn, vμ chÝnh anh Ba còng lÊy lμm l¹, nãi víi anh Mai: - "Anh Mai, còng cã nh÷ng ng−êi Ph¸p rÊt tèt, anh ¹". §Õn M¸cx©y, anh Ba chØ ®−îc nhËn 10 phr¨ng, 14 b»ng 1/20 cña nh©n viªn ViÖt Nam kh¸c. TiÒn Ýt, nh−ng anh rÊt vui v× biÕt ®−îc nhiÒu ®iÒu. L¹i mét ph¸t hiÖn míi cña anh: "¥! ë Ph¸p còng cã ng−êi nghÌo nh− bªn ta!". Tr«ng thÊy nh÷ng g¸i ®iÕm lμm tiÒn trªn tμu, anh cμng thÊy l¹ vμ tá ra bùc tøc: "Sao ng−êi Ph¸p kh«ng "khai hãa" ®ång bμo cña hä tr−íc khi ®i "khai hãa" chóng ta?". Tμu ®iÖn ®èi víi anh còng lμ chuyÖn l¹. LÇn ®Çu tiªn, anh tr«ng thÊy "c¸i nhμ biÕt ch¹y" Êy. GÆp c¸i g×, anh còng b¶o b¹n bÌ: - LÇn ®Çu tiªn t«i míi thÊy c¸i nμy... Anh ®−îc b¹n cho m−în bé ¸o quÇn vμ rñ ®Õn tiÖm cμ phª ë ®−êng Can¬bia. Kh«ng cÇn ph¶i nãi còng râ ®©y lμ lÇn ®Çu tiªn anh ®Æt ch©n ®Õn mét n¬i nh− vËy. Nh−ng ®iÒu l¹ nhÊt lμ chÝnh ë ®Êy, lÇn ®Çu tiªn trong ®êi, anh ®−îc chÝnh ng−êi Ph¸p gäi b»ng «ng (monsieur)! Anh Ba tãm t¾t nhËn xÐt cña m×nh: "Ng−êi Ph¸p ë Ph¸p tèt, lÔ phÐp h¬n ng−êi Ph¸p ë §«ng D−¬ng". Sau ®ã, cã lÇn theo tμu ®Õn §aca (ch©u Phi), sãng biÓn d÷ déi, kh«ng thÓ th¶ ca n« xuèng. Bän Ph¸p trªn bê b¾t ng−êi da ®en b¬i ra liªn l¹c víi tμu vμ tÊt nhiªn ng−êi nä tiÕp ng−êi kia bÞ sãng cuèn. Anh Ba rÊt xóc ®éng, nãi víi b¹n: "Nh÷ng ng−êi Ph¸p ë Ph¸p phÇn nhiÒu lμ tèt. Song nh÷ng ng−êi Ph¸p thùc d©n rÊt hung ¸c, v« 15 nh©n ®¹o. ë ®©u chóng nã còng thÕ. ë ta, t«i còng thÊy chuyÖn nh− thÕ x¶y ra ë Phan Rang... §èi víi bän thùc d©n, tÝnh m¹ng cña ng−êi thuéc ®Þa, da vμng hay da ®en còng kh«ng ®¸ng mét xu". §ã lμ ph¸t hiÖn ®Çu tiªn, lμ b¶n "tæng kÕt" ®Çu tiªn cña anh Ba - ng−êi thanh niªn NguyÔn TÊt Thμnh trong buæi ®Çu ®i t×m ®−êng cøu n−íc. Anh ®· b−íc ®Çu t×m thÊy "nh÷ng g× Èn giÊu ®»ng sau nh÷ng ch÷ Tù do, B×nh ®¼ng, B¸c ¸i"1 mμ thêi Êy kh«ng ai cÊt c«ng t×m hiÓu vμ ph¸t hiÖn ra. Theo TrÇn D©n Tiªn: Nh÷ng mÈu chuyÖn vÒ ®êi ho¹t ®éng cña Hå Chñ tÞch, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt, Hμ Néi, 2011. __________ 1. ý c©u nãi cña NguyÔn ¸i Quèc víi nhμ ho¹t ®éng quèc tÕ, nhμ b¸o Liªn X« ¤xÝp Man®enxtam n¨m 1923. 16 Mét n¨m ë Mü MAi Thanh H¶i N¨m 1966, trong mét buæi chuyÖn trß víi nhμ b¸o Mü §ªvÝt §enlingi¬ (David Delingher), B¸c Hå cã nãi: "Khi trë vÒ Mü, «ng cã thÓ nãi r»ng t«i ®· ®i ë cho ng−êi ta t¹i Bróclin (Brooklin) víi l−¬ng th¸ng 40 ®«la, cßn b©y giê lμm Chñ tÞch n−íc ViÖt Nam, t«i ®−îc lÜnh 44 ®«la. T«i lμm viÖc kh«ng ®Õn nçi vÊt v¶ l¾m, t«i dïng mét sè thêi gian r¶nh ®Ó häc tËp vμ ®i th¨m mét sè khu vùc kh¸c trong thμnh phè" (T¹p chÝ LibÐration, th¸ng 10-1966). Ta nhí r»ng, n¨m 1911, "anh Ba" sang Ph¸p lμm thuª ®−îc mÊy th¸ng råi xin xuèng tμu chë hμng ch¹y vßng quanh ch©u Phi. Cuèi n¨m 1912, anh Ba v−ît §¹i T©y D−¬ng ®Õn n−íc Mü vμ ë l¹i h¬n mét n¨m1. N÷ v¨n sÜ Mü Anna Luy Xt¬r«ng __________ 1. Hå ChÝ Minh - Biªn niªn tiÓu sö, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hμ Néi, 2006, t. I, tr. 47 ghi: NguyÔn TÊt Thμnh ®· cã mét thêi gian sèng ë Mü vμo cuèi n¨m 1912 ®Çu n¨m 1913. 17 (Anna Louise Strong) kÓ l¹i ba lÇn chuyÖn trß víi Hå Chñ tÞch, B¸c nãi víi bμ: "Nh©n d©n ViÖt Nam, trong ®ã cã «ng cô th©n sinh ra t«i, lóc nμy th−êng tù hái nhau ai sÏ lμ ng−êi gióp m×nh tho¸t khái ¸ch thèng trÞ cña Ph¸p. Ng−êi nμy nghÜ lμ Anh, cã ng−êi l¹i cho lμ Mü. T«i thÊy ph¶i ®i ra n−íc ngoμi xem cho râ. Sau khi xem xÐt hä lμm ¨n ra sao, t«i sÏ trë vÒ gióp ®ång bμo t«i"1. Lóc nμy, chÝnh sù ë n−íc Mü còng rèi bêi. ChÝnh phñ c¸c bang tung lùc l−îng c¶nh s¸t, mËt th¸m ®μn ¸p nh÷ng ng−êi da ®en. Anh Ba nhê mét ng−êi b¹n da ®en lμ M«®ib« (Modibo) giíi thiÖu, kiÕm ®−îc viÖc lμm thuª cho mét gia ®×nh ë thÞ trÊn Bróclin, phÝa ®«ng thμnh phè Niu Oãc (New York), gÇn khu H¸clem (Harlem) cña ng−êi Mü da ®en. Anh Ba võa lo lμm viÖc kiÕm sèng, võa lo häc tiÕng Anh ®Ó giao tiÕp víi mäi ng−êi... VÒ sau, B¸c Hå cßn kÓ l¹i nh÷ng Ên t−îng s©u l¾ng khi ®¸p xe ®iÖn ngÇm tíi th¨m khu H¸clem, ®i s©u t×m hiÓu ®êi sèng cña ng−êi da ®en. Khi ®ã, khu vùc nμy lμ c¨n cø chÝnh cña c¸c tæ chøc thuéc Trung t©m UNIT (tªn gäi t¾t b»ng tiÕng Anh cña "Tæ chøc niÒm tin vÒ viÖc c¶i thiÖn ®êi sèng cña tÊt c¶ mäi ng−êi da ®en"). §ã lμ tæ chøc tËp hîp réng r·i ng−êi da ®en líp d−íi ®Ó __________ 1. Häc viÖn ChÝnh trÞ quèc gia Hå ChÝ Minh, ViÖn Hå ChÝ Minh: Hå ChÝ Minh - Biªn niªn tiÓu sö, S®d, t. 1, tr. 41. 18 gi¸o dôc, n©ng cao ý thøc vÒ quyÒn sèng vμ c¸c quyÒn c¬ b¶n kh¸c cña con ng−êi. Anh Ba dù c¸c cuéc häp rÊt ®Òu ®Æn vμ ®· nhiÒu lÇn ®ãng gãp tiÒn b¹c cho tæ chøc nμy. MÊy th¸ng sau, anh Ba ®Õn sèng ë B«xt¬n (Boston) - thñ phñ bang MasachusÐt (Massachusetts) ë ®«ng b¾c n−íc Mü, vμo kho¶ng n¨m 1912-1913. Anh xin vμo lμm viÖc ë kh¸ch s¹n P¸cc¬ Hud¬ (Parker House - Parker Place). Trong nhμ bÕp cña kh¸ch s¹n nμy, ngμy nay cßn cã mét chiÕc bμn nhá tõ thêi Êy ®Æt ë tÇng d−íi tßa nhμ, n¬i s¶n xuÊt c¸c lo¹i b¸nh ngät. Bμn nμy cao chõng mét mÐt, mÆt bμn b»ng ®¸ hoa tr¾ng pha mμu xanh nh¹t, dμi kho¶ng mét mÐt r−ìi vμ réng mét mÐt. §¸ ®· bÞ mßn, h− háng, ë gãc bÞ vì mét m¶ng... Anh chØ lμm ®ñ sèng, cã nhiÒu khi mçi ngμy chØ lμm nöa buæi, ®Ó th× giê dμnh cho viÖc nghiªn cøu, t×m hiÓu c¸c vÊn ®Ò cÇn quan t©m. ChÝnh ë B«txt¬n, lÇn ®Çu tiªn anh Ba ®−îc ®äc b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp cña n−íc Mü do T«m¸t Giephecx¬n Thomas Jefferson (1743-1826) so¹n th¶o vμ ®−îc th«ng qua ngμy 4-7-1776, ngμy ®−îc coi lμ khai sinh Hîp chóng quèc Hoa Kú vμ trë thμnh ngμy Quèc kh¸nh cña Mü. VÒ sau, ®· ba lÇn NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh nh¾c ®Õn tinh thÇn b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp cña n−íc Mü, lÇn ®Çu trong §−êng c¸ch mÖnh (1927), 19 lÇn thø hai vμo ®Çu n¨m 1945, khi bμn viÖc hîp t¸c lùc l−îng víi ng−êi Mü ë C«n Minh, Trung Quèc, vμ lÇn thø ba, trong b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp cña ViÖt Nam, Ng−êi ®äc ngμy 2-9-1945 t¹i Qu¶ng tr−êng Ba §×nh. Mét luËn ®iÓm cña Abraham Linc«n (Abraham Lincoln 1809-1865) vÒ ph¸p quyÒn còng ®−îc Hå ChÝ Minh tiÕp nhËn vμ vËn dông: "ChÕ ®é d©n chñ lμ chÝnh quyÒn cña d©n, do d©n, v× d©n" (A democracy is the government of the people, by the people, for the people)... ë Mü h¬n mét n¨m, anh Ba trë vÒ Ph¸p råi sang sèng ë Anh. VÒ sau, mét sè ng−êi Mü ®−îc tiÕp xóc víi Hå Chñ tÞch ®−îc biÕt Ng−êi tõng sèng ë Mü, ®Òu rÊt lÊy lμm thó vÞ. 20 Nh÷ng bøc th− ®Çu tiªn göi th©n phô Th¸ng 8-1910, NguyÔn TÊt Thμnh rêi Quy Nh¬n lªn ®−êng ®i vμo Sμi Gßn, quyÕt ®Þnh thùc hiÖn ý ®Þnh ®i sang ph−¬ng T©y ®Ó t×m cho kú ®−îc gi¶i ph¸p cøu n−íc mμ c¸c bËc tiÒn bèi kh«ng thÓ t×m ra. Trªn con ®−êng ®i tõ Quy Nh¬n vμo Sμi Gßn, NguyÔn TÊt Thμnh buéc ph¶i dõng ch©n ë Phan ThiÕt v× ®· hÕt tiÒn. Nh−ng chØ sau mÊy th¸ng d¹y häc ë Tr−êng t− thôc Dôc Thanh, mét bé phËn cña C«ng ty Liªn Thμnh do mét nhãm sÜ phu trong Héi Duy T©n thμnh lËp, Thμnh ®−îc «ng nghÌ Tr−¬ng Gia M«, b¹n cña cha, ®−a vμo Sμi Gßn. Khi «ng NguyÔn Sinh S¾c ®Õn Phan ThiÕt th× NguyÔn TÊt Thμnh kh«ng cßn ë ®©y n÷a, vμ theo sù chØ dÉn cña gia ®×nh «ng nghÌ M«, «ng S¾c ®i th¼ng vμo Sμi Gßn, ®Õn nhμ «ng Lª V¨n §¹t ë xãm cÇu R¹ch BÇn (nay lμ sè 185/1 ®−êng C« B¾c, Thμnh phè Hå ChÝ Minh). T¹i ®©y, «ng S¾c ®· gÆp l¹i «ng nghÌ M« vμ NguyÔn TÊt Thμnh. ¤ng Phã b¶ng NguyÔn Sinh S¾c gÆp l¹i con trong niÒm h©n hoan v« h¹n, vμ h»ng ngμy 21 «ng ®i xem m¹ch ra toa1 ë hai tiÖm thuèc, cè dμnh dôm mét sè tiÒn cho con lμm lé phÝ. ThÊy c¶ cha vμ «ng nghÌ M« ®Òu khæ së mμ vÉn ch−a cã ®−îc sè tiÒn cÇn thiÕt cho chuyÕn ®i cña m×nh, NguyÔn TÊt Thμnh nãi: "ViÖc cña con, ®Ó con lo. Con cã thÓ tù lùc". H«m tr−íc khi lªn ®−êng, Thμnh nh×n cha ¸i ng¹i: - Cha, håi nμy søc kháe cña cha suy sôp qu¸ nhiÒu, cha ®· hy sinh cho con suèt bao n¨m dμi, nu«i d−ìng, d¹y dç, d×u d¾t con tõng b−íc ®−êng ®êi. Nay ®· tõng tuæi nμy mμ con ch−a kÞp b¸o ®Òn, qu¶ thËt lμ bÊt hiÕu, ra ®i con ch−a yªn lßng. - N−íc mÊt th× lo mμ cøu, con chØ cã mét viÖc ®ã ph¶i lμm. Cøu n−íc tøc lμ hiÕu víi cha råi ®ã. Con h·y m¹nh d¹n lªn ®−êng. Cha chØ ë quanh quÈn ®Êt Sμi Gßn nμy ®Ó tr«ng tin tøc cña con. - Xin cha h·y cè g¾ng gi÷ g×n søc kháe, chê tin con b¸o vÒ. Theo hå s¬ cña Ch¸nh mËt th¸m Trung Kú t¹i HuÕ ngμy 12-01-1923, l−u t¹i B¶o tμng Hå ChÝ Minh, th× h¾n ®· b¾t ®−îc bøc th− thø nhÊt ®Ò ngμy 31-10-1911 cña NguyÔn TÊt Thμnh göi cho cha tõ Sμi Gßn. TiÕc thay, bøc th− ®· kh«ng ®Õn ®−îc tËn tay ng−êi nhËn! VÉn ch−a hÕt. Ngμy 15-12-1912, tõ Niu Oãc, __________ 1. Kª ®¬n thuèc. 22 NguyÔn TÊt Thμnh ®· véi vμng viÕt bøc th− thø hai göi cho Kh©m sø Trung Kú nhê cho biÕt t×nh h×nh vμ ®Þa chØ cña cha. Mét lÇn n÷a, khi cßn ë Anh, ngμy 16-4-1915, NguyÔn TÊt Thμnh còng ®· viÕt th− göi cho Toμn quyÒn §«ng D−¬ng, qua c¬ quan l·nh sù Anh t¹i Sμi Gßn, nhê t×m ®Þa chØ cña «ng Phã b¶ng. Nh÷ng cuéc "vËn ®éng" trªn ®©y ®Òu v« Ých. Tõ ®ã, víi lßng th−¬ng nhí con kh«ng lóc nμo ngu«i, «ng Phã b¶ng NguyÔn Sinh S¾c ®· ®i hÕt n¬i nμy ®Õn n¬i kh¸c, t×m l¹i nh÷ng ng−êi quen ®Ó nghe ngãng tin con. Mét h«m, nhê ®−îc giíi thiÖu, «ng gÆp ®−îc mét ng−êi B¾c Kú, v× tham gia chèng thùc d©n Ph¸p nªn bÞ b¾t vμ an trÝ ë Sμi Gßn. ¤ng nμy th−êng tiÕp xóc víi c¸c thñy thñ lμm viÖc trªn c¸c tμu n−íc ngoμi, nªn ®−îc coi nh− lμ mét ng−êi rÊt th¹o tin. ¤ng rÊt th«ng c¶m víi hoμn c¶nh cña «ng Phã b¶ng, nh−ng cuèi cïng «ng ®μnh ph¶i nãi víi «ng Phã b¶ng NguyÔn Sinh S¾c ®iÒu mμ «ng ®−îc biÕt qua tin tøc cña c¸c thñy thñ: "Míi ®©y th«i, c¸nh thñy thñ ë ch©u ¢u cã ®ån ®¹i vÒ mét phô bÕp ng−êi ViÖt bÖnh chÕt lóc tμu ®ang ch¹y däc bê biÓn ch©u Phi". ¤ng Phã b¶ng lÆng ng−êi ®i v× qu¸ ®au xãt. MÆc dï nhËn ®−îc tin ®ån ®¹i v« cïng ®au ®ín trªn ®©y, «ng Phã b¶ng NguyÔn Sinh S¾c vÉn hy väng: §ã míi chØ lμ tin ®ån th«i! 23 §óng nh− vËy! Vμo kho¶ng th¸ng 7-1919, nh÷ng ng−êi thñy thñ ViÖt Nam tõ c¶ng M¸cx©y ®· mang vÒ Sμi Gßn hai tê b¸o Nh©n ®¹o (L'HumanitÐ) vμ D©n chóng (Le Populaire) cã ®¨ng b¶n Yªu s¸ch cña nh©n d©n An Nam, gåm t¸m ®iÓm, mμ nh÷ng ®iÓm chÝnh lμ: - Tù do lËp héi vμ héi häp, tù do tÝn ng−ìng, tù do b¸o chÝ, tù do ®i l¹i, ®¹i x¸ tï chÝnh trÞ. - QuyÒn lîi b×nh ®¼ng gi÷a ng−êi Ph¸p vμ ng−êi ViÖt Nam. - B·i bá viÖc b¾t Ðp d©n mua r−îu vμ thuèc phiÖn. - B·i bá thuÕ ®inh (ng−êi), thuÕ muèi vμ s−u dÞch. Thay mÆt Nhãm nh÷ng ng−êi yªu n−íc An Nam vμ ký tªn phÝa d−íi b¶n Yªu s¸ch lμ NguyÔn ¸i Quèc. TiÕp theo, tõ Ph¸p, c¸c thñy thñ l¹i mang vÒ c¬ man nμo lμ truyÒn ®¬n in l¹i b¶n Yªu s¸ch d−íi ®Çu ®Ò QuyÒn cña c¸c d©n téc vμ Yªu s¸ch cña nh©n d©n An Nam. Qu¶ bom chÝnh trÞ cña NguyÔn ¸i Quèc ch¼ng nh÷ng ®· næ ra ë Pari mμ cßn næ ra ë Sμi Gßn, Hμ Néi vμ lan c¶ ra §«ng D−¬ng. "Bän thùc d©n in truyÒn ®¬n Êy lªn b¸o chÝ ®Ó ng−êi ta chÕ giÔu vμ yªu cÇu ®μn ¸p. ChÝnh nhê nh÷ng tê b¸o Êy mμ ng−êi ViÖt Nam biÕt ®−îc toμn b¶n Yªu s¸ch vμ tõ ngμy Êy phong trμo c¸ch m¹ng ViÖt Nam cμng lªn cao". 24 ¤ng Phã b¶ng NguyÔn Sinh S¾c cã nghe nãi ®Õn truyÒn ®¬n QuyÒn cña c¸c d©n téc, nªn «ng t×m ®Õn ng−êi cho «ng biÕt c¸i tin ®ån "Mét phô bÕp bÖnh chÕt...". ChÝnh còng ng−êi ®ã h«m nay trao cho «ng tê truyÒn ®¬n mμ thñy thñ trªn c¸c tμu Ph¸p ®· mang vÒ cã ký tªn NguyÔn ¸i Quèc, vμ nãi: - Xin lçi «ng. T«i v« t×nh phao tin ®ån nh¶m, NguyÔn ¸i Quèc chÝnh lμ ng−êi phô bÕp trªn con tμu ch¹y däc bê biÓn ch©u Phi n¨m nμo ®ã. Ngμy nay... «ng cã biÕt NguyÔn ¸i Quèc lμ ai kh«ng? ¤ng Phã b¶ng NguyÔn Sinh S¾c nghÑn ngμo, xóc ®éng. Kh«ng cßn nghi ngê g× n÷a, NguyÔn ¸i Quèc lμ NguyÔn TÊt Thμnh, lμ con cña «ng. ThÕ lμ, sau gÇn m−êi n¨m bÆt tin, «ng Phã b¶ng NguyÔn Sinh S¾c míi nhËn ®−îc tin con. H¹nh phóc lín nhÊt cña «ng Phã b¶ng NguyÔn Sinh S¾c lμ biÕt ®−îc r»ng con m×nh ®ang tiÕp tôc ®i theo con ®−êng yªu n−íc mμ hai cha con ®· cïng chän. Tõ ®ã, «ng Phã b¶ng NguyÔn Sinh S¾c th−êng giao du víi b¹n bÌ, ®i kh¾p ®ã ®©y vμ cuèi cïng, v× cho r»ng Cao L·nh cã phong trμo yªu n−íc m¹nh h¬n, «ng quyÕt ®Þnh ®Õn sèng h¼n ë ®©y. Theo Mai V¨n Bé: Con ®−êng v¹n dÆm cña Hå ChÝ Minh, Nxb. TrÎ, Thμnh phè Hå ChÝ Minh, 2000. 25 Kh«ng ph¶i t¹i trêi §μo NhÊt Vinh Th¸ng 1-1917, chiÕc tμu Ligiª (Liger) tõ ¸chentina vÒ tíi §aca (Dakar) - Thñ ®« Xªnªgan th× anh DÞ nhËn ra tμu S¸cb«ng II (Charbon II) cña C«ng ty Than, n¬i anh Ba lμm viÖc. Nghe tiÕng anh Ba tõ l©u, anh em tμu Ligiª bÌn mêi anh Ba sang ch¬i. GÆp anh Ba, anh em thñy thñ rÊt mõng. Mäi ng−êi ngåi gi÷a sμn tμu, nh−êng chiÕc ghÕ ®Öm duy nhÊt cho anh Ba. Anh liÒn ngåi xuèng sμn, ®Èy chiÕc ghÕ mêi anh §ên, ng−êi nhiÒu tuæi nhÊt. L©u ngμy gÆp nhau, anh em cïng uèng n−íc, chuyÖn trß vui vÎ. Anh Ba hái hä tªn, quª qu¸n tõng ng−êi, råi giíi thiÖu vμi nÐt vÒ m×nh. Anh nãi: - Anh em m×nh ®ang thêi trai trÎ, cã dÞp ®i ®©y ®ã, nªn lμm theo «ng cha d¹y: "§i mét ngμy ®μng, häc mét sμng kh«n". C¸i nghÒ thñy thñ nμy tha hå ®i xa, nh−ng thiÕu c¸i tÊm bông, c¸i bÒn chÝ th× còng khã mμ l−îm lÆt ®−îc ®iÒu hay, ®iÒu tèt... L¹i ph¶i biÕt ch÷ ®Ó ®äc s¸ch, viÕt th−... dï 26 sao chóng m×nh còng ®−îc "chu du thiªn h¹" mμ l¹i kh«ng biÕt ch÷ th× còng cßn ra lμm sao n÷a. Sau buæi gÆp gì nμy, anh Ba thuª ca n« tæ chøc cho anh em thñy thñ ra th¨m ®¶o G«rª, n¬i bän t− b¶n ch©u ¢u nhèt ng−êi n« lÖ da ®en ®Ó ®em ®i b¸n. Nh×n nh÷ng chiÕc cét s¾t ch«n d−íi sμn nhμ ®Ó xÝch ch©n n« lÖ, ai nÊy ®Òu thë dμi. Cã ng−êi thèt lªn: - ¤ng trêi ®èi xö víi con ng−êi kh«ng c«ng b»ng! M¾t rùc nh− löa, anh Ba b¶o: - Kh«ng ph¶i t¹i trêi, mμ gi÷a ng−êi víi ng−êi ch−a cã c«ng b»ng! 27 ChuyÖn mËt th¸m theo dâi NguyÔn ¸i Quèc "Th−a c¸c ngμi, c¸c ngμi h·y tin r»ng, chÝnh con ng−êi thanh niªn m¶nh kh¶nh vμ ®Çy søc sèng nμy cã thÓ lμ ng−êi sÏ ®Æt c©y thËp tù c¸o chung lªn nÒn thèng trÞ cña chóng ta ë §«ng D−¬ng"1. §Õn Ph¸p n¨m 1911, l−u l¹c mét thêi gian, anh Ba - NguyÔn TÊt Thμnh - theo con tμu v−ît ®¹i d−¬ng ®Õn mét sè n−íc ë ch©u ¢u, ch©u Phi, ®Õn Mü vμ Anh. N¨m 1917, anh trë l¹i n−íc Ph¸p. NguyÔn TÊt Thμnh tíi n−íc Ph¸p ®óng lóc phong trμo ph¶n chiÕn trong qu©n ®éi Ph¸p ®ang rÇm ré ph¸t triÓn. NhiÒu ®¹i ®éi kh«ng tu©n lÖnh chØ huy, vøt sóng vμ kh«ng chiÕn ®Êu. LÖnh xung phong ban ra, cã ®¬n vÞ ph¶n ®èi khiÕn bän chØ huy ph¶i bèc th¨m lÊy mét sè ng−êi ®em ®i b¾n ®Ó uy hiÕp tinh thÇn ®Êu tranh cña binh lÝnh. Bän mËt th¸m Ph¸p ®¸nh h¬i ®−îc rÊt sím viÖc NguyÔn TÊt Thμnh xuÊt hiÖn ë Pari. __________ 1. Lêi cña Lui ¸cnu (Louis Arnous), mËt th¸m chuyªn theo dâi ng−êi ViÖt Nam ë Ph¸p, sau lμ Ch¸nh mËt th¸m Ph¸p ë §«ng D−¬ng, ph¸t biÓu t¹i Bé Thuéc ®Þa Ph¸p kho¶ng n¨m 1919. 28 Hå s¬ c¸c b¸o c¸o mËt th¸m thêi kú 1917-1919 ®Õn nay hÇu hÕt ®· thÊt l¹c. Nh−ng tõ n¨m 1919 trë ®i th× "Hå s¬ NguyÔn ¸i Quèc" hiÖn cßn kh¸ phong phó. Trïm mËt th¸m Lui ¸cnu (Louis Arnous) ®−îc Bé Thuéc ®Þa giao tr¸ch nhiÖm phèi hîp víi Bé Néi vô chuyªn theo dâi ho¹t ®éng cña NguyÔn ¸i Quèc vμ phong trμo ViÖt kiÒu yªu n−íc t¹i Ph¸p. Mét c¬ quan mËt vô liªn bé Thuéc ®Þa vμ Néi vô ®· phèi hîp chÆt chÏ víi Së MËt th¸m §«ng D−¬ng (c¬ quan thuéc Phñ toμn quyÒn thμnh lËp ngμy 28-6-1917 ®Ó theo dâi mäi ho¹t ®éng cña "ng−êi An Nam" t¹i Ph¸p vμ c¸c mèi quan hÖ cña hä víi ng−êi trong n−íc). Ch−a ®Çy mét th¸ng sau khi nhËn nhiÖm vô, trong th− göi Bé tr−ëng Bé Néi vô Ph¸p ®Ò ngμy 12-11-1919, ¸cnu ®· x¸c ®Þnh nhiÖm vô trung t©m cña c¸c bé phËn mËt th¸m vμ c¶nh s¸t trùc thuéc hai bé Thuéc ®Þa vμ Néi vô lμ ph¶i t×m hiÓu râ h¬n c¸c mèi quan hÖ cña NguyÔn ¸i Quèc víi Phan V¨n Tr−êng, Phan Ch©u Trinh..., gi÷a mÊy ng−êi nμy víi nh÷ng ng−êi ch©u ¢u, vμ nhÊt lμ víi mét sè ng−êi Trung Quèc vμ NhËt B¶n. Cuèi bøc th−, ¸cnu viÕt: "NÕu cã c¸ch g× b¾t ®−îc hoÆc tÞch thu ®−îc mét Ýt th− tõ cña hä, ch¾c ch¾n chóng ta cã thÓ biÕt ®−îc nhiÒu ®iÒu thó vÞ..."1. TriÓn khai cÊp tèc c¸c chØ thÞ trªn, mét mÆt ¸cnu ®Èy m¹nh ho¹t ®éng cña c¸c tiÓu ban kiÓm duyÖt, __________ 1. Th− cña ¸cnu göi Bé tr−ëng Bé Néi vô Ph¸p, ®Ò ngμy 12-11-1919. 29 c¸c th− tõ vμ b−u phÈm tõ Ph¸p göi sang §«ng D−¬ng, mÆt kh¸c cho thμnh lËp mét c¬ quan t×nh b¸o chÝnh trÞ cã nhiÖm vô theo dâi s¸t sao mäi hμnh ®éng cña "ng−êi An Nam" t¹i Ph¸p vμ c¸c mèi quan hÖ cña NguyÔn ¸i Quèc. C¬ quan t×nh b¸o chÝnh trÞ nμy trùc thuéc Tæng nha Gi¸m s¸t ng−êi §«ng D−¬ng, cã nhiÖm vô phèi hîp chÆt chÏ víi Tæng nha MËt th¸m vμ Tæng nha C¶nh s¸t trùc thuéc hai bé Thuéc ®Þa vμ Néi vô cña ChÝnh phñ Ph¸p. Mét m¹ng l−íi chØ ®iÓm, mËt vô ®· ®−îc bña gi¨ng réng kh¾p. Bèn tªn mËt th¸m Gi¨ng (Jean), §ªsirª (DÐsirÐ), §êve (DevÌze), £®ua (Edouard) b¸m s¸t NguyÔn ¸i Quèc nh− h×nh víi bãng. C¨n cø vμo b¸o c¸o cña bän nμy th× ®Õn tËn cuèi n¨m 1919, bän chóng vÉn ch−a n¾m ®−îc lai lÞch cña NguyÔn ¸i Quèc. NhiÒu ®iÓm b¸o c¸o cßn rÊt m¬ hå, thËm chÝ sai lÖch. Ngμy 03-11-1919, mËt th¸m Gi¨ng cung cÊp cho ¸cnu s¸u ®iÓm vÒ NguyÔn ¸i Quèc: 1. Nh÷ng tin tøc thu ®−îc tõ c¸c nhãm (ViÖt kiÒu ë ¤bÐcviliª (Aubervilliers) vμ ë Vanhxen (Vincenens) cho phÐp kh¼ng ®Þnh r»ng nh©n vËt NguyÔn ¸i Quèc lμ cã thËt; thùc ra tªn anh ta lμ ¸i chø kh«ng ph¶i lμ Quèc. 2. Anh ta ®· cã mÆt ë Ph¸p kh¸ l©u. Anh nhËn lμm phô bÕp cho h·ng vËn t¶i ®Ó sang Ph¸p. 3. Ng−êi ta nãi r»ng anh ta ®· sèng l©u n¨m ë Mü vμ hai n¨m ë Anh. 4. Ng−êi ta ch−a thÓ biÕt râ anh tõ ®©u ®Õn, còng nh− lai lÞch gia ®×nh anh nh− thÕ nμo. 30 5. H×nh nh− anh nhËn c¸c thùc phÈm An Nam ®em b¸n, nhê bän båi bÕp lμm trung gian. 6. Anh giái ch÷ H¸n (cßn tiÕng Ph¸p th× anh ch−a n¾m ®−îc bao nhiªu). Theo mét b¸o c¸o cña tªn mËt th¸m £®ua ®Ò ngμy 17-11-1919; "NguyÔn ¸i Quèc kh¼ng ®Þnh víi t«i r»ng anh ®· rêi §«ng D−¬ng vμo n¨m 19141; anh nãi th¹o tiÕng Anh, tiÕng Trung Quèc, anh biÕt Ýt tiÕng §øc". Qua tËp b¸o c¸o th¸ng 12-1919 cña mËt th¸m Gi¨ng th× h×nh nh− bän chóng ®· biÕt NguyÔn ¸i Quèc chÝnh lμ NguyÔn TÊt Thμnh: "Ngμy 22-12- 1919... «ng B¶y nãi víi t«i r»ng: Theo «ng Kh−¬ng th× Quèc cã lÏ tªn lμ Thμnh". Kho¶ng cuèi th¸ng 12-1919, mËt th¸m Gi¨ng biÕt thªm vÒ NguyÔn ¸i Quèc qua t¸m chi tiÕt sau: "C«ng viÖc ®iÒu tra tõ ngμy 01-12-1919 ®Õn nay theo sù chØ dÉn cña «ng Phñ B¶y cho phÐp t«i ®i ®Õn mÊy kÕt luËn: 1. NguyÔn ¸i Quèc ë nhμ sè 6, phè Vila ®ª G«b¬lanh (Villa des Gobelins), lμ ng−êi chÝnh thøc mang tªn nμy, theo nh− thÎ ®äc s¸ch cña anh ë Th− viÖn Quèc gia. 2. C¨n cø giäng nãi th× cã thÓ quª anh ë Trung Kú (gi÷a Vinh vμ HuÕ). 3. Anh nãi qua cho biÕt r»ng anh ®· tõng sèng ë Mü vμ ë Anh, r»ng anh ®· ë Ph¸p tõ bèn n¨m nay. __________ 1. NguyÔn ¸i Quèc kh«ng cho mËt th¸m biÕt sù thËt Ng−êi rêi §«ng D−¬ng n¨m 1911. 31 4. Anh nãi vμ viÕt th¹o tiÕng Ph¸p, tiÕng Anh, mét chót Ýt hai thø tiÕng ý vμ T©y Ban Nha. 5. Anh nãi r»ng anh chØ vÒ n−íc khi nμo cã mét chÝnh s¸ch kh¸c ë An Nam. Trong khi chê ®îi, anh ë l¹i Ph¸p hoÆc ë n−íc ngoμi ®Ó b¶o vÖ quyÒn lîi cña §«ng D−¬ng. 6. Anh ch¼ng cã tμi s¶n g× c¶. Anh sèng nhê sù gióp ®ì cña TrÇn Kú (Kh¸nh Ký) cã cöa hiÖu ë §øc, vμ sù gióp ®ì cña Phan Ch©u Trinh. ¤ng Trinh lμm nghÒ söa ¶nh, mçi ngμy kiÕm ®−îc ®é 30 phr¨ng; h×nh nh− hai ng−êi nμy còng gióp ®ì «ng Tr−êng (Phan V¨n Tr−êng) lμm tr¹ng s− kh«ng cã v¨n phßng. 7. Anh kh«ng ®−îc héi kÝn nμo gióp ®ì tiÒn b¹c, nh−ng anh cã bμ con bÌ b¹n ë §«ng D−¬ng. VËy cã thÓ nghÜ r»ng anh ®· liªn l¹c víi hä qua ®−êng d©y mμ chóng ta ch−a ph¸t hiÖn. 8. Anh Quèc ®· viÕt c«ng khai trªn b¸o chÝ Ph¸p nh÷ng yªu s¸ch hßa b×nh cña anh ®èi víi chÝnh s¸ch ë §«ng D−¬ng". Trong b¸o c¸o ngμy 04-01-1920, mËt th¸m Gi¨ng bæ sung bèn chi tiÕt vÒ NguyÔn ¸i Quèc, kÌm theo mét phim ¶nh chôp NguyÔn ¸i Quèc ë cÇu AlÕchx¨ng III (Alexandre III), trong ®ã cã ®o¹n: "Anh Quèc ®· sèng 6 n¨m ë Mü, 4 n¨m ë Anh, lμm bÊt cø nghÒ g× ®Ó kiÕm sèng vμ häc hái... Anh nãi vμ viÕt th¹o tiÕng Anh, ®äc tiÕng ý tèt vμ ®äc tiÕng T©y Ban Nha t¹m ®−îc". Trong khi Gi¨ng ®· phÇn nμo khai th¸c ®−îc ë 32 NguyÔn ¸i Quèc nh÷ng chi tiÕt gÇn víi sù thËt, th× nhiÒu mËt th¸m kh¸c vÉn tiÕp tôc mß mÉm. VÝ dô trong b¸o c¸o ®Ò ngμy 17-11-1919 (®· dÉn), £®ua ghi: "ChiÒu h«m qua t«i gÆp NguyÔn ¸i Quèc vμ ®−îc anh ta nhËn lêi ®i ¨n tèi. Qua c©u chuyÖn, t«i cã c¬ së ®Ó ®o¸n r»ng anh quª ë B¾c Trung Kú, rÊt cã thÓ lμ Thanh Hãa". §Ó t×m c¸ch tiÕp cËn NguyÔn ¸i Quèc, bän mËt th¸m dïng nhiÒu thñ ®o¹n. VÝ dô: Trong lÇn ®Çu tiªn gi¸p mÆt víi NguyÔn ¸i Quèc, tªn Gi¨ng ®ãng vai mét nhμ bu«n: "Ngμy 01-12-1919, håi 6 giê 30 chiÒu, t«i ®Õn th¨m Quèc t¹i nhμ anh ta. T«i tr×nh bμy víi Quèc ý ®Þnh tæ chøc mét héi th−¬ng m¹i gi÷a Ph¸p vμ §«ng D−¬ng". Sau vμi lÇn ®i l¹i lμm quen, Gi¨ng rñ NguyÔn ¸i Quèc ®i tham quan thμnh phè, xem triÓn l·m... ®Ó th¨m dß, khai th¸c: "Ngμy chñ nhËt 04-01-1920, anh NguyÔn ¸i Quèc vμ t«i ®i xem triÓn l·m m¸y bay. Tõ 8 giê ®Õn 11 giê, qua trß chuyÖn víi anh (phÇn lín thêi gian nãi chuyÖn m¸y bay), t«i cã thÓ rót ra mÊy chi tiÕt sau...". BiÕt NguyÔn ¸i Quèc giái ch÷ H¸n, l¹i th−êng ghi chÐp hoÆc cã lóc viÕt truyÒn ®¬n (mμ truyÒn ®¬n ch÷ H¸n vÒ b¶n Yªu s¸ch 8 ®iÓm lμ mét vÝ dô), Gi¨ng ®· t×m cí ®Ó n¾m ®−îc nÐt ch÷ cña NguyÔn ¸i Quèc: 33 "Ngμy 15-12-1919... t«i ®· viÕt th− cho Quèc yªu cÇu anh ta dÞch gióp t«i mét qu¶ng c¸o th−¬ng m¹i ra tiÕng Trung Quèc, cèt ®Ó cã thñ bót cña Quèc". Cã lÏ NguyÔn ¸i Quèc thõa biÕt thñ ®o¹n cña bän chã s¨n, vμ kh«ng ®Ó chóng ph¶i chê l©u, chØ hai ngμy sau, tªn Gi¨ng "®· nhËn ®−îc cña NguyÔn ¸i Quèc b¶n dÞch tiÕng Trung Quèc tê qu¶ng c¸o th−¬ng m¹i". Khi chuÈn bÞ b¾t tay vμo nhiÖm vô, ngay tõ th¸ng 10-1919, Gi¨ng ®· vê ghi tªn theo líp häc ë tr−êng §¹i häc Xoãcbon (Sorbonne). Trong mét b¸o c¸o göi cÊp trªn, Gi¨ng viÕt: "§Ó cho hä khái nghi ngê, t«i ®· ghi tªn vμo Xoãcbon theo líp tiÕng Anh c¸c ngμy thø ba vμ thø s¸u. VËy «ng cã hÑn gÆp t«i th× ®õng vμo nh÷ng ngμy Êy. ViÕt th− cho t«i th× ký tªn ®μn bμ, hÑn gÆp GiannÐt (Jeannette)". Gi¨ng cßn tÝnh chuyÖn lÎn vμo nhμ ë cña NguyÔn ¸i Quèc khi anh ®i v¾ng ®Ó lÊy c¾p th− tõ, tμi liÖu... còng lμ ®Ó thùc hiÖn ®óng chØ dÉn cña tªn trïm ¸cnu. VÉn trong tËp b¸o c¸o th¸ng 12-1919 (®· dÉn), Gi¨ng cho biÕt: "T«i ®Ò nghÞ víi «ng B¶y r»ng: Khi cÇn thiÕt, chóng t«i sÏ lÊy c¸c giÊy tê tμi liÖu cña Quèc". * * * 34 Nh÷ng lÇn tiÕp xóc, ®èi mÆt víi bän mËt th¸m cña Ph¸p trμ trén trong giíi ViÖt kiÒu yªu n−íc, NguyÔn ¸i Quèc rÊt c¶nh gi¸c, kh«ng t¹o s¬ hë cho chóng lîi dông. Sau ®©y lμ mét vÝ dô: LÇn ®Çu tiªn hÑn gÆp £®ua, NguyÔn ¸i Quèc dïng mét tªn kh¸c vμ chuÈn bÞ mét lai lÞch kh¸c: "ChiÒu thø b¶y, t«i gÆp l¹i mét sinh viªn trÎ tõ Li«ng (Lyon) tíi, tªn lμ HO BA... T«i nãi chuyÖn víi anh ta b»ng tiÕng An Nam, vμ t«i nhËn ra anh lμ mét ng−êi B¾c Kú. Anh ta hái t«i r»ng anh cã thÓ cïng víi c¸c «ng Phan V¨n Tr−êng vμ NguyÔn ¸i Quèc ®Êu tranh b¶o vÖ quyÒn lîi cña ng−êi An Nam mμ kh«ng sî trë ng¹i g× kh«ng?". Nh−ng £®ua còng ®¸nh h¬i thÊy HO BA cã thÓ chÝnh lμ NguyÔn ¸i Quèc: "T«i ch¾c anh ta lμ mét ng−êi cña nhãm NguyÔn ¸i Quèc nÕu kh«ng ph¶i chÝnh lμ NguyÔn ¸i Quèc, t«i tr¶ lêi anh ta r»ng: §ang lμ sinh viªn th× kh«ng nªn bËn t©m vμo nh÷ng viÖc ®ã, v× cã thÓ cã h¹i cho viÖc häc hμnh, nh−ng sau khi häc xong, anh tha hå muèn lμm g× th× lμm tïy theo ý thÝch". Vμ £®ua ®Ò nghÞ cÊp trªn: "CÇn cho thu thËp rÊt bÝ mËt nh÷ng tin tøc vÒ chμng thanh niªn nμy t¹i Li«ng, nh−ng kh«ng ®−îc ®Ó anh ta nghi ngê r»ng ng−êi ta ®ang theo dâi m×nh". Mét tuÇn sau, ngμy 17-11-1919, NguyÔn ¸i Quèc thÊy kh«ng cÇn thiÕt thay tªn ®æi hä n÷a vμ ®· nãi th¼ng víi £®ua r»ng: 35 "H«m nä t«i ®Õn th¨m «ng víi c¸i tªn HO BA ®Ó t×m c¸ch biÕt ®−îc chÝnh x¸c ý nghÜ cña «ng. H«m nay t«i kh«ng giÊu «ng n÷a r»ng t«i chÝnh lμ NguyÔn ¸i Quèc, ng−êi ®· ký b¶n Yªu s¸ch cña nh©n d©n An Nam vμ nhiÒu bμi viÕt kh¸c liªn quan ®Õn §«ng D−¬ng. V¶ l¹i, s¸ng nay «ng ®· gÆp t«i trong c¸c bμn giÊy cña Phßng chê ë Bé (Thuéc ®Þa)". §èi phã víi lò mËt th¸m b¸m riÕt tõng b−íc ch©n, nhÊt lμ bän Gi¨ng, £®ua th−êng kiÕm cí th¨m Ng−êi ë nhμ sè 6, phè Vila ®ª G«b¬lanh, NguyÔn ¸i Quèc ph¶i bè trÝ nhiÒu ®Þa chØ kh¸c nhau ®Ó trùc tiÕp ho¹t ®éng hoÆc nhËn th− tõ cña ViÖt kiÒu yªu n−íc. Mét ®o¹n b¸o c¸o sau ®©y cña Gi¨ng ph¶n ¸nh ®iÒu ®ã: "Ngμy 16-12-1919... NguyÔn ¸i Quèc vμ Ai Cam ®Õn C«ng ty Ghil¬min« (Guilleminot) ë sè nhμ 22, phè Sat«®oong (Ch©teaudun) th× ®· thÊy Kh¸nh Ký vμ Lª V¨n Sao1 ë ®ã. Håi 7 giê 10 phót, Quèc vμ Ai Cam rêi nhμ nμy, mang theo mét gãi kh¸ to, xuèng tμu ®iÖn ngÇm t¹i bÕn L¬ P«l¬chiª (Le Poletier) ®Ó trë vÒ nhμ sè 6, phè G«b¬lanh". Sau nμy, theo lêi B¸c Hå kÓ l¹i: "V× ®Ò phßng mËt th¸m, th− tõ anh em cho tin tøc hoÆc bμn c«ng viÖc ®Òu göi ®Õn c¸c nhμ b¹n quen cña B¸c". __________ 1. Lª V¨n Sao, mét thanh niªn ViÖt Nam yªu n−íc ë cïng nhμ víi NguyÔn ¸i Quèc t¹i nhμ sè 6, phè Vila ®ª G«b¬lanh. 36 TiÕp xóc víi nh÷ng tªn mËt th¸m ng−êi ViÖt (trμ trén trong ViÖt kiÒu yªu n−íc), NguyÔn ¸i Quèc th−êng khÐo lÐo qua chuyÖn trß mμ gi¸o dôc hä vÒ lßng yªu ®Êt n−íc, gióp hä hiÓu ®óng h¬n nçi c¬ cùc cña ®ång bμo, chÝnh s¸ch bãc lét tμn b¹o vμ ngu d©n th©m ®éc cña thùc d©n Ph¸p ë ViÖt Nam, vÒ tinh thÇn ®Êu tranh kiªn c−êng bÊt khuÊt cña nh©n d©n ta. Trong lÇn gÆp Gi¨ng vμo ®Çu th¸ng 12-1919, NguyÔn ¸i Quèc ®· nh¾c l¹i cuéc næi dËy n¨m 1908 ë Trung Kú, tªn Gi¨ng ghi: "... Chóng t«i nãi chuyÖn vÒ t©m lý ng−êi An Nam, vÒ nh÷ng vô rèi lo¹n bªn An Nam. Quèc vμ anh thanh niªn (Lª V¨n Sao) nãi r»ng: Trong nh÷ng vô rèi lo¹n ®ã, hä ®· chøng kiÕn nh÷ng ng−êi næi dËy bÞ giÕt, ®Æc biÖt lμ ®èi víi ng−êi bÞ b¾n chÕt ®Çu tiªn th× nh÷ng ng−êi næi dËy kh¸c ®Òu ®Ó tang vμ tham gia viÖc ch«n cÊt...". Mét lÇn vμo kho¶ng cuèi th¸ng 12-1921, khi NguyÔn ¸i Quèc ®ang n»m ë BÖnh viÖn C«sanh (Cochin), cã mét tªn mËt th¸m ng−êi ViÖt t×m ®Õn th¨m, NguyÔn ¸i Quèc chñ ®éng hái: - Ch¾c «ng ®ang ë trong qu©n ®éi, v× «ng cã mÒ®ay? - V©ng, t«i ®· tõng lμm th«ng ng«n cho qu©n ngò vμo thêi chiÕn. Nh−ng tõ khi Hßa −íc ký th× t«i xin gi¶i ngò vμ hiÖn theo häc t¹i M¸cx©y (Marseille). - Nªn häc hái thËt nhiÒu - NguyÔn ¸i Quèc nãi - 37 ®Ó gióp Ých cho quª h−¬ng nghÌo khæ cña chóng ta. T«i vÉn lu«n tin t−ëng vμo nh÷ng b¹n th«ng ng«n ®· ®Õn ®©y trong thêi gian chiÕn tranh võa qua. Nh−ng t«i chØ biÕt mét sè Ýt, nh÷ng ng−êi ngo¹i h¹ng, cßn phÇn ®«ng chØ thÝch ¨n ch¬i. Hä ®· vÒ n−íc sau ®ã, ch¼ng ®em theo ®−îc mét Ýt hiÓu biÕt g× vÒ chÝnh trÞ còng nh− vÒ kiÕn thøc. * * * NhiÒu lÇn NguyÔn ¸i Quèc v¹ch mÆt lò tí thÇy mËt th¸m vÒ nh÷ng hμnh ®éng theo dâi ®ª tiÖn còng nh− nh÷ng lêi h¨m däa bØ æi cña chóng. Khi tªn mËt th¸m ®Õn th¨m NguyÔn ¸i Quèc ë BÖnh viÖn C«sanh hái: - T«i th−êng nghe nãi ®Õn «ng, vÒ lßng yªu n−íc cña «ng. ThØnh tho¶ng t«i còng ®−îc thÊy tªn «ng trªn b¸o chÝ. Nh−ng t¹i sao «ng l¹i thÝch lμm chÝnh trÞ? ¤ng kh«ng sî bÞ theo dâi μ? ¤ng kh«ng sî ng−êi ta cã thÓ lμm h¹i «ng? NguyÔn ¸i Quèc ®¸p: - Ch¼ng hÒ chi! T«i thÝch lμm chÝnh trÞ th× t«i ch¼ng sî chÕt, còng ch¼ng sî tï ®μy! Trong ®êi nμy, chóng ta chØ chÕt cã mét lÇn, t¹i sao l¹i sî?... T«i biÕt lμ hiÖn giê cã mét tæ chøc gi¸n ®iÖp ®ang theo dâi t«i r¸o riÕt, hä ®· kiÓm duyÖt nh÷ng th− tõ cña t«i. Nh−ng hä lμm g× ®Ó chèng t«i chø? T«i cã rÊt nhiÒu b»ng chøng khi t«i viÕt vÒ mét vÊn ®Ò 38 g×. Võa qua t«i ®· dù §¹i héi Tua (Tours), t«i ®· nãi ®Õn tæ chøc gi¸n ®iÖp Êy trong mét buæi diÔn thuyÕt nh− sau: T«i biÕt lμ cã nhiÒu ng−êi ®· véi vμng m¸ch l¹i víi chÝnh quyÒn nh÷ng ®iÒu t«i nãi. Nh−ng t«i th¸ch hä vμ c¶ chÝnh quyÒn n÷a cã thÓ c¶i chÝnh nh÷ng ®iÒu Êy... Khi ®−îc hái r»ng: "T¹i sao «ng biÕt th− cña «ng bÞ kiÓm duyÖt?", NguyÔn ¸i Quèc nãi th¼ng: - §ã lμ mét sù kiÓm duyÖt bÝ mËt... Mét h«m, t«i viÕt th− cho mét nhμ v¨n Ph¸p. Bèn h«m sau t«i nhËn ®−îc th− tr¶ lêi, nh−ng kh«ng ph¶i cña b¹n nhμ v¨n mμ lμ cña «ng Ch¸nh v¨n phßng Bé Thuéc ®Þa, ký tªn GhÐt (Guesde). T«i tù hái: T«i kh«ng hÒ quen biÕt «ng nμy, t¹i sao «ng ta l¹i mêi t«i ®Õn v¨n phßng? T«i còng ch−a tõng th− tõ g× cho «ng ta. Cho nªn t«i nghÜ lμ «ng GhÐt muèn lμm quen víi t«i, hßng mua chuéc nªn ®· tù tiÖn mêi t«i ®Õn gÆp «ng ta". Theo TrÇn Ngäc Linh, L−¬ng V¨n Phó, NguyÔn H÷u §¶ng (S−u tÇm, tuyÓn chän): KÓ chuyÖn B¸c Hå, Nxb. Gi¸o dôc, Hμ Néi, 2003, t.II, tr. 149. 39 Theo dÊu ch©n B¸c Thu trang ë Pari, Thñ ®« n−íc Ph¸p, t¹i c¨n nhμ sè 6, phè Vila ®ª G«b¬lanh trªn con ®−êng Av¬nu ®ª G«b¬lanh (Avenue des Gobelins) - c¨n nhμ cña LuËt s− Phan V¨n Tr−êng, NguyÔn TÊt Thμnh ®· ë mét thêi gian kh¸ l©u (theo tμi liÖu trong th− khè Ph¸p th× NguyÔn TÊt Thμnh ®Õn Pari vμo n¨m 1917 hoÆc ®Çu n¨m 1918). H»ng ngμy, NguyÔn TÊt Thμnh (1919 lμ NguyÔn ¸i Quèc ký tªn trong b¶n Yªu s¸ch 8 ®iÓm göi Héi nghÞ VÐcx©y Versailles) ®i tõ c¨n nhμ sè 6 ®Õn c¨n nhμ sè 3 ®−êng "Chî B« l·o" (rue du marchÐ des Patriaches) n¬i ®Æt trô së liªn l¹c cña b¸o Ng−êi cïng khæ (Le Paria) còng lμ n¬i héi häp cña mét sè ViÖt kiÒu vμ c¸c ng−êi b¹n ch©u Phi vμ ý kiÕn thμnh lËp Héi Liªn hiÖp thuéc ®Þa còng "thai nghÐn" tõ n¬i nμy. TruyÒn thèng ®Æc biÖt cña th− viÖn Xanht¬ Gi¬n¬viev¬ (Sainte GeneviÌve) ë khu P¨ngtª«ng (PhanthÐon) lμ më cöa cho bÊt cø ai ®Õn ®äc s¸ch, 40 tham kh¶o, häc hái vμ ng−êi kh¸ch cã mÆt h»ng ngμy (khi cã th× giê) lμ NguyÔn ¸i Quèc. NguyÔn ®· miÖt mμi ®äc s¸ch kh¸m ph¸ nh÷ng nhμ v¨n lín nh−: VÝchto Huyg« (Victor Hugo), £min D«la (Ðmile Zola), Anat«n Phr¨ngx¬ (Anatole France), LÐp Nik«laiªvits¬ T«nxt«i (Lev Nikolaievitch Tolstoi) vμ ®Æc biÖt lμ s¸ch, b¸o viÕt vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa, vÒ nh÷ng g× liªn quan ®Õn quª h−¬ng ®ang ®au khæ cña anh. N¬i ®©y, NguyÔn ¸i Quèc ®· bÞ mËt th¸m theo dâi h»ng ngμy. V−ên Luýchxembua (Jardin Du Luxembourg) gÇn ®ã lμ n¬i NguyÔn còng th−êng vμo ngåi ®äc b¸o hoÆc ®Ó suy t−ëng... vμ biÕt ®©u cã c¶ nh÷ng cuéc hÑn hß. "Héi nh÷ng nhμ th«ng th¸i" (SociÐtÐ Savante) ®Æt t¹i ®−êng SÐcp¨ngt¬ (Serpente) sè nhμ 28, lμ diÔn ®μn cña rÊt nhiÒu ng−êi, nhiÒu giíi kh¸c nhau. T¹i ®©y, NguyÔn ¸i Quèc vμ Phan Ch©u Trinh ®· ®Õn nghe diÔn thuyÕt vÒ chÝnh trÞ nhiÒu lÇn. NguyÔn ¸i Quèc còng th−êng lui tíi trô së b¸o Nh©n ®¹o (L'HumanitÐ) t¹i sè nhμ 142, ®−êng M«ngm¸ctr¬ (Montmartre) vμ ghi tªn vμo nhãm "Nμng th¬ hång" (La Museroso), nhãm "Chim khuyªn ®á" (La Rouge Gorge) cña C©u l¹c bé (Club du Faubourg). C¸ch tr¹m mªtr« Guy M«quet ®é 700m lμ ®Õn sè nhμ 9, ngâ hÎm Compoint. Mét c¨n phßng nhá rÊt ®¬n s¬, ë trong mét tßa nhμ kh«ng to l¾m. Gian phßng cña NguyÔn ¸i Quèc ë tÇng trªn, ph¶i 41 lªn b»ng cÇu thang äp Ñp. Ngåi tr−íc cöa sæ phßng nμy, NguyÔn ¸i Quèc lμm viÖc röa ¶nh (retouche) vμ viÕt l¸ch. T©m hån th¶ vÒ quª h−¬ng víi nh÷ng −íc m¬ vμ tr¨n trë. NguyÔn ë ®©y tõ th¸ng 7-1921 ®Õn th¸ng 6-1923. T¹i nhμ ga Gare du Nord, mét chuyÕn tμu vμo th¸ng 6-1923 ®· ®−a NguyÔn ¸i Quèc ®i vÒ mét ga nμo ®ã ë Thôy SÜ hay §øc, ®Ó tõ ®Êy NguyÔn ¸i Quèc sang Liªn X«, con ®−êng vÒ gÇn quª h−¬ng vμ ®ång bμo v× Ng−êi ®· cã mét h−íng ®Êu tranh. Trªn ®Êt Pari, cßn nhiÒu ®Þa chØ mμ dÊu ch©n cña Ng−êi ®Æt xuèng, v× NguyÔn ¸i Quèc ®· lu«n thay ®æi chç ë, dï chØ thêi gian ng¾n, hoÆc nh÷ng n¬i hß hÑn ®Ó bμn c«ng viÖc, nh− chiÕc cÇu AlÕchx¨ng III (Alexandre III) trªn dßng s«ng Sen (Seine) th¬ méng hay ë ngo¹i « Pari (Saint Ouen, Jery, Jesy...). TÕt n¨m 1921, theo tμi liÖu th− khè, NguyÔn ¸i Quèc vμo trÞ bÖnh t¹i BÖnh viÖn C«sanh (Cochin) kho¶ng mét th¸ng. T¹i ®©y, NguyÔn ¸i Quèc ®· tiÕp nhiÒu ViÖt kiÒu ®Õn th¨m, trong ®ã cã c¶ mËt th¸m trμ trén. Mét sè c©u trao ®æi víi ViÖt kiÒu sau ®©y thÓ hiÖn râ nhiÖt t×nh yªu n−íc cña NguyÔn ¸i Quèc. - Nªn häc hái thËt nhiÒu ®Ó gióp Ých cho quª h−¬ng nghÌo khæ cña chóng ta. T«i vÉn lu«n tin t−ëng vμo nh÷ng b¹n th«ng ng«n ®· ®Õn ®©y trong thêi gian chiÕn tranh võa qua. Nh−ng t«i 42 chØ biÕt mét sè Ýt, nh÷ng ng−êi ngo¹i h¹ng, cßn phÇn ®«ng th× chØ thÝch ¨n ch¬i. Hä ®· vÒ n−íc sau ®ã, ch¼ng ®em theo ®−îc mét Ýt hiÓu biÕt g× vÒ chÝnh trÞ còng nh− vÒ kiÕn thøc. - T«i thÝch lμm chÝnh trÞ th× t«i ch¼ng sî chÕt, còng ch¼ng sî tï ®μy! Trong ®êi nμy, chóng ta chØ chÕt cã mét lÇn, t¹i sao l¹i sî? - NÕu t«i ë bªn §«ng D−¬ng th× ng−êi ta (chÝnh quyÒn) ®· bá tï, hoÆc chÆt ®Çu t«i råi. - T«i vÉn lu«n lu«n cã ý thμnh lËp mét tæ chøc, kh«ng cÇn ®«ng l¾m, ®iÒu cÇn thiÕt lμ ph¶i ®ång ý víi nhau vÒ quan ®iÓm vμ cã tinh thÇn yªu n−íc. Nh÷ng c©u Ng−êi ®· nãi tõ mïa xu©n n¨m 1921 vÉn lu«n cßn nguyªn gi¸ trÞ ®èi víi c¸c thÕ hÖ sau. 43 Ngμy giç mÑ S¬n Tïng N¨m 1977, cô §μo NhËt Vinh, t¸m m−¬i tuæi, tõ Thμnh phè Hå ChÝ Minh ra Hμ Néi, th¨m Khu di tÝch B¸c Hå. Cô Vinh khãc suèt tõ khi vμo viÕng l¨ng B¸c, cho ®Õn khi vμo th¨m ng«i nhμ sμn, bïi ngïi quanh quÈn bªn bμn lμm viÖc cña B¸c... §μo NhËt Vinh lμ thñy thñ tμu bu«n Ph¸p tõ n¨m 1913, gÆp gì råi trë nªn th©n thiÕt víi anh thñy thñ V¨n Ba, víi nhμ c¸ch m¹ng NguyÔn ¸i Quèc vμ may m¾n ®−îc gÆp Hå Chñ tÞch t¹i Pari khi Ng−êi sang Ph¸p n¨m 1946... Sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1914-1918), «ng xin th«i viÖc, vÒ Boãc®« më qu¸n ¨n. BiÕt «ng NguyÔn ®ang ë Pari, «ng liÒn lªn th¨m, ®−îc «ng NguyÔn truyÒn l¹i nghÒ lμm b¸nh kem Vani cña vua ®Çu bÕp Ng−êi Ph¸p Ðtcèpphie (Escophier): - Em biÕt råi ®ã, ngμy anh lμm ë Kh¸ch s¹n C¸cl¬t¬n (Carlton), «ng Ðtcèpphie rÊt tin yªu anh mμ bμy vÏ cho anh c¸i bÝ truyÒn lμm b¸nh kem Vani ngon "®éc nhÊt v« nhÞ" cña dßng hä «ng, ®Ó anh cã 44 thÓ trë thμnh nhμ triÖu phó. Nh−ng ®ã kh«ng ph¶i lμ môc ®Ých cña ®êi anh, mÆc dï anh ®ang ph¶i ®i lμm c¸i nghÒ röa ¶nh thuª vμ vÏ ®å häa kiÕm sèng. Trë vÒ, «ng Vinh kinh doanh thªm b¸nh kem Vani vμ nhanh chãng ph¸t ®¹t. ¤ng tham gia Nhãm nh÷ng ng−êi yªu n−íc An Nam ë Boãc®« vμ th−êng ®ãng gãp vμo "Quü ho¹t ®éng b¸o chÝ" cña «ng NguyÔn... Mét lÇn «ng Vinh lªn Pari th¨m «ng NguyÔn, ®øng ngoμi phßng gi÷a ngâ tèi, ngöi thÊy mïi h−¬ng trÇm ph¶ng phÊt gîi nhí vÒ quª h−¬ng... Nghe tiÕng gâ, «ng NguyÔn më hÐ cöa phßng vμ kªu lªn: - å, chó Vinh, vμo ®i! Trªn chiÕc bμn lμm viÖc bªn cöa sæ giê lμ bμn thê: Ngän nÕn s¸ng, b×nh h−¬ng khãi nghi ngót, vμ trªn ®Üa x«i lμ con gμ luéc, má ngËm b«ng hoa r©m bôt. ¤ng NguyÔn bïi ngïi, nãi: - Ngμy giç mÑ anh. Hai m−¬i n¨m vÒ tr−íc, còng vμo ngμy chñ nhËt mång 10 th¸ng 2 n¨m 1901, lμ ngμy 22 th¸ng Ch¹p n¨m Canh Tý, mÑ anh qua ®êi! ¤ng NguyÔn bçng im bÆt. ¤ng Vinh bËt khãc, nÝu lÊy c¸nh tay «ng... - BÊy giê nhμ ë trong ngâ §«ng Ba, thμnh néi, kinh ®« HuÕ. Cha cïng anh c¶ ®i c«ng viÖc tËn ngoμi tØnh Thanh, ch−a vÒ - Giäng «ng NguyÔn nh− l¾ng l¹i... tay n¾m chÆt bμn tay «ng Vinh, xóc ®éng... 45 ¤ng Vinh xin ra phè s¾m Ýt lÔ vËt, nh−ng «ng NguyÔn gi÷ l¹i, b¶o: - Chó tõ ph−¬ng xa ®Õn ®óng lóc anh cã giç mÑ lμ t©m h−¬ng thμnh lÔ, kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i cã lÔ vËt. ¤ng Vinh ®øng tr−íc bμn thê, ch¾p tay v¸i... Lóc sau, hai ng−êi h¹ lÔ, cïng ngåi vμo bμn ¨n. ¤ng NguyÔn nãi: - ë ®©y kh«ng cã gμ giß nh− bªn ta. Anh ph¶i nhê ng−êi mua con gμ nμy, gièng gμ xø Pyrªnª còng tμm t¹m ®−îc. Cßn c¸i mãn c¬m nÕp, l©u ngμy quªn c÷, n−íc h¬i nhiÒu, bÞ n¸t. Tõ ngμy ®i xa Tæ quèc, lÇn nμy ngμy giç mÑ ch½n 20 n¨m anh míi bμy biÖn lÔ b¹c lßng thμnh cóng mÑ, cßn h»ng n¨m anh chØ lμ t©m h−¬ng t−ëng niÖm. ¤ng Vinh vui miÖng hái sao gμ cóng giç l¹i c¾m hoa r©m bôt vμo miÖng... ¤ng NguyÔn c−êi: - Gμ ngËm hoa chø ai l¹i nãi c¾m hoa vμo miÖng gμ! VËy lμ em ®· kh«ng nhí c©u ng¹n ng÷ "Gμ thê giç cha gμ ngËm ngän tróc, gμ thê giç mÑ gμ ngËm hoa r©m bôt"... ... Cô §μo NhËt Vinh nh¾c l¹i mÊy kû niÖm x−a, råi t©m sù: - T«i kh«ng ®−îc diÔm phóc lμm ng−êi c¸n bé cña Hå Chñ tÞch v× c¶nh ngé cña t«i! Nh−ng c¶ cuéc ®êi t«i sèng h−íng theo nh÷ng lý t−ëng cña Ng−êi. H«m nay, t«i ®−îc ®Õn bªn anh linh Ng−êi, t«i kÝnh d©ng lªn Ng−êi nh÷ng ©n tri ngé!... 46 C¸i mμ t«i cÇn nhÊt trªn ®êi... Mét buæi tr−a ®i lμm vÒ, bμ giμ gi÷ nhμ cho cô Phan V¨n Tr−êng - n¬i «ng NguyÔn ë nhê - trao cho «ng mét bøc th−. Tõ tr−íc, «ng ch−a hÒ nhËn ®−îc th− göi theo ®Þa chØ nμy. Th× ra, ®©y lμ "giÊy mêi" cña Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa Ph¸p. Vμi h«m sau, NguyÔn ¸i Quèc ®Õn Bé Thuéc ®Þa, phè U®in« (Oudinot), Pari. Trong phßng kh¸ch ®· cã nhiÒu ng−êi Ph¸p "tai to mÆt lín". Nh−ng «ng NguyÔn kh«ng ph¶i chê. Võa ®Õn, «ng ®· ®−îc «ng giμ mang xiÒng b¹c - ng−êi truyÒn ®¹t ë c¸c c¬ quan cÊp cao - mêi vμo ngay. Trong gian phßng réng, tr−ng bμy nh÷ng ®å vËt quý, quan Th−îng th− Anbe Xar« (Albert Saraut) ®Çu hãi nh− qu¶ b−ëi, mang kÝnh tr¾ng mét m¾t, ngåi chÔm chÖ bªn c¸i bμn réng, trªn chÊt ®Çy giÊy tê. ThÊy «ng NguyÔn, «ng ta ®øng dËy b¾t tay vμ mêi ngåi, cã vÎ lÔ ®é l¾m. Nh−ng råi, Xar« nh×n «ng NguyÔn ch»m ch»m, tay vÏ vÏ lªn bμn, miÖng nãi nh− phun ra löa: "HiÖn nay, cã nh÷ng kÎ ng«ng cuång ho¹t ®éng ë Ph¸p. Hä liªn l¹c víi bän B«ns¬vÝch ë Nga. Tõ 47 Nga, hä liªn l¹c víi Qu¶ng §«ng. Vμ tõ Qu¶ng §«ng, hä liªn l¹c víi ViÖt Nam. ChÝnh phñ Ph¸p biÕt râ hÕt nh÷ng d©y liªn l¹c ®ã! Hä ©m m−u ph¸ rèi trËt tù trÞ an ë §«ng D−¬ng vμ chèng ®èi l¹i Nhμ n−íc b¶o hé. N−íc mÑ §¹i Ph¸p rÊt khoan hång, nh−ng sÏ kh«ng tha thø nh÷ng kÎ g©y rèi lo¹n... N−íc mÑ §¹i Ph¸p ®ñ søc ®Ó bÎ g·y hä, nh− thÕ nμy...". MÆt h»m h»m, Xar« n¾m hai bμn tay lμm ®iÖu bé bÎ mét vËt cøng r¾n. ¤ng NguyÔn c−êi mØm lμm quan Th−îng th− Bé Thuéc ®Þa cμng bùc béi. Khi «ng ta døt lêi, «ng NguyÔn liÒn hái: "Ngμi nãi xong råi chø?". Lμ mét nhμ chÝnh trÞ c¸o giμ, Xar« liÒn ®æi s¾c mÆt, ®æi giäng, nãi mét c¸ch «n tån: "T«i rÊt thÝch nh÷ng thanh niªn cã chÝ khÝ nh− «ng. Cã chÝ khÝ lμ tèt, nh−ng cßn ph¶i "thøc thêi", míi ngoan. å nμy! khi nμo «ng cã cÇn g× t«i lu«n lu«n s½n sμng gióp ®ì «ng. Tõ nay, chóng ta ®· quen biÕt nhau, «ng kh«ng nªn kh¸ch s¸o...". ¤ng NguyÔn liÒn ®¸p ngay: "C¶m ¬n ngμi! C¸i mμ t«i cÇn nhÊt trªn ®êi lμ: §ång bμo t«i ®−îc tù do, Tæ quèc t«i ®−îc ®éc lËp... KÝnh ngμi ë l¹i, t«i xin phÐp vÒ". Theo T.Lan: Võa ®i ®−êng võa kÓ chuyÖn, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt, Hμ Néi, 2011, tr. 14-17. 48 TiÕng nãi cña NguyÔn ¸i Quèc t¹i §¹i héi V Quèc tÕ céng s¶n Hång hμ Gi÷a Thñ ®« M¸txc¬va, mét ng«i nhμ bèn tÇng mμu x¸m mang sè 16 t¹i phè Makh¬vaia. Tõ ®©y nh×n thÊy mét trong nh÷ng cæng §iÖn Kremli víi Th¸p Cataphia, Qu¶ng tr−êng Manegi¬ vμ Th− viÖn RumianxÐp. §Êy lμ trô së cña Quèc tÕ Céng s¶n do Lªnin s¸ng lËp n¨m 1919. NguyÔn ¸i Quèc lμm viÖc ë tÇng hai trong trô së víi t− c¸ch lμ c¸n bé Ban Ph−¬ng §«ng cña Quèc tÕ Céng s¶n kÓ tõ ngμy 14-4-1924 theo quyÕt ®Þnh cña Tr−ëng ban R.Pªt¬rèp, ng−êi Nga. ë cïng tÇng lμ tßa so¹n TËp san Th− tÝn Quèc tÕ (Inprekorr) mμ NguyÔn ¸i Quèc lμ céng t¸c viªn tÝch cùc. §Õn mïa hÌ n¨m 1924, NguyÔn ¸i Quèc ®· sèng ë Nga ®óng mét n¨m, tr¶i qua mét mïa ®«ng Nga hÕt søc kh¾c nghiÖt mμ anh ch−a quen. H»ng ngμy, tõ n¬i ë lμ buång sè 176 trong kh¸ch s¹n Luých trªn ®−êng TvÐcxkaia, gÇn trô së Quèc tÕ Céng s¶n, NguyÔn ¸i Quèc ®i bé ®Õn c¬ quan 49 lμm viÖc. Lμ mét trong nh÷ng nhμ l·nh ®¹o Quèc tÕ N«ng d©n, cã trô së gÇn Qu¶ng tr−êng ¸cb¸t, NguyÔn ¸i Quèc ®−îc mêi ®i dù §¹i héi V cña Quèc tÕ Céng s¶n víi t− c¸ch lμ ®¹i diÖn §¶ng Céng s¶n Ph¸p. §¹i héi häp t¹i Cung An®r©yÐpxki trong §iÖn Kremli, còng lμ n¬i NguyÔn ¸i Quèc ®· häp Héi nghÞ Quèc tÕ N«ng d©n th¸ng 10 n¨m tr−íc. NguyÔn ¸i Quèc ngåi trªn hμng ghÕ ®Çu cña §¹i héi, gÇn phÝa gi÷a. Ngay trong buæi khai m¹c, §¹i héi ®· thÊy anh lμ mét ng−êi ®Çy t©m huyÕt víi c«ng viÖc gi¶i phãng thuéc ®Þa. Tr−íc §¹i héi gåm 504 ®¹i biÓu cña 49 §¶ng Céng s¶n vμ §¶ng C«ng nh©n, thay mÆt cho 1.319.000 ®¶ng viªn céng s¶n trªn toμn thÕ giíi vμ 10 tæ chøc quèc tÕ, trong lóc Tæng BÝ th− Ban chÊp hμnh Quèc tÕ Céng s¶n V.C«larèp chuÈn bÞ ®äc NghÞ quyÕt vμ lêi kªu gäi nh©n dÞp §¹i héi, NguyÔn ¸i Quèc bçng ®øng lªn gi÷a §¹i héi hái: "T«i muèn biÕt §¹i héi cã göi lêi kªu gäi ®Æc biÖt ®Õn c¸c thuéc ®Þa kh«ng?...". NguyÔn ¸i Quèc ®Ò nghÞ: "Tr−íc khi biÓu quyÕt th«ng qua lêi kªu gäi, t«i ®Ò nghÞ bæ sung thªm mÊy ch÷: "Göi c¸c d©n téc c¸c n−íc thuéc ®Þa"". §Ò nghÞ trªn cña NguyÔn ¸i Quèc ®· ®−îc §¹i héi chÊp nhËn. Trong §¹i héi, NguyÔn ¸i Quèc ®· lªn diÔn ®μn ba lÇn, nªu lªn luËn ®iÓm: C¸ch m¹ng v« 50 s¶n ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y muèn th¾ng lîi ph¶i liªn kÕt chÆt chÏ víi phong trμo gi¶i phãng ë c¸c n−íc thuéc ®Þa chèng chñ nghÜa ®Õ quèc; c¸ch m¹ng ë c¸c n−íc thuéc ®Þa lμ c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc. B»ng mét giäng s«i næi, NguyÔn ¸i Quèc nãi víi §¹i héi: "T«i thÊy r»ng h×nh nh− c¸c ®ång chÝ ch−a hoμn toμn thÊm nhuÇn t− t−ëng r»ng vËn mÖnh cña giai cÊp v« s¶n thÕ giíi vμ ®Æc biÖt lμ vËn mÖnh cña giai cÊp v« s¶n ë c¸c n−íc ®i x©m l−îc thuéc ®Þa g¾n chÆt víi vËn mÖnh cña giai cÊp bÞ ¸p bøc ë c¸c thuéc ®Þa". ... C¸c ®ång chÝ thø lçi cho sù m¹nh d¹n cña t«i, nh−ng t«i cã thÓ nãi víi c¸c ®ång chÝ r»ng, sau khi nghe nh÷ng lêi ph¸t biÓu cña c¸c ®ång chÝ ë chÝnh quèc, t«i cã c¶m t−ëng lμ c¸c ®ång chÝ Êy muèn ®¸nh chÕt r¾n ®»ng ®u«i. TÊt c¶ c¸c ®ång chÝ ®Òu biÕt r»ng hiÖn nay näc ®éc t− b¶n chñ nghÜa ®ang tËp trung ë c¸c n−íc thuéc ®Þa h¬n lμ ë chÝnh quèc. C¸c thuéc ®Þa cung cÊp nguyªn liÖu cho c¸c nhμ m¸y, binh sÜ cho qu©n ®éi cña chñ nghÜa ®Õ quèc. C¸c thuéc ®Þa trë thμnh nÒn t¶ng cña lùc l−îng ph¶n c¸ch m¹ng. ThÕ mμ c¸c ®ång chÝ khi nãi vÒ c¸ch m¹ng l¹i khinh th−êng thuéc ®Þa. NguyÔn ¸i Quèc hßa trong dßng ng−êi ®«ng ®¶o dù buæi liªn hoan chμo mõng thμnh c«ng §¹i 51 héi V Quèc tÕ Céng s¶n diÔn ra trªn ®åi Lugi¬nhÝchki nh×n xuèng s«ng M¸txc¬va. §¸m ®«ng qu©y lÊy anh, tung anh lªn cao nhiÒu lÇn vμ h«: "Hoan h« ®¹i biÓu §«ng D−¬ng". Sau §¹i héi, NguyÔn ¸i Quèc nhËn ®−îc quyÕt ®Þnh cña Ban ChÊp hμnh Quèc tÕ Céng s¶n cö anh lμm ñy viªn Ban Ph−¬ng §«ng, phô tr¸ch Côc Ph−¬ng Nam víi nhiÖm vô theo dâi, gióp ®ì phong trμo c¸ch m¹ng cña c¸c n−íc §«ng Nam ¸. Ýt h«m sau, anh l¹i nhËn QuyÕt ®Þnh cña Ban ChÊp hμnh Quèc tÕ Céng s¶n, ngμy 25-9-1924, ghi râ: "§ång chÝ NguyÔn ¸i Quèc cÇn ®i Qu¶ng Ch©u. Chi phÝ do Ban Ph−¬ng §«ng chÞu". Manuinxki, mét trong nh÷ng nhμ l·nh ®¹o Quèc tÕ Céng s¶n tiÔn anh b»ng cÆp m¾t l−u luyÕn vμ lêi chóc thμnh c«ng. Anh c¸m ¬n vμ nãi: - LÇn sau t«i gÆp ®ång chÝ th× ch¾c lóc ®ã ViÖt Nam ®· cã §¶ng Céng s¶n. 52 Ng−êi s¸ng lËp §¶ng Hång hμ Ngåi trong cabin tμu biÓn, anh NguyÔn nãng lßng ®−îc cËp bÕn ®Ó nhanh chãng b¾t tay vμo viÖc hîp nhÊt c¸c tæ chøc céng s¶n. Anh ®−îc biÕt ViÖt Nam Quèc d©n §¶ng ®ang r¸o riÕt chuÈn bÞ mét cuéc b¹o ®éng vò trang. Thμnh lËp n¨m 1927, ViÖt Nam Quèc d©n §¶ng thu n¹p ®¶ng viªn thiÕu chÆt chÏ ®Ó bän mËt th¸m vμ tay sai thùc d©n Ph¸p chui vμo trong §¶ng. Chóng biÕt gÇn hÕt c¸c ®¶ng viªn vμ c¸c tæ chøc cña §¶ng. Trong khi ®ã nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o n«n nãng khëi sù víi t− t−ëng "Kh«ng thμnh c«ng th× còng thμnh nh©n". Vô ¸m s¸t Badanh ë Hμ Néi lμm rung ®éng d− luËn vμ lμm anh suy nghÜ. Mét buæi tèi, Badanh, Gi¸m ®èc Së Mé phu, tõ nhμ mét ¶ nh©n t×nh ë phè HuÕ ®i ra th× gÆp hai thanh niªn ®−a cho mét m¶nh giÊy viÕt b»ng tiÕng Ph¸p: "Mi, tªn hót m¸u! Mi ®em qu¼ng ng−êi ViÖt Nam ra kh¾p bèn ph−¬ng trêi!". Råi mét anh rót sóng b¾n chÕt Badanh. LËp tøc, c¶nh s¸t, mËt th¸m Ph¸p qu¨ng l−íi b¾t 53 nhiÒu c¬ së cña ViÖt Nam Quèc d©n §¶ng: 40 qu©n nh©n, 39 nhμ bu«n, 37 nghiÖp chñ, thÇy lang, 26 gi¸o viªn tr−êng c«ng, 10 nh©n viªn th−¬ng m¹i, 6 sinh viªn ®¹i häc, 2 gi¸o s−... Tμu ®−a anh NguyÔn vμo bÕn Th−îng H¶i. Tr−íc khi ®i Hång K«ng, anh cÇn ®Õn ®©y lμm viÖc víi c¬ quan Ban Ph−¬ng §«ng Quèc tÕ Céng s¶n vμ gÆp Chi bé Héi ViÖt Nam Thanh niªn C¸ch m¹ng ®Ó hái t×nh h×nh vμ t×m hiÓu nh÷ng ®−êng giao th«ng liªn l¹c gi÷a ViÖt Nam vμ Trung Quèc. Th−îng H¶i lμ mét trong nh÷ng thμnh phè c¶ng sÇm uÊt nhÊt Trung Quèc gåm ba khu vùc: t« giíi Anh, t« giíi Ph¸p vμ phÇn thuéc Trung Quèc. Cã thÓ nãi ®©y lμ mét thμnh phè n−íc ngoμi trªn ®Êt Trung Quèc. Trong t« giíi Anh cã h¹m ®éi Anh, c¶nh s¸t lμ ng−êi Ên §é, chØ huy lμ ng−êi Anh. Trong thμnh phè cã nhiÒu xÝ nghiÖp, ng©n hμng, hiÖu bu«n, kh¸ch s¹n cña ng−êi n−íc ngoμi. T« giíi Ph¸p l¹i kh¸c h¼n ë chç nã cã rÊt nhiÒu biÖt thù ®Ñp, sang träng vμ nh÷ng c«ng viªn c¾m biÓn: "CÊm ng−êi Trung Quèc vμo". C¸c quan chøc cai trÞ ë ®©y do ChÝnh phñ Ph¸p bæ nhiÖm. Trong t« giíi cã kho¶ng 5.000 lÝnh khè xanh, khè ®á, c¶nh s¸t ng−êi §«ng D−¬ng, cã nhiÒu ng−êi ViÖt Nam lμm ë nhμ m¸y d−ìng khÝ, c¸c c«ng së, lμm båi bÕp cho Ph¸p, hoÆc më hiÖu bu«n. Tμu chiÕn Ph¸p ®Ëu ë bÕn. Anh NguyÔn t×m ®Õn chç anh NguyÔn L−¬ng B»ng, mang bÝ danh lμ Hai, mét c¸n bé ®· dù líp 54 huÊn luyÖn chÝnh trÞ ë Qu¶ng Ch©u, ®ang phô tr¸ch viÖc tuyªn truyÒn, vËn ®éng binh lÝnh ViÖt Nam vμ tæ chøc liªn l¹c cña ®oμn thÓ tõ Trung Quèc vÒ ViÖt Nam b»ng ®−êng biÓn. Anh NguyÔn göi mét bøc th− cho anh Hai: "Em chê cËu ë chç ®¸nh bi a cña C«ng ty Tiªn Thi". Mét buæi chiÒu ®Çu n¨m, Th−îng H¶i l¹nh vμ cã tuyÕt, theo hÑn, anh ®Õn C«ng ty Tiªn Thi, mét cöa hμng b¸ch hãa vμo h¹ng lín nhÊt Th−îng H¶i. Anh ®éi chiÕc mò d¹ cò, mÆc ¸o kho¸c ngoμi h¬i máng. Tr«ng thÊy mét ng−êi mÆc ©u phôc, ¸o ba®êxuy, quÊn kh¨n len, d¸ng quen thuéc, anh cÊt tiÕng gäi: - Anh Hai! Anh Hai nhËn ra ng−êi gäi, mõng rì: - Anh V−¬ng! Anh NguyÔn rñ anh Hai ®i quanh c¸c phè ®Ó hái t×nh h×nh c«ng nh©n, binh lÝnh ViÖt Nam ë Th−îng H¶i, nh÷ng tμu nμo ch¹y ®−êng §«ng D−¬ng - Trung Quèc cã c¬ së cña ta... Råi anh NguyÔn nãi: - T«i ë ®©y chØ vμi ngμy råi l¹i ph¶i ®i ngay. HÑn h«m sau ®Õn chç t«i nãi chuyÖn l©u. Anh ë bªn t« giíi Ph¸p ph¶i cÈn thËn. Chóng nã ®ang khñng bè riÕt. Anh NguyÔn ë mét c¨n nhμ trä nhá, thuª c¨n buång rÎ tiÒn, ®ñ kª mét gi−êng con vμ mét bμn con. Trêi l¹nh mμ kh«ng cã lß s−ëi. §Õn b÷a, ¨n c¬m g¹o xÊu, cã mãn canh vμ mãn c¸ mÆn. Anh 55 Hai nh×n b÷a ¨n Êy, ®Çy vÎ ¸i ng¹i vμ nhËn ra, so víi håi ë Qu¶ng Ch©u, anh NguyÔn gÇy ®i nhiÒu. Anh NguyÔn dÆn dß anh Hai: Ho¹t ®éng trong binh lÝnh ph¶i tr¸nh manh ®éng; tuyªn truyÒn ph¶i thiÕt thùc, cã søc thuyÕt phôc, kh«ng nãi s¸o rçng, chung chung; b¸o KÌn gäi lÝnh ph¶i viÕt cho ng¾n gän, râ rμng, chó ý kh¬i dËy tinh thÇn yªu n−íc ë mäi ng−êi. Anh NguyÔn ®Õn Hång K«ng víi hé chiÕu mang tªn Tèng V¨n S¬. Thμnh phè võa ®ãn n¨m míi 1930. Trªn c¸c hÌ ®−êng, ng−êi ta b¸n hoa mÉu ®¬n, hoa thñy tiªn, c¸ vμng. Anh NguyÔn gÆp l¹i anh Hå Tïng MËu, cïng nhau bμn viÖc chuÈn bÞ chç häp vμ ®ãn c¸c ®¹i biÓu tõ trong n−íc ra. Riªng anh NguyÔn cßn bËn nghiªn cøu, suy nghÜ, dù th¶o nh÷ng v¨n kiÖn cho héi nghÞ s¾p tíi, viÕt b¸o c¸o vÒ t×nh h×nh §«ng D−¬ng cho Quèc tÕ Céng s¶n trªn c¬ së nh÷ng tin tøc anh n¾m ®−îc ë Th−îng H¶i vμ Hång K«ng. Mét häc sinh ViÖt Nam ë Tr−êng §¹i häc Ph−¬ng §«ng, M¸txc¬va, ®· trë vÒ n−íc. S¾p tíi cã c¸c häc sinh tõ trong n−íc ra Hång K«ng ®Ó ®i häc ë M¸txc¬va, anh NguyÔn sÏ ph¶i lo thu xÕp cho hä ®i. Mét ®ång chÝ phô tr¸ch tæ chøc c¸ch m¹ng M· Lai* võa tõ Xingapo vμ mét ®ång chÝ ng−êi Nam D−¬ng** tõ ®¶o Giava tíi gÆp __________ * M· Lai: Malaixia. ** Nam D−¬ng: In®«nªxia. 56 anh NguyÔn ®Ó trao ®æi ý kiÕn. Anh NguyÔn göi ®Õn Quèc tÕ Céng s¶n mét b¸o c¸o vÒ t×nh h×nh M· Lai. §Õn Hång K«ng sím nhÊt lμ ®¹i biÓu An Nam Céng s¶n §¶ng bao gåm Ch©u V¨n Liªm vμ NguyÔn ThiÖu ®¸p tμu tõ Sμi Gßn. TiÕp ®Õn lμ ®oμn ®¹i biÓu §«ng D−¬ng Céng s¶n §¶ng gåm NguyÔn §øc C¶nh vμ TrÞnh §×nh Cöu ®¸p tμu Ch©u Liªm tõ bÕn H¶i Phßng. Hai ng−êi ph¶i ngåi bã gèi d−íi gÇm gi−êng mét ng−êi cña ®oμn thÓ ta lμm ®iÖn b¸o viªn d−íi tμu. Hai ®oμn ®−îc ng−êi liªn l¹c cña anh NguyÔn ®ãn riªng rÏ, ®i xe ®iÖn hai tÇng vÒ nhμ nghØ. Riªng §«ng D−¬ng Céng s¶n liªn ®oμn kh«ng kÞp göi ®¹i biÓu ®Õn. Anh NguyÔn ®Õn gÆp tõng ®oμn ®¹i biÓu tù giíi thiÖu lμ V−¬ng, ®¹i diÖn Quèc tÕ Céng s¶n, hái th¨m søc kháe, chuyÖn ®i ®−êng, t×nh h×nh ®ång chÝ, ®ång bμo trong n−íc, vμ nhÊt lμ t×m hiÓu v× sao c¸c nhãm kh«ng hîp nhÊt ®−îc víi nhau vμ cã sù c¨ng th¼ng gi÷a c¸c nhãm. Anh NguyÔn quý mÕn vμ träng thÞ c¸c ®ång chÝ trong n−íc ra, nh÷ng ng−êi lÆn léi víi phong trμo c«ng nh©n vμ nh©n d©n, bÊt chÊp sù khñng bè cña kÎ thï, mang ch©n lý cña chñ nghÜa míi vμ ®−êng lèi gi¶i phãng míi ®Õn mäi tÇng líp nh©n d©n, ®¹i biÓu cho líp ng−êi b»ng c¸i míi cña trÝ tuÖ m×nh, ®i ®Çu trong viÖc x©y dùng mét ®¶ng tiªn phong cña giai cÊp c«ng nh©n. C¸c ®ång chÝ Êy 57 ®ang tuæi hai m−¬i, trμn ®Çy dòng khÝ s¸ng t¹o, say s−a cèng hiÕn tÊt c¶ cho lý t−ëng céng s¶n chñ nghÜa, c¸i tuæi nghe ®Õn c¸ch m¹ng lμ muèn bay, muèn nh¶y, muèn lao vμo trËn, c¸i tuæi muèn sèng ®Ñp nhÊt, cã ý nghÜa nhÊt, sèng cho ra sèng. Tõ nh÷ng h¹t gièng c¸ch m¹ng anh NguyÔn gieo vμ ch¨m sãc suèt mÊy n¨m ®· ra hoa ®¬m qu¶ thμnh mét thÕ hÖ thanh xu©n cã t− duy tiªn tiÕn, cã ý chÝ s¾t ®¸ v−¬n lªn gi¶i quyÕt nhiÖm vô míi lÞch sö giao cho. Ng−êi liªn l¹c cña anh NguyÔn ®Õn nhμ nghØ ®ãn c¸c ®¹i biÓu ®i phμ m−êi phót qua eo biÓn sang b¸n ®¶o Cöu Long cña thμnh phè Hång K«ng. Lóc nμy anh NguyÔn vμ mäi ng−êi ®· thÊy bé mÆt xÊu cña L©m §øc Thô, phô tr¸ch Tæng bé Héi ViÖt Nam Thanh niªn C¸ch m¹ng. Thô ë mét ng«i nhμ sang träng l−ng chõng nói t¹i Hång K«ng, kÞch liÖt chèng viÖc lËp §¶ng Céng s¶n. Mét sè héi viªn Héi ViÖt Nam Thanh niªn C¸ch m¹ng tõng dù líp häc do anh NguyÔn më ë Qu¶ng Ch©u bÞ thùc d©n b¾t. Hä thÊy bän mËt th¸m cã trong tay nh÷ng tÊm ¶nh chôp líp häc Qu¶ng Ch©u do L©m §øc Thô chôp ®Ó "lμm kû niÖm". L©m §øc Thô ®· sinh bông kh¸c. Anh NguyÔn bè trÝ cuéc häp ë xa trung t©m, c¸ch h¼n mét eo biÓn, ®Ó gi÷ bÝ mËt ®èi víi Thô. C¸c ®¹i biÓu ®i l¹i vÒ ®ªm, kh«ng ra phè Hång K«ng ban ngμy, e gÆp ph¶i Thô. 58 Cöu Long lμ mét b¸n ®¶o ®«ng d©n, phÇn lín lμ ng−êi lao ®éng. C¸c ®¹i biÓu ®−îc dÉn ®Õn xãm chî nghÌo nμn, chËt hÑp, vμo ng«i nhμ mét tÇng nhá bÐ, bμn ghÕ ®¬n s¬, lμ gia ®×nh mét c«ng nh©n. Cuéc häp tiÕn hμnh trang nghiªm. Anh V−¬ng, tøc NguyÔn ¸i Quèc, nh©n danh Quèc tÕ Céng s¶n tuyªn bè lý do héi nghÞ. ChØ cã uy tÝn, c−¬ng vÞ, ®¹o ®øc, n¨ng lùc, kinh nghiÖm vμ ãc tæ chøc cña anh míi gióp ®i tíi ®−îc cuéc héi nghÞ nμy, míi lμm cho nh÷ng ng−êi víi ý kiÕn kh¸c nhau cïng ngåi l¹i ®Ó t×m ch©n lý vμ tiÕng nãi chung, míi chØ ®−îc h−íng ®i tíi cho phong trμo. Anh L−¬ng, tøc Hå Tïng MËu, vμ anh §ç tøc Lª V¨n Phan chuyªn lo bè trÝ nhμ ë, n¬i häp, viÖc ®i l¹i cña c¸c ®¹i biÓu. T¹i héi nghÞ, anh NguyÔn ¸i Quèc ®Ò nghÞ c¸c ®¹i biÓu xãa bá mäi thμnh kiÕn, bÊt ®ång gi÷a c¸c nhãm céng s¶n, thμnh thËt hîp t¸c ®Ó thèng nhÊt thμnh mét §¶ng Céng s¶n. Anh NguyÔn ®Ò nghÞ tõng ®oμn ®¹i biÓu ph¸t biÓu ý kiÕn vÒ vÊn ®Ò hîp nhÊt. C¸c ®¹i biÓu tr×nh bμy s«i næi nh÷ng quan ®iÓm, ý nghÜ vμ dù ®Þnh cña m×nh. Sau nh÷ng buæi l¾ng nghe c¸c ý kiÕn, anh NguyÔn kÕt luËn: "ThÕ lμ chóng ta ®Òu lμ nh÷ng ng−êi c¸ch m¹ng. ë Liªn X«, Anh, Mü, Ph¸p, c¶ ®Õn c¸c n−íc thuéc ®Þa, mçi n−íc chØ cã mét §¶ng Céng s¶n. V× vËy n−íc ViÖt Nam kh«ng thÓ cã ba §¶ng Céng s¶n. 59 Chóng ta ph¶i ®oμn kÕt giai cÊp, ®oμn kÕt toμn d©n, ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc, gi¶i phãng giai cÊp. §Ó ®¹t môc ®Ých Êy ph¶i thèng nhÊt tæ chøc. Nh©n danh Quèc tÕ Céng s¶n, t«i ®Ò nghÞ hîp nhÊt c¸c tæ chøc céng s¶n thμnh mét §¶ng Céng s¶n ch©n chÝnh, thèng nhÊt, c¸c ®ång chÝ cã ®ång ý kh«ng?". TÊt c¶ mäi ng−êi gi¬ tay biÓu quyÕt ®ång ý. Khi th¶o luËn vÒ ®Æt tªn ®¶ng, cã ý kiÕn ®Ò nghÞ lÊy tªn An Nam Céng s¶n §¶ng, cã ý kiÕn nªn gäi lμ §«ng D−¬ng Céng s¶n §¶ng. Anh NguyÔn nãi: - Kh«ng nªn lÊy tªn An Nam mμ còng kh«ng nªn lÊy tªn §«ng D−¬ng. Chóng ta nªn ®Æt tªn lμ §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. TÊt c¶ mäi ng−êi nhÊt trÝ t¸n thμnh ý kiÕn s©u s¾c ®ã. Anh NguyÔn ®−a ra héi nghÞ dù th¶o c¸c v¨n kiÖn: Ch¸nh c−¬ng v¾n t¾t cña §¶ng, S¸ch l−îc v¾n t¾t cña §¶ng, §iÒu lÖ v¾n t¾t cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. S¸ch l−îc nãi trªn phï hîp víi t×nh h×nh chÝnh trÞ cña ViÖt Nam, nh»m ph©n hãa, c« lËp kÎ thï, tranh thñ vμ ®oμn kÕt tÊt c¶ nh÷ng ng−êi cã thÓ tranh thñ vμ ®oμn kÕt, tËp trung mòi nhän vμo kÎ thï chÝnh, gi¶i phãng d©n téc khái ¸ch ¸p bøc cña thùc d©n phong kiÕn. Héi nghÞ th«ng qua c¸c v¨n kiÖn nãi trªn, ®ång thêi th«ng qua §iÒu lÖ tãm t¾t cña C«ng héi, N«ng héi, Héi Thanh niªn, Héi Phô n÷, Héi Ph¶n ®Õ ®ång 60 minh vμ Héi Cøu tÕ. Trong nh÷ng v¨n kiÖn ®ã anh nªu râ ®−êng lèi, chiÕn l−îc vμ s¸ch l−îc cña §¶ng, chØ râ b¶n chÊt vμ nhiÖm vô cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. §¶ng x¸c ®Þnh c¸ch m¹ng ViÖt Nam lμ bé phËn kh¨ng khÝt cña c¸ch m¹ng v« s¶n thÕ giíi. §¶ng chñ tr−¬ng lμm c¸ch m¹ng d©n chñ t− s¶n ®¸nh ®æ thùc d©n Ph¸p vμ chÕ ®é phong kiÕn, lμm cho n−íc ViÖt Nam hoμn toμn ®éc lËp sau ®ã tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi. Anh NguyÔn giao nhiÖm vô cho c¸c ®¹i biÓu dù héi nghÞ trë vÒ n−íc lÊy danh nghÜa lμ ®¹i diÖn cña ®¹i biÓu Quèc tÕ Céng s¶n, thèng nhÊt c¸c tæ chøc céng s¶n, sau ®ã bμn b¹c víi nhau cö ra Ban ChÊp hμnh Trung −¬ng l©m thêi. C¸c ®¹i diÖn cña ®¹i biÓu Quèc tÕ Céng s¶n, tøc lμ cña anh NguyÔn, sÏ hÕt nhiÖm vô sau khi hoμn thμnh viÖc thèng nhÊt c¸c tæ chøc céng s¶n trong n−íc vμ lËp ®−îc Ban ChÊp hμnh Trung −¬ng l©m thêi cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. ThÕ lμ sau 19 n¨m n»m gai nÕm mËt, lao ®éng vμ chiÕn ®Êu, quan s¸t vμ häc tËp, tiÕp thu kinh nghiÖm quèc tÕ vμ tæng kÕt thùc tiÔn ®êi sèng trong n−íc, anh NguyÔn ®· lμm trßn mét sø mÖnh lín lao, cïng ®ång chÝ vμ ®ång ®éi t¹o ra mét b−íc ngoÆt vÜ ®¹i trong lÞch sö c¸ch m¹ng ViÖt Nam, trong ®êi sèng chÝnh trÞ cña ®Êt n−íc. 61 T«i lμ ng−êi céng s¶n nh− thÕ nμy nμy! B¸c Hå cña chóng ta, tõ sau khi bá phiÕu t¸n thμnh gia nhËp Quèc tÕ III t¹i §¹i héi Tua §¶ng X· héi Ph¸p ®ªm 30-12-1920, th× còng tõ giê phót Êy, Ng−êi trë thμnh ng−êi Céng s¶n, trë thμnh mét trong nh÷ng ng−êi s¸ng lËp §¶ng Céng s¶n Ph¸p. §ång thêi còng lμ ng−êi céng s¶n ViÖt Nam ®Çu tiªn. Tõ ng−êi yªu n−íc trë thμnh ng−êi céng s¶n, nh− Ng−êi ®· nãi râ, lμ do tr¶i qua thùc tÕ ®Êu tranh vμ nghiªn cøu lý luËn. Ng−êi ®· hiÓu ®−îc r»ng: "chØ cã chñ nghÜa x· héi, chñ nghÜa céng s¶n míi gi¶i phãng ®−îc c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc vμ nh÷ng ng−êi lao ®éng trªn thÕ giíi khái ¸ch n« lÖ"1. Trong gÇn 50 n¨m mang danh hiÖu ng−êi céng s¶n, khi thuËn lîi, lóc khã kh¨n, dï khi chØ lμ mét ng−êi thî ¶nh b×nh th−êng hay ®· trë thμnh vÞ __________ 1. Hå ChÝ Minh: Toμn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt, Hμ Néi, 2011, t. 12, tr. 563. 62 Chñ tÞch n−íc ®Çy uy tÝn vμ danh väng, ë buæi c¸ch m¹ng th¾ng lîi gißn gi· hay khi bÞ kÎ thï dån dËp ph¶n kÝch, lóc nμo B¸c Hå cña chóng ta còng tá ra lμ mét ng−êi céng s¶n kiªn ®Þnh, thñy chung, nghÜa khÝ, th¾ng kh«ng kiªu, b¹i kh«ng n¶n, v« cïng khiªm tèn nh−ng còng rÊt mùc tù hμo vÒ danh hiÖu ng−êi céng s¶n cña m×nh. §· cã thêi, cã ng−êi nhÊn m¹nh qu¸ ®¸ng phÈm chÊt siªu viÖt cña ng−êi céng s¶n, cho r»ng ®ã lμ nh÷ng ng−êi cã mét tÝnh c¸ch ®Æc biÖt riªng, v.v.. ®−îc cÊu t¹o b»ng mét chÊt liÖu ®Æc biÖt riªng. Kh«ng biÕt ®ã cã ph¶i lμ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n ®Î ra c¸i gäi lμ "thãi kiªu ng¹o céng s¶n" hay kh«ng? Cã ®iÒu ch¾c ch¾n r»ng B¸c Hå cña chóng ta kh«ng t¸n thμnh c¸ch nãi thËm x−ng ®ã, nhÊt lμ khi vμo §¶ng cÇm quyÒn, vμo lóc c¸ch m¹ng ®ang thuËn lîi. Ng−êi nãi: "§¶ng viªn chóng ta lμ nh÷ng ng−êi rÊt tÇm th−êng, v× chóng ta ®Òu lμ con cña giai cÊp c«ng nh©n, cña nh©n d©n lao ®éng... ThÕ th«i. ChÝnh v× chóng ta rÊt tÇm th−êng cho nªn §¶ng ta rÊt vÜ ®¹i"1. Ng−êi ®· tõng nãi nhiÒu lÇn: Ng−êi céng s¶n còng lμ con ng−êi, nªn cã −u, cã khuyÕt, cã tèt, cã xÊu. "§¶ng ta kh«ng ph¶i trªn trêi sa xuèng. Nã ë __________ 1. Hå ChÝ Minh: Toμn tËp, S®d, t. 12, tr. 334. 63 trong x· héi mμ ra"1. "Còng nh− nh÷ng ng−êi hμng ngμy léi bïn, mμ trªn m×nh hä cã h¬i bïn, cã vÕt bïn... CÇn ph¶i t¾m röa l©u míi s¹ch"2. V× vËy, Ng−êi d¹y: Kh«ng ph¶i cø kh¾c lªn tr¸n hai ch÷ "céng s¶n" lμ ®−îc nh©n d©n tÝn nhiÖm ®©u; ph¶i khiªm tèn, kh«ng hiÕu danh, kh«ng kiªu ng¹o, ph¶i nhí m×nh võa lμ ng−êi l·nh ®¹o, võa lμ ng−êi ®μy tí cña nh©n d©n. B¸c Hå cña chóng ta, trong cuéc ®êi ho¹t ®éng c¸ch m¹ng ®i ¢u vÒ ¸, ®· tõng gi¸p mÆt víi bao gian khæ, khã kh¨n (hai lÇn ngåi tï: 1931-1933 vμ 1942-1943), ®· tõng l·nh ¸n tö h×nh v¾ng mÆt (n¨m 1929); nh−ng v× tin vμo lý t−ëng, tin vμo nh©n d©n, tin ë chÝnh m×nh, nªn lóc nμo Ng−êi còng ung dung, tù t¹i, lu«n thÓ hiÖn nh©n c¸ch cao ®Ñp cña ng−êi céng s¶n. N¨m 1931, khi Ng−êi bÞ giam trong nhμ ngôc Victoria cña ®Õ quèc Anh t¹i Hång K«ng hoÆc khi bÞ bÖnh ph¶i ®−a vμo nhμ th−¬ng, nhiÒu "«ng bμ" ng−êi Anh cã quyÒn thÕ vμ c¶ mét sè nh©n viªn ng−êi Trung Quèc ®· rñ nhau ®Õn xem, ý chõng hä muèn thÊy mÆt mòi "l¹ lïng" cña mét ng−êi céng s¶n! Cuèi cïng, hä ®· b¾t gÆp mét nh©n c¸ch lín mμ hä rÊt kh©m phôc vμ s½n lßng gióp ®ì tõ ®ã. N¨m 1944, t¹i LiÔu Ch©u, tuy Ng−êi ®−îc ra khái ngôc Quèc d©n §¶ng, nh−ng vÉn bÞ qu¶n __________ 1, 2. Hå ChÝ Minh: Toμn tËp, S®d, t. 5, tr. 303. 64 thóc v× hä biÕt Ng−êi lμ l·nh tô céng s¶n, kh«ng muèn th¶ cho vÒ n−íc. B¸c Hå nãi th¼ng víi Tr−¬ng Ph¸t Khuª: "T«i lμ ng−êi céng s¶n, nh−ng ®iÒu mμ t«i quan t©m hiÖn nay lμ ®éc lËp vμ tù do cña n−íc ViÖt Nam". ChÝnh lßng yªu n−íc, ®øc ®é vμ tμi trÝ cña B¸c Hå ®· lμm cho Tr−¬ng Ph¸t Khuª c¶m phôc, tr¶ l¹i tù do vμ t¹o mäi ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho Ng−êi trë vÒ ViÖt Nam. N¨m 1946, ë Pari, trong mét cuéc häp b¸o, mét nhμ b¸o Ph¸p muèn lμm gi¶m thiÖn c¶m cña nh÷ng ng−êi Ph¸p kh«ng −a céng s¶n ®èi víi Chñ tÞch Hå ChÝ Minh b»ng c¸ch ®−a ra mét c©u hái: - Th−a Chñ tÞch, Ngμi cã ph¶i lμ céng s¶n kh«ng? B¸c Hå cña chóng ta liÒn ®i ®Õn l½ng hoa bμy trªn bμn, võa rót ra tõng b«ng tÆng mçi ng−êi, võa vui vÎ nãi: - T«i lμ ng−êi céng s¶n nh− thÕ nμy nμy! §ã còng lμ ®iÒu gióp ta cã thÓ hiÓu ®−îc v× sao mÊy chôc n¨m qua, thÕ giíi cã bao sù ®æi thay, B¸c Hå vÉn lu«n ®−îc c¶ thÕ giíi t«n kÝnh vμ ng−ìng väng, coi nh− mét biÓu t−îng cao c¶ cña nh©n ®¹o, chÝnh nghÜa vμ hßa b×nh, mét kiÓu ng−êi céng s¶n hμi hßa gi÷a yªu n−íc vμ quèc tÕ, anh hïng d©n téc vμ danh nh©n v¨n hãa, ph−¬ng §«ng vμ ph−¬ng T©y. Cã thÓ dÉn ra ®©y mét ý kiÕn, trong rÊt nhiÒu ý kiÕn cña mét nhμ b¸o Mü Saph¬len, viÕt tõ n¨m 1969: 65 "Trong rõng ViÖt B¾c, Cô Hå nh− mét «ng tiªn. NÕu cã ai b¶o ®Êy lμ mét ng−êi céng s¶n th× t«i cã thÓ nãi Cô lμ mét ng−êi céng s¶n kh¸c víi quan niÖm chóng ta vÉn th−êng nghÜ; vμ theo t«i, cã thÓ dïng mét tõ míi: Mét ng−êi céng s¶n ph−¬ng §«ng, mét ng−êi céng s¶n ViÖt Nam". Theo TrÇn §øc HiÕu: B¸c Hå, con ng−êi vμ phong c¸ch, Nxb. Lao ®éng, Hμ Néi, 1993, t.I. 66 BÞ b¾t ë H−¬ng C¶ng …Chóng t«i håi hép nghe B¸c kÓ chuyÖn bÞ b¾t ë H−¬ng C¶ng nh− sau: Ngμy x−a, giai cÊp thèng trÞ n−íc Anh cã truyÒn thèng ®èi ®·i "khoan hång" víi nh÷ng ng−êi c¸ch m¹ng n−íc ngoμi. VÝ dô: - Ng−êi thÇy céng s¶n cña chóng ta lμ C¸c M¸c bÞ ChÝnh phñ §øc ®uæi ra khái n−íc, råi bÞ ChÝnh phñ Ph¸p ®uæi. Nh−ng ®Õn Lu©n §«n th× ChÝnh phñ Anh ®Ó «ng M¸c ë yªn suèt ®êi. - Sau khi C«ng x· Pari thÊt b¹i (1871), bän ph¶n ®éng Ph¸p khñng bè d÷. NhiÒu l·nh tô C«ng x· l¸nh n¹n sang Anh, ChÝnh phñ Anh còng ®Ó cho hä lμm ¨n yªn æn. Th¸ng 7 n¨m 1903, §¹i héi lÇn thø hai cña §¶ng c«ng nh©n x· héi d©n chñ n−íc Nga - häp ë Lu©n §«n. Khi §¹i héi hÕt tiÒn ¨n, mét ng−êi t− s¶n Anh ®· cho §¹i héi m−în tiÒn ®Ó tiÕp tôc khai héi. §èi víi nh÷ng ng−êi c¸ch m¹ng n−íc ngoμi, ChÝnh phñ Anh chØ ®Æt mét ®iÒu kiÖn: "C¸c ng−êi tuyÖt ®èi chí ®éng ®Õn néi chÝnh cña n−íc Anh". 67 Nh−ng tõ ngμy C¸ch m¹ng Th¸ng M−êi thμnh c«ng, céng s¶n trë nªn mét phong trμo m¹nh trªn thÕ giíi, th× giai cÊp thèng trÞ Anh kh«ng "dÔ d·i" víi nh÷ng ng−êi céng s¶n. B¸c nãi tiÕp: "Ho¹t ®éng c¸ch m¹ng bÝ mËt ph¶i hÕt søc cÈn thËn ®Ó tr¸nh bÞ b¾t. Nh−ng ®ång thêi ph¶i lu«n lu«n chuÈn bÞ s½n sμng ®èi phã nÕu kh«ng may mμ bÞ b¾t. NÕu bÞ b¾t th× nguyªn t¾c bÊt di bÊt dÞch lμ: Thμ chÕt chø quyÕt kh«ng nãi g×, lμm g× cã h¹i cho c¸ch m¹ng". N¨m 1931 lμ n¨m phong trμo chèng NhËt lªn cao trong quÇn chóng nh©n d©n Trung Quèc, còng lμ n¨m Quèc d©n ®¶ng vμ bän ®Õ quèc khñng bè tîn. NhiÒu ng−êi c¸ch m¹ng bÞ b¾t ë Trung Quèc, ë PhilÝppin, ë M· Lai, ë H−¬ng C¶ng... C¸c ®ång chÝ ViÖt Nam nh− Hå Tïng MËu, NguyÔn ThÞ Minh Khai, v.v. ng−êi th× bÞ b¾t ë H−¬ng C¶ng, ng−êi th× bÞ b¾t ë Th−îng H¶i, ë Qu¶ng Ch©u... Ngμy 6 th¸ng S¸u n¨m 1931, B¸c bÞ b¾t ë nhμ sè 186, phè Tam Lung (Cöu Long). Sau ®ã, c¶nh s¸t Anh bÝ mËt bao v©y dÉy phè Êy suèt mÊy tuÇn, hßng ®Æt "bÉy chuét" ®Ó b¾t nh÷ng ®ång chÝ qua l¹i víi B¸c. Nh−ng kÕt qu¶ kh«ng b¾t ®−îc ai. Gian nhμ B¸c ë th× bÞ chóng lËt hÕt tõng bøc t−êng, tõng viªn g¹ch, dïng chÊt hãa häc nghiªn cøu, ®Ó t×m tμi liÖu bÝ mËt. Nh−ng còng kh«ng t×m ®−îc g×. 68 Nh÷ng ng−êi c¸ch m¹ng Trung Quèc bÞ b¾t ë Xiªm, M· Lai, PhilÝppin vμ c¸c n¬i kh¸c ®Òu bÞ ®−a vÒ H−¬ng C¶ng. §èi víi hä còng nh− ®èi víi nh÷ng ng−êi c¸ch m¹ng bÞ b¾t ë H−¬ng C¶ng, ®Õ quèc Anh chØ giam gi÷ Ýt l©u, tra kh¶o lÊy khÈu cung, råi ®uæi ra khái C¶ng, chø kh«ng ph¹t tï ®μy. ThËt lμ "khoan hång"! Nh−ng mét khi b−íc ch©n xuèng thuyÒn (H−¬ng C¶ng lμ mét hßn ®¶o, chung quanh lμ biÓn, muèn ®i bÊt kú n¬i nμo kh¸c, còng ph¶i ®i thuyÒn), th× hÇu hÕt nh÷ng ®ång chÝ ®−îc "trôc xuÊt c¶nh" ®Òu bÞ bän ®Æc vô Quèc d©n ®¶ng b¾t ngay. B¸c vμo tr¹i giam vμi h«m, th× ®ång chÝ Hå Tïng MËu bÞ ®−a ra nhμ giam ®Ó "trôc xuÊt c¶nh". Nh©n dÞp ®ã, ®ång chÝ MËu b¸o cho luËt s− L«d¬bi1 (chñ nhiÖm C«ng ty luËt s− RUSS cña ng−êi Anh) biÕt tin B¸c bÞ b¾t, vμ nhê «ng ta gióp B¸c. ¤ng L«d¬bi vμo nhμ giam ®Ó gÆp B¸c vμ nãi «ng sÏ ra søc c·i hé cho B¸c. B¸c nãi kh«ng cã tiÒn ®Ó tr¶ phÝ tæn cho c«ng ty. ¤ng L«d¬bi nãi: "T«i biÕt «ng lμ mét l·nh tô c¸ch m¹ng ViÖt Nam. T«i c·i hé «ng lμ v× danh dù chø kh«ng nhÊt thiÕt chØ v× tiÒn...". __________ 1. Theo «ng NguyÔn Huy Hoan, nguyªn Phã Gi¸m ®èc B¶o tμng Hå ChÝ Minh, sinh thêi, B¸c Hå vÉn ®äc lμ L«d¬bi. Con g¸i luËt s−, bμ PatrÝtxia còng nh¾c: CÇn ®äc ®óng lμ L«d¬bi. 69 Tõ ®ã, vî chång «ng L«d¬bi hÕt lßng gióp ®ì B¸c vÒ ®êi sèng trong nhμ tï còng nh− vÒ vô ¸n kiÖn. Còng do «ng L«d¬bi mμ c¸c ®ång chÝ Ph¸p vμ Héi Quèc tÕ Cøu tÕ §á biÕt râ t×nh h×nh cña B¸c. §−îc tin B¸c bÞ b¾t, thùc d©n Ph¸p ë ViÖt Nam vui mõng vμ ho¹t ®éng tîn. Chóng ph¸i c¶ bÇy mËt th¸m sang chÇu chùc ë C¶ng. Chóng vËn ®éng ChÝnh phñ, tßa ¸n vμ c¶nh s¸t Anh dïng mäi c¸ch ®Ó trao B¸c cho chóng. Chóng ph¸i tμu thñy chê s½n ë C¶ng, nÕu tßa ¸n ký lÖnh "trôc xuÊt" lμ chóng tãm B¸c ®−a lªn tμu chë vÒ ViÖt Nam ngay. Chóng cho r»ng lÇn nμy chóng sÏ thùc hiÖn ®−îc lêi ®e däa cña quan th−îng th− thuéc ®Þa ®· nãi m−êi n¨m tr−íc ®©y: tøc lμ bÎ gÉy nh÷ng ng−êi c¸ch m¹ng ViÖt Nam. ChÝnh phñ C¶ng còng muèn bÝ mËt trao B¸c cho thùc d©n Ph¸p. Nh−ng luËt s− L«d¬bi lμm cho viÖc B¸c thμnh ra c«ng khai, vμ ®ßi Tßa ¸n tèi cao ph¶i xÐt xö. Mét mÆt do bän thùc d©n Ph¸p tuyªn truyÒn B¸c lμ mét ng−êi B«ns¬vÝch cùc kú nguy hiÓm; mÆt kh¸c, do c«ng an C¶ng vu c¸o B¸c cã ©m m−u lËt ®æ chÝnh quyÒn ng−êi Anh ë xø nμy - thμnh thö d− luËn cho r»ng ®©y lμ mét vô ¸n quan träng nhÊt tõ tr−íc ®Õn nay ch−a tõng cã ë C¶ng! Tõ th¸ng S¸u ®Õn th¸ng ChÝn, tßa ¸n häp 9 phiªn. Mçi phiªn häp ®Òu cã c¶nh s¸t vò trang Anh vμ Ên §é g¸c kh¾p c¸c cöa ra vμo. 70 Trong c¸c phiªn tßa cã nhiÒu quan chøc cao cÊp ®Õn xem. Vai chÝnh lμ: - 2 vÞ ch¸nh ¸n vμ phã ¸n, - 2 vÞ c«ng tè, thay mÆt "Nhμ vua" buéc téi, - 2 vÞ luËt s− c·i hé cho B¸c. C¸c vÞ nμy ®Òu mÆc ¸o thông ®en vμ mang tãc gi¶ theo lèi ®êi xöa ®êi x−a. Trªn bμn tr−íc mÆt mçi vÞ cã nh÷ng chång s¸ch to t−íng vÒ luËt lÖ. Hä lu«n lu«n gië s¸ch ra ®Ó dÉn chøng nh÷ng lêi hä tr×nh bμy. ThËt lμ "nãi cã s¸ch m¸ch cã chøng!". ¤ng L«d¬bi ngåi ë bμn vμ B¸c ngåi trong vμnh mãng ngùa ®Òu kh«ng ®−îc nãi g× hÕt. Khi muèn trao ®æi ý kiÕn víi nhau hoÆc víi thÇy kiÖn, th× chØ viÕt tãm t¾t trªn mét miÕng giÊy nhá. Lý lÏ cña c¸c thÇy kiÖn tãm t¾t lμ: 1. ViÖc b¾t giam B¸c lμ tr¸i phÐp, v× B¸c bÞ b¾t giam tõ h«m 6 th¸ng S¸u n¨m 1931, nh−ng ®Õn h«m 12 th¸ng S¸u, Tæng ®èc Anh míi ký lÖnh chÝnh thøc cho phÐp b¾t. 2. Ng−êi c«ng chøc lÊy cung ®· lμm tr¸i phÐp v× y ®· hái B¸c nh÷ng ®iÒu ngoμi khu«n khæ ph¸p luËt ®· quy ®Þnh hái. 3. Buéc B¸c ph¶i ®¸p tμu Ph¸p ®i vÒ §«ng D−¬ng, tøc lμ cè ý giao B¸c cho Ph¸p ®Ó chóng giÕt B¸c, thÕ lμ tr¸i phÐp. Hai ®iÓm trªn, ChÝnh phñ vμ c«ng tè ®· ph¶i nhËn sai lÇm. Nh−ng quan tßa vμ c«ng tè vÉn quyÕt ®Þnh ®uæi B¸c vÒ §«ng D−¬ng. 71 ¤ng L«d¬bi chèng ¸n lªn "Héi ®ång nhμ vua", vμ nhê luËt s− N«oen P¬rÝt (Nowell Pritt) ë Lu©n §«n c·i hé cho B¸c. Kho¶ng cuèi th¸ng Giªng n¨m 1933, gÇn TÕt ©m lÞch, "Héi ®ång nhμ vua" xãa ¸n vμ ra lÖnh: Cho phÐp B¸c tù do ®i ®©u th× ®i, miÔn lμ ra khái H−¬ng C¶ng. ThÕ lμ th¾ng lîi b−íc ®Çu! Nh−ng ®i ®©u? §i thÕ nμo cho tho¸t? NÕu kh«ng khÐo th× ra khái nhμ giam sÏ r¬i vμo tay thùc d©n Ph¸p. Bμ L«d¬bi nhê mét ng−êi b¹n mua hai vÐ tμu thñy h¹ng nhÊt... H«m ®ã, mét chiÕc tμu n−íc ngoμi (tõ H−¬ng C¶ng qua Th−îng H¶i ®i NhËt B¶n) míi nhæ neo ®i ra biÓn ®é ba c©y sè th× ®−îc lÖnh ph¶i ®ç l¹i... ChiÕc can« riªng cña Tæng ®èc H−¬ng C¶ng ®−a mét vÞ th©n sÜ Trung Quèc vμo mét phßng h¹ng nhÊt trªn chiÕc tμu Êy... Tμu ®Õn H¹ M«n th× võa ®óng 30 TÕt ©m lÞch. NhËn lêi mêi cña bÇu b¹n, vÞ th©n sÜ Trung Quèc l−u l¹i ¨n TÕt ë H¹ M«n. Sau kho¶ng 20 th¸ng gian lao nguy hiÓm, mét lÇn n÷a B¸c l¹i tho¸t khái ©m m−u ®éc ¸c cña bän thùc d©n Ph¸p vμ t¹m thêi ®¸nh l¹c h−íng cña chóng. Th¾ng lîi nμy phÇn lín lμ nhê sù hÕt lßng gióp ®ì cña «ng bμ L«d¬bi. Tøc tèi v× kh«ng b¾t ®−îc B¸c, giËn d÷ ®èi víi 72 ng−êi Anh, c¸c b¸o cña thùc d©n Ph¸p bÞa ®Æt ra tin r»ng: B¸c m¾c bÖnh lao trong nhμ lao Anh, vμ ®· chÕt råi. C¸c b¸o Anh liÒn quËt l¹i, ®¹i ý nh− sau: "C¸c anh lμ nh÷ng ng−êi hÌn h¹, ngËm m¸u phun ng−êi. C¸c anh run sî tr−íc mét ng−êi c¸ch m¹ng ViÖt Nam nh−ng kh«ng lμm g× ®−îc. Ng−êi c¸ch m¹ng ®ã ®· ®−îc tßa ¸n Anh tha råi vμ ®· xa ch¹y cao bay. V× c¸c ng−êi muèn b«i nhä c«ng lý vμ danh dù cña ng−êi Anh, mμ bÞa ®Æt r»ng ng−êi c¸ch m¹ng ®ã chÕt lμ v× bÞ ng−êi Anh giam gi÷. Sù thËt lμ ng−êi ViÖt Nam Êy vÉn cßn sèng. Mμ sù hy väng v« lý cña c¸c anh th× chÕt råi". C¸c b¸o Anh nãi thªm: ViÖc ng−êi c¸ch m¹ng ViÖt Nam ®−îc tr¾ng ¸n lμ mét danh dù lín cho luËt s− L«d¬bi vμ cña c«ng lý n−íc Anh. Nh−ng thiªn h¹ còng ph¶i nhËn r»ng mét ng−êi ViÖt Nam Êy ®−îc may m¾n… mμ bÞ xö oan... Nghe c©u chuyÖn ®Õn ®©y, anh em chóng t«i ®Òu c¶m thÊy nhÑ nhμng c¶ ng−êi. Mét lÇn n÷a B¸c l¹i tho¸t khái c¬n nguy hiÓm. B¸c sÜ Ch©n liÒn hái: "Th−a B¸c, trong khi bÞ b¾t giam, t×nh tr¹ng tinh thÇn vμ vËt chÊt cña B¸c thÕ nμo?". B¸c xem ®ång hå, nãi: "S¸ng nay, chóng ta ®· ®i ®−îc nöa ®−êng råi. C¸c chó xem cã chç nμo tèt, chóng ta nghØ ch©n vμ ¨n c¬m, råi B¸c sÏ tiÕp tôc kÓ chuyÖn". 73 Kh¸m lín H−¬ng C¶ng rÊt to réng, gäi lμ ngôc Victoria lμ tªn mét vÞ vua ®μn bμ Anh næi tiÕng, trÞ v× 64 n¨m, thä 82 tuæi (1819-1901). Nhμ giam B¸c cã ba tÇng, mçi tÇng hai d·y xμ lim. C¸ch x©y dùng xμ lim kh«ng xøng kÝch th−íc phæ th«ng chót nμo! BÒ cao 3 th−íc t©y, mμ bÒ ngang chØ h¬n 1 th−íc, bÒ däc kh«ng ®Çy hai th−íc, bÒ réng chØ võa mét ng−êi n»m xiªn xiªn. Cao chãt vãt trªn ®Çu t−êng chØ cã mét c¸i cöa sæ nhá h×nh nöa mÆt tr¨ng lê mê, bÞ song s¾t vμ l−íi s¾t b−ng bÝt. Ban ngμy, tõ cöa sæ Êy ¸nh s¸ng lät vμo xμ lim mét c¸ch rôt rÌ, bì ngì. Cöa xμ lim b»ng v¸n gç dÇy ®é mét gang tay vμ bäc s¾t, ë chç cao ngang ®Çu ng−êi cã mét lç trßn, phÝa trong réng phÝa ngoμi hÑp, nh− mét c¸i loa. Chèc chèc tªn lÝnh g¸c ngôc (ng−êi Ên §é, ng−êi XÝc vμ ng−êi Anh) ghÐ m¾t vμo lç, xem xÐt t×nh h×nh ng−êi tï trong xμ lim. Mçi ngμy, tï nh©n ®−îc ra ngoμi xμ lim 15 phót, ®i d¹o quanh mét c¸i s©n hÑp. Bèn phÝa s©n ®Òu lμ nhμ giam cao ngÊt nghÓu víi nh÷ng bøc t−êng kÝn mÝt, ©m u, ng−êi ta c¶m thÊy nh− ®i d¹o d−íi ®¸y mét c¸i giÕng. Ngöng ®Çu lªn th× chØ tr«ng thÊy trêi réng b»ng mét chiÕc kh¨n tay. ë trong xμ lim ngét ng¹t, ra ngoμi xμ lim còng vÉn ngét ng¹t. Mçi ngμy ¨n hai b÷a c¬m g¹o xay, mét phÇn t− lμ thãc. H«m nay, thøc ¨n b÷a s¸ng cã rau muèng, 74 b÷a chiÒu cã m¾m thèi hoÆc c¸ −¬n. H«m sau, thay ®æi "khÈu vÞ", b÷a s¸ng cã m¾m thèi hoÆc c¸ −¬n, b÷a chiÒu cã rau muèng. Mçi tuÇn ®−îc ¨n mét b÷a tiÖc: mét phÇn c¬m tr¾ng cïng vμi miÕng thÞt bß. Cïng giam víi B¸c ®Òu lμ nh÷ng ng−êi bÞ b¾t v× chÝnh trÞ, nh÷ng ng−êi ph¹m téi kh¸c bÞ giam riªng. Dï cùc khæ vμ cã lÏ c¸i chÕt ®· treo sau ãt, nh÷ng ng−êi tï c¸ch m¹ng kh«ng hÒ tá vÎ lo sî, hä vÉn vui c−êi nh− th−êng. Tèi nμo, ®Õn giê ®i ngñ, hä còng h¸t vang Quèc tÕ ca vμ nhiÒu bμi h¸t c¸ch m¹ng kh¸c, bÊt chÊp bän lÝnh g¸c ngôc ®e däa la lèi om sßm. §êi sèng vËt chÊt trong nhμ tï, tãm t¾t lμ nh− vËy. MÊy th¸ng vÒ sau, v× søc yÕu vμ nhê cã «ng L«d¬bi vËn ®éng, B¸c ®−îc ®−a vμo nhμ th−¬ng, ®iÒu kiÖn, ¨n ë cã dÔ chÞu h¬n. Khi bÞ b¾t giam, trong t©m tr¹ng chØ cã mét ®iÒu lμ lo. Kh«ng ph¶i lo sè phËn m×nh sau nμy sÏ ra sao, v× s½n biÕt r»ng kÕt qu¶ cuèi cïng chØ cã thÓ: hoÆc lμ sÏ bÞ bän thùc d©n thñ tiªu; hoÆc lμ sÏ tho¸t khái xiÒng xÝch, trë l¹i ho¹t ®éng c¸ch m¹ng. Lo lμ lo nh÷ng c«ng viÖc m×nh lμm ch−a xong, ai sÏ tiÕp tôc lμm thay? Ýt nhiÒu kinh nghiÖm m×nh ®· gom gãp ®−îc, lμm thÕ nμo ®Ó truyÒn l¹i cho ®ång chÝ kh¸c? Nh÷ng mèi manh vμ nh÷ng ®Þa ®iÓm chØ cã m×nh biÕt, tõ nay ai sÏ x©y dùng l¹i?... §¶ng ta tuy míi thμnh lËp, 75 nh−ng uy tÝn ®· cao, ®Êu tranh ®· m¹nh, giai cÊp c«ng, n«ng ®Òu tr«ng vμo bÞ sù d¾t d×u cña §¶ng; ®ång thêi bän thùc d©n ra tay khñng bè, nhiÒu ®ång chÝ bÞ b¾t vμ bÞ hy sinh, nhiÒu tæ chøc bÞ ph¸ vì, tõ nay c«ng t¸c cña §¶ng sÏ tiÕn hμnh ra sao? Ai sÏ h−íng dÉn nh÷ng ®¶ng viªn míi, nh÷ng chiÕn sÜ míi, anh dòng cã thõa nh−ng kinh nghiÖm cßn thiÕu? Lo hÕt viÖc nμy, l¹i lo ®Õn ®iÒu kh¸c. ChØ lo su«ng m·i kh«ng gi¶i quyÕt ®−îc, cho nªn: "Ngæn ngang tr¨m mèi bªn lßng Ngñ kh«ng yªn giÊc, ¨n kh«ng ngon måm". Lo ch¸n l¹i ®Æt kÕ ho¹ch. NÕu ®−îc trë l¹i tù do, ®èi víi c«ng viÖc §¶ng ta sÏ t¨ng c−êng ®iÓm nμy; cuéc vËn ®éng c«ng nh©n vμ n«ng d©n ta sÏ c¶i tiÕn chç nä; viÖc tæ chøc thanh niªn vμ phô n÷ ta ph¶i söa ®æi chç kia... BiÕt bao nhiªu lμ kÕ ho¹ch chñ quan, m×nh tù ®Æt ra, råi m×nh l¹i th¶o luËn, bμn c·i víi m×nh. NÕu ng−êi ngoμi nh×n thÊy vËy cã thÓ cho B¸c lμ ®·ng trÝ, lÈm cÈm. Sù thËt lμ mét ng−êi ®ang ho¹t ®éng s«i næi, bçng nhiªn bÞ nhèt l¹i mét m×nh trong mét c¸i xμ lim ©m thÇm kÝn mÝt, ngμy nμy qua th¸ng kh¸c kh«ng ®−îc nãi n¨ng g× víi ai, kh«ng ai ®−îc nãi n¨ng g× víi m×nh - trong hoμn c¶nh ®ã, muèn cho khái ®·ng trÝ th× chØ cã mét c¸ch lμ ®Æt ra chuyÖn mμ lo tÝnh vμ tÝnh lo cho khu©y kháa vμ gi÷ cho ®Çu ãc cø ho¹t ®éng nh− th−êng. 76 Cßn mét c¸ch tiªu khiÓn n÷a lμ g©y chiÕn tranh víi rÖp, hoÆc lμ xem Kinh th¸nh C¬ §èc. Kinh th¸nh C¬ §èc lμ mét thø s¸ch ®−îc khuyÕn khÝch xem trong nhμ tï. Dï sao, ®èi víi c«ng cuéc vμ t−¬ng lai cña c¸ch m¹ng, B¸c quyÕt kh«ng hÒ bi quan, lu«n lu«n l¹c quan. Håi ®ã, ë kh¸m lín Victoria cã vμi chuyÖn thó vÞ: - Anh Lý bÞ ¸n b¶y n¨m tï (kh«ng râ v× sao), cßn 5 th¸ng n÷a th× hÕt h¹n. Lý ®−îc ®−a vμo lμm (khæ sai) ë x−ëng may ¸o cña nhμ tï. ë x−ëng nμy cã mét tªn cai ng−êi Anh rÊt hung ¸c. Lý nãi: "Ta quyÕt giÕt chÕt th»ng ¸c «n nμy, ®Ó anh em ®ì khæ víi nã". Mét h«m tªn cai Êy ®ang ®¸nh ®¸ tói bôi mét b¹n tï, th× Lý cÇm mét chiÕc kÐo to thäc nã lßi ruét. Lý l¹i bÞ ®−a ra tßa ¸n vμ chÞu thªm b¶y n¨m tï n÷a. Tõ ®ã bän g¸c ngôc kh«ng d¸m l¹i gÇn Lý. Cßn anh em tï th× ®Òu gäi Lý lμ anh hïng. - Còng trong thêi gian ®ã, TrÞnh Quèc DËu, con mét Hoa kiÒu triÖu phó, v× giμnh nhau mét c« g¸i nh¶y mμ ph¹m téi giÕt ng−êi, bÞ tèng vμo kh¸m Victoria. V× "c«ng tö" kh«ng ¨n ®−îc c¬m g¹o xay nh− mäi ng−êi tï kh¸c, nã ®−îc phÐp nhËn c¬m ë nhμ ®−a vμo. C¬m ë ngoμi ®−a vμo th× ph¶i kinh qua nh÷ng ng−êi tï lμm "coãcvª" chuyÓn ®Õn cho DËu. Nh÷ng ng−êi tï nμy nãi víi nhau: "Bå æ nã ¨n sung mÆc s−íng nhiÒu råi. Nh©n dÞp nμy chóng m×nh chia chót ®Ønh cho anh em tï nghÌo 77 cïng nÕm". ThÕ lμ hÇu hÕt nem, ch¶, vËt l¹, cña ngon kh«ng ®Õn miÖng DËu. DËu tøc l¾m kh«ng d¸m më måm. - Anh em tï (®· thμnh ¸n) b·i c«ng, b·i thùc ®Ó ®ßi c¶i thiÖn chÕ ®é giam cÇm. Chñ ngôc dïng c¸ch khñng bè, ®¸nh ®Ëp tõng ng−êi. Nh−ng hÔ mét ng−êi tï bÞ ®¸nh ®Ëp th× tÊt c¶ mäi ng−êi kh¸c la um sïm. Khi ®ªm khuya thanh v¾ng, hä cïng nhau kªu van: "§ãi l¾m trêi ¬i! Khæ l¾m trêi ¬i!" lμm chÊn ®éng c¶ khu phè. Muèn ®Êu dÞu, ChÝnh phñ H−¬ng C¶ng b¶o mét nhãm th©n sÜ Hoa kiÒu vμo kh¸m lín khuyªn dç anh em tï... Cã vÞ th©n sÜ khi ®øng ®»ng xa th× nãi to "Anh em nªn chÊm døt cuéc b·i c«ng, b·i thùc ®i. Nhμ n−íc sÏ ®¸p øng nh÷ng lêi yªu cÇu cña anh em...". Nh−ng ®Õn khi gÇn anh em tï, th× vÞ th©n sÜ Êy nãi khÏ: "Anh em cø ®Êu tranh cho ®Õn th¾ng lîi cuèi cïng...". Nh÷ng mÈu chuyÖn Êy cho chóng ta thÊy r»ng t×nh giai cÊp vμ t×nh d©n téc ë ®©u còng cã hoÆc Ýt hoÆc nhiÒu. Mét mÈu chuyÖn n÷a: Khi B¸c ë trong kh¸m, nhiÒu "«ng bμ" ng−êi Anh cã quyÒn thÕ d¾t nhau vμo xem, ý chõng hä muèn thÊy mÆt mòi "l¹ lïng" cña ng−êi B«ns¬vÝch. Khi B¸c vμo nhμ th−¬ng, anh chÞ em nh©n viªn ng−êi Trung Quèc còng ®Õn xem, nh−ng víi mét c¸ch kÝn ®¸o, kh«ng sç sμng nh− ng−êi Anh. Mét h«m, c« y t¸ ng−êi Trung Quèc, th−êng ngμy ch¨m nom B¸c, thñ thØ hái B¸c mét c¸ch bÝ 78