🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Sách Giáo Khoa Lịch Sử Và Địa Lí Lớp 4 Ebooks Nhóm Zalo Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹O nGUYÔN ANH DòNG (Chñ biªn) NguyÔn tuyÕt Nga NguyÔn minh Phð¬ng Ph¹m thÞ sen LÞch sö vµ ®Þa lÝ 4 (T¸i b¶n lÇn thø chÝn) NHµ xuÊt b¶n gi¸o dôc viÖt nam B¶n quyÒn thuéc Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc ViÖt Nam - Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o.01-2014/CXB/8-1062/GD M‰ sè : 1H405T4 PhÇn më ®Çu Bµi 1 M¤N LÞCH Sö Vµ §ÞA LÝ Nðíc ViÖt Nam bao gåm phÇn ®Êt liÒn, c¸c h¶i ®¶o, vïng biÓn vµ vïng trêi bao trïm lªn c¸c bé phËn ®ã. PhÇn ®Êt liÒn nðíc ta cã h×nh ch÷ S, phÝa b¾c gi¸p Trung Quèc, phÝa t©y gi¸p Lµo vµ Cam-pu-chia, phÝa ®«ng vµ phÝa nam lµ vïng biÓn réng lín. Vïng biÓn ViÖt Nam lµ mét bé phËn cña BiÓn §«ng. Trong vïng biÓn nðíc ta cã nhiÒu ®¶o vµ quÇn ®¶o. Trªn ®Êt nðíc ViÖt Nam cã 54 d©n téc anh em chung sèng. Cã d©n téc sèng ë miÒn nói hoÆc trung du ; cã d©n téc sèng ë ®ång b»ng hoÆc ë c¸c ®¶o, quÇn ®¶o trªn biÓn. _ Em hoy x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña nðíc ta trªn b¶n ®å §Þa lÝ tù nhiªn ViÖt Nam. _ Em ®ang sèng ë n¬i nµo trªn ®Êt nðíc ta ? Thiªn nhiªn ë mçi n¬i trªn ®Êt nðíc ta ®Òu cã nÐt riªng. Con ngðêi sèng ë ®ã còng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng trong ®êi sèng, s¶n xuÊt ; trong c¸ch ¨n mÆc, phong tôc tËp qu¸n,... Song, dï ë n¬i nµo, thuéc d©n téc nµo, ngðêi d©n ®‰ sèng trªn d¶i ®Êt nµy ®Òu chung mét Tæ quèc ViÖt Nam, chung mét lÞch sö, mét truyÒn thèng ViÖt Nam. §Ó cã Tæ quèc ViÖt Nam tð¬i ®Ñp nhð h«m nay, «ng cha ta ®‰ ph¶i tr¶i qua hµng ngµn n¨m lao ®éng, ®Êu tranh ®Ó dùng nðíc vµ gi÷ nðíc. M«n LÞch sö vµ §Þa lÝ gióp c¸c em biÕt nh÷ng ®iÒu trªn vµ tõ ®ã c¸c em thªm yªu thiªn nhiªn, yªu con ngðêi vµ yªu Tæ quèc ta. §Ó häc tèt m«n LÞch sö vµ §Þa lÝ, c¸c em cÇn tËp quan s¸t sù vËt, 3 hiÖn tðîng ; thu thËp t×m kiÕm tµi liÖu lÞch sö, ®Þa lÝ ; m¹nh d¹n nªu th¾c m¾c, ®Æt c©u hái vµ cïng t×m c©u tr¶ lêi. TiÕp ®ã, c¸c em nªn tr×nh bµy kÕt qu¶ häc tËp b»ng c¸ch diÔn ®¹t cña chÝnh m×nh. M«n LÞch sö vµ §Þa lÝ ë líp 4 gióp c¸c em hiÓu biÕt thiªn nhiªn vµ con ngðêi ViÖt Nam, biÕt c«ng lao cña cha «ng ta trong mét thêi k× dùng nðíc vµ gi÷ nðíc tõ thêi Hïng Vð¬ng - An Dð¬ng Vð¬ng ®Õn buæi ®Çu thêi NguyÔn. C©u hái 1. M«n LÞch sö vµ §Þa lÝ líp 4 gióp c¸c em hiÓu biÕt g× ? 2. Em h‰y t¶ s¬ lðîc c¶nh thiªn nhiªn vµ ®êi sèng cña ngðêi d©n n¬i em ë. Bµi 2 lµm quen víi B¶n ®å 1. B¶n ®å B¶n ®å lµ h×nh vÏ thu nhá mét khu vùc hay toµn bé bÒ mÆt Tr¸i §Êt theo mét tØ lÖ nhÊt ®Þnh. Ngµy nay, muèn vÏ ®ðîc b¶n ®å cña mét khu vùc (vÝ dô nhð khu vùc hå Hoµn KiÕm ë Hµ Néi), ngðêi ta thðêng sö dông ¶nh chôp tõ m¸y bay hay vÖ tinh ; nghiªn cøu vÞ trÝ cña c¸c ®èi tðîng cÇn thÓ hiÖn nhð hå Hoµn KiÕm, ®Òn Ngäc S¬n, bðu ®iÖn Hµ Néi, c¸c ®ðêng phè chÝnh,…; tÝnh to¸n chÝnh x¸c c¸c kho¶ng c¸ch trªn thùc tÕ, sau ®ã thu nhá theo tØ lÖ ; lùa chän c¸c kÝ hiÖu råi thÓ hiÖn c¸c ®èi tðîng ®ã lªn b¶n ®å(1). (1) Trong trðêng hîp kh«ng yªu cÇu tÝnh chÝnh x¸c cao vµ néi dung còng cÇn gi¶n lðîc th× ngðêi ta dïng lðîc ®å. 4 H×nh 1. Khu vùc hå Hoµn KiÕm ë Hµ Néi (¶nh chôp tõ vÖ tinh) H×nh 2. B¶n ®å khu vùc hå Hoµn KiÕm ë Hµ Néi -Quan s¸t h×nh 1, 2, råi chØ vÞ trÝ hå Hoµn KiÕm vµ ®Òn Ngäc S¬n trªn tõng h×nh. 2. Mét sè yÕu tè cña b¶n ®å a) Tªn b¶n ®å : Tªn b¶n ®å cho ta biÕt tªn cña khu vùc vµ nh÷ng th«ng tin chñ yÕu cña khu vùc ®ã ®ðîc thÓ hiÖn trªn b¶n ®å. _ §äc tªn b¶n ®å h×nh 3. b) Phð¬ng hðíng : Ngðêi ta thðêng quy ®Þnh : phÝa trªn b¶n ®å lµ hðíng B¾c, phÝa dðíi lµ hðíng Nam, bªn ph¶i lµ hðíng §«ng, bªn tr¸i lµ hðíng T©y. _ ChØ c¸c hðíng B¾c, Nam, §«ng, T©y trªn b¶n ®å h×nh 3. c) TØ lÖ b¶n ®å : TØ lÖ b¶n ®å cho ta biÕt khu vùc ®ðîc thÓ hiÖn trªn b¶n ®å nhá h¬n kÝch thðíc thùc cña nã bao nhiªu lÇn. TØ lÖ b¶n ®å phÇn lín ®ðîc biÓu diÔn dðíi d¹ng tØ sè, vÝ dô : 1: 100 000 cã nghÜa lµ 1 cm trªn b¶n ®å b»ng 100 000cm (hay 1km) trªn thùc tÕ. _ B¶n ®å h×nh 2 cã tØ lÖ 1: 20 000, vËy 1cm trªn b¶n ®å ®ã øng víi bao nhiªu mÐt trªn thùc tÕ ? 5 Đ. Bạch Long Vĩ Đ. Cồn Cỏ Đ. Phú Quý Đ. Lý Sơn (Việt Nam) (Việt Nam) (Việt Nam) H×nh 3. B¶n ®å §Þa lÝ tù nhiªn ViÖt Nam 6 d) KÝ hiÖu b¶n ®å : KÝ hiÖu b¶n ®å ®ðîc dïng ®Ó thÓ hiÖn c¸c ®èi tðîng lÞch sö hoÆc ®Þa lÝ trªn b¶n ®å. TÊt c¶ c¸c kÝ hiÖu ®ã ®Òu ®ðîc gi¶i thÝch trong b¶ng chó gi¶i, vÝ dô : _ B¶ng chó gi¶i ë h×nh 3 cã nh÷ng kÝ hiÖu nµo ? B¶n ®å lµ h×nh vÏ thu nhá mét khu vùc hay toµn bé bÒ mÆt Tr¸i §Êt theo mét tØ lÖ nhÊt ®Þnh. Mét sè yÕu tè cña b¶n ®å lµ : tªn b¶n ®å, phð¬ng hðíng, tØ lÖ b¶n ®å, kÝ hiÖu b¶n ®å,... C©u hái 1. B¶n ®å lµ g× ? 2. Nªu mét sè yÕu tè cña b¶n ®å. 3. KÓ mét vµi ®èi tðîng ®Þa lÝ ®ðîc thÓ hiÖn trªn b¶n ®å h×nh 3. Bµi 3 lµm quen víi B¶n ®å (tiÕp theo) 3. C¸ch sö dông b¶n ®å B¶n ®å cã rÊt nhiÒu lo¹i. Mçi lo¹i b¶n ®å cã nh÷ng th«ng tin riªng. Muèn sö dông b¶n ®å cÇn theo c¸c bðíc sau : _ §äc tªn b¶n ®å ®Ó biÕt b¶n ®å ®ã thÓ hiÖn néi dung g×. _ Xem b¶ng chó gi¶i ®Ó biÕt kÝ hiÖu ®èi tðîng lÞch sö hoÆc ®Þa lÝ. _ T×m ®èi tðîng lÞch sö hoÆc ®Þa lÝ trªn b¶n ®å dùa vµo kÝ hiÖu. 7 4. Bµi tËp a) Quan s¸t h×nh 4, em hoy : H×nh 4. Lðîc ®å trËn chiÕn trªn s«ng B¹ch §»ng n¨m 938_ ChØ hðíng B¾c, Nam, §«ng, T©y trªn lðîc ®å. _ Hoµn thµnh b¶ng sau vµo vë : §èi tðîng lÞch sö KÝ hiÖu thÓ hiÖn ............................ Qu©n ta tÊn c«ng ……………....... 8 Đ. Bạch Long Vĩ Đ. Cồn Cỏ Đ. Phú Quý Đ. Lý Sơn (Việt Nam) (Việt Nam) (Việt Nam) 9 b) Quan s¸t h×nh 2, em hoy : _ §äc tØ lÖ cña b¶n ®å. _ Hoµn thµnh b¶ng sau vµo vë : §èi tðîng ®Þa lÝ KÝ hiÖu thÓ hiÖn ......................... S«ng Thñ ®« ........................ ........................ _ ChØ ®ðêng biªn giíi quèc gia cña ViÖt Nam trªn b¶n ®å. _ KÓ tªn c¸c nðíc l¸ng giÒng vµ biÓn, ®¶o, quÇn ®¶o cña ViÖt Nam. _ KÓ tªn mét sè con s«ng ®ðîc thÓ hiÖn trªn b¶n ®å. Muèn sö dông b¶n ®å, ta ph¶i ®äc tªn b¶n ®å, xem b¶ng chó gi¶i vµ t×m ®èi tðîng lÞch sö hoÆc ®Þa lÝ trªn b¶n ®å. C©u hái 1. Nªu c¸c bðíc sö dông b¶n ®å. 2. Em ë tØnh (thµnh phè) nµo ? H‰y t×m vÞ trÝ tØnh (thµnh phè) cña em trªn b¶n ®å hµnh chÝnh ViÖt Nam vµ cho biÕt nã gi¸p víi nh÷ng tØnh (thµnh phè) nµo ? 10 PhÇn lÞch sö Buæi ®Çu dùng nðíc vµ gi÷ nðíc (Kho¶ng n¨m 700 TCN ®Õn n¨m 179 TCN) Trªn ®Êt nðíc ta, tõ xa xða ®· cã ngðêi sinh sèng. Kho¶ng n¨m 700 trðíc C«ng nguyªn (TCN), trªn ®Þa phËn B¾c Bé vµ B¾c Trung Bé hiÖn nay, nðíc V¨n Lang ®· ra ®êi. Nèi tiÕp V¨n Lang lµ nðíc ¢u L¹c. §ã lµ buæi ®Çu dùng nðíc vµ gi÷ nðíc cña d©n téc ta. LÞch sö gäi ®©y lµ thêi ®¹i Hïng Vð¬ng - An Dð¬ng Vð¬ng. Bµi 1 Nðíc V¨n Lang Đ. Bạch Long Vĩ HÀ NỘI QĐ. Hoàng Sa Đ Ô N G (VIỆT NAM) Đ. Phú Quốc Đ. Côn Sơn B I Ể N QĐ. Trườn g Sa (VIỆT NAM) H×nh 1. Lðîc ®å B¾c Bé vµ B¾c Trung Bé ngµy nay 11 Kho¶ng n¨m 700 TCN, ë khu vùc s«ng Hång, s«ng M‰ vµ s«ng C¶, n¬i ngðêi L¹c ViÖt sinh sèng, nðíc V¨n Lang ®‰ ra ®êi. §øng ®Çu nhµ nðíc cã vua, gäi lµ Hïng Vð¬ng. Gióp vua Hïng cai qu¶n ®Êt nðíc cã c¸c l¹c hÇu, l¹c tðíng. Vua, l¹c hÇu, l¹c tðíng thuéc tÇng líp giµu cã trong x‰ héi. D©n thðêng th× ®ðîc gäi lµ l¹c d©n, tÇng líp thÊp kÐm, nghÌo hÌn nhÊt lµ n« t×.(1) -Em hoy x¸c ®Þnh trªn lðîc ®å h×nh 1 nh÷ng khu vùc mµ ngðêi L¹c ViÖt ®o tõng sinh sèng. H×nh 2. L¨ng vua Hïng (Phó Thä) H×nh 3. Lðìi cµy ®ång H×nh 4. R×u lðìi xÐo b»ng ®ång -Xo héi V¨n Lang cã nh÷ng tÇng líp nµo ? Em thö vÏ s¬ ®å thÓ hiÖn c¸c tÇng líp ®ã. Dùa vµo c¸c hiÖn vËt ngðêi xða ®Ó l¹i, c¸c nhµ sö häc cho biÕt : Dðíi thêi c¸c vua Hïng, nghÒ chÝnh cña l¹c d©n lµ lµm ruéng. Hä trång lóa, khoai, ®ç, c©y ¨n qu¶, rau vµ dða hÊu. Hä còng biÕt nÊu x«i, gãi b¸nh chðng, lµm b¸nh giÇy, lµm m¾m,... (1) N« t× : ngðêi hÇu h¹ trong c¸c gia ®×nh ngðêi giµu. 12 H×nh 5. Mu«i (v¸, m«i) b»ng ®ång H×nh 6. H×nh nhµ sµn (trang trÝ trªn trèng ®ång) H×nh 7. C¶nh gio g¹o (trang trÝ trªn trèng ®ång) H×nh 8. Vßng trang søc b»ng ®ång H×nh 9. §å gèm thêi Hïng Vð¬ng Ngoµi ra, ngðêi L¹c ViÖt cßn biÕt trång ®ay, gai, trång d©u, nu«i t»m, ð¬m t¬, dÖt v¶i. Hä còng biÕt ®óc ®ång lµm gi¸o, m¸c, mòi tªn, lðìi r×u, lðìi cµy, vßng tay, hoa tai, trèng, chiªng, lôc l¹c,... ; nÆn nåi niªu ; ®an ræ, r¸, gïi, nong ; ®an thuyÒn nan, ®ãng thuyÒn gç,... 13 Ngðêi L¹c ViÖt ë nhµ sµn ®Ó tr¸nh thó d÷ vµ häp nhau thµnh c¸c lµng, b¶n. Hä thê thÇn §Êt, thÇn MÆt Trêi. Ngðêi L¹c ViÖt cã tôc nhuém r¨ng ®en, ¨n trÇu, bói tãc, c¹o träc ®Çu,... Phô n÷ thÝch ®eo hoa tai vµ nhiÒu vßng tay b»ng ®¸, ®ång. H×nh 10. C¶nh ngðêi nh¶y móa trªn thuyÒn (h×nh trªn trèng ®ång) Nh÷ng ngµy héi lµng, mäi ngðêi thðêng ho¸ trang, vui ch¬i, nh¶y móa theo nhÞp trèng ®ång. C¸c trai lµng ®ua thuyÒn trªn s«ng hoÆc ®Êu vËt trªn nh÷ng b‰i ®Êt réng. Nðíc V¨n Lang tån t¹i qua mðêi t¸m ®êi vua Hïng. Kho¶ng n¨m 700 TCN, nhµ nðíc ®Çu tiªn cña nðíc ta ®· ra ®êi. Tªn nðíc lµ V¨n Lang. Vua ®ðîc gäi lµ Hïng Vð¬ng. Ngðêi L¹c ViÖt biÕt lµm ruéng, ð¬m t¬, dÖt lôa, ®óc ®ång lµm vò khÝ vµ c«ng cô s¶n xuÊt. Cuéc sèng ë lµng b¶n gi¶n dÞ, vui tð¬i, hoµ hîp víi thiªn nhiªn vµ cã nhiÒu tôc lÖ riªng. C©u hái 1. Nðíc V¨n Lang ra ®êi vµo thêi gian nµo vµ ë khu vùc nµo trªn ®Êt nðíc ta ? 2. Dùa vµo bµi häc, em h‰y m« t¶ mét sè nÐt vÒ cuéc sèng cña ngðêi L¹c ViÖt (b»ng lêi, b»ng ®o¹n v¨n ng¾n hoÆc b»ng h×nh vÏ). 3. Em biÕt nh÷ng tôc lÖ nµo cña ngðêi L¹c ViÖt cßn tån t¹i ®Õn ngµy nay ? 14 Bµi 2 Nðíc ¢u L¹c ë vïng nói phÝa b¾c nðíc V¨n Lang, bªn c¹nh ngðêi L¹c ViÖt, cßn cã ngðêi ¢u ViÖt. Hä còng biÕt chÕ t¹o ®å ®ång thau, trång lóa, ch¨n nu«i, ®¸nh c¸ vµ cã nh÷ng tôc lÖ gièng ngðêi L¹c ViÖt. D©n L¹c ViÖt vµ ¢u ViÖt sèng hoµ hîp víi nhau. N¨m 218 TCN, qu©n TÇn (ë Trung Quèc ngµy nay) trµn xuèng x©m lðîc c¸c nðíc phð¬ng Nam. Thôc Ph¸n ®‰ l‰nh ®¹o ngðêi ¢u ViÖt vµ ngðêi L¹c ViÖt ®¸nh lui giÆc ngo¹i x©m råi sau ®ã dùng nðíc ¢u L¹c, tù xðng lµ An Dð¬ng Vð¬ng. Kinh ®« ®ðîc dêi xuèng vïng Cæ Loa (§«ng Anh, Hµ Néi ngµy nay). -X¸c ®Þnh vïng Cæ Loa trªn lðîc ®å B¾c Bé vµ B¾c Trung Bé (h×nh 1, bµi 1). Thêi ¢u L¹c, ngðêi ta ®‰ sö dông réng r‰i c¸c lðìi cµy ®ång, biÕt rÌn s¾t, chÕ t¹o ®ðîc lo¹i ná b¾n mét lÇn ®ðîc nhiÒu mòi tªn. An Dð¬ng Vð¬ng cho x©y thµnh Cæ Loa (nay cßn di tÝch ë huyÖn §«ng Anh, Hµ Néi). TriÖu §µ _ vua cña nðíc Nam ViÖt (miÒn Nam Trung Quèc ngµy nay), nhiÒu lÇn kÐo qu©n sang x©m lðîc nðíc ¢u L¹c. Ngðêi ©u L¹c ®oµn kÕt mét lßng chèng giÆc, l¹i cã tðíng chØ huy giái, vò khÝ tèt, thµnh luü kiªn cè nªn lÇn nµo qu©n giÆc còng bÞ ®¸nh b¹i. H×nh 1. §Òn thê An Dð¬ng Vð¬ng ë Cæ Loa (§«ng Anh, Hµ Néi) 15 H×nh 2. Lðîc ®å khu di tÝch Cæ Loa ngµy nay Tð¬ng truyÒn r»ng, biÕt kh«ng thÓ th¾ng næi ngðêi ¢u L¹c b»ng søc m¹nh qu©n sù, TriÖu §µ ®‰ ho‰n binh, cho con lµ Träng Thuû sang lµm con rÓ An Dð¬ng Vð¬ng ®Ó ®iÒu tra c¸ch bè trÝ lùc lðîng vµ chia rÏ néi bé nh÷ng ngðêi ®øng ®Çu nhµ nðíc ¢u L¹c. N¨m 179 TCN, TriÖu §µ l¹i ®em qu©n sang ®¸nh ¢u L¹c. An Dð¬ng Vð¬ng thua trËn, ph¶i nh¶y xuèng biÓn tù vÉn. Tõ ®ã, nðíc ¢u L¹c r¬i vµo ¸ch ®« hé cña c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn phð¬ng B¾c. H×nh 3. Mòi tªn ®ång 16 Cuèi thÕ kØ III TCN, nðíc ¢u L¹c tiÕp nèi nðíc V¨n Lang. N«ng nghiÖp tiÕp tôc ®ðîc ph¸t triÓn. KÜ thuËt chÕ t¹o ra ná b¾n ®ðîc nhiÒu mòi tªn vµ viÖc x©y dùng thµnh Cæ Loa lµ nh÷ng thµnh tùu ®Æc s¾c vÒ quèc phßng cña ngðêi d©n ¢u L¹c. N¨m 179 TCN, qu©n TriÖu §µ ®· chiÕm ®ðîc ¢u L¹c. C©u hái 1. Nðíc ¢u L¹c ra ®êi trong hoµn c¶nh nµo ? 2. Thµnh tùu ®Æc s¾c vÒ quèc phßng cña ngðêi d©n ¢u L¹c lµ g× ? H¬n mét ngh×n n¨m ®Êu tranh giµnh l¹i ®éc lËp (Tõ n¨m 179 TCN ®Õn n¨m 938) Bµi 3 nðíc ta dðíi ¸ch ®« hé cña c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn phð¬ng b¾c Sau khi TriÖu §µ th«n tÝnh ®ðîc ¢u L¹c (n¨m 179 TCN), c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn phð¬ng B¾c nèi tiÕp nhau ®« hé nðíc ta. Nðíc ¢u L¹c bÞ chia thµnh quËn, huyÖn do chÝnh quyÒn ngðêi H¸n cai qu¶n. Bän quan l¹i ®« hé b¾t d©n ta ph¶i lªn rõng s¨n voi, tª gi¸c, b¾t chim quý, ®½n gç trÇm, xuèng biÓn mß ngäc trai, b¾t ®åi måi, khai th¸c san h« 17 ®Ó cèng n¹p cho chóng. Chóng ®ða ngðêi H¸n sang ë lÉn víi d©n ta, b¾t d©n ta ph¶i theo phong tôc cña ngðêi H¸n, häc ch÷ H¸n, sèng theo luËt ph¸p cña ngðêi H¸n. _ Dðíi ¸ch thèng trÞ cña c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn phð¬ng B¾c, cuéc sèng cña d©n ta cùc nhôc nhð thÕ nµo ? Kh«ng chÞu khuÊt phôc, nh©n d©n ta vÉn g×n gi÷ ®ðîc c¸c phong tôc truyÒn thèng vèn cã nhð ¨n trÇu, nhuém r¨ng, më c¸c lÔ héi mïa xu©n víi nh÷ng cuéc ®ua thuyÒn, ®¸nh vËt vµ h¸t nh÷ng lµn ®iÖu d©n ca. §ång thêi, d©n ta còng biÕt tiÕp thu nghÒ lµm giÊy, lµm ®å thuû tinh, lµm ®å trang søc b»ng vµng, b¹c v.v... cña ngðêi d©n phð¬ng B¾c. Kh«ng cam chÞu sù ¸p bøc, bãc lét cña bän thèng trÞ, nh©n d©n ta liªn tôc næi dËy, ®¸nh ®uæi qu©n ®« hé. Më ®Çu lµ cuéc khëi nghÜa Hai Bµ Trðng (n¨m 40), tiÕp theo ®ã lµ c¸c cuéc khëi nghÜa cña Bµ TriÖu (n¨m 248), Lý BÝ (n¨m 542), TriÖu Quang Phôc (n¨m 550), Mai Thóc Loan (n¨m 722), Phïng Hðng (kho¶ng n¨m 776), Khóc Thõa Dô (n¨m 905), Dð¬ng §×nh NghÖ (n¨m 931). ChiÕn th¾ng B¹ch §»ng oanh liÖt cña Ng« QuyÒn (n¨m 938) ®‰ kÕt thóc h¬n mét ngh×n n¨m ®« hé cña c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn phð¬ng B¾c, giµnh l¹i ®éc lËp hoµn toµn cho ®Êt nðíc ta. Nðíc ta bÞ c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn phð¬ng B¾c ®« hé h¬n mét ngh×n n¨m. Trong thêi gian ®ã, mÆc dï bÞ ¸p bøc, bãc lét nÆng nÒ, nh©n d©n ta vÉn kh«ng chÞu khuÊt phôc, kh«ng ngõng næi dËy ®Êu tranh. B»ng chiÕn th¾ng B¹ch §»ng vang déi, nh©n d©n ta ®· giµnh l¹i ®ðîc ®éc lËp hoµn toµn. C©u hái 1. Khi ®« hé nðíc ta, c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn phð¬ng B¾c ®‰ lµm nh÷ng g× ? 2. Nh©n d©n ta ®‰ ph¶n øng ra sao ? 3. Em h‰y kÎ vµ ®iÒn vµo b¶ng thèng kª c¸c cuéc khëi nghÜa lín cña nh©n d©n ta chèng l¹i ¸ch ®« hé cña c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn phð¬ng B¾c. 18 Bµi 4 Khëi nghÜa Hai Bµ Trðng (N¨m 40) §Çu thÕ kØ I, nðíc ta bÞ nhµ H¸n ®« hé. Th¸i thó (1) quËn Giao ChØ lµ T« §Þnh næi tiÕng tham lam, tµn b¹o. BÊy giê ë huyÖn Mª Linh (vïng ®Êt nay thuéc thµnh phè Hµ Néi) cã hai chÞ em lµ Trðng Tr¾c, Trðng NhÞ. Sinh ra vµ lín lªn trong c¶nh nðíc mÊt nhµ tan, hai chÞ em sím cã lßng c¨m thï qu©n x©m lðîc. Trðng Tr¾c cïng chång lµ Thi S¸ch liªn kÕt víi c¸c thñ lÜnh kh¸c chuÈn bÞ cïng næi dËy. ChÝnh lóc ®ã, Thi S¸ch bÞ T« §Þnh b¾t vµ giÕt h¹i. Hai Bµ Trðng cµng quyÕt t©m khëi nghÜa ®Ó ®Òn nî nðíc, tr¶ thï nhµ. -Hai Bµ Trðng kªu gäi nh©n d©n khëi nghÜa trong hoµn c¶nh nµo ? H×nh 1. Hai Bµ Trðng cðìi voi ra trËn (tranh d©n gian §«ng Hå) (1) Th¸i thó : chøc quan cai trÞ mét quËn thêi nhµ H¸n ®« hé nðíc ta. 19 Mïa xu©n n¨m 40, t¹i cöa s«ng H¸t (H¸t M«n, Hµ T©y, nay lµ Hµ Néi), Hai Bµ Trðng phÊt cê khëi nghÜa. NghÜa qu©n nhanh chãng lµm chñ Mª Linh. Tõ Mª Linh, nghÜa qu©n tiÕn xuèng ®¸nh chiÕm Cæ Loa (§«ng Anh, Hµ Néi) ; råi tõ Cæ Loa, tÊn c«ng Luy L©u (ThuËn Thµnh, B¾c Ninh), trung t©m cña chÝnh quyÒn ®« hé. BÞ ®ßn bÊt ngê, qu©n H¸n kh«ng d¸m chèng cù, bá hÕt cña c¶i, vò khÝ, lo ch¹y tho¸t th©n. T« §Þnh sî h‰i ®‰ c¾t tãc, c¹o r©u, mÆc gi¶ thðêng d©n, lÈn vµo ®¸m tµn qu©n trèn vÒ Trung Quèc. Trong vßng kh«ng ®Çy mét th¸ng, cuéc khëi nghÜa hoµn toµn th¾ng lîi. Sau h¬n hai thÕ kØ bÞ phong kiÕn nðíc ngoµi ®« hé (tõ n¨m 179 TCN ®Õn n¨m 40), lÇn ®Çu tiªn nh©n d©n ta ®‰ giµnh vµ gi÷ ®ðîc ®éc lËp trong h¬n ba n¨m. HÀ NỘI QĐ. Hoàng Sa (VIỆT NAM) N G Ô Đ. Phú Quốc Đ. Côn Sơn B I Ể N Đ QĐ. Trườn g Sa (VIỆT NAM) H×nh 2. Lðîc ®å khu vùc chÝnh næ ra khëi nghÜa Hai Bµ Trðng - Em hoy tr×nh bµy tãm t¾t cuéc khëi nghÜa Hai Bµ Trðng theo lðîc ®å trªn. O¸n hËn trðíc ¸ch ®« hé cña nhµ H¸n, Hai Bµ Trðng ®· phÊt cê khëi nghÜa, ®ðîc nh©n d©n kh¾p n¬i hðëng øng. Kh«ng ®Çy mét th¸ng, cuéc khëi nghÜa ®· thµnh c«ng. Sau h¬n hai thÕ kØ bÞ phong kiÕn phð¬ng B¾c ®« hé, ®©y lµ lÇn ®Çu tiªn nh©n d©n ta ®· giµnh ®ðîc ®éc lËp. 20 C©u hái 1. Em h‰y kÓ l¹i cuéc khëi nghÜa cña Hai Bµ Trðng. (Khëi nghÜa næ ra trong hoµn c¶nh nµo? B¾t ®Çu tõ ®©u vµ diÔn ra nhð thÕ nµo ? Nªu kÕt qu¶ cña cuéc khëi nghÜa) 2. Em h‰y nªu mét tªn phè, tªn ®ðêng, ®Òn thê hoÆc mét ®Þa danh nµo ®ã nh¾c ta nhí ®Õn khëi nghÜa Hai Bµ Trðng. Bµi 5 chiÕn th¾ng B¹ch §»ng do ng« quyÒn l·nh ®¹o (N¨m 938) Ng« QuyÒn quª ë x· §ðêng L©m (thÞ x· S¬n T©y, Hµ T©y). ¤ng lµ ngðêi cã tµi, nªn ®ðîc Dð¬ng §×nh NghÖ(1) g¶ con g¸i cho. §ðîc tin viªn tðíng KiÒu C«ng TiÔn giÕt Dð¬ng §×nh NghÖ, Ng« QuyÒn ®em qu©n ®i ®¸nh ®Ó b¸o thï. C«ng TiÔn cho ngðêi sang cÇu cøu nhµ Nam H¸n. Nh©n cí ®ã, nhµ Nam H¸n ®em qu©n sang ®¸nh nðíc ta. BiÕt tin, Ng« QuyÒn b¾t giÕt KiÒu C«ng TiÔn vµ chuÈn bÞ ®ãn ®¸nh qu©n Nam H¸n. Sang ®¸nh nðíc ta lÇn nµy, qu©n Nam H¸n ®ða mét ®¹o qu©n rÊt ®«ng do Th¸i tö Ho»ng Th¸o chØ huy. Mòi tiÕn c«ng chÝnh do Ho»ng Th¸o chØ huy ®‰ vðît biÓn, ngðîc s«ng B¹ch §»ng (Qu¶ng Ninh) tiÕn vµo nðíc ta. Ng« QuyÒn ®‰ dïng kÕ c¾m cäc gç ®Çu nhän xuèng n¬i hiÓm yÕu ë s«ng B¹ch §»ng. Qu©n Nam H¸n ®Õn cöa s«ng vµo lóc thuû triÒu lªn, nðíc che lÊp c¸c cäc nhän. Ng« QuyÒn (1) Dð¬ng §×nh NghÖ lµ ngðêi tËp hîp qu©n d©n ta ®øng lªn ®¸nh ®uæi bän ®« hé Nam H¸n, giµnh th¾ng lîi (n¨m 931). 21 H×nh 1. TrËn B¹ch §»ng n¨m 938 (tranh trðng bµy t¹i B¶o tµng LÞch sö) cho qu©n b¬i thuyÒn nhÑ ra khiªu chiÕn, võa ®¸nh võa rót lui, nhö cho giÆc vµo b‰i cäc. Chê lóc thuû triÒu xuèng, khi hµng ngh×n cäc nhän nh« lªn, qu©n ta mai phôc hai bªn bê s«ng ®æ ra ®¸nh quyÕt liÖt. GiÆc hèt ho¶ng quay thuyÒn bá ch¹y th× va vµo cäc nhän ; thuyÒn giÆc chiÕc bÞ thñng, chiÕc bÞ vðíng cäc nªn kh«ng tiÕn, kh«ng lïi ®ðîc. Qu©n ta tiÕp tôc truy kÝch. Qu©n Nam H¸n chÕt ®Õn qu¸ nöa, Ho»ng Th¸o tö trËn. Qu©n Nam H¸n hoµn toµn thÊt b¹i. -Ng« QuyÒn ®o dïng kÕ g× ®Ó ®¸nh giÆc ? KÕt qu¶ ra sao ? Mïa xu©n n¨m 939, Ng« QuyÒn xðng vð¬ng (Ng« Vð¬ng). Cæ Loa l¹i ®ðîc chän lµm kinh ®«. ChiÕn th¾ng B¹ch §»ng vµ viÖc Ng« QuyÒn xðng vð¬ng ®‰ chÊm døt hoµn toµn thêi k× h¬n mét ngh×n n¨m d©n ta sèng dðíi ¸ch ®« hé cña phong kiÕn phð¬ng B¾c vµ më ra thêi k× ®éc lËp l©u dµi cho d©n téc. Khi Ng« QuyÒn mÊt, nh©n d©n ®‰ x©y l¨ng ®Ó tðëng nhí «ng. 22 H×nh 2. L¨ng Ng« QuyÒn ë xo §ðêng L©m (thÞ xo S¬n T©y, Hµ T©y) Qu©n Nam H¸n kÐo sang ®¸nh nðíc ta. Ng« QuyÒn chØ huy qu©n d©n ta, lîi dông thuû triÒu lªn xuèng trªn s«ng B¹ch §»ng, nhö giÆc vµo b·i cäc råi ®¸nh tan qu©n x©m lðîc (n¨m 938). Ng« QuyÒn lªn ng«i vua ®· kÕt thóc hoµn toµn thêi k× ®« hé cña phong kiÕn phð¬ng B¾c vµ më ®Çu cho thêi k× ®éc lËp l©u dµi cña nðíc ta. C©u hái 1. Em h‰y kÓ l¹i trËn qu©n ta ®¸nh th¾ng qu©n Nam H¸n trªn s«ng B¹ch §»ng. 2. ChiÕn th¾ng B¹ch §»ng cã ý nghÜa nhð thÕ nµo ®èi víi nðíc ta thêi bÊy giê ? 23 Bµi 6 ¤n tËp 1. Em h‰y kÎ b¨ng thêi gian dðíi ®©y vµo vë vµ ghi vµo chç chÊm (...) tªn hai giai ®o¹n lÞch sö mµ c¸c em ®‰ ®ðîc häc tõ bµi 1 ®Õn bµi 5. Kho¶ng N¨m 179 CN N¨m 938 n¨m 700 2. Em h‰y kÎ trôc thêi gian dðíi ®©y vµo vë vµ ghi c¸c sù kiÖn tiªu biÓu ®‰ häc tð¬ng øng víi c¸c mèc thêi gian cho trðíc : Kho¶ng 700 n¨m N¨m 179 Cn N¨m 938 3. Em h‰y kÓ l¹i b»ng lêi hoÆc b»ng bµi viÕt ng¾n hay b»ng h×nh vÏ vÒ mét trong ba néi dung sau : a) §êi sèng ngðêi L¹c ViÖt dðíi thêi V¨n Lang (s¶n xuÊt, ¨n, mÆc, ë, ca h¸t, lÔ héi). b) Khëi nghÜa Hai Bµ Trðng næ ra trong hoµn c¶nh nµo ? Nªu diÔn biÕn vµ kÕt qu¶ cña cuéc khëi nghÜa. c) Tr×nh bµy diÔn biÕn vµ nªu ý nghÜa cña chiÕn th¾ng B¹ch §»ng. 24 Buæi ®Çu ®éc lËp (Tõ n¨m 938 ®Õn n¨m 1009) Buæi ®Çu ®éc lËp cña nðíc ta g¾n víi c¸c triÒu ®¹i Ng« - §inh - TiÒn Lª. Thêi k× nµy nh©n d©n ta ®· ph¶i ®Êu tranh ®Ó b¶o vÖ nÒn ®éc lËp vµ thèng nhÊt cña ®Êt nðíc. Bµi 7 §inh bé lÜnh dÑp lo¹n 12 Sø qu©n Ng« QuyÒn trÞ v× ®Êt nðíc ®ðîc 6 n¨m th× mÊt. TriÒu ®×nh lôc ®ôc, tranh giµnh nhau ngai vµng. C¸c thÕ lùc c¸t cø ®Þa phð¬ng næi dËy, chia c¾t ®Êt nðíc thµnh 12 vïng, lËp chÝnh quyÒn riªng, kh«ng phôc tïng triÒu ®×nh vµ ®¸nh chiÕm lÉn nhau, sö cò gäi lµ “lo¹n 12 sø qu©n”. Hai mð¬i n¨m liªn tiÕp lo¹n l¹c, ®Êt nðíc bÞ chia c¾t, lµng m¹c, ruéng ®ång bÞ tµn ph¸. Trong khi ®ã, qu©n thï ngoµi bê câi ®ang l¨m le x©m lðîc. H×nh 1. §inh Bé LÜnh ch¬i trß ®¸nh trËn cê lau (tranh vÏ) 25 BÊy giê ë vïng Hoa Lð (Gia ViÔn, Ninh B×nh ngµy nay) cã §inh Bé LÜnh, mét ngðêi cð¬ng nghÞ, mðu cao vµ cã chÝ lín. ChuyÖn xða kÓ l¹i r»ng, khi cßn nhá, §inh Bé LÜnh thðêng ch¬i víi trÎ ch¨n tr©u. ¤ng hay b¾t bän trÎ khoanh tay lµm kiÖu ®Ó ngåi cho chóng rðíc vµ lÊy b«ng lau lµm cê bµy trËn ®¸nh nhau. TrÎ con xø Êy ®Òu nÓ sî, t«n lµm anh. H×nh 2. C¶nh Hoa Lð ngµy nay Lín lªn gÆp buæi lo¹n l¹c, §inh Bé LÜnh x©y dùng lùc lðîng ë vïng Hoa Lð, liªn kÕt víi mét sè sø qu©n råi ®em qu©n ®i ®¸nh c¸c sø qu©n kh¸c. §ðîc nh©n d©n ñng hé nªn «ng ®¸nh ®©u th¾ng ®ã. N¨m 968, §inh Bé LÜnh thèng nhÊt ®ðîc giang s¬n, lªn ng«i Hoµng ®Õ (§inh Tiªn Hoµng), ®ãng ®« ë Hoa Lð (huyÖn Hoa Lð, Ninh B×nh), ®Æt tªn nðíc lµ §¹i Cå ViÖt (nðíc ViÖt lín), niªn hiÖu(1) lµ Th¸i B×nh. -§inh Bé LÜnh ®o lµm ®ðîc viÖc g×? §Êt nðíc th¸i b×nh ®óng nhð mong muèn cña nh©n d©n. D©n lðu t¸n trë vÒ quª cò. §ång ruéng trë l¹i xanh tð¬i, ngðêi ngðêi xu«i ngðîc bu«n b¸n. (1) Niªn hiÖu : tªn hiÖu cña vua ®Æt ra khi lªn ng«i ®Ó tÝnh n¨m trong thêi gian trÞ v×. 26 Ng« QuyÒn mÊt. §Êt nðíc r¬i vµo c¶nh lo¹n l¹c do c¸c thÕ lùc phong kiÕn g©y nªn trong h¬n hai mð¬i n¨m. §inh Bé LÜnh ®· tËp hîp nh©n d©n dÑp lo¹n, thèng nhÊt l¹i ®Êt nðíc (n¨m 968). C©u Hái 1. Em h‰y kÓ l¹i t×nh h×nh nðíc ta sau khi Ng« QuyÒn mÊt. 2. Em biÕt g× thªm vÒ thêi th¬ Êu cña §inh Bé LÜnh ? 3. §inh Bé LÜnh ®‰ cã c«ng g× trong buæi ®Çu ®éc lËp cña ®Êt nðíc ? Bµi 8 Cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Tèng x©m lðîc lÇn thø nhÊt (N¨m 981) N¨m 979, §inh Tiªn Hoµng vµ con trðëng lµ §inh LiÔn bÞ ¸m h¹i. Con thø lµ §inh Toµn, míi 6 tuæi, lªn ng«i. Lîi dông c¬ héi ®ã, nhµ Tèng ®em qu©n x©m lðîc nðíc ta. ThÕ nðíc l©m nguy ! Vua cßn qu¸ nhá kh«ng g¸nh v¸c næi viÖc nðíc. TriÒu ®×nh ®‰ häp bµn ®Ó chän ngðêi chØ huy kh¸ng chiÕn. Mäi ngðêi ®Æt niÒm tin vµo ThËp ®¹o tðíng qu©n(1)Lª Hoµn. Trong tiÕng tung h« “V¹n tuÕ”(2) cña qu©n sÜ, mÑ cña vua §inh Toµn lµ Th¸i hËu hä Dð¬ng bÌn sai ngðêi lÊy ¸o long cæn (¸o thªu rång dµnh cho nhµ vua) trao (1) ThËp ®¹o tðíng qu©n : tæng chØ huy qu©n ®éi. (2) V¹n tuÕ : mu«n tuæi, mu«n n¨m. 27 H×nh 1. LÔ lªn ng«i vua cña Lª Hoµn (tranh vÏ) cho Lª Hoµn vµ mêi «ng lªn ng«i vua. Lª Hoµn lªn ng«i (Lª §¹i Hµnh), lËp ra nhµ Lª (sö cò gäi lµ nhµ TiÒn Lª(1)). -V× sao Th¸i hËu hä Dð¬ng mêi Lª Hoµn lªn lµm vua ? Nhµ Lª thay nhµ §inh l‰nh ®¹o cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n x©m lðîc. §Çu n¨m 981, qu©n Tèng theo hai ®ðêng thuû, bé å ¹t tiÕn vµo x©m lðîc nðíc ta. Qu©n thuû tiÕn vµo theo cöa s«ng B¹ch §»ng. Qu©n bé tiÕn vµo theo ®ðêng L¹ng S¬n. Vua Lª trùc tiÕp chØ huy binh thuyÒn ra chèng giÆc ë B¹ch §»ng. ¤ng cho qu©n c¾m cäc ë s«ng B¹ch §»ng ®Ó ng¨n chÆn chiÕn thuyÒn ®Þch. NhiÒu trËn chiÕn ®Êu ¸c liÖt ®‰ diÔn ra trªn s«ng B¹ch §»ng, cuèi cïng qu©n thuû bÞ ®¸nh lui. Trªn bé, qu©n ta còng chÆn ®¸nh qu©n Tèng quyÕt liÖt ë Chi L¨ng (L¹ng S¬n), buéc chóng ph¶i rót qu©n. Thõa th¾ng, qu©n ta truy kÝch tiªu diÖt ®Þch. Qu©n giÆc chÕt ®Õn qu¸ nöa. Tðíng giÆc bÞ giÕt. Cuéc kh¸ng chiÕn th¾ng lîi. (1) Nhµ TiÒn Lª : ®Ó ph©n biÖt víi nhµ HËu Lª do Lª Lîi lËp ra sau khi ®¸nh th¾ng qu©n Minh (n¨m 1428). 28 Đ. Phú Quốc HÀ NỘI Đ. Côn Sơn QĐ. Hoàng Sa B I Ể N Đ Ô N G (VIỆT NAM) QĐ. Trườn g Sa (VIỆT NAM) H×nh 2. Lðîc ®å khu vùc cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Tèng (n¨m 981) _ Dùa vµo lðîc ®å h×nh 2, em hoy tr×nh bµy diÔn biÕn cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Tèng cña qu©n d©n ta. Cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Tèng x©m lðîc th¾ng lîi ®‰ gi÷ v÷ng ®ðîc nÒn ®éc lËp cña nðíc nhµ vµ ®em l¹i cho nh©n d©n ta niÒm tù hµo, lßng tin ë søc m¹nh cña d©n téc. Lîi dông t×nh h×nh kh«ng æn ®Þnh cña triÒu ®×nh nhµ §inh, n¨m 981 qu©n Tèng sang x©m lðîc nðíc ta. ChiÕn th¾ng B¹ch §»ng, Chi L¨ng ®· chÆn ®ðîc ©m mðu x©m lðîc cña nhµ Tèng. §éc lËp ®ðîc gi÷ v÷ng. Nh©n d©n v÷ng tin vµo tiÒn ®å cña d©n téc. C©u hái 1. Em h‰y tr×nh bµy t×nh h×nh nðíc ta trðíc khi qu©n Tèng sang x©m lðîc. 2. Dùa vµo néi dung vµ h×nh 2 cña bµi, h‰y tr×nh bµy diÔn biÕn chÝnh cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Tèng x©m lðîc. 3. Em h‰y tr×nh bµy kÕt qu¶ cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Tèng x©m lðîc. 29 Nðíc ®¹i viÖt thêi lý (Tõ n¨m 1009 ®Õn n¨m 1226) Bµi 9 Nhµ lý dêi ®« ra th¨ng long N¨m 1005, Lª §¹i Hµnh mÊt. Lª Long §Ünh lªn lµm vua. Nhµ vua tÝnh t×nh b¹o ngðîc nªn lßng ngðêi rÊt o¸n giËn. BÊy giê trong triÒu cã viªn quan tªn lµ Lý C«ng UÈn. ¤ng vèn th«ng minh, v¨n vâ ®Òu tµi, ®øc ®é c¶m ho¸ ®ðîc lßng ngðêi. Do vËy, khi vua Lª Long §Ünh mÊt, c¸c quan trong triÒu ®· t«n Lý C«ng UÈn lªn lµm vua. §ã lµ vua Lý Th¸i Tæ. Nhµ TiÒn Lª chÊm døt, nhµ Lý b¾t ®Çu tõ ®©y (n¨m 1009). Mïa xu©n n¨m 1010, mét lÇn tõ kinh ®« Hoa Lð trë l¹i th¨m quª nhµ ë Cæ Ph¸p (B¾c Ninh), Lý Th¸i Tæ cã ghÐ qua thµnh cò §¹i La (nay lµ Hµ Néi). Vua thÊy ®©y lµ vïng ®Êt ë trung t©m ®Êt nðíc, ®Êt réng l¹i b»ng ph¼ng, d©n cð kh«ng khæ v× ngËp lôt, mu«n vËt phong phó tèt tð¬i. Cµng nghÜ, vua cµng tin r»ng muèn cho con ch¸u ®êi sau x©y dùng ®ðîc cuéc sèng Êm no th× ph¶i dêi ®« tõ miÒn nói chËt hÑp Hoa Lð vÒ vïng ®Êt ®ång b»ng réng lín mµu mì nµy. Mïa thu n¨m Êy, kinh ®« ®ðîc dêi ra thµnh §¹i La. Lý Th¸i Tæ ph¸n truyÒn ®æi tªn §¹i La thµnh H×nh 1. Tðîng Lý Th¸i Tæ (Hµ Néi) 30 Th¨ng Long(1). §Õn ®êi vua Lý Th¸nh T«ng, nðíc ta ®ðîc ®æi tªn lµ §¹i ViÖt. _ Vua Lý Th¸i Tæ suy nghÜ nhð thÕ nµo mµ quyÕt ®Þnh dêi ®« vÒ thµnh §¹i La ? T¹i kinh thµnh Th¨ng Long, nhµ Lý cho x©y dùng nhiÒu l©u ®µi, cung ®iÖn, ®Òn chïa. Nh©n d©n tô häp lµm ¨n ngµy cµng ®«ng, t¹o nªn nhiÒu phè, nhiÒu phðêng nhén nhÞp, vui tð¬i. H×nh 2. Mét sè hiÖn vËt cña kinh ®« Th¨ng Long (thêi Lý) Tõ ®ã, Th¨ng Long (Hµ Néi ngµy nay) víi h×nh ¶nh “Rång bay lªn” ngµy cµng ®Ñp ®Ï vµ trë thµnh niÒm tù hµo cña ngðêi d©n ®Êt ViÖt. §ðîc t«n lªn lµm vua, Lý C«ng UÈn (Lý Th¸i Tæ) dêi kinh ®« ra §¹i La vµ ®æi tªn lµ Th¨ng Long. Sau ®ã Lý Th¸nh T«ng ®æi tªn nðíc lµ §¹i ViÖt. Th¨ng Long cã nhiÒu l©u ®µi, cung ®iÖn, ®Òn chïa. D©n cð tô häp vÒ Th¨ng Long ngµy mét ®«ng. (1) Th¨ng Long : rång bay lªn. 31 C©u hái 1. V× sao Lý Th¸i Tæ chän vïng ®Êt §¹i La lµm kinh ®« ? 2. Em biÕt Th¨ng Long cßn cã nh÷ng tªn gäi nµo kh¸c n÷a ? Bµi 10 Chïa thêi lý §¹o PhËt ®ðîc du nhËp vµo nðíc ta tõ rÊt sím. §¹o PhËt d¹y ngðêi ta ph¶i thð¬ng yªu ®ång lo¹i, ph¶i biÕt nhðêng nhÞn nhau, gióp ®ì ngðêi gÆp khã kh¨n, kh«ng ®ðîc ®èi xö tµn ¸c víi loµi vËt,... Nh÷ng ®iÒu nµy phï hîp víi lèi sèng vµ c¸ch nghÜ cña ngðêi ViÖt, nªn sím ®ðîc ngðêi ViÖt tiÕp nhËn vµ tin theo. §Õn thêi Lý, ®¹o PhËt trë nªn rÊt thÞnh ®¹t. - V× sao d©n ta tiÕp thu ®¹o PhËt ? Dðíi thêi Lý, ®¹o PhËt ®ðîc truyÒn b¸ réng r‰i trong c¶ nðíc. C¸c vua nhµ Lý nhð Lý Th¸i Tæ, Lý Th¸i T«ng, Lý Th¸nh T«ng, Lý Nh©n T«ng ®Òu theo ®¹o PhËt. NhiÒu nhµ sð ®ðîc gi÷ cð¬ng vÞ quan träng trong triÒu ®×nh. Thêi Lý, chïa mäc lªn kh¾p kinh thµnh, lµng x‰. TriÒu ®×nh bá tiÒn ra x©y dùng hµng tr¨m ng«i chïa. ë c¸c lµng, nh©n d©n còng ®ãng gãp H×nh 1. Tðîng PhËt A-di-®µ (chïa PhËt TÝch, B¾c Ninh) 32 H×nh 2. Chïa Mét Cét (Hµ Néi) H×nh 3. Chïa Keo (Th¸i B×nh) tiÒn cña x©y dùng chïa, hÇu nhð lµng x‰ nµo còng cã chïa. -Nh÷ng sù viÖc nµo cho ta thÊy dðíi thêi Lý, ®¹o PhËt rÊt thÞnh ®¹t ? Chïa lµ n¬i tu hµnh cña c¸c nhµ sð vµ còng lµ n¬i tæ chøc lÔ b¸i cña ®¹o PhËt. Chïa cßn lµ trung t©m v¨n ho¸ cña c¸c lµng x‰. -Thêi Lý, chïa ®ðîc sö dông vµo viÖc g× ? Chïa thêi Lý ®ðîc x©y dùng víi quy m« lín. NhiÒu ng«i chïa cã kiÕn tróc ®éc ®¸o. NÒn chïa Gi¹m (B¾c Ninh) víi di tÝch cßn l¹i gåm 3 cÊp, tr¶i réng trªn mét khu ®Êt dµi gÇn 120m, réng gÇn 70m. Chïa Mét Cét (Hµ Néi) ®ðîc x©y dùng trªn mét cét ®¸ lín, dùng gi÷a hå, tðîng trðng cho b«ng sen në trªn mÆt nðíc. Tr×nh ®é ®iªu kh¾c tinh vi, thanh tho¸t, ®ðîc thÓ hiÖn trªn c¸c tðîng PhËt trong chïa. 33 §Õn thêi Lý, ®¹o PhËt rÊt ph¸t triÓn. Chïa lµ n¬i tu hµnh cña c¸c nhµ sð, lµ n¬i sinh ho¹t v¨n ho¸ cña céng ®ång vµ lµ c«ng tr×nh kiÕn tróc ®Ñp. C©u hái 1. V× sao dðíi thêi Lý nhiÒu chïa ®ðîc x©y dùng ? 2. Em h‰y m« t¶ ng«i chïa mµ em biÕt (cã thÓ qua tranh, ¶nh hoÆc nghe kÓ l¹i). Bµi 11 Cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n tèng x©m lðîc lÇn thø hai (1075 - 1077) Sau thÊt b¹i lÇn thø nhÊt (981), nhµ Tèng chða tõ bá ©m mðu x©m lðîc nðíc ta. Tõ n¨m 1068, nhµ Tèng r¸o riÕt chuÈn bÞ x©m lðîc nðíc ta ®Ó gi¶i quyÕt khã kh¨n trong nðíc vµ g©y thanh thÕ víi c¸c nðíc l¸ng giÒng. Lý Thðêng KiÖt ®ðîc triÒu ®×nh giao cho chØ huy cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Tèng x©m lðîc. ¤ng chñ trð¬ng “ngåi yªn ®îi giÆc kh«ng b»ng ®em qu©n ®¸nh trðíc ®Ó chÆn thÕ m¹nh cña giÆc”. Cuèi n¨m 1075, Lý Thðêng KiÖt chia qu©n thµnh hai ®¹o qu©n thuû, bé bÊt ngê ®¸nh vµo n¬i tËp trung qu©n lð¬ng cña nhµ Tèng ë Ung Ch©u, Kh©m Ch©u, Liªm Ch©u (Trung Quèc), råi rót vÒ. -Lý Thðêng KiÖt cho qu©n ®¸nh sang ®Êt nhµ Tèng ®Ó lµm g× ? Trë vÒ nðíc, Lý Thðêng KiÖt chñ ®éng cho x©y dùng phßng tuyÕn trªn bê phÝa nam s«ng Nhð NguyÖt (mét khóc cña s«ng CÇu). §ðîc tin ®ã, vua t«i nhµ Tèng véi v‰ tiÕn hµnh x©m lðîc nðíc ta. Cuèi n¨m 1076, nhµ Tèng 34 cho 10 v¹n bé binh, 1 v¹n ngùa, 20 v¹n d©n phu, dðíi sù chØ huy cña tðíng Qu¸ch Quú, theo ®ðêng bé å ¹t kÐo vµo nðíc ta. T¹i c¸c phßng tuyÕn biªn giíi, qu©n ta ®¸nh nh÷ng trËn nhá nh»m c¶n bðíc tiÕn cña giÆc. Qu©n Tèng tiÕn tíi bê phÝa b¾c s«ng Nhð NguyÖt. Chóng tá ra lóng tóng v× trðíc mÆt lµ s«ng vµ bªn kia lµ mét chiÕn luü rÊt kiªn cè. Qu¸ch Quú nãng lßng chê qu©n thuû tiÕn vµo ®Ó phèi hîp vðît s«ng. Nhðng qu©n thuû cña chóng ®‰ bÞ qu©n ta chÆn ®øng ngoµi bê biÓn. Qu¸ch Quú liÒu m¹ng cho qu©n ®ãng bÌ tæ chøc tiÕn c«ng. Hai bªn giao chiÕn ¸c liÖt. Phßng tuyÕn s«ng Nhð NguyÖt cã lóc tðëng nhð s¾p vì. Lðîc ®å trËn chiÕn t¹i phßng tuyÕn s«ng Nhð NguyÖt Tð¬ng truyÒn, trong ®ªm tèi, tõ ®Òn thê bªn s«ng bçng vang lªn tiÕng ng©m bµi th¬ : S«ng nói nðíc Nam, vua Nam ë, Rµnh rµnh ®Þnh phËn ë s¸ch trêi. Cí sao lò giÆc sang x©m ph¹m, Chóng bay sÏ bÞ ®¸nh t¬i bêi. (DÉn theo LÞch sö ViÖt Nam, TËp I, NXB Khoa häc x‰ héi, H., 1971) TiÕng ng©m ©m vang cïng víi tiÕng trèng, tiÕng hß reo Çm Çm nhð sÊm ®éng. Hµng v¹n bã ®uèc bõng s¸ng. 35 Lý Thðêng KiÖt thóc qu©n lÆng lÏ vðît s«ng råi bÊt ngê ®¸nh th¼ng vµo doanh tr¹i giÆc. Qu©n giÆc khiÕp ®¶m trðíc cuéc ph¶n c«ng cña qu©n ta. Chóng kh«ng cßn hån vÝa nµo chèng cù, véi v‰ vøt bá gð¬m gi¸o, t×m ®ðêng th¸o ch¹y. -Em hoy kÓ l¹i trËn chiÕn t¹i phßng tuyÕn s«ng Nhð NguyÖt. Sau h¬n ba th¸ng ®Æt ch©n lªn ®Êt ta, sè qu©n Tèng bÞ chÕt ®Õn qu¸ nöa, sè cßn l¹i tinh thÇn suy sôp. Lý Thðêng KiÖt ®‰ chñ ®éng gi¶ng hoµ ®Ó më lèi tho¸t cho giÆc. Qu¸ch Quú véi vµng chÊp nhËn vµ h¹ lÖnh cho tµn qu©n rót vÒ nðíc. NÒn ®éc lËp cña nðíc §¹i ViÖt ®ðîc gi÷ v÷ng. Dðíi thêi nhµ Lý, b»ng trÝ th«ng minh vµ lßng dòng c¶m, nh©n d©n ta dðíi sù chØ huy cña Lý Thðêng KiÖt, ®· b¶o vÖ ®ðîc nÒn ®éc lËp cña ®Êt nðíc trðíc sù x©m lðîc cña nhµ Tèng. C©u hái 1. Dùa vµo lðîc ®å, em h‰y kÓ l¹i cuéc chiÕn ®Êu b¶o vÖ phßng tuyÕn trªn bê phÝa nam s«ng Nhð NguyÖt cña qu©n ta. 2. Nªu kÕt qu¶ cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Tèng x©m lðîc lÇn thø hai. 36 Nðíc ®¹i viÖt thêi trÇn (Tõ n¨m 1226 ®Õn n¨m 1400) Bµi 12 Nhµ trÇn thµnh lËp §Õn cuèi thÕ kØ XII, nhµ Lý ngµy cµng suy yÕu. ChÝnh quyÒn kh«ng ch¨m lo ®Õn ®êi sèng cña d©n ; néi bé triÒu ®×nh m©u thuÉn, nh©n d©n sèng c¬ cùc ; nhiÒu n¬i d©n nghÌo næi dËy ®Êu tranh. Qu©n x©m lðîc phð¬ng B¾c thðêng xuyªn r×nh rËp. Vua Lý ph¶i dùa vµo hä TrÇn míi gi÷ ®ðîc ngai vµng. Tõ ®ã, mäi viÖc trong triÒu ®×nh ®Òu do TrÇn Thñ §é quyÕt ®Þnh. Lý HuÖ T«ng kh«ng cã con trai, truyÒn ng«i cho con g¸i lµ Lý Chiªu Hoµng, míi 7 tuæi. TrÇn Thñ §é t×m c¸ch ®Ó Chiªu Hoµng lÊy TrÇn C¶nh, råi nhðêng ng«i cho chång (®Çu n¨m 1226). Nhµ TrÇn ®ðîc thµnh lËp. §Òn thê c¸c vÞ vua thêi TrÇn (§«ng TriÒu, Qu¶ng Ninh) 37 Dðíi thêi TrÇn, c¶ nðíc ®ðîc chia thµnh 12 lé, dðíi lé lµ phñ, ch©u, huyÖn, sau cïng lµ x‰. Mçi cÊp ®Òu cã quan cai qu¶n. C¸c vua TrÇn ®Æt lÖ nhðêng ng«i sím cho con vµ tù xðng lµ Th¸i thðîng hoµng, cïng tr«ng nom viÖc nðíc. Vua TrÇn cho ®Æt chu«ng lín ë thÒm cung ®iÖn ®Ó d©n ®Õn ®¸nh khi cã ®iÒu g× cÇu xin hoÆc bÞ oan øc. Trong c¸c buæi yÕn tiÖc, cã lóc vua vµ c¸c quan cïng n¾m tay nhau, h¸t ca vui vÎ. -Em cã nhËn xÐt g× vÒ quan hÖ gi÷a vua víi quan, vua víi d©n dðíi thêi nhµ TrÇn ? Nhµ TrÇn chó ý x©y dùng lùc lðîng qu©n ®éi. Trai tr¸ng khoÎ m¹nh ®ðîc tuyÓn vµo qu©n ®éi, thêi b×nh th× ë lµng s¶n xuÊt, lóc cã chiÕn tranh th× tham gia chiÕn ®Êu. Ngoµi c¸c chøc quan tð¬ng tù nhð ë thêi Lý, nhµ TrÇn lËp thªm Hµ ®ª sø ®Ó tr«ng coi viÖc ®¾p ®ª vµ b¶o vÖ ®ª ®iÒu ; KhuyÕn n«ng sø ch¨m lo, khuyÕn khÝch n«ng d©n s¶n xuÊt ; §ån ®iÒn sø tuyÓn mé ngðêi ®i khÈn hoang. -Nh÷ng viÖc lµm trªn cña c¸c vua nhµ TrÇn nh»m ®Ó lµm g× ? §Çu n¨m 1226, Lý Chiªu Hoµng nhðêng ng«i cho chång lµ TrÇn C¶nh, nhµ TrÇn ®ðîc thµnh lËp. Nhµ TrÇn rÊt quan t©m ®Õn viÖc ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vµ phßng thñ ®Êt nðíc. C©u hái 1. Nhµ TrÇn ra ®êi trong hoµn c¶nh nµo ? 2. Nhµ TrÇn ®‰ cã nh÷ng viÖc lµm g× ®Ó cñng cè, x©y dùng ®Êt nðíc ? 38 Bµi 13 Nhµ TrÇn vµ viÖc ®¾p ®ª Thêi TrÇn, nghÒ chÝnh cña nh©n d©n ta vÉn lµ trång lóa nðíc. S«ng ngßi ch»ng chÞt lµ nguån cung cÊp nðíc cho viÖc cÊy, trång, song lôt léi còng thðêng xuyªn x¶y ra. V× vËy, viÖc ®¾p ®ª phßng chèng lò lôt ®‰ trë thµnh truyÒn thèng cña «ng cha ta. -Em cã ®ðîc chøng kiÕn hoÆc biÕt c©u chuyÖn nµo vÒ c¶nh lôt léi kh«ng ? Hoy kÓ tãm t¾t vÒ c¶nh lôt léi ®ã. Nhµ TrÇn rÊt quan t©m ®Õn viÖc ®¾p ®ª phßng lôt, ®‰ lËp Hµ ®ª sø ®Ó tr«ng coi viÖc ®¾p ®ª vµ b¶o vÖ ®ª. N¨m 1248, nh©n d©n c¶ nðíc ®ðîc lÖnh më réng viÖc ®¾p ®ª suèt tõ ®Çu nguån c¸c con s«ng lín cho ®Õn cöa biÓn. H»ng n¨m, khi cã lò lôt, tÊt c¶ mäi ngðêi kh«ng ph©n biÖt trai g¸i, giµu nghÌo ®Òu ph¶i tham gia b¶o vÖ ®ª. C¸c vua nhµ TrÇn còng cã khi tù m×nh tr«ng nom viÖc ®¾p ®ª. Do vËy, cã cuèn sö ®‰ ghi r»ng, nhµ TrÇn lµ "triÒu ®¹i ®¾p ®ª". §Õn thêi nhµ TrÇn, hÖ thèng ®ª ®‰ h×nh thµnh däc theo s«ng Hång vµ c¸c con s«ng lín kh¸c ë ®ång b»ng B¾c Bé vµ B¾c Trung Bé. HÖ thèng ®ª ®iÒu nµy ®‰ gãp phÇn gióp cho n«ng nghiÖp ph¸t triÓn. C¶nh ®¾p ®ª dðíi thêi TrÇn (tranh vÏ) 39 Nhµ TrÇn rÊt coi träng viÖc ®¾p ®ª phßng chèng lò lôt. Nhê vËy nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp ph¸t triÓn, ®êi sèng nh©n d©n Êm no. C©u hái 1. Nhµ TrÇn ®‰ cã biÖn ph¸p g× vµ thu ®ðîc kÕt qu¶ nhð thÕ nµo trong viÖc ®¾p ®ª ? 2. ë ®Þa phð¬ng em, nh©n d©n ®‰ lµm g× ®Ó phßng chèng lò lôt ? Bµi 14 Cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n x©m lðîc m«ng - nguyªn Thêi nhµ TrÇn, ba lÇn qu©n M«ng - Nguyªn sang x©m lðîc nðíc ta. Lóc ®ã, qu©n x©m lðîc M«ng - Nguyªn ®ang tung hoµnh kh¾p ch©u ¢u vµ ch©u ¸. Khi qu©n M«ng - Nguyªn trµn vµo nðíc ta, lo nghÜ trðíc søc m¹nh cña qu©n x©m lðîc, vua TrÇn ®‰ hái TrÇn Thñ §é nªn ®¸nh hay nªn hoµ. TrÇn Thñ §é kh¶ng kh¸i tr¶ lêi : “§Çu thÇn chða r¬i xuèng ®Êt, xin bÖ h¹ ®õng lo”. Trong cuéc kh¸ng chiÕn lÇn thø hai, vua TrÇn mêi c¸c b« l‰o c¶ nðíc vÒ kinh ®« Th¨ng Long, ë ®iÖn Diªn Hång, ®Ó hái kÕ ®¸nh giÆc. Tr¶ lêi c©u hái cña vua : “Nªn ®¸nh hay nªn hoµ ?”, ®iÖn Diªn Hång vang lªn tiÕng h« ®ång thanh cña c¸c b« l‰o : “§¸nh!”. ý chÝ quyÕt chiÕn víi giÆc ®‰ ®ðîc toµn d©n hðëng øng. TrÇn Hðng §¹o, ngðêi chØ huy tèi cao cña cuéc kh¸ng chiÕn, ®‰ viÕt HÞch tðíng sÜ, trong ®ã cã c©u : "DÉu cho tr¨m th©n nµy ph¬i ngoµi néi cá, ngh×n x¸c nµy gãi trong da ngùa, ta còng vui lßng...". Lêi HÞch ®‰ khÝch lÖ mäi ngðêi. C¸c chiÕn sÜ tù m×nh thÝch vµo c¸nh tay hai ch÷ “S¸t Th¸t” (giÕt giÆc M«ng Cæ). 40 -Nªu nh÷ng sù kiÖn chøng tá tinh thÇn quyÕt t©m kh¸ng chiÕn chèng qu©n M«ng - Nguyªn cña qu©n d©n nhµ TrÇn. H×nh 1. C¶nh c¸c b« loo trong Héi nghÞ Diªn Hång (tranh vÏ) C¶ ba lÇn, trðíc cuéc tÊn c«ng cña hµng v¹n qu©n giÆc, vua t«i nhµ TrÇn ®Òu chñ ®éng rót khái kinh thµnh Th¨ng Long. Qu©n M«ng - Nguyªn vµo ®ðîc Th¨ng Long, nhðng kh«ng t×m thÊy mét bãng ngðêi, mét chót lð¬ng ¨n. Chóng ®iªn cuång ph¸ ph¸ch, nhðng chØ thªm mÖt mái vµ ®ãi kh¸t. ChÝnh lóc ®ã, qu©n ta tÊn c«ng quyÕt liÖt vµo Th¨ng Long. LÇn thø nhÊt, chóng c¾m cæ rót ch¹y, kh«ng cßn hung h¨ng cðíp ph¸ nhð khi vµo x©m lðîc. LÇn thø hai, tðíng giÆc lµ Tho¸t Hoan ph¶i chui vµo èng ®ång ®Ó tho¸t th©n. LÇn thø ba, qu©n ta chÆn ®ðêng rót lui cña giÆc, dïng kÕ c¾m cäc gç tiªu diÖt chóng trªn s«ng B¹ch §»ng. -Nhµ TrÇn ®o ®èi phã víi giÆc nhð thÕ nµo khi chóng m¹nh vµ khi chóng yÕu ? KÕt qu¶ ra sao ? H×nh 2. Cäc gç ®ðîc c¾m ë s«ng B¹ch §»ng (trðng bµy t¹i ViÖn B¶o tµng LÞch sö) 41 Sau ba lÇn ®¹i b¹i, qu©n M«ng - Nguyªn kh«ng d¸m sang x©m lðîc nðíc ta n÷a. Qu©n M«ng - Nguyªn sang x©m lðîc nðíc ta ba lÇn. C¶ ba lÇn, vua t«i, qu©n d©n nhµ TrÇn ®Òu ®ång lßng, mðu trÝ ®¸nh th¾ng qu©n x©m lðîc. C¢U hái 1. ý chÝ quyÕt t©m tiªu diÖt qu©n x©m lðîc M«ng - Nguyªn cña qu©n d©n nhµ TrÇn ®ðîc thÓ hiÖn nhð thÕ nµo ? 2. Khi giÆc M«ng - Nguyªn vµo Th¨ng Long, vua t«i nhµ TrÇn ®‰ dïng kÕ g× ®Ó ®¸nh giÆc ? 3. Em h‰y sðu tÇm c¸c mÈu chuyÖn kÓ vÒ tÊm gð¬ng yªu nðíc cña TrÇn Quèc To¶n trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n x©m lðîc M«ng - Nguyªn. Bµi 15 Nðíc ta cuèi thêi TrÇn Tõ gi÷a thÕ kØ XIV, t×nh h×nh ®Êt nðíc ngµy cµng xÊu ®i. Vua quan ¨n ch¬i sa ®o¹. TrÇn Dô T«ng b¾t d©n ®µo hå lín trong Hoµng thµnh, chÊt ®¸ gi÷a hå lµm nói, chë nðíc mÆn tõ biÓn ®æ vµo ®Ó nu«i h¶i s¶n. Nh÷ng kÎ cã quyÒn thÕ ngang nhiªn v¬ vÐt cña d©n ®Ó lµm giµu. §ª ®iÒu kh«ng ai quan t©m. NhiÒu n¨m x¶y ra lôt léi, mÊt mïa, cuéc sèng cña nh©n d©n cµng thªm c¬ cùc. Kh«ng chÞu næi cuéc sèng khæ cùc vµ ¸ch ¸p bøc, bãc lét tµn tÖ cña kÎ thèng trÞ, n«ng d©n, n« t× ®‰ næi dËy ®Êu tranh. Trong triÒu, mét sè 42 quan l¹i còng bÊt b×nh. Chu V¨n An d©ng sí xin chÐm 7 tªn quan ®‰ lÊn ¸t quyÒn vua, coi thðêng phÐp nðíc. Vua kh«ng nghe, «ng xin tõ quan. -T×nh h×nh nðíc ta cuèi thêi TrÇn nhð thÕ nµo ? Trong t×nh h×nh phøc t¹p vµ khã kh¨n ®ã, ®‰ xuÊt hiÖn nh©n vËt Hå Quý Ly, mét vÞ quan ®¹i thÇn cã tµi. Tho¸t chÕt sau mét vô mðu s¸t, n¨m 1400, Hå Quý Ly truÊt ng«i vua TrÇn vµ tù xðng lµm vua, lËp nªn nhµ Hå, dêi thµnh vÒ T©y §« (VÜnh Léc, Thanh Ho¸), ®æi tªn nðíc lµ §¹i Ngu(1). Ngay tõ khi cßn lµ mét ®¹i thÇn, ®Æc biÖt sau khi lªn ng«i vua, Hå Quý Ly ®‰ thùc hiÖn nhiÒu c¶i c¸ch. Hå Quý Ly thay thÕ c¸c quan cÊp cao cña dßng hä TrÇn b»ng nh÷ng ngðêi thùc sù tµi giái, ®Æt lÖ c¸c quan ph¶i thðêng xuyªn xuèng th¨m d©n ; quy ®Þnh l¹i sè ruéng cho quan l¹i, quý téc, nÕu thõa ph¶i tr¶ l¹i nhµ nðíc ; quy ®Þnh l¹i sè n« t× phôc vô trong c¸c gia ®×nh quý téc, sè thõa ra ph¶i nép cho nhµ nðíc. Nh÷ng n¨m cã n¹n ®ãi, c¸c nhµ giµu buéc ph¶i b¸n thãc cho d©n vµ tæ chøc n¬i ch÷a bÖnh cho d©n. N¨m 1406, qu©n Minh sang x©m lðîc nðíc ta. Hå Quý Ly kh«ng ®oµn kÕt ®ðîc toµn d©n ®Ó tiÕn hµnh kh¸ng chiÕn mµ chØ dùa vµo qu©n ®éi nªn ®‰ thÊt b¹i. Nðíc ta bÞ nhµ Minh ®« hé. Thµnh T©y §« cña nhµ Hå (Thanh Ho¸) (1) §¹i Ngu : an vui lín. 43 Tõ gi÷a thÕ kØ XIV, nhµ TrÇn bðíc vµo thêi k× suy yÕu. Vua quan kh«ng quan t©m tíi d©n. D©n o¸n hËn, næi dËy khëi nghÜa. N¨m 1400, Hå Quý Ly nh©n c¬ héi ®ã ®· truÊt ng«i vua TrÇn, lËp nªn nhµ Hå. Kh«ng chèng næi qu©n x©m lðîc, nhµ Hå sôp ®æ. §Êt nðíc ta bÞ nhµ Minh ®« hé. C©u hái 1. Em h‰y tr×nh bµy t×nh h×nh nðíc ta vµo cuèi thêi TrÇn. 2. Do ®©u nhµ Hå kh«ng chèng næi qu©n Minh x©m lðîc ? nðíc ®¹i viÖt buæi ®Çu thêi hËu lª (ThÕ kØ XV) Bµi 16 ChiÕn th¾ng chi l¨ng Lª Lîi lµ mét hµo trðëng cã uy tÝn lín ë vïng Lam S¬n (Thanh Ho¸). Kh«ng chÞu c¶nh ®Êt nðíc bÞ giÆc Minh ®« hé, Lª Lîi ®· chiªu tËp binh sÜ, x©y dùng lùc lðîng vµ chän Lam S¬n lµm c¨n cø cho cuéc khëi nghÜa. Khi lùc lðîng nghÜa qu©n ®· lín m¹nh, Lª Lîi quyÕt ®Þnh tiÕn qu©n ra B¾c. TrËn ®¸nh ë Chi L¨ng (thuéc L¹ng S¬n ngµy nay) lµ mét trong nh÷ng trËn ®¸nh quyÕt ®Þnh sù th¾ng lîi cña qu©n khëi nghÜa Lam S¬n. 44 H×nh 1. Lðîc ®å trËn Chi L¨ng ¶i Chi L¨ng lµ vïng nói ®¸ hiÓm trë, ®ðêng nhá hÑp, khe s©u, rõng c©y um tïm. Sö cò chÐp r»ng : Thêi nhµ Minh cai trÞ nðíc ta, nghÜa qu©n Lam S¬n do Lª Lîi ®øng ®Çu, tõ Thanh Ho¸ kÐo ra bao v©y §«ng Quan (nay lµ Hµ Néi). Nhµ Minh lo sî cö hai ®¹o qu©n kÐo sang ph¸ v©y. LiÔu Th¨ng cÇm ®Çu mét ®¹o qu©n ®¸nh vµo L¹ng S¬n. Mê s¸ng, chóng ®Õn cöa ¶i Chi L¨ng. KÞ binh ta ra nghªnh chiÕn råi quay ®Çu gi¶ vê thua ®Ó nhö LiÔu Th¨ng cïng ®¸m kÞ binh vµo ¶i. KÞ binh cña LiÔu Th¨ng ham ®uæi nªn bá xa hµng v¹n qu©n bé ë phÝa sau ®ang lò lðît ch¹y. Khi ngùa cña chóng ®ang b× bâm vðît qua ®ång lÇy, th× bçng nhiªn mét lo¹t ph¸o hiÖu næ vang nhð sÊm dËy. LËp tøc tõ hai bªn sðên nói, nh÷ng chïm tªn vµ nh÷ng mòi lao vun vót phãng xuèng. 45 H×nh 2. §Òn thê vua Lª Th¸i Tæ (Hµ Néi) Lät vµo gi÷a trËn ®Þa “mða tªn”, LiÔu Th¨ng vµ ®¸m kÞ binh tèi t¨m mÆt mòi. LiÔu Th¨ng bÞ giÕt. Qu©n bé theo sau còng bÞ phôc binh cña ta tõ hai bªn sðên nói vµ lßng khe, nhÊt tÒ x«ng ra tÊn c«ng. Qu©n ®Þch ho¶ng lo¹n, l¹i nghe tin LiÔu Th¨ng tö trËn, cµng khiÕp sî. Hµng v¹n qu©n Minh bÞ giÕt, sè cßn l¹i rót ch¹y. - Qu©n Lª Lîi ®o dïng mðu kÕ g× ®Ó diÖt giÆc ? ThÕ lµ mðu ®å cøu viÖn cho §«ng Quan cña nhµ Minh bÞ tan vì. Qu©n Minh ph¶i xin hµng vµ rót vÒ nðíc. Lª Lîi lªn ng«i Hoµng ®Õ (Lª Th¸i Tæ). Nhµ HËu Lª b¾t ®Çu tõ ®©y. Dùa vµo ®Þa h×nh hiÓm trë cña ¶i Chi L¨ng, nghÜa qu©n Lam S¬n ®· ®¸nh tan qu©n Minh ë Chi L¨ng. Thua trËn ë Chi L¨ng vµ mét sè trËn kh¸c, qu©n Minh x©m lðîc ph¶i ®Çu hµng, rót vÒ nðíc. Lª Lîi lªn ng«i Hoµng ®Õ (1428), më ®Çu thêi HËu Lª. C©u hái 1. T¹i sao qu©n ta chän ¶i Chi L¨ng lµm trËn ®Þa ®¸nh ®Þch ? 2. Em h‰y kÓ l¹i trËn phôc kÝch cña qu©n ta t¹i ¶i Chi L¨ng. 3. ChiÕn th¾ng Chi L¨ng cã ý nghÜa nhð thÕ nµo ®èi víi cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Minh x©m lðîc cña nghÜa qu©n Lam S¬n ? 46 Bµi 17 Nhµ hËu lª vµ viÖc tæ chøc qu¶n lÝ ®Êt nðíc N¨m 1428, Lª Lîi chÝnh thøc lªn ng«i Hoµng ®Õ, ®ãng ®« ë Th¨ng Long. Tªn nðíc §¹i ViÖt ®ðîc kh«i phôc nhð xða. Tr¶i qua c¸c ®êi vua Lª Th¸i Tæ, Lª Th¸i T«ng, Lª Nh©n T«ng, viÖc tæ chøc qu¶n lÝ ®Êt nðíc ngµy cµng ®ðîc cñng cè vµ ®¹t tíi ®Ønh cao vµo ®êi vua Lª Th¸nh T«ng (1460 -1497). H×nh 1. C¶nh triÒu ®×nh vua Lª (tranh cæ) Vua cã uy quyÒn tuyÖt ®èi. Mäi quyÒn hµnh ®Òu tËp trung vµo tay vua. Vua trùc tiÕp lµ Tæng chØ huy qu©n ®éi. Lª Th¸nh T«ng b‰i bá mét sè chøc quan cao cÊp nhÊt nhð Tðíng quèc, §¹i tæng qu¶n, §¹i hµnh khiÓn. Gióp viÖc cho vua cã c¸c bé vµ c¸c viÖn. - T¹i sao nãi vua cã uy quyÒn tuyÖt ®èi ? Vua Lª Th¸nh T«ng cho vÏ b¶n ®å ®Êt nðíc, gäi lµ b¶n ®å Hång §øc. §©y lµ b¶n ®å ®Çu tiªn cña nðíc ta. 47 Tuy vua Lª Th¸i Tæ ®‰ chó ý ®Õn viÖc ®Þnh ra ph¸p luËt, song ph¶i ®Õn ®êi vua Lª Th¸nh T«ng, mét bé luËt míi ra ®êi, cã tªn gäi lµ Bé luËt Hång §øc. §©y lµ bé luËt hoµn chØnh ®Çu tiªn cña nðíc ta vµ cã nh÷ng ®iÒu tiÕn bé. Néi dung c¬ b¶n cña bé luËt lµ b¶o vÖ quyÒn lîi cña vua, quan l¹i, ®Þa chñ ; b¶o vÖ chñ quyÒn quèc gia ; khuyÕn khÝch ph¸t triÓn kinh tÕ ; gi÷ g×n truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc ; b¶o vÖ mét sè quyÒn lîi cña phô n÷. - Nhµ HËu Lª, ®Æc biÖt lµ ®êi vua Lª Th¸nh T«ng, ®o lµm g× ®Ó qu¶n lÝ ®Êt nðíc ? H×nh 2. Tðîng Lª Th¸nh T«ng (Hµ Néi) Thêi HËu Lª, viÖc tæ chøc qu¶n lÝ ®Êt nðíc rÊt chÆt chÏ. Lª Th¸nh T«ng ®· cho vÏ b¶n ®å vµ so¹n Bé luËt Hång §øc ®Ó b¶o vÖ chñ quyÒn cña d©n téc vµ trËt tù x· héi. C©u hái 1. Nh÷ng sù viÖc nµo trong bµi thÓ hiÖn quyÒn tèi cao cña nhµ vua ? 2. Bé luËt Hång §øc cã nh÷ng néi dung c¬ b¶n nµo ? 48 Bµi 18 trðêng häc thêi hËu lª H×nh 1. Nhµ Th¸i häc trong V¨n MiÕu (Hµ Néi) ë thêi Lý, nhµ nðíc lËp V¨n MiÕu, më Quèc Tö Gi¸m lµm trðêng ®µo t¹o nh©n tµi. Qua thêi TrÇn, viÖc tæ chøc d¹y häc vµ thi cö b¾t ®Çu cã quy cñ. §Õn thêi HËu Lª, gi¸o dôc ®ðîc ph¸t triÓn vµ chÕ ®é ®µo t¹o míi thùc sù ®ðîc quy ®Þnh chÆt chÏ. Nhµ HËu Lª cho dùng nhµ Th¸i häc, dùng l¹i Quèc Tö Gi¸m. T¹i ®©y cã líp häc, cã chç ë cho häc sinh vµ c¶ kho s¸ch. Trðêng kh«ng chØ thu nhËn con ch¸u vua vµ c¸c quan mµ ®ãn nhËn c¶ con em gia ®×nh thðêng d©n nÕu häc giái. ë c¸c ®Þa phð¬ng, nhµ nðíc còng më trðêng c«ng bªn c¹nh c¸c líp häc tð cña c¸c thÇy ®å. 49 H×nh 2. Bia tiÕn sÜ ë V¨n MiÕu (Hµ Néi) Néi dung häc tËp ®Ó thi cö lµ Nho gi¸o(1). Häc sinh ph¶i häc thuéc lßng nh÷ng ®iÒu Nho gi¸o d¹y ®Ó trë thµnh ngðêi biÕt suy nghÜ vµ hµnh ®éng theo ®óng quy ®Þnh cña Nho gi¸o. Cø ba n¨m cã mét k× thi Hð¬ng(2) ë c¸c ®Þa phð¬ng vµ thi Héi(3) ë kinh thµnh. Nh÷ng ngðêi ®ç k× thi Héi ®ðîc dù k× thi §×nh ®Ó chän tiÕn sÜ. Ngoµi ra, theo ®Þnh k× cã kiÓm tra tr×nh ®é cña quan l¹i. Nhµ HËu Lª ®Æt ra lÔ xðíng danh (lÔ ®äc tªn ngðêi ®ç), lÔ vinh quy (lÔ ®ãn rðíc ngðêi ®ç cao vÒ lµng) vµ kh¾c tªn tuæi ngðêi ®ç cao (tiÕn sÜ) vµo bia ®¸ dùng ë V¨n MiÕu ®Ó t«n vinh nh÷ng ngðêi cã tµi. Gi¸o dôc thêi HËu Lª ®· cã nÒn nÕp vµ quy cñ. Trðêng häc thêi HËu Lª nh»m ®µo t¹o nh÷ng ngðêi trung thµnh víi chÕ ®é phong kiÕn vµ nh©n tµi cho ®Êt nðíc. C©u hái 1. Em h‹y m« t¶ tæ chøc gi¸o dôc dðíi thêi HËu Lª (vÒ tæ chøc trðêng häc ; ngðêi ®ðîc ®i häc ; néi dung häc ; nÒn nÕp thi cö). 2. Nhµ HËu Lª ®‹ lµm g× ®Ó khuyÕn khÝch viÖc häc tËp ? (1) Nho gi¸o (cßn gäi lµ Khæng gi¸o) do Khæng Tö s¸ng lËp, lµ hÖ thèng c¸c quy ®Þnh vÒ chÝnh trÞ, vÒ ®¹o ®øc, vÒ c¸ch øng xö trong ®êi sèng,... nh»m duy tr×, b¶o vÖ trËt tù cña x‹ héi phong kiÕn. (2) Thi Hð¬ng : k× thi ®ðîc tæ chøc trong ph¹m vi mét tØnh hoÆc mét sè tØnh. (3) Thi Héi : k× thi do triÒu ®×nh tæ chøc ë kinh ®« cho nh÷ng ngðêi ®ç cao nhÊt ë k× thi Hð¬ng. 50 Bµi 19 V¨n häc vµ khoa häc thêi HËU Lª ë thêi HËu Lª, v¨n häc ch÷ H¸n(1) chiÕm ðu thÕ. Tuy vËy, v¨n häc ch÷ N«m(2) vÉn kh«ng ngõng ph¸t triÓn. Lª Th¸nh T«ng, NguyÔn Tr‹i lµ nh÷ng ngðêi cã nhiÒu t¸c phÈm s¸ng t¸c b»ng ch÷ N«m. Quèc ©m thi tËp cña NguyÔn Tr‹i vµ Hång §øc quèc ©m thi tËp cña Lª Th¸nh T«ng lµ hai trong nh÷ng tËp th¬ N«m xða nhÊt vµ cã gi¸ trÞ cßn lðu truyÒn ®Õn ngµy nay. NhiÒu t¸c phÈm v¨n häc ph¶n ¸nh khÝ ph¸ch anh hïng vµ niÒm tù hµo ch©n chÝnh cña d©n téc, nhð cña NguyÔn Tr·i hoÆc c¸c bµi th¬ cña NguyÔn Méng Tu©n, Lª Th¸nh T«ng,... Ngoµi ra cßn cã nh÷ng t¸c phÈm ca ngîi nhµ HËu Lª, ®Ò cao vµ ca ngîi c«ng ®øc cña nhµ vua. Tiªu biÓu trong sè nµy lµ c¸c t¸c phÈm cña héi Tao ®µn do vua Lª Th¸nh T«ng s¸ng lËp. Tuy nhiªn, cßn ph¶i kÓ ®Õn nhiÒu t¸c phÈm cña mét sè t¸c gi¶ nãi lªn t©m sù cña nh÷ng ngðêi muèn ®em tµi n¨ng, trÝ tuÖ ra gióp Ých cho nðíc, cho d©n nhðng l¹i bÞ mét sè quan l¹i ghen ghÐt, vïi dËp. ø cña NguyÔn Tr·i lµ mét trong nh÷ng t¸c phÈm ®ã. Ngoµi ra cßn cã th¬ cña Lý Tö TÊn, NguyÔn Hóc,... NguyÔn Tr{i (1) Ch÷ H¸n lµ ch÷ viÕt cña ngðêi Trung Quèc. (2) Ch÷ N«m lµ ch÷ do ngðêi ViÖt s¸ng t¹o dùa trªn h×nh d¹ng ch÷ H¸n. 51 -Trong giai ®o¹n nµy cã nh÷ng nhµ th¬, nhµ v¨n tiªu biÓu nµo ? Khoa häc dðíi thêi HËu Lª còng ®¹t ®ðîc nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ. Bé §¹i ViÖt sö kÝ toµn thð cña Ng« SÜ Liªn lµ bé s¸ch ghi l¹i lÞch sö nðíc ta tõ thêi Hïng Vð¬ng ®Õn ®Çu thêi HËu Lª. §©y lµ mét trong nh÷ng bé sö xða nhÊt cßn lðu l¹i ®Õn ngµy nay. NguyÔn Tr‹i còng lµ mét trong nh÷ng nhµ sö häc. Bé Lam S¬n thùc lôc, tð¬ng truyÒn lµ cña «ng, ®‹ ghi l¹i mét c¸ch râ rµng, ®Çy ®ñ toµn bé diÔn biÕn cña khëi nghÜa Lam S¬n. VÒ ®Þa lÝ, t¸c phÈm Dð ®Þa chÝ cña NguyÔn Tr‹i ®‹ x¸c ®Þnh râ l‹nh thæ quèc gia, nªu lªn nh÷ng tµi nguyªn, s¶n phÈm phong phó cña ®Êt nðíc vµ mét sè phong tôc tËp qu¸n cña nh©n d©n ta. -Em h{y lÊy mét sè dÉn chøng ®Ó nªu râ NguyÔn Tr{i lµ nhµ v¨n, nhµ khoa häc lín dðíi thêi HËu Lª. Trªn c¸c lÜnh vùc khoa häc kh¸c nhð y häc, to¸n häc, thêi HËu Lª còng ®¹t ®ðîc nh÷ng thµnh tùu míi. Lð¬ng ThÕ Vinh ®‹ tËp hîp nh÷ng kiÕn thøc to¸n häc ®ð¬ng thêi ®Ó so¹n cuèn §¹i thµnh to¸n ph¸p. Dðíi thêi HËu Lª (thÕ kØ XV), v¨n häc vµ khoa häc cña nðíc ta ®· ®¹t ®ðîc nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ. NguyÔn Tr·i vµ Lª Th¸nh T«ng lµ nh÷ng t¸c gi¶ tiªu biÓu trong thêi k× ®ã. C©u hái 1. H‹y kÓ tªn c¸c t¸c gi¶ tiªu biÓu cña v¨n häc thêi HËu Lª. 2. Em h‹y nªu tªn c¸c t¸c gi¶ cña c¸c c«ng tr×nh khoa häc tiªu biÓu ë thêi HËu Lª. 3. V× sao cã thÓ coi NguyÔn Tr‹i, Lª Th¸nh T«ng lµ nh÷ng nhµ v¨n ho¸ tiªu biÓu cho giai ®o¹n nµy ? 52 Bµi 20 «n tËp 1. Buæi ®Çu ®éc lËp, nhµ Lý ®ãng ®« ë ®©u ? Tªn gäi nðíc ta ë thêi k× ®ã lµ g× ? 2. Tõ buæi ®Çu ®éc lËp ®Õn thêi HËu Lª (thÕ kØ XV), trong qu¸ tr×nh dùng nðíc vµ gi÷ nðíc cã nh÷ng sù kiÖn lÞch sö nµo tiªu biÓu ? Em h‹y lËp b¶ng thèng kª c¸c sù kiÖn ®ã (X¶y ra lóc nµo ? ë ®©u ?). 3. Em h‹y kÓ l¹i mét trong nh÷ng sù kiÖn, hiÖn tðîng lÞch sö tiªu biÓu trong qu¸ tr×nh dùng nðíc vµ gi÷ nðíc tõ buæi ®Çu ®éc lËp ®Õn thêi HËu Lª (cã thÓ kÓ b»ng tranh). Nðíc ®¹i viÖt thÕ kØ xvi - xviii Bµi 21 trÞnh - nguyÔn ph©n tranh Tõ ®Çu thÕ kØ XVI, nhµ HËu Lª b¾t ®Çu suy yÕu. Vua chØ bµy trß ¨n ch¬i xa xØ suèt ngµy ®ªm vµ x©y dùng cung ®iÖn, do vËy nh©n d©n mØa mai gäi vua Lª Uy Môc lµ “vua quû”, vua Lª Tð¬ng Dùc lµ “vua lîn”. Quan l¹i trong triÒu th× chia thµnh phe ph¸i, ®¸nh giÕt lÉn nhau ®Ó tranh giµnh quyÒn lîi. §Êt nðíc r¬i vµo c¶nh lo¹n l¹c. 53 N¨m 1527, nh©n t×nh h×nh ®ã, M¹c §¨ng Dung lµ mét quan vâ, ®· cÇm ®Çu mét sè quan l¹i cðíp ng«i nhµ Lª, lËp nªn triÒu M¹c. N¨m 1533, NguyÔn Kim (mét quan vâ triÒu Lª) t×m mét ngðêi thuéc dßng dâi nhµ Lª ®ða lªn ng«i, lËp mét triÒu ®×nh riªng ë vïng Thanh Ho¸. Sö cò gäi ®©y lµ Nam triÒu ®Ó ph©n biÖt víi B¾c triÒu cña nhµ M¹c ë phÝa b¾c. §Êt nðíc bÞ chia c¾t. Nam triÒu vµ B¾c triÒu ®¸nh nhau, g©y ra mét cuéc néi chiÕn kÐo dµi h¬n 50 n¨m. M·i ®Õn n¨m 1592, Nam triÒu chiÕm ®ðîc Th¨ng Long, chiÕn tranh Nam - B¾c triÒu míi ®ðîc chÊm døt. Đ. Bạch Long Vĩ HÀ NỘI QĐ. Hoàng Sa Đ Ô N G (VIỆT NAM) Đ. Phú Quốc Đ. Côn Sơn B I Ể N QĐ. Trườn g Sa (VIỆT NAM) Lðîc ®å ®Þa phËn B¾c triÒu - Nam triÒu vµ §µng Trong, §µng Ngoµi Tðëng giang s¬n l¹i ®ðîc thèng nhÊt, nµo ngê, khi NguyÔn Kim chÕt, con rÓ lµ TrÞnh KiÓm lªn thay ®‹ n¾m toµn bé triÒu chÝnh. Con cña NguyÔn Kim lµ NguyÔn Hoµng ®ðîc cö vµo trÊn thñ vïng ThuËn Ho¸, Qu¶ng Nam ®‹ x©y dùng lùc lðîng vµ chiÕn tranh gi÷a hai thÕ lùc bïng næ. 54 Trong kho¶ng 50 n¨m, hä TrÞnh vµ hä NguyÔn ®¸nh nhau b¶y lÇn. Vïng ®Êt miÒn Trung trë thµnh chiÕn trðêng ¸c liÖt. Cuèi cïng hai bªn ph¶i lÊy s«ng Gianh (Qu¶ng B×nh) lµm ranh giíi chia c¾t ®Êt nðíc. §µng Ngoµi tõ s«ng Gianh trë ra, §µng Trong tõ s«ng Gianh trë vµo. ë §µng Ngoµi, TrÞnh Tïng (con TrÞnh KiÓm) xðng vð¬ng, x©y phñ bªn c¹nh triÒu ®×nh vua Lª, nh©n d©n gäi lµ “vua Lª - chóa TrÞnh”. -H{y chØ trªn lðîc ®å giíi tuyÕn ph©n chia §µng Trong vµ §µng Ngoµi. HËu qu¶ cña c¸c cuéc tranh giµnh quyÒn lùc cña c¸c phe ph¸i phong kiÕn ®æ dån lªn ®Çu ngðêi d©n c¶ hai miÒn. §Êt nðíc bÞ chia c¾t. §µn «ng ph¶i ra trËn chÐm giÕt lÉn nhau. Vî ph¶i xa chång, con kh«ng thÊy bè... H¬n 200 n¨m chia c¾t, lo¹n l¹c ®‹ ¶nh hðëng rÊt nhiÒu tíi sù ph¸t triÓn cña ®Êt nðíc. Tõ ®Çu thÕ kØ XVI, chÝnh quyÒn nhµ Lª suy yÕu. C¸c tËp ®oµn phong kiÕn x©u xÐ nhau tranh giµnh ngai vµng. HËu qu¶ lµ ®Êt nðíc bÞ chia c¾t, nh©n d©n cùc khæ. c©u hái 1. Do ®©u mµ vµo ®Çu thÕ kØ XVI, nðíc ta l©m vµo thêi k× bÞ chia c¾t ? 2. Cuéc xung ®ét gi÷a c¸c tËp ®oµn phong kiÕn ®‹ g©y ra nh÷ng hËu qu¶ g× ? Bµi 22 cuéc khÈn hoang ë ®µng trong Trðíc thÕ kØ XVI, tõ s«ng Gianh vµo phÝa nam, ®Êt hoang cßn nhiÒu, xãm lµng vµ cð d©n thða thít. Tõ l©u, nh÷ng ngðêi n«ng d©n nghÌo khæ ë phÝa b¾c ®‹ di cð vµo ®©y khai ph¸, lµm ¨n. 55 Cuèi thÕ kØ XVI, c¸c chóa NguyÔn rÊt quan t©m tíi viÖc khai khÈn ®Êt hoang, më réng diÖn tÝch s¶n xuÊt. N«ng d©n, qu©n lÝnh ®ðîc phÐp ®em c¶ gia ®×nh vµo phÝa nam khÈn hoang lËp lµng, lËp Êp. Nh÷ng ngðêi khÈn hoang ®ðîc cÊp lð¬ng thùc trong nöa n¨m cïng mét sè n«ng cô, råi chia thµnh tõng ®oµn, ®i khai ph¸ ®Êt hoang. C¸c ®oµn ngðêi khai hoang cø dÇn dÇn tiÕn vµo phÝa nam. Tõ vïng ®Êt Phó Yªn, Kh¸nh Hoµ ®Õn Nam Trung Bé, T©y Nguyªn, ®oµn ngðêi tiÕp tôc tiÕn s©u vµo vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long ngµy nay. §i ®Õn ®©u hä lËp lµng, Êp míi ®Õn ®ã. C«ng cuéc khÈn hoang ®‹ biÕn mét vïng ®Êt hoang v¾ng ë phÝa nam trë thµnh nh÷ng xãm lµng ®«ng ®óc vµ ngµy cµng trï phó. -Dùa theo b¶n ®å ViÖt Nam, em h{y m« t¶ cuéc hµnh tr×nh cña ®oµn ngðêi khÈn hoang vµo phÝa nam. Lóc ®ã, tõ Phó Yªn trë vµo cã rÊt nhiÒu d©n téc sinh sèng (ngðêi Ch¨m, ngðêi Kh¬-me vµ c¸c d©n téc ë T©y Nguyªn). Ngðêi ViÖt ®‹ cïng víi c¸c d©n téc anh em sèng hoµ hîp víi nhau, cïng ®oµn kÕt trong cuéc ®Êu tranh chèng thiªn tai vµ ¸ch ¸p bøc bãc lét. NÒn v¨n ho¸ l©u ®êi cña c¸c d©n téc hoµ vµo nhau, bæ sung cho nhau t¹o nªn nÒn v¨n ho¸ chung cña d©n téc ViÖt Nam, mét nÒn v¨n ho¸ thèng nhÊt vµ cã nhiÒu b¶n s¾c. Tõ cuèi thÕ kØ XVI, c«ng cuéc khÈn hoang ë §µng Trong ®ðîc xóc tiÕn m¹nh mÏ. Ruéng ®Êt ®ðîc khai ph¸, xãm lµng ®ðîc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn. T×nh ®oµn kÕt gi÷a c¸c d©n téc ngµy cµng bÒn chÆt. C©u hái 1. Cuéc khÈn hoang ë §µng Trong ®‹ diÔn ra nhð thÕ nµo ? 2. Cuéc khÈn hoang ®‹ cã t¸c dông nhð thÕ nµo ®èi víi viÖc ph¸t triÓn n«ng nghiÖp ? 56 Bµi 23 thµnh thÞ ë thÕ kØ xvi - xvii ë thÕ kØ XVI -XVII, cuéc sèng ë c¸c thµnh thÞ nhð Th¨ng Long, Phè HiÕn (Hðng Yªn), Héi An (Qu¶ng Nam) trë nªn s«i ®éng. Mét nhµ bu«n ngðêi Anh m« t¶ Th¨ng Long vµo n¨m 1685 : “Thµnh Th¨ng Long cã thÓ so víi nhiÒu thµnh thÞ ë ¸ ch©u, nhðng l¹i ®«ng d©n h¬n. Nh÷ng ngµy phiªn chî, d©n ë c¸c lµng l©n cËn kÜu kÞt g¸nh hµng ho¸ ®Õn ®«ng kh«ng thÓ tðëng tðîng ®ðîc. C¸c con ®ðêng réng b©y giê ®Òu trë thµnh chËt chéi”. Nhµ nghiªn cøu v¨n ho¸ Ph¹m §×nh Hæ m« t¶ l¹i : “§Êt kinh thµnh (Th¨ng Long) ngðêi nhiÒu, nhµ ë san s¸t, thðêng hay cã ho¶ ho¹n”, “phðêng Hµng Ngang vµ phðêng Hµng §µo lµ n¬i b¸n ¸o, b¸n c¸c thø t¬, lôa, vãc, nhiÔu,... Hµng Buåm còng lµ mét phè bu«n b¸n rÊt huyªn n¸o”. H×nh 1. Mét gãc Th¨ng Long ë thÕ kØ X VI (tranh cæ) -Dùa vµo nh÷ng ®o¹n m« t¶ vµ bøc tranh cæ vÒ c¶nh Th¨ng Long ë thÕ kØ X VI, em h{y tr×nh bµy l¹i b»ng lêi, b»ng bµi viÕt vÒ c¶nh Th¨ng Long thêi Êy. Theo m« t¶ cña ngðêi nðíc ngoµi, bÊy giê Phè HiÕn cã trªn 2000 nãc nhµ cña c¸c cð d©n tõ nhiÒu nðíc ®Õn ë. Trong ®ã, ngðêi Trung Quèc vµ ngðêi NhËt B¶n rÊt ®«ng, ngoµi ra cßn cã ngðêi Hµ Lan, Anh, Ph¸p. N¬i ®©y bu«n b¸n rÊt tÊp nËp. 57 H×nh 2. Mét gãc Héi An ë thÕ kØ X VII (tranh cæ) Héi An lµ thµnh phè c¶ng lín nhÊt ë §µng Trong. C¸c nhµ bu«n NhËt B¶n cïng víi mét sè cð d©n ®Þa phð¬ng ®‹ dùng nªn thµnh phè nµy. N¨m 1618, mét gi¸o sÜ ngðêi Ph¸p ®‹ nhËn xÐt Héi An “lµ h¶i c¶ng ®Ñp nhÊt, n¬i mµ thð¬ng nh©n ngo¹i quèc thðêng lui tíi bu«n b¸n”. -Dùa vµo lêi m« t¶ cña ngðêi nðíc ngoµi vµ bøc tranh cæ vÒ Héi An, em h{y tr×nh bµy l¹i c¶nh Héi An b»ng lêi hoÆc b»ng bµi viÕt. Ngµy 5 - 12 -1999, phè cæ Héi An ®ðîc UNESCO c«ng nhËn lµ Di s¶n V¨n ho¸ thÕ giíi. Vµo thÕ kØ XVI - XVII, mét sè thµnh thÞ ë nðíc ta trë nªn phån thÞnh. Th¨ng Long, Phè HiÕn, Héi An lµ nh÷ng thµnh thÞ næi tiÕng thêi ®ã. c©u hái 1. Dùa vµo c¸c ®o¹n trÝch ®ðîc nªu trong bµi, em h‹y m« t¶ l¹i mét sè thµnh thÞ cña nðíc ta ë thÕ kØ XVI - XVII. 2. Theo em, c¶nh bu«n b¸n s«i ®éng ë c¸c thµnh thÞ nãi lªn t×nh h×nh kinh tÕ nðíc ta thêi ®ã nhð thÕ nµo ? 58 Bµi 24 nghÜa qu©n t©y s¬n tiÕn ra th¨ng long (N¨m 1786) Mïa xu©n n¨m 1771, ba anh em NguyÔn Nh¹c, NguyÔn L÷, NguyÔn HuÖ lªn vïng T©y S¬n thðîng ®¹o (nay thuéc An Khª, Gia Lai) lËp c¨n cø, dùng cê khëi nghÜa chèng chÝnh quyÒn hä NguyÔn ë §µng Trong. Sau khi lËt ®æ chÝnh quyÒn hä NguyÔn, lµm chñ toµn bé vïng ®Êt §µng Trong, NguyÔn HuÖ quyÕt ®Þnh tiÕn ra Th¨ng Long, lËt ®æ chÝnh quyÒn hä TrÞnh, thèng nhÊt giang s¬n. §ã lµ n¨m 1786. Nghe tin ®ã, chóa TrÞnh Kh¶i ®øng ngåi kh«ng yªn. Quan tðíng hä TrÞnh sî h‹i, cuèng cuång lo cÊt giÊu cña c¶i, ®ða vî con ®i trèn. TrÞnh Kh¶i tøc tèc triÖu tËp quÇn thÇn bµn kÕ gi÷ kinh thµnh. Mét viªn tðíng qu¶ quyÕt : _ T©y S¬n kÐo qu©n vµo s©u xø l¹, ®ã lµ ®iÒu kiªng kÞ trong binh ph¸p. Nªn nhö cho chóng tíi gÇn n÷a, råi ®¸nh mét trËn mµ tiªu diÖt cho hÕt. Mét viªn tðíng kh¸c l¹i thÒ víi chóa TrÞnh : _ BÈm chóa thðîng ! Xin chóa thðîng yªn lßng, chÝn cha con t«i quyÕt ®em c¸i chÕt ®Ó ®Òn ¬n chóa. Nghe nãi vËy, TrÞnh Kh¶i yªn lßng, lÖnh cho qu©n sÜ dµn binh ®îi ®¸nh. Trong khi ®ã, qu©n thuû vµ qu©n bé cña NguyÔn HuÖ tiÕn nhð vò b‹o vÒ phÝa Th¨ng Long, ch¼ng mÊy chèc ®‹ ®Õn Nam Dð(1). Qu©n TrÞnh tðëng qu©n T©y S¬n cßn ë xa nªn bá thuyÒn, lªn bê ch¬i t¶n m¸t. Khi qu©n T©y S¬n Ëp ®Õn, qu©n TrÞnh kh«ng kÞp xuèng thuyÒn, phÇn bÞ giÕt, phÇn bá ch¹y. Qu©n T©y S¬n b¨ng b¨ng tiÕn vÒ kinh thµnh Th¨ng Long, ®¸nh m¹nh vµo trËn ®Þa cña qu©n TrÞnh. (1) Nam Dð : nay thuéc Thanh Tr× (Hµ Néi). 59 TrÞnh Kh¶i phÊt cê lÖnh thóc qu©n ®¸nh tr¶ nhðng tðíng sÜ nh×n nhau kh«ng d¸m tiÕn. Lîi dông c¬ héi Êy, qu©n T©y S¬n b¾n ®¹n löa vµo qu©n TrÞnh. Phót chèc, qu©n TrÞnh ®¹i b¹i. TrÞnh Kh¶i véi cëi ¸o chóa bá ch¹y, bÞ d©n b¾t trãi nép cho qu©n T©y S¬n. NguyÔn HuÖ lµm chñ ®ðîc Th¨ng Long, lËt ®æ hä TrÞnh, giao quyÒn cai trÞ ë §µng Ngoµi cho vua Lª (n¨m 1786), më ®Çu viÖc thèng nhÊt l¹i ®Êt nðíc sau h¬n 200 n¨m bÞ chia c¾t. NguyÔn HuÖ kÐo qu©n ra B¾c, tiÕn vµo Th¨ng Long, tiªu diÖt chÝnh quyÒn hä TrÞnh. Qu©n cña NguyÔn HuÖ ®i ®Õn ®©u ®¸nh th¾ng tíi ®ã. N¨m 1786, nghÜa qu©n T©y S¬n lµm chñ Th¨ng Long, më ®Çu cho viÖc thèng nhÊt l¹i ®Êt nðíc. c©u hái 1. N¨m 1786, NguyÔn HuÖ kÐo qu©n ra B¾c ®Ó lµm g× ? 2. Em h‹y kÓ l¹i chiÕn th¾ng cña nghÜa qu©n T©y S¬n tiªu diÖt chÝnh quyÒn hä TrÞnh. 3. Em h‹y tr×nh bµy kÕt qu¶ cña viÖc nghÜa qu©n T©y S¬n tiÕn ra Th¨ng Long. Bµi 25 Quang trung ®¹i ph¸ qu©n thanh (n¨m 1789) Cuèi n¨m 1788, mðîn cí gióp nhµ Lª, qu©n Thanh sang chiÕm nðíc ta. NguyÔn HuÖ liÒn lªn ng«i Hoµng ®Õ, hiÖu lµ Quang Trung, kÐo qu©n ra B¾c ®¸nh qu©n Thanh. 60 HÀ NỘI QĐ. Hoàng Sa (VIỆT NAM) G N Ô Đ. Phú Quốc Đ. Côn Sơn B I Ể N Đ QĐ. Trường Sa (VIỆT NAM) H×nh 1. Lðîc ®å Quang Trung ®¹i ph¸ qu©n Thanh Ngµy 20 th¸ng ch¹p n¨m MËu Th©n (th¸ng 1 n¨m 1789), Quang Trung chØ huy qu©n ra ®Õn Tam §iÖp (Ninh B×nh). Qu©n sÜ ®ðîc lÖnh ¨n TÕt trðíc, råi chia thµnh 5 ®¹o qu©n tiÕn ra Th¨ng Long. Chñ tðíng nhµ Thanh lµ T«n SÜ NghÞ biÕt ®ðîc tin ®ã nhðng cã ý khinh thðêng. 61 §ªm mång 3 TÕt n¨m KØ DËu (1789), qu©n ta kÐo tíi s¸t ®ån Hµ Håi (c¸ch Th¨ng Long 20km vÒ phÝa nam) mµ giÆc vÉn kh«ng hÒ biÕt. Vµo lóc nöa ®ªm, qu©n ta v©y kÝn ®ån Hµ Håi, Quang Trung b¾c loa gäi. Tðíng sÜ d¹ rÇm trêi. Qu©n Thanh trong ®ån ho¶ng sî xin hµng. Mê s¸ng mång 5 TÕt, qu©n ta tÊn c«ng ®ån Ngäc Håi. Qu©n Thanh b¾n ®¹i b¸c ra d÷ déi, khãi löa mï mÞt. Qu©n ta ghÐp c¸c m¶nh v¸n thµnh tÊm l¸ ch¾n, lÊy r¬m dÊp nðíc quÊn ngoµi, råi cø 20 ngðêi mét tÊm tiÕn lªn. Vua Quang Trung cðìi voi chØ huy. Tíi s¸t cöa ®ån, qu©n ta bá l¸ ch¾n x«ng vµo nhð vò b‹o. Cuéc chiÕn diÔn ra rÊt ¸c liÖt. Qu©n giÆc chÕt nhiÒu v« kÓ. §ån Ngäc Håi bÞ mÊt, tµn qu©n Thanh bá ch¹y vÒ phÝa Th¨ng Long, bÞ qu©n ta phôc kÝch tiªu diÖt. Còng vµo mê s¸ng mång 5 TÕt, qu©n ta ®¸nh m¹nh vµo ®ån §èng §a (Hµ Néi). Tðíng giÆc lµ SÇm Nghi §èng ph¶i th¾t cæ tù tö. X¸c giÆc chÊt thµnh gß ®èng. T«n SÜ NghÞ nhËn ®ðîc tin b¸o, ho¶ng sî cïng ®¸m tµn qu©n vðît qua s«ng Hång ch¹y vÒ phð¬ng B¾c. Qu©n ta toµn th¾ng. H×nh 2. Gß §èng §a (Hµ Néi) 62 H×nh 3. Tðîng Quang Trung (Hµ Néi) H»ng n¨m cø ®Õn mång 5 TÕt, ë Gß §èng §a (Hµ Néi), nh©n d©n ta l¹i tæ chøc giç trËn ®Ó tðëng nhí ngµy Quang Trung ®¹i th¾ng qu©n Thanh. Qu©n Thanh x©m lðîc nðíc ta. Chóng chiÕm Th¨ng Long. NguyÔn HuÖ lªn ng«i Hoµng ®Õ, kÐo qu©n ra B¾c ®¸nh ®uæi qu©n Thanh. ë Hµ Håi, Ngäc Håi, §èng §a, ta th¾ng lín. Qu©n Thanh ë Th¨ng Long ho¶ng lo¹n, bá ch¹y vÒ nðíc. C©u hái 1. Dùa vµo lðîc ®å h×nh 1, em h‹y kÓ l¹i trËn Ngäc Håi, §èng §a. 2. Em biÕt thªm g× vÒ c«ng lao cña NguyÔn HuÖ - Quang Trung trong viÖc ®¹i ph¸ qu©n Thanh ? Bµi 26 NH÷NG CHÝNH S¸CH VÒ KINH TÕ Vµ V¡N HO¸ CñA VUA quang trung Sau khi ®¸nh ®uæi qu©n Thanh x©m lðîc, trong nh÷ng n¨m 1789 - 1792, vua Quang Trung ®‹ ban hµnh nhiÒu chÝnh s¸ch vÒ kinh tÕ vµ v¨n ho¸. Quang Trung ban bè "ChiÕu(1) khuyÕn n«ng", lÖnh cho d©n ®‹ tõng bá lµng quª ph¶i trë vÒ quª cò cµy cÊy, khai ph¸ ruéng hoang. Víi chÝnh s¸ch nµy, chØ vµi n¨m sau, mïa mµng trë l¹i tð¬i tèt, lµng xãm l¹i thanh b×nh. (1) ChiÕu : lêi (hoÆc thay lêi) vua ban bè mÖnh lÖnh cho toµn thÓ quan l¹i vµ nh©n d©n lµm theo. 63 _ “ChiÕu khuyÕn n«ng” quy ®Þnh ®iÒu g× ? T¸c dông cña nã ra sao ? §Ó viÖc mua b¸n ®ðîc thuËn tiÖn, Quang Trung cho ®óc ®ång tiÒn míi. §èi víi nðíc ngoµi, Quang Trung yªu cÇu nhµ Thanh më cöa biªn giíi, cho d©n hai nðíc tù do trao ®æi hµng ho¸. §ång thêi cho më cöa biÓn ®Ó thuyÒn bu«n nðíc ngoµi vµo bu«n b¸n. _ ViÖc vua Quang Trung cho më cöa biªn giíi víi nhµ Thanh vµ më cöa biÓn cña nðíc ta cã lîi g× ? VÒ v¨n ho¸, gi¸o dôc, vua Quang Trung cho dÞch c¸c s¸ch ch÷ H¸n ra ch÷ N«m vµ coi ch÷ N«m lµ ch÷ chÝnh thøc cña quèc gia. Ch÷ N«m ®ðîc dïng trong thi cö vµ nhiÒu s¾c lÖnh cña nhµ nðíc. Mong muèn cña vua Quang Trung lµ nh»m b¶o tån vµ ph¸t triÓn ch÷ viÕt cña d©n téc. _ T¹i sao vua Quang Trung l¹i ®Ò cao ch÷ N«m ? Quang Trung cßn ban bè “ChiÕu lËp häc”. ¤ng nãi : “X©y dùng ®Êt nðíc lÊy viÖc häc lµm ®Çu”. _ Em hiÓu c©u “X©y dùng ®Êt nðíc lÊy viÖc häc lµm ®Çu” nhð thÕ nµo ? C«ng viÖc ®ang tiÕn hµnh thuËn lîi th× Quang Trung mÊt (1792). Ngðêi ®ð¬ng thêi còng nhð ngðêi ®êi sau ®Òu tiÕc thð¬ng mét «ng vua tµi n¨ng vµ ®øc ®é nhðng mÊt sím. Vua Quang Trung ®· cã nhiÒu chÝnh s¸ch nh»m ph¸t triÓn kinh tÕ vµ v¨n ho¸ cña ®Êt nðíc. Tiªu biÓu lµ “ChiÕu khuyÕn n«ng”, “ChiÕu lËp häc” vµ ®Ò cao ch÷ N«m. C©u hái 1. Em h‹y kÓ l¹i nh÷ng chÝnh s¸ch vÒ kinh tÕ vµ v¨n ho¸, gi¸o dôc cña vua Quang Trung. 2. H‹y nhí l¹i c¸c bµi häc trðíc ®Ó gi¶i thÝch v× sao Quang Trung ban hµnh c¸c chÝnh s¸ch vÒ kinh tÕ vµ v¨n ho¸. 64 Buæi ®Çu thêi nguyÔn (Tõ n¨m 1802 ®Õn n¨m 1858) Bµi 27 nhµ nguyÔn thµnh lËp Sau khi vua Quang Trung qua ®êi, triÒu ®¹i T©y S¬n suy yÕu dÇn. Lîi dông thêi c¬ ®ã, NguyÔn ¸nh(1) ®‹ huy ®éng lùc lðîng tÊn c«ng nhµ T©y S¬n. N¨m 1802, triÒu T©y S¬n bÞ lËt ®æ. NguyÔn ¸nh lªn ng«i Hoµng ®Õ, lÊy niªn hiÖu lµ Gia Long, ®Þnh ®« ë Phó Xu©n (HuÕ). KÓ tõ n¨m 1802 ®Õn n¨m 1858, nhµ NguyÔn tr¶i qua c¸c ®êi vua Gia Long, Minh M¹ng, ThiÖu TrÞ, Tù §øc. C¸c vua nhµ NguyÔn kh«ng ®Æt ng«i hoµng hËu, bá chøc tÓ tðíng, tù m×nh trùc tiÕp ®iÒu hµnh mäi viÖc hÖ träng trong nðíc tõ trung ð¬ng ®Õn ®Þa phð¬ng, tõ viÖc ®Æt luËt ph¸p ®Õn viÖc tæ chøc c¸c k× thi Héi, tõ viÖc thay ®æi c¸c quan trong triÒu, ®iÒu ®éng qu©n ®i ®¸nh xa ®Õn viÖc trùc tiÕp ®iÒu hµnh c¸c quan ®øng ®Çu tØnh v.v... ®Òu do vua quyÕt ®Þnh. -Em h{y dÉn ra mét sè sù kiÖn ®Ó chøng minh r»ng, c¸c vua triÒu NguyÔn kh«ng muèn chia sÎ quyÒn hµnh cho ai. Qu©n ®éi nhµ NguyÔn gåm nhiÒu thø qu©n (bé binh, thuû binh, tðîng binh,...). ë kinh ®« còng nhð ë c¸c n¬i ®Òu x©y dùng thµnh tr× v÷ng ch¾c. §Ó kÞp thêi chuyÓn tin tøc, nhµ NguyÔn ®‹ cho x©y dùng c¸c tr¹m ngùa nèi liÒn tõ cùc B¾c ®Õn cùc Nam cña ®Êt nðíc. H×nh 1. LÝnh cËn vÖ thêi NguyÔn (tranh cæ) (1) NguyÔn ¸nh lµ ngðêi thuéc dßng hä chóa NguyÔn ë §µng Trong. 65 H×nh 2. H×nh ph¹t ®¸nh b»ng roi (tranh cæ) -Qu©n ®éi cña nhµ NguyÔn ®ðîc tæ chøc nhð thÕ nµo ? Nhµ NguyÔn cßn ban hµnh mét bé luËt míi, mµ lÞch sö gäi lµ Bé luËt Gia Long. Trong bé luËt nµy cã ®iÒu quy ®Þnh : Nh÷ng kÎ mðu ph¶n vµ cïng mðu, kh«ng ph©n biÖt thñ ph¹m hay tßng ph¹m ®Òu bÞ xö l¨ng tr×. ¤ng, cha, con, ch¸u, anh, em cña nh÷ng kÎ ®ã tõ 16 tuæi trë lªn ®Òu bÞ chÐm ®Çu. Con trai tõ 15 tuæi trë xuèng, mÑ, con g¸i,...cña nh÷ng kÎ ®ã ph¶i lµm n« t× cho nhµ quan. Tµi s¶n cña c¸c kÎ ®ã bÞ tÞch thu. Bé luËt Gia Long b¶o vÖ quyÒn hµnh tuyÖt ®èi cña nhµ vua, ®Ò cao ®Þa vÞ cña quan l¹i, trõng trÞ tµn b¹o kÎ chèng ®èi. N¨m 1802, NguyÔn ¸nh lËt ®æ triÒu T©y S¬n, lËp nªn triÒu NguyÔn. C¸c vua nhµ NguyÔn dïng mäi biÖn ph¸p th©u tãm quyÒn hµnh vµo tay m×nh. c©u hái 1. Nhµ NguyÔn ra ®êi trong hoµn c¶nh nµo ? 2. Nh÷ng ®iÒu g× cho thÊy c¸c vua nhµ NguyÔn kh«ng chÞu chia sÎ quyÒn hµnh cho bÊt cø ai ®Ó b¶o vÖ ngai vµng cña m×nh ? 66 Bµi 28 Kinh thµnh huÕ Sau khi NguyÔn ¸nh lËt ®æ triÒu ®¹i T©y S¬n, Phó Xu©n (HuÕ) ®ðîc chän lµm kinh ®«. Nhµ NguyÔn huy ®éng hµng chôc v¹n d©n vµ lÝnh phôc vô viÖc x©y kinh thµnh HuÕ. C¸c lo¹i vËt liÖu nh𠮸, gç, v«i, g¹ch, ngãi tõ mäi miÒn ®Êt nðíc ®ðîc ®ða vÒ ®©y. Sau mÊy chôc n¨m x©y dùng vµ tu bæ nhiÒu lÇn, mét toµ thµnh réng lín, dµi h¬n 2km ®‹ mäc lªn bªn bê s«ng Hð¬ng. §©y lµ toµ thµnh ®å sé vµ ®Ñp nhÊt nðíc ta thêi ®ã. Thµnh cã 10 cöa chÝnh ra vµo. Bªn trªn cöa thµnh x©y c¸c väng g¸c cã m¸i uèn cong h×nh chim phðîng. Cöa Nam toµ thµnh cã cét cê cao 37m. Tõ ®Ønh cét cê cã thÓ nh×n thÊy cöa biÓn ThuËn An. N»m gi÷a kinh thµnh HuÕ lµ Hoµng thµnh. Cöa chÝnh vµo Hoµng thµnh gäi lµ Ngä M«n. TiÕp ®Õn lµ hå sen, ven hå lµ hµng c©y ®¹i. Mét chiÕc cÇu b¾c qua hå dÉn ®Õn ®iÖn Th¸i Hoµ nguy nga tr¸ng lÖ. §iÖn Th¸i Hoµ lµ n¬i H×nh 1. Ngä M«n (HuÕ) 67 tæ chøc c¸c cuéc lÔ lín. Quanh ®iÖn Th¸i Hoµ lµ hÖ thèng cung ®iÖn dµnh riªng cho vua vµ hoµng téc. ë HuÕ, c¸c vua nhµ NguyÔn cßn cho x©y dùng rÊt nhiÒu l¨ng tÈm(1). §ã lµ nh÷ng khu«n viªn réng, c©y cèi tð¬i xanh bao quanh c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc. Ngµy nay, kinh thµnh HuÕ kh«ng ®ðîc nguyªn vÑn nhð xða nhðng vÉn cßn nh÷ng dÊu tÝch cña mét c«ng tr×nh lao ®éng s¸ng t¹o vµ tµi hoa cña nh©n d©n ta. Ngµy 11 _ 12 _ 1993, quÇn thÓ di tÝch cè ®« HuÕ ®ðîc UNESCO c«ng nhËn lµ Di s¶n V¨n ho¸ thÕ giíi vµ ®ang ®ðîc tu söa, hoµn thiÖn. H×nh 2. Mét gãc l¨ng Tù §øc (HuÕ) Kinh thµnh HuÕ lµ mét quÇn thÓ c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc vµ nghÖ thuËt tuyÖt ®Ñp. §©y lµ mét di s¶n v¨n ho¸ chøng tá sù tµi hoa vµ s¸ng t¹o cña nh©n d©n ta. c©u hái 1. Dùa vµo néi dung cña bµi, em h‹y m« t¶ kiÕn tróc ®éc ®¸o cña quÇn thÓ kinh thµnh HuÕ. 2. Ngoµi néi dung cña bµi, em biÕt thªm g× vÒ HuÕ (vÒ thiªn nhiªn, con ngðêi) ? (1) L¨ng tÈm : n¬i ch«n vµ thê c¸c vua ®‹ mÊt. 68 Bµi 29 tæng kÕt C¸c em ®‹ t×m hiÓu mét sè sù kiÖn, nh©n vËt lÞch sö tiªu biÓu tõ buæi ®Çu dùng nðíc ®Õn buæi ®Çu thêi NguyÔn. Qua ®ã, c¸c em cã thÓ rót ra ®ðîc nh÷ng ®iÒu sau : 1. Thêi V¨n Lang, ¢u L¹c, «ng cha ta ®‹ t¹o lËp nªn mét ®Êt nðíc riªng víi nh÷ng phong tôc tËp qu¸n cña m×nh. Nðíc ViÖt bðíc ®Çu ®‹ ®ðîc h×nh thµnh vµ x©y dùng trong lao ®éng, trong ®Êu tranh. 2. Trong h¬n mét ngh×n n¨m dðíi ¸ch ®« hé cña phong kiÕn phð¬ng B¾c, nhiÒu cuéc khëi nghÜa cña nh©n d©n ta ®‹ næ ra. Cuèi cïng, víi chiÕn th¾ng B¹ch §»ng, Ng« QuyÒn ®‹ giµnh l¹i ®ðîc ®éc lËp cho d©n téc. 3. Sau ngµy ®éc lËp, nhµ nðíc ®Çu tiªn ®‹ ®ðîc x©y dùng. Khi Ng« QuyÒn mÊt, ®Êt nðíc l©m vµo thêi k× lo¹n 12 sø qu©n. §inh Bé LÜnh lµ ngðêi dÑp lo¹n, thèng nhÊt l¹i ®Êt nðíc. Nèi nghiÖp nhµ §inh, Lª Hoµn cïng qu©n d©n ta ®¸nh tan cuéc x©m lðîc cña nhµ Tèng. 4. Tõ nhµ Lý ®Õn nhµ NguyÔn, nðíc ta cã lóc thÞnh, lóc suy, song thêi nµo còng cã vua giái, ngðêi tµi. Vua Lý dêi ®« ra Th¨ng Long lo kÕ x©y dùng ®Êt nðíc giµu m¹nh l©u dµi. Nh÷ng ngðêi nhð Lý Thðêng KiÖt, TrÇn Hðng §¹o, Lª Lîi, NguyÔn Tr‹i, Lª Th¸nh T«ng, Quang Trung v.v... ®‹ lµm r¹ng danh nðíc nhµ. _ Tõ hiÓu biÕt cña m×nh, em h{y lËp b¶ng thèng kª c¸c sù kiÖn, nh©n vËt tiªu biÓu cña mçi thêi k× trong lÞch sö ViÖt Nam tõ buæi ®Çu dùng nðíc ®Õn gi÷a thÕ kØ XIX. 69 PHÇN §ÞA LÝ thiªn nhiªn vµ ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña con ngðêi ë miÒn nói vµ trung du Bµi 1 D·y Hoµng Liªn S¬n 1. Hoµng Liªn S¬n - dYy nói cao vµ ®å sé nhÊt ViÖt Nam -Quan s¸t h×nh 1, em h{y : + KÓ tªn nh÷ng d{y nói chÝnh ë B¾c Bé. + ChØ vÞ trÝ cña d{y Hoµng Liªn S¬n trªn lðîc ®å. + ChØ ®Ønh nói Phan-xi-p¨ng trªn lðîc ®å vµ cho biÕt ®é cao cña nã. HÀ NỘI QĐ. Hoàng Sa (VIỆT NAM) N G Ô Đ QĐ. Trườn g Sa Đ. Phú Quốc (VIỆT NAM) Đ. Côn Sơn H×nh 1. Lðîc ®å c¸c d{y nói chÝnh ë B¾c Bé B I Ể N 70 H×nh 2. §Ønh Phan-xi-p¨ng Hoµng Liªn S¬n lµ mét trong nh÷ng d‹y nói chÝnh ë phÝa b¾c cña nðíc ta, ch¹y dµi kho¶ng 180km vµ tr¶i réng gÇn 30km. §©y lµ d‹y nói cao, ®å sé, cã nhiÒu ®Ønh nhän, sðên nói rÊt dèc, thung lòng(1) thðêng hÑp vµ s©u. D‹y Hoµng Liªn S¬n cã ®Ønh Phan-xi-p¨ng cao nhÊt nðíc ta vµ ®ðîc gäi lµ “nãc nhµ” cña Tæ quèc. 2. KhÝ hËu ë nh÷ng n¬i cao l¹nh quanh n¨m ë nh÷ng n¬i cao cña Hoµng Liªn S¬n khÝ hËu l¹nh quanh n¨m, nhÊt lµ vµo nh÷ng th¸ng mïa ®«ng, ®«i khi cã tuyÕt r¬i. Tõ ®é cao 2000m ®Õn 2500m thðêng mða nhiÒu, rÊt l¹nh. Tõ ®é cao 2500m trë lªn, khÝ hËu cµng l¹nh h¬n, giã thæi m¹nh. Trªn c¸c ®Ønh nói, m©y mï hÇu nhð bao phñ quanh n¨m. -ChØ vÞ trÝ cña Sa Pa trªn h×nh 1. -Dùa vµo b¶ng sè liÖu sau, em h{y nhËn xÐt vÒ nhiÖt ®é cña Sa Pa vµo th¸ng 1 vµ th¸ng 7. (1) Thung lòng : nh÷ng n¬i ®Êt thÊp n»m gi÷a c¸c sðên nói. 71 §Þa ®iÓm NhiÖt ®é (oC) Th¸ng 1 Th¸ng 7 Sa Pa (1570m) 9 20 B¶ng sè liÖu vÒ nhiÖt ®é trung b×nh ë Sa Pa Nhê cã khÝ hËu m¸t mÎ vµ phong c¶nh ®Ñp nªn Sa Pa ®‹ trë thµnh n¬i du lÞch, nghØ m¸t lÝ tðëng ë vïng nói phÝa b¾c. D·y Hoµng Liªn S¬n n»m gi÷a s«ng Hång vµ s«ng §µ. §©y lµ d·y nói cao, ®å sé nhÊt nðíc ta, cã nhiÒu ®Ønh nhän, sðên dèc, thung lòng hÑp vµ s©u. KhÝ hËu ë nh÷ng n¬i cao l¹nh quanh n¨m. c©u hái 1. H‹y chØ vÞ trÝ d‹y Hoµng Liªn S¬n trªn b¶n ®å §Þa lÝ tù nhiªn ViÖt Nam vµ nªu ®Æc ®iÓm cña d‹y nói nµy. 2. Nh÷ng n¬i cao cña Hoµng Liªn S¬n cã khÝ hËu nhð thÕ nµo ? 3. ChØ vµ ®äc tªn nh÷ng d‹y nói kh¸c trªn b¶n ®å §Þa lÝ tù nhiªn ViÖt Nam. 72 Bµi 2 mét sè d©n téc ë Hoµng Liªn S¬n 1. Hoµng Liªn S¬n - n¬i cð tró cña mét sè d©n téc Ýt ngðêi Hoµng Liªn S¬n cã d©n cð thða thít. ë ®©y cã mét sè d©n téc Ýt ngðêi nhð Th¸i, Dao, M«ng (H’m«ng),... -Dùa vµo b¶ng sè liÖu, h{y kÓ tªn c¸c d©n téc theo thø tù ®Þa bµn cð tró tõ n¬i thÊp ®Õn n¬i cao. C¸c d©n téc §Þa bµn cð tró (n¬i sinh sèng) theo ®é cao D©n téc Dao 700m -1000m D©n téc M«ng Trªn 1000m D©n téc Th¸i Dðíi 700m B¶ng sè liÖu vÒ ®Þa bµn cð tró chñ yÕu cña mét sè d©n téc ë Hoµng Liªn S¬n. ë nh÷ng n¬i nói cao ®i l¹i khã kh¨n, ®ðêng giao th«ng chñ yÕu lµ ®ðêng mßn, chØ cã thÓ ®i bé hoÆc ®i b»ng ngùa. 2. B¶n lµng víi nhµ sµn C¸c d©n téc ë Hoµng Liªn S¬n thðêng sèng tËp trung thµnh b¶n vµ c¸c b¶n n»m c¸ch xa nhau. ë sðên nói cao, H×nh 1. B¶n ngðêi M«ng H×nh 2. Nhµ sµn ë Hoµng Liªn S¬n 73 mçi b¶n cã kho¶ng mð¬i nhµ. C¸c b¶n ë dðíi thung lòng th× ®«ng h¬n. N¬i ®©y cã mét sè d©n téc sèng ë nhµ sµn. Hä lµm nhµ sµn ®Ó tr¸nh Èm thÊp vµ thó d÷. Nhµ sµn ®ðîc lµm b»ng c¸c vËt liÖu tù nhiªn nhð gç, tre, nøa,... BÕp ®ðîc ®Æt ë gi÷a nhµ kh«ng chØ lµ n¬i ®un nÊu mµ cßn ®Ó sðëi Êm khi mïa ®«ng gi¸ rÐt. 3. Chî phiªn, lÔ héi, trang phôc Chî phiªn ë vïng nói Hoµng Liªn S¬n häp vµo nh÷ng ngµy nhÊt ®Þnh. Vµo ngµy nµy, chî thðêng rÊt ®«ng vui. §èi víi mét sè d©n téc, chî phiªn kh«ng chØ lµ n¬i mua b¸n, trao ®æi hµng ho¸ mµ cßn lµ n¬i giao lðu v¨n ho¸ vµ gÆp gì, kÕt b¹n cña nam n÷ thanh niªn. H×nh 3. C¶nh chî phiªn ë vïng cao 74 -Dùa vµo h×nh 3 vµ vèn hiÓu biÕt, em h{y kÓ tªn mét sè hµng ho¸ b¸n ë chî. ë Hoµng Liªn S¬n cã nh÷ng lÔ héi nhð : héi ch¬i nói mïa xu©n, héi xuèng ®ång,... LÔ héi cña c¸c d©n téc thðêng tæ chøc vµo mïa xu©n víi c¸c ho¹t ®éng : thi h¸t, móa s¹p, nÐm cßn,... C¸c d©n téc Ýt ngðêi thðêng tù may quÇn ¸o, kh¨n gèi. Mçi d©n téc cã c¸ch ¨n mÆc riªng. Trang phôc cña c¸c d©n téc ®ðîc may, thªu trang trÝ rÊt c«ng phu vµ thðêng cã mµu s¾c sÆc sì. H×nh 5. Ngðêi M«ng H×nh 4. Ngðêi Th¸i H×nh 6. Ngðêi Dao -Em h{y nhËn xÐt vÒ trang phôc truyÒn thèng cña c¸c d©n téc trong c¸c h×nh 4, 5, 6. 75 Hoµng Liªn S¬n lµ n¬i d©n cð thða thít. ë ®©y cã c¸c d©n téc Ýt ngðêi nhð : d©n téc Th¸i, d©n téc Dao, d©n téc M«ng,... D©n cð thðêng sèng tËp trung thµnh b¶n vµ cã nhiÒu lÔ héi truyÒn thèng. Mét nÐt v¨n ho¸ ®Æc s¾c ë ®©y lµ nh÷ng phiªn chî vïng cao. C©u hái 1. Nªu tªn mét sè d©n téc Ýt ngðêi ë Hoµng Liªn S¬n. KÓ vÒ lÔ héi, trang phôc vµ chî phiªn cña hä. 2. M« t¶ nhµ sµn vµ h‹y gi¶i thÝch t¹i sao ngðêi d©n ë miÒn nói thðêng lµm nhµ sµn ®Ó ë. Bµi 3 Ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña ngðêi d©n ë Hoµng Liªn S¬n 1. Trång trät trªn ®Êt dèc -Quan s¸t h×nh 1, em h{y cho biÕt ruéng bËc thang thðêng ®ðîc lµm ë ®©u (®Ønh nói, sðên nói hay thung lòng) ? Ngðêi d©n ë Hoµng Liªn S¬n thðêng trång lóa, ng«, chÌ trªn nð¬ng rÉy, ruéng bËc thang. Ngoµi ra, hä cßn trång lanh ®Ó dÖt v¶i vµ trång rau, c©y ¨n qu¶ xø l¹nh nhð ®µo, mËn, lª,... §Ó trång lóa nðíc trªn ®Êt dèc, 76 H×nh 1. Ruéng bËc thang ë Hoµng Liªn S¬n ngðêi d©n xÎ sðên nói thµnh nh÷ng bËc ph¼ng gäi lµ ruéng bËc thang. 2. NghÒ thñ c«ng truyÒn thèng -Quan s¸t h×nh 2, em h{y : + KÓ tªn mét sè mÆt hµng thñ c«ng chÝnh cña ngðêi d©n ë Hoµng Liªn S¬n. + Hµng thæ cÈm thðêng ®ðîc dïng ®Ó lµm g× ? §Ó phôc vô ®êi sèng vµ s¶n xuÊt, ngðêi d©n ë Hoµng Liªn S¬n lµm H×nh 2. Mét sè mÆt hµng thñ c«ng truyÒn thèng ë Hoµng Liªn S¬n 77 nhiÒu nghÒ thñ c«ng nhð : dÖt, may, thªu, ®an l¸t, rÌn, ®óc,... t¹o nªn nhiÒu s¶n phÈm ®Ñp, cã gi¸ trÞ. Ngµy nay, kh¸ch du lÞch trong nðíc vµ quèc tÕ ®Õn ®©y thðêng thÝch mua nh÷ng mÆt hµng thæ cÈm nhð : kh¨n, mò, tói, tÊm th¶m,... v× chóng cã hoa v¨n ®éc ®¸o, mµu s¾c sÆc sì, bÒn, ®Ñp. 3. Khai th¸c kho¸ng s¶n Hoµng Liªn S¬n cã mét sè kho¸ng s¶n nhð : a-pa-tÝt, ®ång, ch×, kÏm,... HiÖn nay, a-pa-tÝt lµ kho¸ng s¶n ®ðîc khai th¸c nhiÒu nhÊt ë vïng nµy vµ lµ nguyªn liÖu ®Ó s¶n xuÊt ph©n l©n. H×nh 3. Quy tr×nh s¶n xuÊt ph©n l©n Kho¸ng s¶n ®ðîc dïng lµm nguyªn liÖu cho nhiÒu ngµnh c«ng nghiÖp. V× vËy, chóng ta ph¶i biÕt khai th¸c vµ sö dông kho¸ng s¶n mét c¸ch hîp lÝ. Cuéc sèng cña ngðêi d©n miÒn nói cßn g¾n liÒn víi viÖc khai th¸c gç, m©y, nøa vµ c¸c l©m s¶n quý kh¸c nhð : m¨ng, méc nhÜ, nÊm hð¬ng, quÕ, sa nh©n,... 78 NghÒ n«ng lµ nghÒ chÝnh cña ngðêi d©n ë Hoµng Liªn S¬n. Hä trång lóa, ng«, chÌ, trång rau vµ c©y ¨n qu¶,... trªn nð¬ng rÉy, ruéng bËc thang. Ngoµi ra, ë ®©y cßn cã c¸c nghÒ thñ c«ng (dÖt, thªu, ®an, rÌn, ®óc,...) vµ khai th¸c kho¸ng s¶n. C©u hái 1. Ngðêi d©n ë Hoµng Liªn S¬n lµm nh÷ng nghÒ g× ? NghÒ nµo lµ chÝnh ? 2. KÓ tªn mét sè s¶n phÈm thñ c«ng truyÒn thèng ë Hoµng Liªn S¬n. Bµi 4 Trung du B¾c bé 1. Vïng ®åi víi ®Ønh trßn, sðên tho¶i N»m gi÷a miÒn nói vµ ®ång b»ng B¾c Bé lµ mét vïng ®åi víi c¸c ®Ønh trßn, sðên tho¶i, xÕp c¹nh nhau nhð b¸t óp. N¬i ®ã ®ðîc gäi lµ vïng trung du. Th¸i Nguyªn, Phó Thä, VÜnh Phóc, B¾c Giang lµ nh÷ng tØnh cã vïng trung du. Vïng trung du B¾c Bé cã nÐt riªng biÖt, mang nh÷ng dÊu hiÖu võa cña ®ång b»ng võa cña miÒn nói. §©y còng lµ n¬i tæ tiªn ta ®Þnh cð tõ rÊt sím. 2. ChÌ vµ c©y ¨n qu¶ ë trung du Vïng trung du cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc ph¸t triÓn c©y ¨n qu¶ (cam, chanh, døa, v¶i,...) vµ c©y c«ng nghiÖp (nhÊt lµ chÌ). Rõng cä, ®åi chÌ tõ l©u ®‹ trë thµnh biÓu tðîng cña vïng trung du B¾c Bé. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y xuÊt hiÖn nhiÒu trang tr¹i chuyªn trång c©y ¨n qu¶ ®¹t hiÖu qu¶ kinh tÕ cao. 79