🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Phát Triển Văn Hóa Xây Dựng Nông Thôn Mới Ebooks Nhóm Zalo PHÁT TRIỂN VĂN HÓA XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI Héi ®ång chØ ®¹o xuÊt b¶n Chñ tÞch Héi ®ång: TS. NguyÔn thÕ kû Phã Chñ tÞch Héi ®ång: PGS. TS. NguyÔn Duy Hïng Thµnh viªn: ts. nguyÔn an tiªm TS. KhuÊt duy kim h¶i nguyÔn vò thanh h¶o PH¹M THÞ TH¶O (Bi£n so¹n) Ph¸t triÓn v¨n hãa X©y dùng n«ng th«n míi Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia – sù thËt Nhµ xuÊt b¶n v¨n hãa - th«ng tin Hµ Néi - 2014 Lêi Nhµ xuÊt b¶n X©y dùng n«ng th«n míi lµ mét chñ tr−¬ng lín cña §¶ng vµ Nhµ n−íc ®ang ®i vµo cuéc sèng ë kh¾p mäi miÒn ®Êt n−íc. §ång bµo c¸c d©n téc h−ëng øng phong trµo x©y dùng n«ng th«n míi nh− mét cuéc vËn ®éng c¸ch m¹ng mang l¹i khëi s¾c míi. X©y dùng n«ng th«n míi kh«ng ph¶i lµ ph¸ bá mäi gi¸ trÞ cò mµ ph¶i b¶o tån, ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp cña v¨n hãa gia ®×nh, v¨n hãa lµng x· vµ tiÕp thu nh÷ng gi¸ trÞ míi lµm thay ®æi n«ng d©n, n«ng nghiÖp vµ n«ng th«n. Ph¸t triÓn v¨n hãa lµ x©y dùng nÒn t¶ng tinh thÇn v÷ng ch¾c cho c«ng cuéc x©y dùng n«ng th«n míi hiÖn nay. Ph¸t triÓn v¨n hãa ph¶i g¾n liÒn víi b¶o tån vµ ph¸t huy di s¶n v¨n hãa, x©y dùng gia ®×nh h¹nh phóc, tiÕn bé, ph¸t triÓn phong trµo thÓ dôc thÓ thao, toµn d©n rÌn luyÖn th©n thÓ theo g−¬ng B¸c Hå vÜ ®¹i. X©y dùng n«ng th«n míi còng ph¶i g¾n liÒn víi viÖc b¶o tån vµ ph¸t huy c¸c nghÒ vµ lµng nghÒ truyÒn thèng, tõ ®ã t¹o ra nh÷ng th−¬ng hiÖu s¶n phÈm míi gãp phÇn vµo sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ n«ng th«n. 5 Nh»m gãp phÇn phæ biÕn kiÕn thøc x©y dùng n«ng th«n míi trªn lÜnh vùc v¨n hãa, Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt phèi hîp víi Nhµ xuÊt b¶n V¨n hãa - Th«ng tin xuÊt b¶n cuèn s¸ch Ph¸t triÓn v¨n hãa x©y dùng n«ng th«n míi. Cuèn s¸ch gãp phÇn qu¶ng b¸, n©ng cao nhËn thøc cña nh©n d©n vÒ x©y dùng ®êi sèng v¨n hãa tinh thÇn trong qu¸ tr×nh x©y dùng n«ng th«n míi hiÖn nay ë c¸c céng ®ång d©n c− x·, ph−êng, thÞ trÊn. Hµ Néi, th¸ng 5 n¨m 2014 NHµ XUÊT B¶N CHÝNH TRÞ QUèC GIA - Sù THËT6 PhÇn thø nhÊt Ph¸t huy yÕu tè v¨n hãa trong x©y dùng n«ng th«n míi I. V¨n hãa lÔ héi, tÝn ng−ìng truyÒn thèng víi x©y dùng n«ng th«n míi 1. V¨n hãa lÔ héi víi x©y dùng n«ng th«n míi ViÖt Nam lµ quèc gia cã nhiÒu lÔ héi vµo bËc nhÊt vïng §«ng Nam ¸. LÔ héi ViÖt Nam tr¶i kh¾p c¸c vïng, miÒn, d©n téc, c¸c mïa vô trong n¨m, trë thµnh sinh ho¹t v¨n hãa t©m linh, tÝn ng−ìng s©u ®Ëm trong ®êi sèng con ng−êi tõ bao ®êi cho ®Õn ngµy nay. C¸c tØnh khu vùc phÝa B¾c tËp trung nhiÒu lÔ héi cã quy m« tõ lµng, x· ®Õn quy m« quèc gia vµ mang ®Ëm b¶n s¾c v¨n hãa vïng, miÒn, d©n téc. Tiªu biÓu lµ Giç tæ Hïng V−¬ng - lÔ héi §Òn Hïng trë thµnh Quèc lÔ, ®−îc ñy ban nh©n d©n tØnh Phó Thä tæ chøc ®óng víi quy m« Quèc lÔ, thu hót nh©n d©n c¶ n−íc vµ kiÒu bµo h−íng vÒ céi nguån d©n téc. C¸c lÔ héi lín nh− héi chïa H−¬ng (Hµ Néi), héi Lim (B¾c Ninh), Phñ Dµy (Nam §Þnh), 7 C«n S¬n - KiÕp B¹c (H¶i D−¬ng), Cè ®« Hoa L− (Ninh B×nh), Yªn Tö (Qu¶ng Ninh)... Khu vùc c¸c tØnh miÒn Trung tæ chøc tèt lÔ héi CÇu ng− cña c− d©n ven biÓn g¾n kÕt nghi thøc d©n gian víi ý nghÜa ngµy héi nghÒ nghiÖp, tiªu biÓu lµ lÔ héi CÇu ng− ë x· H¶i Thanh, TÜnh Gia, Thanh Hãa; lÔ héi Quan ThÕ ¢m (thµnh phè §µ N½ng); héi vËt lµng S×nh (Thõa Thiªn HuÕ); lÔ héi Dinh ThÇy, ThÝm (La Gi, B×nh ThuËn)... §Æc biÖt, lÔ Khao lÒ thÕ lÝnh Hoµng Sa (huyÖn ®¶o Lý S¬n, Qu¶ng Ng·i) ®−îc n©ng cÊp vÒ quy m«, tæ chøc chu ®¸o, cã ý nghÜa kh¼ng ®Þnh chñ quyÒn l·nh thæ qua nghi lÔ truyÒn thèng mang mµu s¾c t©m linh tri ©n tiÒn nh©n hy sinh b¶o vÖ Tæ quèc. Khu vùc c¸c tØnh phÝa Nam cã nhiÒu lÔ héi lín ®−îc tæ chøc tèt nh− lÔ héi nói Bµ §en (T©y Ninh); lÔ héi Bµ Chóa Xø nói Sam (An Giang); lÔ héi L¨ng ¤ng Nam H¶i (thÞ trÊn S«ng §èc, Cµ Mau); lÔ héi Nghinh ¤ng (CÇn Giê, Thµnh phè Hå ChÝ Minh). §¸ng chó ý lµ lÔ héi ®Òn NguyÔn Trung Trùc (R¹ch Gi¸, Kiªn Giang) cã quy m« lín nhÊt ®ång b»ng s«ng Cöu Long, ®−îc tæ chøc víi nhiÒu ho¹t ®éng v¨n hãa vµ qu¶ng b¸ du lÞch qua t¸i hiÖn chiÕn c«ng cña cô NguyÔn Trung Trùc. NhiÒu lÔ héi cña ®ång bµo c¸c d©n téc thiÓu sè ®−îc tæ chøc theo nghi thøc truyÒn thèng vµ kh«i phôc c¸c trß ch¬i d©n gian nh− lÔ héi Lång Tång cña ®ång bµo c¸c d©n téc Tµy, Nïng c¸c tØnh phÝa 8 B¾c; lÔ héi Katª cña ®ång bµo Ch¨m ë Ninh ThuËn, B×nh ThuËn; lÔ héi ¡n tr©u, Mõng lóa míi cña ®ång bµo c¸c d©n téc T©y Nguyªn; lÔ héi Chol Thn¨m Thm©y cña ®ång bµo Khmer c¸c tØnh An Giang, Trµ Vinh, Sãc Tr¨ng, Kiªn Giang. NhiÒu lÔ héi ®Æc s¾c ®−îc phôc dùng nh− lÔ héi §Ëp trèng cña ng−êi Ma Coong (Qu¶ng B×nh), lÔ héi Nµng Han (Lai Ch©u), lÔ héi Ph¸o hoa (Cao B»ng), lÔ héi Nµng Hai (L¹ng S¬n), lÔ héi dßng hä Mïa d©n téc M«ng (§iÖn Biªn), lÔ héi Hao Tr«i Va cña ng−êi Stiªng (B×nh Ph−íc), lÔ héi CÇu mïa cña d©n téc Tµ ¤i (Thõa Thiªn HuÕ). §Æc biÖt lµ lÔ héi Nµo Sång (Méc Ch©u, S¬n La) vµ lÔ cóng C©y thiªng (B¶o Th¾ng, Lµo Cai) cña céng ®ång ng−êi M«ng víi néi dung cam kÕt gi÷ rõng thiªng, gi÷ g×n nguån n−íc, tæ chøc c¸c ho¹t ®éng thÓ thao, trß ch¬i d©n gian. Ngoµi c¸c lÔ héi mang s¾c th¸i truyÒn thèng, phong tôc, vµo ngµy xu©n, c¸c ®Þa ph−¬ng cßn tæ chøc lÔ d©ng h−¬ng t¹i c¸c ®iÓm thê Vua Hïng vµ thêi ®¹i Hïng V−¬ng, nh− L©m §ång, B×nh Ph−íc, Kh¸nh Hßa, §ång Nai, Thµnh phè Hå ChÝ Minh, §µ L¹t... Bªn c¹nh ®ã còng cã nhiÒu lÔ héi lÞch sö c¸ch m¹ng nh− lÔ héi lµng Sen (NghÖ An), lÔ héi §Òn ¬n ®¸p nghÜa ngµy 27-7 (Bµ RÞa - Vòng Tµu), lÔ héi Uèng n−íc nhí nguån t¹i NghÜa trang liÖt sÜ Anh S¬n (NghÖ An), lÔ héi Thèng nhÊt non 9 s«ng ngµy 30-4; lÔ héi Th¶ hoa trªn s«ng Th¹ch H·n ngµy 27-7 (Qu¶ng TrÞ)... C¸c lÔ héi v¨n hãa - du lÞch ®· gãp phÇn t¹o nªn sù phong phó cho lÔ héi ViÖt Nam, víi nhiÒu ho¹t ®éng nh− biÓu diÔn nghÖ thuËt chuyªn nghiÖp, nghÖ thuËt quÇn chóng, héi chî, thÓ thao truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, t¸i hiÖn hoÆc tæ chøc lÔ héi d©n gian, thi trang phôc, Èm thùc, triÓn l·m, héi th¶o khoa häc, tæ chøc c¸c tua (tour) tham quan di tÝch lÞch sö - v¨n hãa, c¬ së du lÞch. Tiªu biÓu lµ Festival HuÕ vµ lÔ héi “Qu¶ng Nam - Hµnh tr×nh di s¶n” lµ hai lÔ héi v¨n hãa du lÞch lín ®· ®−îc ChÝnh phñ cho phÐp tæ chøc ®Þnh kú 2 n¨m mét lÇn vµ ®· cã th−¬ng hiÖu quèc tÕ, kh¼ng ®Þnh uy tÝn vµ thÕ m¹nh cña c¸c trung t©m v¨n hãa cã tiÒm n¨ng du lÞch. Festival HuÕ ®· qua 5 kú tæ chøc, lµ diÔn ®µn sinh ho¹t v¨n hãa nghÖ thuËt tiªu biÓu g¾n víi më réng giao l−u quèc tÕ, ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, ph¸t triÓn du lÞch víi nhiÒu ch−¬ng tr×nh ®Æc s¾c nh−: lÔ héi Nam Giao, lÔ héi TruyÒn l« - Vinh quy b¸i tæ, lÔ §¨ng quang cña Hoµng ®Õ Quang Trung nh©n kû niÖm 220 n¨m NguyÔn HuÖ lªn ng«i (1788-2008). T¹i lÔ héi “Qu¶ng Nam - Hµnh tr×nh di s¶n”, nhiÒu ch−¬ng tr×nh cã chÊt l−îng nh− Liªn hoan nghÖ thuËt c¸c n−íc trong khu vùc cã di s¶n thÕ giíi, t¸i hiÖn lÔ héi d©n gian cña d©n téc Ch¨m, Hoa, C¬ Tu. C¸c lÔ héi du lÞch vÒ nguån do c¸c 10 tØnh Lµo Cai, Phó Thä, Yªn B¸i liªn kÕt tæ chøc, lÔ héi du lÞch Carnival H¹ Long (Qu¶ng Ninh), lÔ héi Lµng nghÒ, phè nghÒ (Hµ Néi) vµ Festival BiÓn Kh¸nh Hßa, Festival BiÓn Bµ RÞa - Vòng Tµu, lÔ héi Ph¸o hoa (§µ N½ng), héi Lim quan hä B¾c Ninh, héi vâ vËt truyÒn thèng B×nh §Þnh vµ lÔ héi Du lÞch Quèc gia Mªk«ng - CÇn Th¬... ®· qu¶ng b¸ vµ ph¸t triÓn kinh tÕ g¾n víi giao l−u, héi nhËp vµ cñng cè an ninh - quèc phßng. Mét sè ch−¬ng tr×nh lÔ héi cã chÊt l−îng gãp phÇn n©ng cao uy tÝn c¸c th−¬ng hiÖu du lÞch vµ søc hÊp dÉn cña ®Þa ph−¬ng, thu hót nhiÒu ®oµn kh¸ch quèc tÕ tham dù. Cïng víi truyÒn thèng v¨n hãa, c¸c yÕu tè v¨n hãa, v¨n nghÖ d©n gian, c¸c di s¶n v¨n hãa vËt thÓ kh¸c, lÔ héi lµ nguån tµi nguyªn du lÞch nh©n v¨n quý gi¸. VÊn ®Ò g×n gi÷ b¶n s¾c d©n téc, khai th¸c vµ ph¸t huy gi¸ trÞ cña lÔ héi g¾n víi ph¸t triÓn kinh tÕ lµ yªu cÇu, lµ th¸ch thøc míi ®èi víi c«ng t¸c qu¶n lý vµ cÇn ph¶i ®−îc ®iÒu chØnh, ®Ó kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn yÕu tè v¨n hãa cña lÔ héi nãi riªng vµ c¸c ho¹t ®éng x· héi nãi chung. Lµm thÕ nµo ®Ó lÔ héi ph¸t huy gi¸ trÞ, gãp phÇn giíi thiÖu h×nh ¶nh ®Êt n−íc, con ng−êi vµ nÒn v¨n hãa ViÖt Nam víi vai trß sø gi¶ v¨n hãa víi quèc tÕ còng lµ mét vÊn ®Ò cÇn ®−îc quan t©m. C«ng t¸c qu¶n lý vµ tæ chøc lÔ héi ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng biÖn ph¸p tÝch cùc vµ khoa häc ®Ó hµi 11 hßa gi÷a kh«i phôc vµ b¶o tån, gi÷a b¶o tån vµ ph¸t huy, gi÷a ph¸t huy vµ ph¸t triÓn ®Ó gãp phÇn x©y dùng nÒn v¨n hãa ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc trong xu thÕ toµn cÇu hãa. Cã nh− vËy míi thùc sù lµm cho lÔ héi thÊm ®Ém b¶n s¾c v¨n hãa lµng, v¨n hãa téc ng−êi, v¨n hãa ®Þa ph−¬ng, v¨n hãa c¸c vïng, miÒn, ®Êt n−íc, ®Ó lÔ héi kh«ng bÞ biÕn d¹ng vµ mai mét trong cuéc sèng. T×m vÒ miÒn lÔ héi hoa ban Mçi ®é xu©n sang, khi hoa ban në tr¾ng trªn c¸c s−ên nói, nam n÷ thanh niªn trong c¸c b¶n ng−êi Th¸i §en, Th¸i Tr¾ng l¹i rñ nhau ®i héi ch¬i nói, h¸i hoa mõng xu©n. §©y còng lµ dÞp nam n÷ thanh niªn vui ch¬i, ca h¸t, ®¸nh ®µn tÝnh, thæi khÌn, móa xße, trao vµ ®ãn nhËn t×nh yªu. - TÝn ng−ìng lÔ héi n¬i ®Çu nguån: Tõ s¸ng sím cña ngµy héi, tiÕng trèng, tiÕng chiªng ©m vang truyÒn lan nói rõng. C¸c bÕp nhµ sµn bËp bïng löa ®á: ®å x«i, luéc gµ, th¸i m¨ng; cã nhµ mæ lîn bµy cç. R−îu cÇn tõng vß lín, nhá ®−îc bª ra ®Ó chuÈn bÞ ®·i kh¸ch. Nh÷ng c«ng viÖc nµy chñ yÕu do líp trung niªn vµ ng−êi giµ ®¶m nhiÖm. C¸c chµng trai, c« g¸i ¸o quÇn, kh¨n v¸y chØnh tÒ, gäi nhau Ý íi cïng ®æ ra ®−êng dÉn ®Õn nh÷ng c¸nh rõng cã nhiÒu hoa ban në. Hä chän nh÷ng cµnh hoa ®Ñp nhÊt, võa hÐ nô ®Òu nhÊt ®Ó 12 tÆng ng−êi yªu vµ bè mÑ. Theo quan niÖm cña ng−êi Th¸i, hoa ban kh«ng chØ t−îng tr−ng cho t×nh yªu, mµ cßn lµ biÓu t−îng cña lßng hiÕu th¶o, biÕt ¬n. Còng trong ngµy héi nµy, trªn dßng s«ng §µ, s«ng M· diÔn ra c¸c cuéc h¸t giao duyªn cña nam n÷ trªn thuyÒn. ThuyÒn tr«i nhÑ trªn dßng n−íc; c¸c c« g¸i duyªn d¸ng che « ngåi ë mòi thuyÒn, bªn c¹nh nh÷ng ®ãa hoa ban t−¬i th¾m võa míi h¸i, cÊt lªn tiÕng h¸t nh÷ng bµi d©n ca m−ît mµ, gi·i bµy c¶m xóc vµ t©m tr¹ng riªng t−, trong khi c¸c chµng trai ngåi ë phÝa ®u«i thuyÒn võa l¸i thuyÒn, võa ®¸nh ®µn tÝnh, thæi s¸o. Héi më vµo dÞp hoa ban në, nªn cßn cã tªn lµ héi Hoa ban. Héi tæ chøc chÝnh ®Þnh kú h»ng n¨m, nh−ng quy m« to hay nhá cßn tïy thuéc vµo thêi tiÕt cã liªn quan ®Õn sù ®−îc, mÊt cña mïa mµng n¨m ®ã. Vµo kho¶ng th¸ng Giªng, ng−êi Th¸i rÊt chó träng ®Õn tiÕng sÊm ®Çu n¨m. Theo quan niÖm l©u ®êi cña ®ång bµo n¬i ®©y, tiÕng sÊm lµ dÊu hiÖu linh thiªng, lµ “lêi ph¸n quyÕt cña vua trêi” cã liªn quan ®Õn cuéc sèng cña b¶n m−êng, cña mïa mµng n¨m ®ã. Ng−êi Th¸i cho r»ng hÔ n¨m nµo nghe tiÕng sÊm rÒn tõ phÝa th−îng nguån s«ng M·, th× n¨m ®ã cã ®¹i h¹n; mäi ng−êi ph¶i lo tÝch n−íc ®Ó lµm mïa còng nh− cho sinh ho¹t ®êi sèng, l¹i ph¶i chuÈn bÞ ph−¬ng tiÖn nh− cuèc, thuæng, gµu… ®Ó 13 ®µo m−¬ng, ®µo giÕng chèng h¹n. Do ®ã, héi Xªn b¶n xªn m−êng n¨m nµy chØ tæ chøc nhá vµ ®¬n s¬. Ng−êi ta Ýt mæ lîn, gµ lµm lÔ tÕ thÇn ®Ó cÇu m−a, “röa l¸ lóa” (xua ®uæi thÇn trïng). C¸c cuéc vui ch¬i, ®µn h¸t coi nh− bÞ xÕp l¹i. C¸c ng¶ ®−êng dÉn vµo b¶n ®Òu cã buéc cµnh c©y xanh - dÊu hiÖu “cÊm ng−êi ngoµi vµo b¶n, kiªng ng−êi ngoµi lªn thang” - trong mét sè ngµy “kiªng kþ”. Nhµ nµo nhµ nÊy ®ãng cöa im Øm vµ cã cµi l¸ xanh. Kh«ng khÝ sinh ho¹t cña b¶n trong nh÷ng ngµy nµy chïng xuèng, ®−îm vÎ lo ©u, buån tÎ. Ng−îc l¹i, hÔ nghe tiÕng sÊm ®Çu n¨m rÒn ë phÝa th−îng nguån s«ng §µ, th× mäi ng−êi ®Òu phÊn khëi vui t−¬i. Hä tin r»ng n¨m ®ã sÏ m−a thuËn giã hßa, triÓn väng mïa mµng sÏ béi thu, thãc ng« ®Çy bå ®Çy kho, mäi ng−êi kháe m¹nh, Ýt èm ®au. TrÎ giµ cïng rñ nhau ra suèi t¾m, giÆt, géi ®Çu. Nh÷ng ®å dïng nÊu ¨n h»ng ngµy nh− nåi, châ ®å x«i còng ®−îc ®em ra c¹o röa. Vµ tÊt nhiªn, héi Xªn b¶n xªn m−êng cña n¨m ®ã còng ®−îc tæ chøc lín h¬n, nhén nhÞp h¬n. C¶ b¶n cïng mæ tr©u, mæ lîn, ¨n uèng, vui ch¬i nhiÒu ngµy liÒn. - §éc ®¸o nh÷ng ngµy héi hoa ban: Ngµy thø nhÊt, héi Xªn b¶n xªn m−êng më ®Çu b»ng ®¸m r−íc, tiÕp theo lµ lÔ hiÕn sinh cóng thÇn. §¸m r−íc diÔn ra tõ nhµ lín cña m−êng ra ®×nh. DÉn ®Çu ®¸m r−íc lµ c¸c chøc s¾c trong m−êng víi trang phôc ®Ñp may b»ng the, lôa, cã 14 cê, läng, chiªng, trèng, kÌn, s¸o, nhÞ ®i kÌm. TiÕp ®Õn, c¸c cô giµ ®éi kh¨n ®á, mÆc ¸o t¬ t»m vµng, quÇn chµm sÉm, th¾t l−ng xanh. Mét sè cô mang theo c¶ cung, ná. Mét con tr©u méng to bÐo, ®−îc t¾m röa s¹ch sÏ, da ®en bãng ®−îc d¾t theo, ®«i sõng tr©u bäc giÊy mµu lÊp l¸nh; ë gi÷a tr¸n vµ hai bªn m«ng cã d¸n giÊy tr¾ng c¾t h×nh hoa ban to nh− miÖng b¸t. §i sau cïng lµ nh÷ng chµng trai trong b¶n, mÆc ¸o ®á viÒn xanh, quÇn vµng, ®éi mò chãp s¬n dÇu, ch©n quÊn xµ c¹p ®en tËn ®Çu gèi, ®eo g−¬m hoÆc gi¸o bªn vai. T¹i ®×nh, vÞ ®¶m giµ - thÇy mo cã uy tÝn - ¸o thông xanh, mò ®u«i Ðn ®á, quÇn chµm, ®i hµi, b−íc ra tr−íc h−¬ng ¸n lµm lÔ cÇu thÇn. L¸t sau, vÞ ®¶m giµ cÇm chiÕc chu«ng nhá rung lªn mét håi b¸o hiÖu lµ ®· c¸o thÇn xong vµ lÖnh cho d¾t con tr©u méng ra lµm lÔ hiÕn sinh. Tr©u ®−îc d¾t ®Õn n¬i b·i réng c¹nh ®×nh ®Ó mæ thÞt. Tõ lóc nµy, c¸c trß vui cña nam, n÷ thanh niªn b¾t ®Çu. Hä tæ chøc móa xße quanh n¬i mæ tr©u theo nhÞp chiªng trèng vµ cuéc vui ch¬i kÐo dµi cho ®Õn khi pha xong thÞt tr©u míi chÞu dõng. Khi nh÷ng m©m cç ®−îc dän lªn, th× chiªng trèng cïng c¸c nh¹c cô kh¸c lóc nµy ®−îc chuyÓn vÒ ®×nh. Tõng ®«i nam n÷ lu©n phiªn hßa tÊu cho tíi lóc h¹ cç. §ªm ®Õn, nam n÷ thanh niªn vui ch¬i, ca h¸t cho ®Õn khuya míi chia tay. Ngµy thø hai lµ ngµy thi b¾n sóng háa mai vµ 15 cung ná. Mçi ng−êi ch¬i ph¶i b¾n ®ñ c¶ hai môc tiªu tÜnh vµ ®éng. Môc tiªu tÜnh th−êng ®¬n gi¶n, bia ®Æt c¸ch 50 mÐt. Môc tiªu di ®éng lµ mét qu¶ b−ëi ®ang l¨n trªn mét ®é dèc nhÊt ®Þnh. Ph¶i lµ mét tay thiÖn x¹, cã kinh nghiÖm b¾n ®ãn giái míi mong ®¹t ®−îc gi¶i. NÕu thÝ sinh b¾n tróng môc tiªu di ®éng c¶ 3 ph¸t th× ®−îc th−ëng mét m©m cç ®Çy, cã x«i, thÞt, gäi lµ pµn han, do chÝnh tay t¹o m−êng chuÈn bÞ tr−íc ®Ó tÆng cho ng−êi ®o¹t gi¶i trong cuéc thi tµi. Giµ b¶n nhËn khÈu sóng háa mai tõ tay nhµ thiÖn x¹ vµ lÊy thªm mét con dao s¾c míi nguyªn, chu«i b»ng ngµ voi, ®em ®Æt chÐo hai lo¹i vò khÝ nµy bµy bªn m©m cç n¬i bµn thê ®Ó c¸o thÇn. HÕt tuÇn h−¬ng, ng−êi ®−îc gi¶i ngåi vµo m©m cç th−ëng thøc víi tÊt c¶ niÒm vinh dù. Giµ b¶n lóc nµy ®øng ra tuyªn bè tr−íc thÇn linh vµ c¸c chøc s¾c, b« l·o cïng d©n chóng trong toµn m−êng, tõ nay ng−êi ®−îc gi¶i nhËn träng tr¸ch “TuÇn m−êng” (ng−êi tr«ng coi viÖc an ninh trong m−êng). Ng−êi Th¸i cã c©u ng¹n ng÷: Ruéng hoang quý tr©u ®ùc. M−êng lo¹n quý ng−êi hïng. Ngµy thø hai, còng lµ ngµy vui ch¬i tËp thÓ, ®ã lµ ngµy héi tù do, s«i ®éng nhÊt, cã ng−êi tham gia ®«ng ®¶o nhÊt. Ai thÝch trß ch¬i g× th× nhËp cuéc vµo c¸c nhãm: nÐm cßn, ca h¸t, thæi kÌn, s¸o, thi chim hãt, thi tr©u, bß kÐo… (tôc lÖ ë ®©y kiªng thi vËt vµ cÊm tr©u, bß hóc nhau trong nh÷ng 16 ngµy nµy). Nh÷ng b¶n ®«ng d©n, ng−êi ta chia cuéc vui thµnh hai n¬i: mét ë ®Çu b¶n, mét ë cuèi b¶n ®Ó tr¸nh tËp trung qu¸ ®«ng mét chç. §èi víi nam, n÷ thanh niªn, ®ªm héi cuèi lµ ®ªm vui nhÊt, ®Ó l¹i nhiÒu kû niÖm nhÊt. D−íi ¸nh tr¨ng, mµu tr¾ng cña hoa ban ¸nh lªn trªn nÒn xanh thÉm cña rõng, t¹o nªn mét vÎ ®Ñp thanh khiÕt. Gi÷a khung c¶nh ®Çy th¬ méng Êy, cuéc thi h¸t giao duyªn hßa cïng tiÕng kÌn, tiÕng s¸o gi÷a nam, n÷ diÔn ra tõ lóc tr¨ng lªn vµ kÐo dµi tíi tËn khuya. Hä tÆng cho nhau nh÷ng tÊm phµ (mÆt v¸y thªu c«ng phu), vßng ®eo tay b»ng b¹c, trÇu cau vµ nh÷ng chai r−îu nÕp mang h−¬ng vÞ cña rõng, cña suèi. Tõ cuéc vui nµy, cã bao nhiªu mèi t×nh chím në vµ biÕt bao nhiªu ®«i nªn vî nªn chång. Héi Xªn b¶n xªn m−êng më vµo mïa hoa ban në lµ héi cÇu m−a, cÇu phóc cña ng−êi Th¸i. Hä göi g¾m vµo ®ã nh÷ng −íc väng lín lao vÒ mét cuéc sèng b×nh yªn, no Êm n¬i b¶n m−êng, ®ång thêi còng lµ dÞp thi tµi, vui ch¬i, trai g¸i t×m hiÓu, t©m t×nh qua tiÕng h¸t, tiÕng ®µn… 2. X©y dùng n«ng th«n míi g¾n víi gi÷ g×n nÐt ®Ñp v¨n hãa tÝn ng−ìng TÕt xu©n a. TÝn ng−ìng bµn thê ngµy TÕt Trong quan niÖm d©n gian cña c¸c d©n téc ViÖt Nam, viÖc thê cóng kiªng kþ cÇu chóc trong 17 ngµy TÕt chiÕm vÞ trÝ linh thiªng, quan träng. Khëi nguån tõ tôc thê c©y, thê ®¸ vµ tÝn ng−ìng ®a thÇn cho nªn c¸c téc ng−êi ViÖt ®Òu lËp bµn thê cóng trong lÔ TÕt. D©n téc M«ng c− tró trªn c¸c ®Ønh nói cao th−êng ®Æt bµn thê TÕt ë gian gi÷a h−íng ra cöa chÝnh. Trªn bµn cã b¸t h−¬ng, v¸ch t−êng d¸n giÊy b¶n ®á, treo lªn ®ã c¸c tê giÊy c¾t nh÷ng h×nh thï chim, c¸ cã nÒn mµu vµng, b¹c. C«ng cô lao ®éng th−êng ngµy ®−îc lau chïi cuèn giÊy ®á xÕp c¹nh bµn thê. §ång bµo cho r»ng c¸c vËt dông ®ã còng ®−îc nghØ ng¬i ¨n TÕt vµ gãp phÇn xua ®uæi ma tµ thó d÷ cÇu phóc cho mïa mµng sinh s«i. Bµn thê TÕt cña ®ång bµo M−êng còng cã nhiÒu nÐt t−¬ng ®ång víi c¸c d©n téc anh em kh¸c. §iÒu ®éc ®¸o lµ tÝn ng−ìng thê n−íc cña c− d©n c¸c vïng M−êng. Vµo thêi kh¾c giao thõa thay cho ®i h¸i léc, c¸c nhµ trong M−êng cho con ch¸u v¸c èng b−¬ng lªn tËn nguån suèi, mã n−íc, giÕng n−íc ®Ó lÊy n−íc vÒ thê. N−íc vÒ ®Õn nhµ ®−îc rãt ra b¸t d©ng lªn bµn thê ®Ó cóng n¨m míi. Cã vïng cßn rãt n−íc vµo chai ®Ó trªn bµn thê suèt trong n¨m ®Ó mong c¶ bèn mïa ®−îc h−ëng léc tõ nguån n−íc. TÕt cæ truyÒn ng−êi Dao gäi lµ TÕt nh¶y. Bµn thê TÕt cña ng−êi Dao cã s¸u c©y mÝa - loµi c©y mäc th¼ng c−¬ng trùc, th¼ng th¾n nh−ng còng dÞu dµng, ngät ngµo nh− ®øc tÝnh cña con ng−êi mong 18 muèn. Bµ con chuÈn bÞ s¸u c©y sÆt t−îng tr−ng cho c©y sÊu nhiÒu cµnh l¾m qu¶ víi ý nghÜa mong muèn sù ph¸t ®¹t cña gia chñ. G¹o nÕp gi· bét nÆn thµnh qu¶ sÊu, h×nh chim, thó luéc chÝn treo lªn c©y sÊu. Bµn cóng kh«ng thÓ thiÕu s¸u b¸nh èng, mét b¸t n−íc, mét vß r−îu cïng mét Ýt thÞt d¬i, chuét, sãc sÊy kh«. PhÝa trªn bµn thê d¸n c¸c bøc tranh thê. Tranh thê ®ã lµ ®Ó t¹ ¬n trêi PhËt, th¸nh thÇn vµ Bµn V−¬ng, «ng tæ ng−êi Dao. Ng−êi Nïng ë M−êng Kh−¬ng (Lµo Cai) ®ãn TÕt cæ truyÒn lËp bµn thê gia tiªn ë trªn sµn ngoµi trêi. Bµn cóng lãt l¸ chuèi ®Æt trªn ®ã n¨m c¸i b¸t, n¨m c¸i chÐn ®−îc tiÖn b»ng èng sËy, mét b¸t n−íc phÐp, n¨m l− h−¬ng b»ng th©n c©y chuèi, n¨m hµng ngùa giÊy trong ®ã cã n¨m con ngùa giÊy mµu ®á, mét b¸t n−íc l¸ s«i nhuém ®òa ®á, mét bé lä gi· ít gåm c¶ chµy gi·. VËt cóng tÕ ®Æt trªn bµn thê lµ gµ, thÞt ®Ó sèng kh«ng luéc chÝn, x«i tÝm n¨m b¸t, mét miÕng thÞt lîn. Sau ba ngµy TÕt, sµn bµn cóng míi ®−îc dän. Víi nghi thøc ®ã, bµ con tin r»ng thÇn rõng, thÇn nói, thÇn suèi, thÇn s«ng vµ gia tiªn sÏ nhËn ®−îc lßng thµnh phï hé cho hä quanh n¨m suèt th¸ng. D©n téc Kinh coi bµn thê TÕt lµ n¬i thiªng liªng bµy tá niÒm thµnh kÝnh víi tæ tiªn vµ trêi ®Êt. ChÝnh gi÷a bµn thê ®Æt b¸t h−¬ng t−îng tr−ng cho c¸c v× tinh tó. NÕu trªn b¸t h−¬ng cã c©y trô, ®ã lµ ®Ó c¾m h−¬ng vßng t−îng tr−ng cho trôc vò trô. 19 Hai gãc bµn thê ®Æt ®Õ ®Ìn hoÆc nÕn t−îng tr−ng cho mÆt tr¨ng, mÆt trêi. C¹nh b¸t h−¬ng cã ®Æt tam s¬n, trªn ®ã cã ba chÐn n−íc chØ thay n−íc tr−íc khi cóng. Sau tam s¬n cã chiÕc ®Ønh 3 ch©n, n¾p ®Ønh cã h×nh con l©n ®Ó biÓu t−îng cho sù oai linh cña n¬i thê cóng. Trªn bµn thê TÕt nhÊt thiÕt ph¶i cã m©m ngò qu¶ gåm b−ëi vµng (hoÆc phËt thñ), chuèi xanh, hång ®á, lª tr¾ng, quýt da cam t−îng tr−ng cho −íc väng phó, quý, thä, khang, ninh (giµu cã, sang träng, sèng l©u, kháe m¹nh, b×nh yªn). Bµn thê TÕt cßn cã cµnh hoa ®µo (®èi víi ng−êi miÒn B¾c) vµ cµnh hoa mai (®èi víi ng−êi miÒn Nam) lµ nh÷ng loµi hoa quý g¾n bã víi ®êi sèng, mïa vô, t−îng tr−ng cho sù ®©m chåi n¶y léc b¸o tin xu©n mang TÕt ®Õn mäi nhµ. Bµn thê lÔ cóng Yµng ®−îc xem nh− bµn thê TÕt cæ truyÒn cña d©n téc Ch©u Ro miÒn Nam T©y Nguyªn. Cóng Yµng gåm cóng thÇn linh, tæ tiªn nguån céi gåm Yµng nhµ, Yµng rõng, Yµng lóa. Cóng Yµng lóa ®−îc coi nh− TÕt c¬m míi cña ng−êi Ch©u Ro. LÔ cóng Yµng lóa vµo kho¶ng th¸ng 2 ©m lÞch theo chu kú mçi n¨m mét lÇn t−¬ng ®ång víi TÕt Nguyªn ®¸n. Bµn thê cã ba tÇng lµm b»ng tre vµ c©y rõng g¾n vµo v¸ch gian chÝnh gi÷a trªn nhµ sµn. PhÇn trªn cã c©y s¸p ong ®èt khi khÊn v¸i biÓu t−îng cho sù ®¸p lÔ phï hé cña c¸c thÇn linh. Bªn c¹nh cã h×nh bÖn vá c©y ®−îc hun khãi. ChÝnh gi÷a lµ ban thê bµy lÔ vËt 20 tr¸i c©y, b¸nh tr¸i. Tr−íc bµn thê kh«ng thÓ thiÕu chÐ r−îu cÇn víi nh÷ng sîi d©y nèi cÇn r−îu tíi m¸i nhµ t−îng tr−ng cho c¸i cÇu thang mêi thÇn linh dÉn r−îu. Ngoµi lÔ vËt trªn bµn thê, ng−êi Ch©u Ro bao giê còng cã c©y nhang dµi gÇn s¶i tay ngän ph×nh to h×nh rä t−îng tr−ng cho b«ng lóa. §Çu c©y nhang cã bèn tia uèn l−în t−îng tr−ng cho chim chÌo bÎo, gµ rõng, vËt tÕ thÓ hiÖn søc m¹nh vµ sù kh«n ngoan. Bµn thê tæ tiªn ngµy TÕt chÝnh lµ tÝn ng−ìng t©m linh thÓ hiÖn ch÷ hiÕu cña nh©n d©n ta. Bµn thê tæ tiªn kh«ng chØ nh¾c nhë c¸c thÕ hÖ con ch¸u nhí vÒ nguån céi, kh«ng quªn c«ng ®øc sinh thµnh mµ cßn lµ n¬i göi g¾m kh¸t väng t−¬i s¸ng thµnh ®¹t, cÇu mong câi thiªng liªng lu«n cã mÆt trong ®êi sèng gia ®×nh ®Ó phï hé ®é tr× cho ch¸u con v¹n sù nh− ý. b. Nh÷ng phong tôc l¹ ®ãn TÕt ë vïng nói - §ãn TÕt b»ng ®uèc löa, dao s¾c vµ ®èt èng nøa næ: Ng−êi Dao c− tró r¶i r¸c ë vïng §«ng B¾c vµ T©y B¾c cña Tæ quèc víi nhiÒu ngµnh Dao kh¸c nhau nh− Dao §á, Dao TiÒn, Dao quÇn chÑt, Dao S¬n §Çu, Dao Thanh Y, Dao TuyÓn... C¸c ngµnh Dao cho dï cã nh÷ng nÐt phong tôc tËp qu¸n kh¸c nhau nh−ng cïng chung tôc lÖ ®ãn TÕt cæ truyÒn vµo ®Çu mïa xu©n. Víi ng−êi Dao, cç cóng giao thõa lµ tôc lÖ ®ãn 21 n¨m míi thiªng liªng nhÊt, ®©y chÝnh lµ më ®Çu cho ngµy TÕt cña gia ®×nh, céng ®ång. Cã mét nghi thøc ®ãn TÕt kh«ng thÓ thiÕu lµ tr−íc giê phót cóng giao thõa, chñ nhµ ®èt mét bã ®uèc råi tay cÇm ®uèc rùc löa, tay cÇm con dao s¾c to b¶n ®i tõ nhµ ra ngâ. Võa ®i chñ nhµ võa khÊn xua ®uæi tµ ma, rñi ro, vËn h¹n. Sau lêi khÊn ngoµi cæng, vÉn c©y ®uèc ch¸y s¸ng vµ con dao s¾c trong tay, chñ nhµ quay trë vµo võa ®i võa cÇu may, cÇu phóc, ®ãn léc theo vµo. Cïng lóc ®ã, trÎ nhá trong nhµ qu©y quÇn bªn bÕp löa ®èt nh÷ng èng nøa cßn t−¬i t¹o ra tiÕng næ lÐp tÐp ®Ó xua ®uæi tµ ma vµ nh÷ng ®iÒu xÊu xa ra khái nhµ, ra khái ®Çu ãc, cÇu cho n¨m míi s¸ng d¹ th«ng minh, tr−ëng thµnh h¬n n¨m cò. Xong nghi thøc nµy, c¶ nhµ cïng ®i röa mÆt ®Ó ®ãn thêi kh¾c thiªng liªng cña n¨m míi trong khãi h−¬ng m©m cç cóng táa nghi ngót víi lßng thµnh kÝnh ng−ìng väng tæ tiªn vµ niÒm tin vµo mét n¨m míi sung m·n ®ang ë phÝa tr−íc. - §ãng cöa chÆt cµi then ch¾c ®ãn thêi kh¾c giao thõa: Ng−êi Pµ ThÎn ë Hµ Giang, Tuyªn Quang cã phong tôc l¹ thê b¸t n−íc l· quanh n¨m trªn bµn thê tæ tiªn cña gia ®×nh. B¸t n−íc nµy ®−îc ®Ëy kÝn, kh«ng ®−îc ®Ó cho c¹n kh«. Trong n¨m chØ vµo cuèi th¸ng 6 tøc lµ gi÷a n¨m, gia chñ míi ®−îc phÐp më ra xem, nÕu c¹n th× tiÕp thªm n−íc 22 l· cho ®Çy b¸t ®Ó ®îi ®Õn TÕt. Vµo ®ªm 30 TÕt, trêi tèi nh− èng tre nót l¸, nhµ nhµ cöa ®ãng, then cµi. Cöa ®i ra vµo, cöa sæ, cöa tr−íc, cöa sau, cöa phô, « tho¸ng ®Òu ph¶i bÞt kÝn, che kÝn. Sau khi ®ãng kÝn mäi « cöa, gia chñ lÊy b¸t n−íc trªn bµn thê xuèng lau chïi, cä röa vµ thay n−íc míi. Lóc ®ã, nghi thøc cóng giao thõa míi ®−îc b¾t ®Çu. Cïng trong ®ªm giao thõa cöa ®ãng then cµi ®ã, trong nhµ th−êng bÝ mËt nÊu mét nåi ch¸o gµ ®Ó c¶ gia ®×nh cïng ¨n. ¡n ch¸o xong, gia chñ míi lµm lÔ xin n−íc míi vµo b¸t n−íc thê. ViÖc lµm nµy gi÷ bÝ mËt trong nhµ kh«ng ®Ó lé ra ngoµi, theo tÝn ng−ìng cña bµ con, nÕu lé ra th× trong n¨m míi gia ®×nh lµm ¨n vÊt v¶, con c¸i èm ®au bÖnh tËt. S¸ng sím mång 1 TÕt, ng−êi trong nhµ x¸ch sóng kÝp l¸ch cöa phô, cöa hËu ra s©n b¾n 3 ph¸t. Døt tiÕng næ, mäi ng−êi trong nhµ më toang c¸c cöa ®Ó cïng vui ®ãn n¨m míi. Lóc nµy, tôc lÖ gi÷ bÝ mËt ®ªm giao thõa míi ®−îc cëi bá. - B¸nh ch−ng ®en cóng n¨m cò, b¸nh ch−ng tr¾ng cóng n¨m míi: Ng−êi Pu PÐo miÒn rÎo cao Hµ Giang cã tôc lÖ ®ãn n¨m míi rÊt l¹. Theo quan niÖm cña ®ång bµo, b¸nh ch−ng vµ n−íc suèi lµ hai s¶n vËt thiªng liªng, gÇn gòi kh«ng thÓ thiÕu trong nghi thøc ®ãn TÕt cæ truyÒn. Nghi thøc ®ãn TÕt cña ng−êi Pu PÐo diÔn ra trong ba ngµy: 29, 30 vµ mång 1 TÕt, cßn l¹i lµ nh÷ng ngµy xu©n vui ch¬i 23 th¨m hái chóc tông trong céng ®ång, dßng hä. Tèi ngµy 29 TÕt, bµ con Pu PÐo gãi b¸nh ch−ng ®en cóng tiÔn n¨m cò. VÉn lµ l¸ dong, g¹o nÕp, nh©n ®ç nh−ng g¹o ®−îc nhuém mµu ®en cña n−íc l¸ c©y rõng kh«ng ®éc h¹i, nh©n b¸nh ®−îc lµm b»ng ®Ëu ®en hoÆc võng ®en. B¸nh chÝn trong ®ªm ®−îc cóng lÔ tiÔn n¨m cò vµo s¸ng sím 30 TÕt, lóc tinh m¬ gµ g¸y - bµ con tin r»ng nh− vËy sÏ khÐp l¹i nh÷ng ®en ®óa, rñi ro cña n¨m cò. §ªm 30 TÕt, bµ con n« nøc gãi b¸nh ch−ng tr¾ng gåm nÕp tr¾ng, nh©n ®Ëu xanh ®·i vá vµng −¬m hoÆc nh©n ®Ëu tr¾ng. B¸nh ®−îc luéc trong ®ªm vít ra lóc gµ g¸y s¸ng ®Ó cóng tæ tiªn ®ãn n¨m míi. Bµ con tin r»ng cóng b¸nh ch−ng tr¾ng sÏ ®−îc tæ tiªn mang l¹i cho hä ®iÒu may m¾n phóc léc c¶ n¨m. Víi niÒm tin ë b¸nh ch−ng tr¾ng, s¸ng mång 1 TÕt, trai thanh n÷ tó cña b¶n Pu PÐo n« nøc rñ nhau ra nguån n−íc suèi móc ®Çy èng n−íc trong mang vÒ. Hä cho ®©y lµ n−íc vµng, n−íc b¹c mang l¹i ®iÒu may m¾n cho c¶ n¨m. - §îi cho gµ g¸y s¸ng míi ®ãn giao thõa: Ng−êi L« L« ë miÒn biªn giíi Lµo Cai, Hµ Giang cã mét phong tôc l¹ lµ trong ®ªm 30 TÕt chê cho tiÕng gµ g¸y s¸ng ®Çu tiªn trong b¶n cÊt lªn, lóc Êy c¶ céng ®ång míi thùc sù t−ng bõng ®ãn phót giao thõa. Theo quan niÖm cña ng−êi L« L«, ngµy 30 TÕt lµ quan träng nhÊt. Nhµ nhµ quÐt dän tèng khø 24 r¸c r−ëi ra xa nhµ, xa lµng b¶n nh»m xua ®uæi nh÷ng rñi ro, uÕ t¹p. Buæi chiÒu, nhµ nhµ lµm b÷a cóng tÊt niªn, cóng søc kháe, hån sèng cho mäi thµnh viªn gia ®×nh. Trong lÔ cóng nµy, ®µn «ng ®−îc cóng b»ng gµ m¸i, cßn ®µn bµ ®−îc cóng b»ng gµ trèng. C¸c c«ng cô s¶n xuÊt nh− cuèc, xÎng, dao, rùa, cµy, bõa, chuång tr¹i ®Òu ®−îc d¸n giÊy quÐt mµu vµng, mµu b¹c ®Ó cÇu may vµ kh«ng ®−îc di chuyÓn ®éng ch¹m tíi trong ba ngµy TÕt. §ªm giao thõa, c¶ céng ®ång L« L« dáng tai, sèt ruét chê ®îi tiÕng gµ ®Çu tiªn g¸y s¸ng. BÊt kÓ lóc nµo dï sím hay muén, cø hÔ tiÕng gµ g¸y ®Çu tiªn trong ®ªm giao thõa ®ã chÝnh lµ thêi kh¾c thiªng liªng ®ãn TÕt cña b¶n. Lóc ®ã, chñ nhµ th¾p h−¬ng cóng n¨m míi, cö ng−êi g¸nh n−íc cÇu may, cö ng−êi ®¸nh thøc c¸c con vËt nu«i dËy cïng ng−êi ®ãn TÕt. TiÕng lîn kªu, gµ g¸y, chã sña, ngùa hý vµ tiÕng ng−êi reo hó Çm Ü lµm n¸o nhiÖt ®ªm ®ãn giao thõa. - TiÕng sÊm cña ®Êt trêi míi lµ hiÖu lÖnh ®ãn TÕt xu©n: Mét sè vïng ng−êi Th¸i ë miÒn T©y tØnh NghÖ An, Thanh Hãa l¹i cã tôc lÖ ®ãn TÕt xu©n kú l¹, lµ phô thuéc vµo tiÕng sÊm ®Çu xu©n. Theo chu kú s¶n xuÊt, cuèi n¨m cò thu ho¹ch mïa mµng xong, trêi th−êng hanh kh« rÐt m−ít, bµ con ch−a véi ¨n TÕt. V× vËy, TÕt xu©n cæ truyÒn cña ®ång bµo 25 kh«ng dùa vµo quy ®Þnh ngµy th¸ng cô thÓ mµ phô thuéc vµo lÏ tù nhiªn cña trêi ®Êt. Khi trêi chuyÓn mïa còng lµ lóc bµ con chuÈn bÞ ®ãn TÕt xu©n chê mong sÊm dËy. HÔ cã tiÕng sÊm ®Çu mïa lµ chñ nhµ gäi mäi ng−êi dËy ®éng tay ®éng ch©n vµo c¸c vËt dông ®Ó ®¸nh thøc nã. Sau bµi khÊn tæ tiªn vµ trêi ®Êt, chñ nhµ ph¸t cho mçi ng−êi trong nhµ mét qu¶ trøng gµ. TiÕng chiªng b¶n næi lªn víi lêi cÇu cho mÆt trêi tr¾ng nh− qu¶ trøng gµ bãc, trßn nh− qu¶ d−a n−¬ng, hång nh− hoa v«ng në. Trøng ®−îc ®em luéc vµ mäi ng−êi ¨n phÇn trøng cña m×nh. Dùa vµo tiÕng sÊm, giµ lµng ®−a ra dù b¸o n¨m míi tèt ®Ñp an lµnh. Mäi ng−êi héi nhËp vµo cuéc vui r−îu cÇn, h¸t kh¾p ®iÖu xße, ®¸nh cång chiªng mõng sÊm vÒ mang m−a thuËn, n¾ng hßa cho mïa vô míi. II. Ph¸t huy truyÒn thèng v¨n hãa gia ®×nh, Bµi trõ tÖ n¹n, hñ tôc trong x©y dùng n«ng th«n míi 1. Ph¸t huy truyÒn thèng v¨n hãa gia ®×nh trong x©y dùng n«ng th«n míi Gia ®×nh lµ mét thiÕt chÕ cña x· héi tån t¹i trªn c¬ së mèi quan hÖ «ng bµ, cha mÑ, vî chång, con c¸i, ch¸u ch¾t. LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ViÖt Nam n¨m 2000 kh¼ng ®Þnh: Gia ®×nh lµ tËp hîp nh÷ng ng−êi cã g¾n bã víi nhau do h«n nh©n, 26 do quan hÖ huyÕt thèng, do nu«i d−ìng lµm ph¸t sinh nghÜa vô, quyÒn lîi gi÷a hä víi nhau. Gia ®×nh lµ mét trong nh÷ng thiÕt chÕ c¬ b¶n cña x· héi, lµ tÕ bµo cña x· héi trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña loµi ng−êi. Tõ nhËn thøc nªu trªn, chóng ta dÔ dµng x¸c ®Þnh râ chøc n¨ng gia ®×nh lµ sinh s¶n, kinh tÕ, gi¸o dôc vµ t×nh c¶m. Trong gia ®×nh hiÖn h÷u vµ hµi hßa c¸c mèi quan hÖ: vî - chång, cha mÑ - con c¸i, «ng bµ - con ch¸u, gia ®×nh víi hä hµng, víi céng ®ång, l¸ng giÒng vµ víi nhµ n−íc. §iÒu ®ã cho thÊy râ tÇm quan träng kh«ng g× cã thÓ thay thÕ cña gia ®×nh ®èi víi mäi thµnh viªn gia ®×nh, vµ vÞ trÝ, chøc n¨ng to lín cña gia ®×nh ®èi víi lµng n−íc, x· héi. Sù h×nh thµnh cña c¬ cÊu kinh tÕ - x· héi ®· ph©n hãa t¹o ra c¸c m« h×nh gia ®×nh nhiÒu thÕ hÖ (tø ®¹i ®ång ®−êng lµ mét vÝ dô). Khi x· héi ph¸t triÓn cao, m« h×nh gia ®×nh h¹t nh©n phæ biÕn nh−ng vÉn tån t¹i gia ®×nh më réng, ®ång thêi xuÊt hiÖn ngµy cµng nhiÒu h¬n gia ®×nh kh«ng ®Çy ®ñ. HiÖn t−îng gia ®×nh gãa bôa, ly h«n, ly th©n, ®¬n th©n nu«i con, ®ång tÝnh,… ®ang cã chiÒu h−íng gia t¨ng. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, viÖc kÕt h«n víi ng−êi n−íc ngoµi kh¸ nhiÒu lµm n¶y sinh m« h×nh gia ®×nh cã yÕu tè n−íc ngoµi, ®a quèc tÞch. §· xuÊt 27 hiÖn nh÷ng h×nh thøc gia ®×nh tõ thiÖn nhËn nu«i nhiÒu con nu«i. Còng nh− ®Êt n−íc, quª h−¬ng, lµng x· cã truyÒn thèng l©u ®êi ®Ó l¹i nhiÒu gi¸ trÞ, gia ®×nh còng gi÷ l¹i ®−îc cho riªng m×nh nh÷ng gi¸ trÞ quý b¸u. §ã lµ t×nh yªu truyÒn ®êi, t×nh th−¬ng s©u s¾c, ®øc tËn tôy hy sinh cao c¶, lßng vÞ tha nh©n ¸i bao la, ý thøc duy tr× nßi gièng m·nh liÖt, chÝ tiÕn thñ lµm r¹ng danh gia ®×nh, quª h−¬ng, nßi gièng. Gi¸ trÞ truyÒn thèng cña gia ®×nh ViÖt Nam thËt sù trë thµnh nh÷ng yÕu tè néi lùc ®Ó x©y dùng n«ng th«n míi, gãp phÇn ®¶m b¶o an sinh x· héi ë lµng x· vµ céng ®ång d©n c−. Tr¶i qua hµng ngµn n¨m, cïng víi nh÷ng th¨ng trÇm cña lÞch sö, gia ®×nh ®· biÕn ®æi kh«ng ngõng ®Ó thÝch nghi, thÝch øng, tån t¹i tr−íc nhiÒu th¸ch thøc x· héi vµ thiªn tai, ®Þch häa. Ngµy nay, trong x· héi hiÖn ®¹i, søc m¹nh vò b·o cña tiÕn bé kü thuËt ®−a con ng−êi chiÕm lÜnh nhiÒu ®Ønh cao x· héi, nhiÒu gia ®×nh ®−îc yªn Êm h−ëng thô nhiÒu thµnh qu¶, nh−ng thùc tÕ gia ®×nh ®ang ph¶i ®−¬ng ®Çu víi v« vµn th¸ch thøc cam go, quyÕt liÖt, dai d¼ng vµ khã nÐ tr¸nh. X©y dùng n«ng th«n míi lµ gãp phÇn lµm lµnh m¹nh hãa quan hÖ x· héi n«ng th«n, lµm yªn Êm mäi gia ®×nh, ph¸t huy mäi vai trß cña gia ®×nh ®èi víi x· héi. 28 B¹o hµnh gia ®×nh tiÒm Èn ngµy cµng lé diÖn d−íi nhiÒu h×nh thøc nh− b¹o hµnh th©n thÓ, tinh thÇn, t×nh dôc, kinh tÕ... Tû lÖ gia ®×nh ly th©n, ly h«n, sèng ®¬n th©n gia t¨ng. XuÊt hiÖn nh÷ng biÕn dÞ tÕ bµo x· héi nh− gia ®×nh kh«ng h«n thó, sèng theo hîp ®ång, gia ®×nh sèng thö, tr¸ h×nh, ®ång tÝnh, gia ®×nh cã vî hoÆc chång ë n−íc ngoµi. Mét bé phËn gia ®×nh n¶y sinh tÖ n¹n x· héi, téi ph¹m, g©y rèi trËt tù, di d©n tù do, sèng v« gia c−,… nh÷ng bÊt cËp vµ tiªu cùc hiÖn nay cña gia ®×nh vµ x· héi ®· ¶nh h−ëng kh«ng nhá tíi x©y dùng n«ng th«n míi. Nh÷ng th¸ch thøc nªu trªn ®Æt vÊn ®Ò cho viÖc vËn hµnh thiÕt chÕ gia ®×nh ngµy nay cÇn ph¶i ®ång bé, kh«ng chØ dùa vµo hÖ thèng thiÕt chÕ nhµ n−íc vµ x· héi. MÆc dï hÖ thèng thiÕt chÕ ®ã lµ cÇn thiÕt vµ v« cïng quan träng, nh−ng hÖ thèng thiÕt chÕ hiÖn cã cña chóng ta tËp trung chñ yÕu ®Ó chi phèi tæ chøc vµ c«ng d©n trong khi ®ã t¸c ®éng tæng thÓ ®Õn gia ®×nh cßn thiÕu, cßn yÕu, cßn rÊt h¹n chÕ. Ngoµi LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh vµ phong trµo x©y dùng gia ®×nh v¨n hãa, hÇu nh− kh«ng cßn nh÷ng quy −íc, luËt lÖ nµo ®Ó t¸c ®éng s©u s¾c, hiÖu qu¶ tíi gia ®×nh. V× vËy, tiªu chÝ n«ng th«n míi cÇn thÓ hiÖn râ néi dung x©y dùng gia ®×nh h¹nh phóc, tiÕn bé, v¨n minh. ChÝnh v× thÕ, vai trß tù th©n vËn ®éng cña gia ®×nh ®Ó lµm trßn bæn phËn thiÕt chÕ x· héi, tÕ bµo 29 x· héi vµ chøc n¨ng gia ®×nh lµ rÊt to lín, quan träng vµ cùc kú cÇn thiÕt. Trong ®ã, næi tréi lµ vÊn ®Ò gi¸o dôc gia ®×nh gãp phÇn x©y dùng n«ng th«n míi. Gi¸o dôc gia ®×nh ®· cã lÞch sö tån t¹i hµng ngh×n n¨m ®ång hµnh víi sù h×nh thµnh gia ®×nh, cã tr−íc c¶ gi¸o dôc nhµ tr−êng vµ x· héi. Gi¸o dôc gia ®×nh lµ kh«ng thÓ thiÕu ®−îc trong ®êi sèng cho dï gi¸o dôc x· héi vµ nhµ tr−êng cã b−íc ph¸t triÓn cao ®Õn ®©u còng kh«ng thÓ hoµn toµn thay thÕ. Cã thÓ nãi, con ng−êi cã tíi 1/3 thêi gian ë ngoµi gia ®×nh ®Ó lao ®éng vµ ho¹t ®éng x· héi. Cßn l¹i 2/3 thêi gian, mét nöa dµnh cho ngñ nghØ, nöa cßn l¹i lµ cña m«i tr−êng sinh ho¹t gia ®×nh mµ yÕu tè gi¸o dôc chiÕm vÞ trÝ −u thÕ. TiÕc r»ng, nhµ n−íc vµ x· héi Ýt quan t©m tíi gi¸o dôc gia ®×nh, thiÕu cung cÊp cho gia ®×nh nh÷ng tri thøc, kü n¨ng ®Ó gia ®×nh gi¸o dôc cho mäi thµnh viªn cña m×nh mét c¸ch phï hîp vµ h÷u hiÖu. Tõ thùc tÕ nªu trªn, cµng thÊy thËt cÇn thiÕt ph¶i b¶o tån vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng trong gi¸o dôc gia ®×nh gãp phÇn x©y dùng gia ®×nh h¹nh phóc. GÇn ®©y, xuÊt hiÖn hiÖn t−îng ë B¾c Giang, s¸t thñ m¸u l¹nh Lª V¨n LuyÖn tµn s¸t c¶ mét gia ®×nh. HËu qu¶ lµ c¶ nhµ s¸t thñ ®· bÞ liªn lôy råi cïng vµo tï. §©y lµ hËu qu¶ cña viÖc bu«ng láng gi¸o dôc cña gia ®×nh. Nh−ng cao h¬n lµ gia 30 ®×nh n¹n nh©n vµ c¶ x· héi cïng chÞu nçi ®au vÒ téi ¸c do mét kÎ vÞ thµnh niªn g©y ra. Téi ph¹m ngµy cµng manh ®éng, tµn b¹o vµ ®ang trÎ hãa, lµ mÇm ®éc h¹i g©y b¨ng ho¹i h¹nh phóc gia ®×nh. Trong x· héi hiÖn nay còng cßn nhiÒu gia ®×nh cã thµnh viªn lµ téi ph¹m, m¾c tÖ n¹n x· héi, v× thiÕu hiÓu biÕt, thiÕu gi¸o dôc ®· g©y ra hËu qu¶ nghiªm träng víi b¶n th©n, víi gia ®×nh, víi x· héi mµ ph¸p luËt ch−a ph¸n xÐt, chØ cã tßa ¸n l−¬ng t©m vµ d− luËn x· héi bøc xóc. B¶o tån ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng trong gi¸o dôc gia ®×nh ®ã lµ lèi sèng, c¸ch øng xö, t×nh yªu, h«n nh©n, giíi tÝnh, søc kháe sinh s¶n, gi÷ löa t×nh yªu th−¬ng, tr¸ch nhiÖm nghÜa vô, ph©n c«ng lao ®éng, phong tôc vßng ®êi, tÝn ng−ìng t©m linh thê cóng, tÕt lÔ, giç ch¹p, tham gia héi hÌ, nu«i d¹y con ch¸u, øng phã víi thiªn tai, ®Þch häa, tai n¹n, th−¬ng tÝch, rñi ro, hßa nhËp víi céng ®ång, x· héi, quy −íc nÕp sèng gia ®×nh. §ã thËt sù ph¶i lµ néi dung v¨n hãa x©y dùng n«ng th«n míi. Gi¸o dôc ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng trong gia ®×nh kh¸c víi lªn líp, trªn gi¶ng ®−êng, cµng kh«ng gièng víi héi häp c¬ quan ®¬n vÞ, ®oµn thÓ x· héi. Kh«ng cÇn gi¸o ¸n, tµi liÖu thuyÕt tr×nh, gi¶ng ®¹o, cÇu kinh. §ã chÝnh lµ sù chuÈn bÞ néi dung trong t− duy suy nghÜ cña ng−êi lín tuæi truyÒn thô cho ng−êi trÎ tuæi. Néi dung ®ã lµ 31 nh÷ng kinh nghiÖm sèng, kinh nghiÖm s¶n xuÊt, phÐp øng xö gia ®×nh, phÐp x· giao qu¶ng giao víi ng−êi ngoµi. Ph−¬ng ph¸p cã thÓ sö dông lêi nãi, lêi kÓ, lèi vÝ von so s¸nh hoÆc b»ng cö chØ hµnh ®éng g−¬ng mÉu thuyÕt phôc truyÒn c¶m. Dung l−îng gi¸o dôc gia ®×nh ph¶i chËm vµ ch¾c, m−a dÇm thÊm l©u, lµm ®©u ®−îc ®Êy, kiÓm nghiÖm th−êng xuyªn, kÞp thêi uèn n¾n ®iÒu chØnh, bæ sung hoµn thiÖn. X©y dùng n«ng th«n míi ph¶i dµnh m«i tr−êng gia ®×nh cho sinh ho¹t v¨n hãa d©n gian lµ ®iÒu kiÖn tèt nhÊt. §ã lµ c¸ch truyÒn thô, truyÒn d¹y, truyÒn c¶m c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa, nh©n v¨n, nh©n ®¹o truyÒn thèng phï hîp víi thùc tiÔn cuéc sèng ®−¬ng ®¹i. Cã thÓ tham kh¶o m« h×nh x©y dùng gia ®×nh n«ng th«n míi, trong ®ã mçi thµnh viªn gia ®×nh kÓ ®−îc 10 truyÖn cæ tÝch, ch¬i ®−îc 10 trß d©n gian vµ sö dông ®−îc 10 ®å ch¬i d©n téc, chÕ biÕn ®−îc 10 mãn ¨n gia ®×nh, thuéc 10 ®iÖu h¸t ru d©n ca, ®äc thuéc 10 bµi ca dao, hß, vÌ, gi¶i ®−îc 10 c©u ®è, 10 c©u tôc ng÷, nhí vµ tham gia 10 lÔ tÕt giç ch¹p trong n¨m, biÕt ®−îc 10 lÔ héi, di tÝch danh th¾ng trong vïng. Xin t¹m gäi lµ c«ng thøc 10-10 bao gåm 100 ®iÒu cÇn biÕt ®Ó b¶o tån vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng cña gia ®×nh ViÖt Nam. Thùc hiÖn ®−îc ®iÒu nµy sÏ lµ c¸ch tèt nhÊt ®Ó x©y dùng gia ®×nh v¨n hãa míi trong qu¸ tr×nh x©y dùng n«ng th«n míi hiÖn nay. 32 X©y dùng gia ®×nh lµ vÊn ®Ò lín. Gia ®×nh h¹nh phóc lµ ao −íc cña tÊt th¶y mäi ng−êi. VËn hµnh tèt thiÕt chÕ gia ®×nh lµ c«ng viÖc hÖ träng cña d©n téc vµ thêi ®¹i. ViÖc gi¸o dôc truyÒn thèng trong gia ®×nh ph¶i g¾n liÒn víi phª ph¸n ®Êu tranh xãa bá lèi suy nghÜ ®Þnh kiÕn vµ hñ tôc l¹c hËu. TiÕp nhËn c¸c gi¸ trÞ hiÖn ®¹i tiªn tiÕn trong gia ®×nh ViÖt Nam ngµy nay ph¶i ®ång hµnh víi b¶o tån ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ gia ®×nh truyÒn thèng. §ã chÝnh lµ c¬ së v÷ng ch¾c ®Ó x©y dùng gia ®×nh h¹nh phóc v−ît qua nh÷ng th¸ch thøc lµm nÒn mãng cho an sinh x· héi, lµm ®éng lùc cho ph¸t triÓn bÒn v÷ng. C«ng t¸c gia ®×nh vµ qu¶n lý nhµ n−íc vÒ gia ®×nh ®¹t kÕt qu¶ mong ®îi ®ã chÝnh lµ hiÖn thùc hãa quan ®iÓm chØ ®¹o cña §¶ng ta: V¨n hãa võa lµ môc tiªu võa lµ ®éng lùc cña ph¸t triÓn; v¨n hãa lµ nÒn t¶ng tinh thÇn cña x· héi. §ã còng chÝnh lµ vÊn ®Ò ®Æt ra trong néi dung x©y dùng n«ng th«n míi hiÖn nay. 2. Bµi trõ tÖ n¹n, hñ tôc l¹c hËu g¾n víi x©y dùng gia ®×nh h¹nh phóc vµ x©y dùng n«ng th«n míi Trong ®êi sèng x· héi loµi ng−êi ®· h×nh thµnh nhiÒu phong tôc tËp qu¸n. §ã chÝnh lµ nguån céi v¨n hãa lµm nªn b¶n s¾c v¨n hãa, ®Ó l¹i kho tµng tri thøc v¨n hãa b¶n ®Þa phong phó, ®a d¹ng. Tuy nhiªn, tr¶i qua nhiÒu thêi ®¹i kh¸c 33 nhau, c¸c tiªu chÝ x· héi, c¸c chuÈn mùc d©n trÝ, d©n chñ, d©n quyÒn cã nhiÒu thay ®æi th× sù ®¸nh gi¸ vÒ phong tôc còng cã nhiÒu thay ®æi cho phï hîp. Trªn con ®−êng ®ã, mét sè yÕu tè phong tôc tËp qu¸n trë nªn l¹c hËu g©y c¶n trë, t¸c h¹i, trë thµnh yÕu tè hñ tôc. Cã thÓ nãi, nh÷ng tËp tôc g©y h¹i, bÊt lîi bÊt cËp cho con ng−êi, cho céng ®ång, cho téc ng−êi, cho ®Êt n−íc chÝnh lµ hñ tôc. Hñ tôc l¹c hËu ®ang lµ g¸nh nÆng t¸c ®éng xÊu ®Õn m«i tr−êng gia ®×nh lµm n¶y sinh nhiÒu vÊn ®Ò bøc xóc x©m h¹i ®Õn h¹nh phóc gia ®×nh. ViÖc xãa bá hñ tôc l¹c hËu ®èi víi gia ®×nh ®−¬ng nhiªn lµ cÇn thiÕt nh−ng kh«ng ph¶i cø nãi xãa, nãi bá, nãi chèng, nãi lo¹i lµ ®−îc, mµ ph¶i cã c¸ch øng xö mang tÝnh v¨n hãa, mang tÝnh phæ cËp, mang tÝnh ®ång bé, mang tÝnh bÒn bØ. NhËn diÖn hñ tôc kh«ng dÔ, kh«ng thÓ lÊy t− duy vèn sèng cña d©n téc nµy ®Ó quy chiÕu, suy diÔn, quy chôp lªn d©n téc kh¸c mµ cho ®ã lµ hñ tôc. Kh«ng chØ dïng ph¸p luËt cña Nhµ n−íc, mÖnh lÖnh cña chÝnh quyÒn, søc m¹nh cña c«ng cô ®Ó lo¹i bá hñ tôc ra khái ®êi sèng gia ®×nh, céng ®ång, x· héi mét c¸ch dÔ dµng, nãng véi. §èi víi gia ®×nh, hñ tôc lµ vÊn ®Ò nh¹y c¶m, viÖc t×m ra tiÕng nãi chung ®Ó ng¨n ngõa kh«ng ph¶i lµ ®¬n gi¶n. §èi víi hñ tôc, nhÊt lµ hñ tôc trong ®êi sèng vµ quan hÖ gia ®×nh, cÇn cã øng xö v¨n hãa. Tr−íc hÕt ph¶i ®iÒu tra, nghiªn cøu khoa häc ®Ó ph©n 34 lo¹i, chän läc, nhËn diÖn trªn c¬ së ph©n tÝch s©u s¾c vÒ x· héi nh©n v¨n. Tµi liÖu nghiªn cøu ®iÒu tra ph¶i ®−îc thÈm ®Þnh, ph¶i ®−îc qu¸n triÖt trong giíi trÎ, gia ®×nh trÎ, trong nh©n d©n, trong ®éi ngò c¸n bé ®oµn, c¸n bé qu¶n lý v¨n hãa, ph¶i ®−îc truyÒn th«ng tuyªn truyÒn trong thanh thiÕu niªn vµ gi¶i thÝch cô thÓ. Ph¶i x©y dùng nh÷ng nh©n tè míi nhÊt lµm vai trß nßng cèt cña tæ chøc ®oµn vµ phong trµo thanh niªn trong ®Êu tranh phßng ngõa xãa bá hñ tôc. Ng¨n chÆn t¸c h¹i, phßng ngõa nguy c¬ cña hñ tôc l¹c hËu nh−ng kh«ng ®−îc can thiÖp th« b¹o, xóc ph¹m v¨n hãa tÝn ng−ìng t©m linh cña ®ång bµo, cña gia ®×nh, dßng hä, dßng téc, cña céng ®ång d©n c−. Trong hÖ thèng nghi lÔ phong tôc gia ®×nh cã vßng ®êi con ng−êi, vßng ®êi c©y cèi, vËt nu«i, mïa vô lu©n håi hiÕn sinh chøa ®ùng nhiÒu yÕu tè tÝch cùc nh−ng còng cã nh÷ng khÝa c¹nh hñ tôc trong øng xö kh«ng phï hîp víi x· héi v¨n minh. Cã thÓ t¹m thêi liÖt kª c¸c h×nh thøc nh− sau: Gia ®×nh ph¶i ®Çu t− qu¸ tèn kÐm, l·ng phÝ cho thÕ giíi t©m linh: x©y l¨ng mé ®å sé tèn kÐm, lÔ bá m¶ lµm lín dµi ngµy, chia cña cho ng−êi chÕt b»ng c¸ch ®Ëp vì ch«n theo, hoÆc hãa vµng tèn kÐm cïng nh÷ng nghi thøc r−êm rµ kh¸c. §Çu t− tèn kÐm cho nh÷ng tÝn ng−ìng t©m linh kh«ng phï hîp, cÇu cóng tÕ lÔ v−ît ra ngoµi c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa. Tin vµo tÝn ng−ìng mï qu¸ng, lêi ®ån mµ 35 bá bª s¶n xuÊt, sao nh·ng x©y dùng ®êi sèng v¨n hãa, mÊt ®oµn kÕt trong céng ®ång. Ch÷a bÖnh ph¶n khoa häc, lµm mÊt vÖ sinh, « nhiÔm m«i tr−êng sinh th¸i, dïng ®å ®éc, l¸ ®éc ®Ó quyªn sinh. Nh÷ng sinh ho¹t lµm « nhiÔm m«i tr−êng, ph¸ vì c¶nh quan thiªn nhiªn m«i tr−êng sinh th¸i. Vi ph¹m quyÒn con ng−êi, vi ph¹m nh÷ng quy t¾c c«ng céng, ¶nh h−ëng ®Õn nÕp sèng v¨n hãa. Nghe theo tin ®ån mï qu¸ng, t©m lý ®¸m ®«ng thiÕu chän läc, tin theo kÎ xÊu lµm viÖc xÊu. §Ó kÎ ®Þch lîi dông hñ tôc ®Ó chèng ph¸, chia rÏ khèi ®¹i ®oµn kÕt, kÝch ®éng, b¹o lùc, b¹o hµnh gia ®×nh, gia tr−ëng th¸i qu¸, h¹ thÊp vai trß c¸c thµnh viªn gia ®×nh. Cã thÓ nãi, hñ tôc lµ mét c¨n bÖnh tinh thÇn cña x· héi. Phßng bÖnh lµ chÝnh, phßng bÖnh trªn c¬ së ®ång bé vµ cã tÇm chiÕn l−îc, cã ho¹ch ®Þnh nh÷ng b−íc ®i ®Ó bµi trõ tËn gèc rÔ c¸c hñ tôc g¾n víi phßng chèng tÖ n¹n, lÊy tuæi trÎ c¸c d©n téc lµm nßng cèt. Phßng chèng hñ tôc l¹c hËu ph¶i ®−îc ®Æt ngang tÇm víi phßng chèng tÖ n¹n x· héi, nÕu cã sù qu¸n triÖt vµ triÓn khai ®ång bé, coi ®©y lµ nhiÖm vô th−êng xuyªn cña cÊp ñy, chÝnh quyÒn vµ ®oµn thÓ, ®Æc biÖt lµ cña tæ chøc ®oµn vµ phong trµo thanh niªn c¸c d©n téc, ch¾c ch¾n sÏ cã nh÷ng kÕt qu¶ kh¶ quan cho nh÷ng n¨m tíi, gãp phÇn x©y dùng gia ®×nh v¨n hãa. 36 §èi víi phßng chèng vÊn ®Ò mª tÝn dÞ ®oan, cÇn ph¶i n©ng cao nhËn thøc vµ hiÓu biÕt vÒ v¨n hãa t©m linh vµ tÝn ng−ìng d©n téc. Chän läc, tiÕp thu nh÷ng gi¸ trÞ tÝch cùc, kh«ng mï qu¸ng tin theo nh÷ng ®iÒu cã h¹i tíi c¸ nh©n, gia ®×nh, céng ®ång vµ x· héi. T«n träng nh÷ng néi dung nh©n b¶n, nh©n v¨n, cã ®øc tin phï hîp víi viÖc b¶o tån vµ ph¸t huy di s¶n v¨n hãa vµ tri thøc d©n gian. X©y dùng ý thøc vµ niÒm tin vµo tiÕn bé vµ khoa häc - kü thuËt ®Ó phßng bÖnh ch÷a bÖnh, phßng chèng « nhiÔm m«i tr−êng, m«i sinh, ng¨n chÆn nh÷ng ý ®å xÊu lµm b¨ng ho¹i ®¹o ®øc vµ lèi sèng gia ®×nh, kiªn quyÕt kh«ng ®Ó bÞ lõa g¹t, lîi dông lµm suy yÕu gia ®×nh vµ x©m ph¹m lîi Ých céng ®ång, x· héi. Kh«ng ®Ó nh÷ng biÓu hiÖn ph¶n v¨n hãa, ph¶n khoa häc t¸c ®éng xÊu tíi thiÕt chÕ gia ®×nh vµ ¶nh h−ëng tíi phong trµo “Toµn d©n ®oµn kÕt x©y dùng ®êi sèng v¨n hãa ë khu d©n c−”. III. X©y dùng n«ng th«n míi g¾n víi gi÷ g×n vµ ph¸t huy b¶n s¾c trang phôc d©n téc 1. X©y dùng n«ng th«n míi g¾n víi gi÷ g×n vµ ph¸t huy b¶n s¾c trang phôc d©n téc B¾t ®Çu tõ môc ®Ých che ch¾n b¶o vÖ c¬ thÓ ng−êi tr−íc nh÷ng bÊt lîi cña thiªn nhiªn, thêi tiÕt vµ nh÷ng bÊt tiÖn trong sinh ho¹t, giao tiÕp 37 cña chÝnh con ng−êi, trang phôc xuÊt hiÖn vµ dÇn dÇn hoµn thiÖn, thÓ hiÖn tr×nh ®é v¨n minh cña con ng−êi, võa cã gi¸ trÞ vËt thÓ vµ phi vËt thÓ, trë thµnh di s¶n v¨n hãa. Trang phôc lµ mét trong nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa gióp ta dÔ dµng ph©n biÖt s¾c th¸i gi÷a c¸c vïng miÒn trong céng ®ång c¸c d©n téc ViÖt Nam. Theo tõng ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn vµ x· héi, mçi d©n téc h×nh thµnh vïng nguyªn liÖu, chÊt liÖu kh¸c nhau ®Ó cã nh÷ng quy tr×nh s¶n xuÊt kh¸c nhau t¹o ra sù kh¸c nhau trong trang phôc cña con ng−êi. Còng tõ sù kh¸c biÖt ®ã, mçi d©n téc cã h×nh thøc dÖt, nhuém, may, thªu, trang trÝ riªng, h×nh thµnh t©m lý sö dông, truyÒn thèng thÈm mü riªng víi trang phôc cña m×nh. Ngay trong mét céng ®ång d©n téc còng ®· h×nh thµnh nh÷ng quy −íc riªng vÒ mÆc phï hîp víi vÞ trÝ x· héi, løa tuæi, giíi tÝnh, víi hoµn c¶nh cô thÓ khi giao tiÕp, øng xö, trong ®ã cã yÕu tè t«n gi¸o, tÝn ng−ìng vµ nghÒ nghiÖp. Trang phôc trë thµnh yÕu tè næi tréi dÔ nhËn biÕt nhÊt cña v¨n hãa, b¶n s¾c d©n téc, ®Æc ®iÓm cña d©n c−, cña vïng miÒn c− tró. Trang phôc c− d©n ViÖt - M−êng phï hîp víi vïng ch©u thæ, duyªn h¶i, thung lòng nói. Trang phôc cña ®ång bµo thuéc hÖ ng«n ng÷ Tµy - Th¸i gÇn víi ®êi sèng ®ång bµo c− tró ë ®Çu s«ng, ngän suèi vµ triÒn s«ng T©y B¾c - §«ng B¾c. Nhãm c− d©n M«ng - Dao cã trang 38 phôc phï hîp víi ®êi sèng trªn c¸c s−ên non ®Ønh nói ë phÝa B¾c. Trang phôc cña ®ång bµo T¹ng - MiÕn rÊt thÝch øng víi cuéc sèng ë vïng cao, biªn giíi phÝa B¾c vµ T©y B¾c. §ång bµo hÖ ng«n ng÷ Nam §¶o - Nam ¸ - M«n - Khmer l¹i cã trang phôc mang s¾c th¸i Tr−êng S¬n - T©y Nguyªn - miÒn §«ng, miÒn T©y Nam Bé. Nh÷ng hoa v¨n trªn mÆt trèng ®ång, t−îng ®ång, ®å gèm thêi Hïng V−¬ng chØ cho ta thÊy nhiÒu ®iÒu vÒ v¨n hãa trang phôc thêi dùng n−íc. So s¸nh víi c¸c trang phôc cña mét sè d©n téc thiÓu sè hiÖn nay, ta dÔ dµng nhËn ra ë ®ã vÉn cßn l−u gi÷ nh÷ng dÊu Ên trang phôc cæ truyÒn tõ thêi ®¹i cña Vua Hïng. MÊy ngµn n¨m qua, c¸c trang phôc truyÒn thèng cña d©n téc ViÖt Nam vÉn gi÷ ®−îc cèt c¸ch vµ dÊu Ên xa x−a nh−ng còng ®· cã nh÷ng biÕn ®æi kh«ng ngõng. §ã lµ sù h×nh thµnh vµ ph¸t ®¹t nghÒ trång b«ng kÐo sîi, dÖt v¶i, nhuém v¶i, nu«i t»m, −¬m t¬, kÐo kÐn, dÖt lôa. B−íc ph¸t triÓn nghÒ nµy ®· ®−a nghÒ tÇm tang canh cöi bá xa hoµn toµn sù lÖ thuéc vµo thiªn nhiªn con ng−êi s¨n b¾t h¸i l−îm, sö dông vá c©y, l¸ c©y, l«ng chim, da thó lµm chÊt liÖu mÆc ®Ó che th©n. Tõ thÕ kû XX ®Õn nay, diÖn m¹o trang phôc c¸c d©n téc ViÖt Nam vÒ c¬ b¶n ®−îc kh¼ng ®Þnh, tõng b−íc hoµn chØnh h¬n vµo giai ®o¹n c¸ch t©n, biÕn ®æi. ViÖt Nam héi tô ®−îc c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa 39 trang phôc §«ng - T©y, tiÕp thu cã chän läc nh÷ng yÕu tè phï hîp lµm giµu ®Ñp vµ phong phó thªm v¨n hãa trang phôc cña ®Êt n−íc m×nh, d©n téc m×nh. Ngµnh thêi trang ra ®êi vµ liªn tiÕp cã c¸c cuéc tr×nh diÔn trang phôc d©n téc bæ Ých, hÊp dÉn, t«n vinh b¶n s¾c v¨n hãa mÆc ViÖt Nam. Trang phôc truyÒn thèng c¸c d©n téc ViÖt Nam thùc sù lµ di s¶n v¨n hãa cã gi¸ trÞ cÇn ph¶i ®−îc coi träng, b¶o tån. Trang phôc truyÒn thèng d©n téc rÊt phong phó vÒ mÉu m·, chñng lo¹i, h×nh khèi, mµu s¾c, ®−êng nÐt vµ rÊt hµm xóc vÒ biÓu t−îng, cã gi¸ trÞ nh©n v¨n, c¸c gi¸ trÞ vÒ phong tôc, ¨n ë, trang phôc, tËp qu¸n, kü thuËt canh t¸c, chÕ t¸c nguyªn liÖu dÖt, nhuém, kü thuËt c¾t may, thªu, trang trÝ hoa v¨n häa tiÕt, bè côc ®−êng nÐt, mµu s¾c, h×nh khèi trªn v¶i, trªn trang phôc lµ kÕt tinh tÝch tô cña nh÷ng tri thøc d©n gian b¶n ®Þa ®éc ®¸o. V¨n hãa trang phôc kh«ng nh÷ng h×nh thµnh nghÒ tÇm tang canh cöi mµ cßn h×nh thµnh nh÷ng phong tôc tèt ®Ñp trong c¸c céng ®ång vµ trong ®êi sèng cña gia ®×nh, dßng hä, dßng téc. Trang phôc d©n téc lµ c«ng tr×nh nghÖ thuËt tµi hoa vÒ mü thuËt, héi häa sö dông mµu s¾c. Chµm lµ mµu ®éc t«n cña nh÷ng ng−êi d©n téc c− tró ë vïng nói vµ cao nguyªn. N©u lµ mµu chñ ®¹o cña nh÷ng ng−êi sèng ë ®ång b»ng, duyªn h¶i. Cµng vÒ ph−¬ng Nam, mµu s¾c l¹i chuyÓn hãa 40 thµnh mµu ®en. Mµu s¸ng lµ mµu cña c− d©n cã nguån gèc ®Õn tõ Nam §¶o - Nam Á - M«n - Khmer. NghÖ thuËt trang trÝ b»ng ®−êng nÐt vµ mµu s¾c cña trang phôc d©n téc ®¹t ®Õn ®é chuÈn mùc kh¸ cao. Bè côc vµ nh÷ng ®−êng nÐt hoa v¨n ®ã ®· trë thµnh nh÷ng th«ng ®iÖp vÒ thÕ giíi quan, nh©n sinh quan, vò trô quan vÒ ãc thÈm mü, sù s¸ng t¹o vµ tµi hoa cña con ng−êi ®· s¶n sinh ra trang phôc cña d©n téc. §ã chÝnh lµ nh÷ng di s¶n v¨n hãa quý gi¸ mµ ngµy nay vµ c¸c thÕ hÖ mai sau kh«ng ®−îc phÐp mai mét, l·ng quªn vµ thÊt truyÒn trong thêi më cöa héi nhËp vµ hiÖn ®¹i hãa. Ngµy nay, con ng−êi cã quyÒn mÆc theo së thÝch vµ mÉu mèt ®ang thÞnh hµnh, nh−ng së thÝch vµ mÉu mèt ®ã kh«ng thÓ t¸ch rêi nh÷ng chuÈn mùc cña thêi ®¹i vµ nh÷ng tinh hoa cña truyÒn thèng. Trang phôc b¾t nguån tõ truyÒn thèng, ®ång thêi l¹i lµ mét s¶n phÈm cña thêi ®¹i, thÓ hiÖn sù kÕt hîp nhuÇn nhuyÔn gi÷a yÕu tè d©n téc vµ c¸ch t©n, nhu cÇu thùc tiÔn vµ tr×nh ®é thÈm mü. ViÖc b¶o tån gi¸ trÞ v¨n hãa trang phôc lµ quan träng, cÇn thiÕt nh−ng kh«ng cã nghÜa lµ duy tr× m·i c¸i cò, lçi thêi kh«ng phï hîp, kh«ng chÞu tiÕp thu cã chän läc c¸i míi, c¸i tèt, c¸i hîp lý, c¸i ®ang ®−îc phæ biÕn ®i vµo cuéc sèng, ®−îc ®ång bµo chÊp nhËn. Mong r»ng v¨n hãa trang 41 phôc c¸c d©n téc sÏ tiÕp tôc ®−îc b¶o tån vµ ph¸t huy cïng víi sù ph¸t triÓn ®Ó võa gi÷ ®−îc b¶n s¾c võa phï hîp víi xu thÕ tiÕn bé cña x· héi. 2. B¶o tån, ph¸t huy trang phôc truyÒn thèng d©n téc g¾n víi ph¸t triÓn nghÒ thñ c«ng trong x©y dùng n«ng th«n míi Theo tõng ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn vµ x· héi nhÊt ®Þnh, mçi téc ng−êi ®· h×nh thµnh nh÷ng vïng nguyªn liÖu, chÊt liÖu kh¸c nhau ®Ó cã nh÷ng quy tr×nh s¶n xuÊt kh¸c nhau t¹o ra trang phôc phôc vô con ng−êi. Tõ sù kh¸c biÖt ®ã, mçi d©n téc cã h×nh thøc dÖt, nhuém, may, thªu, trang trÝ riªng, h×nh thµnh t©m lý sö dông, truyÒn thèng thÈm mü riªng ®èi víi trang phôc. Vµ ngay trong mét céng ®ång d©n téc còng ®· h×nh thµnh nh÷ng quy c¸ch riªng vÒ mÆc phï hîp víi vÞ trÝ x· héi, víi løa tuæi, víi giíi tÝnh, víi hoµn c¶nh cô thÓ khi giao tiÕp, øng xö, trong ®ã cã yÕu tè t«n gi¸o, tÝn ng−ìng, ho¹t ®éng v¨n hãa nghÖ thuËt. ChÝnh v× sù phong phó, ®a d¹ng, giµu s¾c th¸i biÓu c¶m cña trang phôc d©n téc, cho nªn vÊn ®Ò trang phôc ®ang lµ yÕu tè næi tréi - dÔ nhËn biÕt nhÊt cña v¨n hãa d©n téc, cña b¶n s¾c d©n téc. V¨n hãa d©n téc chÞu nhiÒu biÕn ®æi trong kh«ng gian v¨n hãa nh−ng ®ång thêi còng tr¶i qua kh«ng Ýt ®æi thay trong suèt chiÒu dµi cña lÞch sö. Nh÷ng trang trÝ hoa v¨n trªn mÆt trèng ®ång, 42 t−îng ®ång, ®å gèm thêi Hïng V−¬ng ®· chØ cho ta thÊy nhiÒu ®iÒu v¨n hãa cña trang phôc thêi dùng n−íc. So s¸nh víi trang phôc c¸c d©n téc thiÓu sè ViÖt Nam ngµy nay, chóng ta dÔ dµng nhËn thÊy vÉn cßn l−u gi÷ ë ®ã nh÷ng nÐt dÊu Ên cña trang phôc cæ truyÒn thêi ®¹i c¸c Vua Hïng dùng n−íc. Suèt gÇn 20 thÕ kû, qua nhiÒu triÒu ®¹i phong kiÕn, trang phôc c¸c d©n téc ViÖt Nam tuy vÉn gi÷ ®−îc cèt c¸ch ban ®Çu cña thêi dùng n−íc song ®· cã nh÷ng biÕn ®æi kh«ng ngõng. BiÕn ®æi ®ã tr−íc hÕt lµ do sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nghÒ sîi, dÖt, nhuém thñ c«ng truyÒn thèng, kÕt qu¶ cña nÒn s¶n xuÊt tù cÊp tù tóc trång d©u nu«i t»m, −¬m t¬, kÐo kÐn, dÖt lôa; trång b«ng, kÐo sîi, dÖt v¶i. B−íc ph¸t triÓn nµy ®−a nghÒ tÇm tang canh cöi bá xa giai ®o¹n phô thuéc hoµn toµn vµo thiªn nhiªn, s¨n b¾t h¸i l−îm sö dông vá c©y, da, l«ng chim, thó. Thêi kú nµy, v¨n hãa d©n téc ®· b¾t ®Çu cã nh÷ng giao l−u vµ ¶nh h−ëng cña mèi quan hÖ trong céng ®ång c¸c d©n téc ViÖt Nam, vµ giao l−u, ¶nh h−ëng víi c¸c quèc gia l¸ng giÒng. ChÝnh sù giao l−u vµ héi nhËp v¨n hãa trang phôc ë møc s¬ khai nµy ®· h×nh thµnh ®Ëm nÐt dÊu Ên trang phôc d©n téc trong c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn ViÖt Nam. Tuy nhiªn, v¨n hãa trang phôc c¸c d©n téc thiÓu sè, ngoµi yÕu tè bæ sung phong phó thªm qua c¸c cuéc thiªn di t×m ®Õn cña mét sè téc ng−êi 43 th× Ýt chÞu t¸c ®éng cña v¨n hãa trang phôc c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn. Trang phôc truyÒn thèng cña c¸c d©n téc ViÖt Nam thËt sù lµ mét di s¶n v¨n hãa quý gi¸ cÇn ph¶i ®−îc b¶o tån. Gi¸ trÞ v¨n hãa trang phôc rÊt phong phó vÒ mÉu m·, chñng lo¹i, h×nh khèi, mµu s¾c, ®−êng nÐt vµ rÊt giµu vÒ sù biÓu t−îng, biÓu ®¹t c¸c gi¸ trÞ nh©n v¨n. Cã thÓ nãi gän l¹i ®ã lµ c¸c gi¸ trÞ vÒ phong tôc, tËp qu¸n, kü thuËt canh t¸c, chÕ t¸c nguyªn liÖu, dÖt, nhuém, kü thuËt kiÓu c¸ch c¾t may, kü thuËt trang trÝ hoa v¨n, bè côc ®−êng nÐt, mµu s¾c trªn v¶i, trªn trang phôc. V¨n hãa trang phôc ®· h×nh thµnh nghÒ tÇm tang canh cöi, kÐo theo nh÷ng tËp tôc rÊt tèt ®Ñp trong céng ®ång lµng, b¶n, bu«n vµ trong ®êi sèng cña mçi gia ®×nh. Tôc ng÷ Th¸i cã c©u: “Con g¸i l−êi trång b«ng thµnh cäp, ®µn «ng biÕng lµm viÖc thµnh h−¬u”... V¨n hãa trang phôc ®· thÊm s©u vµo t©m hån con ng−êi, trë thµnh nh÷ng ®iÒu gi¸o lý r¨n d¹y, truyÒn thô kinh nghiÖm sèng: c¸i r¨ng c¸i tãc lµ gãc con ng−êi; h¬n nhau tÊm ¸o manh quÇn, ®Õn khi m×nh trÇn ai còng nh− ai. NghÖ thuËt trang trÝ bè côc, ®−êng nÐt cña trang phôc d©n téc, nhÊt lµ c¸c d©n téc thiÓu sè ®· ®¹t ®Õn mét chuÈn mùc kh¸ cao. Bèn lo¹i hoa v¨n: hoa v¨n h×nh häc, hoa v¨n h×nh ng−êi, hoa v¨n ®éng vËt, hoa v¨n thùc vËt ®−îc béc lé hµi hßa, ®éc ®¸o, Ên t−îng t¹o thµnh nh÷ng bøc th«ng ®iÖp 44 vÒ nh©n sinh quan, thÕ giíi quan vÒ ãc thÈm mü giµu s¸ng t¹o cña téc ng−êi ®· s¸ng t¹o ra nã. Kü thuËt trang trÝ hoa v¨n trªn v¶i, trªn trang phôc lµ mét qu¸ tr×nh ®óc kÕt rÊt kú c«ng. §ã lµ c«ng nghÖ dÖt hoa v¨n trªn v¶i th«ng qua bè côc c¸c sîi chØ mµu kh¸c nhau; c«ng nghÖ thªu hoa v¨n trªn v¶i b»ng chØ thªu nhiÒu mµu s¾c phèi hîp; c«ng nghÖ vÏ nhuém hoa v¨n trªn v¶i do sö dông s¸p ong; kü thuËt ch¾p c¸c m¶nh v¶i ®a s¾c t¹o ra hoa v¨n trªn v¶i; c«ng nghÖ g¾n ®ång tiÒn, m¶nh kim lo¹i, c¸c h¹t b»ng chÊt liÖu kh¸c nhau ®Ó t¹o hoa v¨n cho trang phôc. Kü thuËt trang trÝ, m« tÝp hoa v¨n, bè côc h×nh häa, phong c¸ch nghÖ thuËt cña trang phôc c¸c d©n téc lµ mét di s¶n v¨n hãa v« gi¸ mµ ngµy nay vµ c¸c thÕ hÖ mai sau kh«ng ®−îc phÐp ®Ó mai mét, thÊt truyÒn vµ quªn l·ng. B¶o tån vµ ph¸t huy trang phôc truyÒn thèng c¸c d©n téc thiÓu sè ViÖt Nam lµ viÖc lµm cÇn thiÕt ®Ó gãp phÇn gi÷ g×n b¶n s¾c d©n téc, phong tôc tËp qu¸n, tÝn ng−ìng tèt ®Ñp mµ «ng cha ta ®· vun ®¾p ®Ó l¹i cho thÕ hÖ h«m nay vµ mai sau. ViÖc tuyªn truyÒn vËn ®éng gi¸o dôc thuyÕt phôc vµ qu¶ng b¸ lµ rÊt cÇn thiÕt ®Ó n©ng cao nhËn thøc ý thøc tr¸ch nhiÖm cña céng ®ång lµ quan träng nh−ng viÖc kh«i phôc vµ ph¸t triÓn nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng ®Ó s¶n xuÊt ra hµng hãa trang phôc d©n téc lµ rÊt cÇn thiÕt mang tÝnh cÊp b¸ch hiÖn nay. 45 Duy tr× nghÒ n«ng tang trång b«ng kÐo sîi dÖt v¶i, nu«i t»m −¬m t¬ dÖt lôa, nhuém v¶i, c¾t may lµ nh÷ng c«ng ®o¹n s¶n xuÊt mang tÝnh thñ c«ng truyÒn thèng cÇn ®−îc kh«i phôc, duy tr×, ph¸t huy, ph¸t triÓn ë nhiÒu vïng cã ®iÒu kiÖn thùc hiÖn. S¶n phÈm thñ c«ng truyÒn thèng chÊt liÖu v¶i hoa v¨n thæ cÈm rÊt ®−îc −a chuéng trªn thÞ tr−êng vµ thu hót thÞ hiÕu tiªu dïng hiÖn nay. Kü nghÖ nhuém v¶i vµ thªu ren truyÒn thèng còng ®· t¹o ra nhiÒu d¹ng s¶n phÈm ®−îc −a chuéng. Ngµy nay chÊt liÖu v¶i truyÒn thèng sîi b«ng, sîi t¬ t»m tá ra næi tréi vµ hÊp dÉn h¬n h¼n v¶i sîi c«ng nghiÖp c«ng nghÖ cao. Trªn thùc tÕ, trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn nay ®· xuÊt hiÖn vµ tån t¹i nhiÒu nghÒ, lµng nghÒ, s¶n phÈm nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng vÒ trang phôc d©n téc. Cã s¶n phÈm l−u th«ng trªn thÞ tr−êng trang phôc d©n téc lµ sù hç trî ®¾c lùc ®Ó trang phôc truyÒn thèng gi¶m ®i sù thiÕu v¾ng, mai mét trong cuéc sèng. ChÝnh v× thÕ, ph¸t triÓn nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng ®Ó tham gia s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm mÆc dµnh cho ®ång bµo c¸c d©n téc lµ thùc sù cÇn thiÕt. Xin nªu ra mét sè ®iÓn h×nh vÒ nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng tham gia vµo thÞ tr−êng trang phôc d©n téc cã hiÖu qu¶: Vïng T©y B¾c cã nh÷ng th−¬ng hiÖu dÖt thæ cÈm Th¸i b¶n MÒn §iÖn Biªn, nghÒ thæ cÈm ch¨n, 46 ga, gèi, ®Öm ë thµnh phè S¬n La, nghÒ xe lanh dÖt v¶i vïng ®ång bµo M«ng, nghÒ dÖt may trang phôc d©n téc Th¸i Mai Ch©u vµ nghÒ dÖt may trang phôc d©n téc M−êng Hßa B×nh, nghÒ thªu cña phô n÷ Dao T¶ Ph×n, Sa Pa, Lµo Cai, nghÒ dÖt v¶i lanh thæ cÈm Lµng T¸u, Hµ Giang… ë miÒn Trung, T©y Nguyªn vµ Nam Bé cã nghÒ dÖt thæ cÈm £ §ª ë Bu«n Ma Thuét, lµng nghÒ dÖt thæ cÈm Glar ë Gia Lai, thæ cÈm Ba Na, Xª §¨ng ë Kon Tum, nghÒ dÖt thæ cÈm Ch¨m ë Mü NghiÖp, Ch©u Giang, An Giang, thæ cÈm Ch¨m ë Ninh ThuËn, B×nh ThuËn. Tõ nh÷ng vÊn ®Ò nªu trªn, ®· ®Õn lóc cÇn quy ho¹ch vµ tæ chøc s¶n xuÊt vïng nguyªn liÖu cho c¸c lµng nghÒ truyÒn thèng dÖt, nhuém, thªu thñ c«ng ë vïng d©n téc thiÓu sè. Còng cÇn ra ®êi nh÷ng doanh nghiÖp cã quy m« võa vµ nhá ®Ó cung cÊp v¶i sîi, thuèc nhuém, chØ thªu, c«ng cô hç trî cho nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng ë khu vùc gia ®×nh vµ c¸c lµng nghÒ. CÇn cã sù t«n vinh tháa ®¸ng nh÷ng nghÖ nh©n, thî giái trong viÖc b¶o tån, ph¸t huy trang phôc d©n téc th«ng qua s¶n xuÊt hµng hãa vµ tiªu thô trªn thÞ tr−êng. Cã nh− vËy, viÖc b¶o tån v¨n hãa trong trang phôc truyÒn thèng c¸c d©n téc thiÓu sè míi cã c¬ së v÷ng ch¾c ®Ó thùc hiÖn. 47 IV. B¶o tån kh«ng gian sèng trong x©y dùng n«ng th«n míi 1. Lµng ViÖt, céi nguån vµ b¶n s¾c Ngay tõ thêi hËu kú ®å ®¸ c¸ch ®©y hµng v¹n n¨m, v¨n hãa Hßa B×nh - B¾c S¬n ®· quÇn tô sù c− tró cña ng−êi x−a theo nh÷ng vïng cã c¸c nhãm m¸i ®¸, hang ®éng. Ph¶i ch¨ng ngän löa vßm hang ®· cè kÕt nh÷ng bÇy ng−êi g¾n bã nhiÒu bÇy ng−êi cËn huyÕt vµ t−¬ng ®ång ®Ó ch¸y lªn kh¸t väng më ®Êt dùng lµng ë thêi ®¹i ®å ®ång. C«ng cuéc më ®Êt lËp lµng g¾n bã víi c«ng cuéc më câi dùng n−íc. V¨n minh n−¬ng rÉy ®· s¶n sinh ra v¨n hãa lóa n−íc. Ta cã c¶m nhËn v¨n hãa nguån céi theo mét sîi d©y xuyªn suèt tõ B¾c vµo Nam víi c¸c nÒn v¨n hãa §«ng S¬n - Sa Huúnh - Lung Leng - ãc eo nh−ng l¹i cã sù hßa nhËp gi÷a biÓn vµ nói, gi÷a ch©u thæ vµ thung lòng. Lµng ViÖt cã nhiÒu tªn gäi kh¸c nhau vÒ vá ©m thanh nh−ng l¹i t−¬ng ®ång, ®ång nhÊt vÒ b¶n chÊt c− tró quÇn c− quÇn tô vµ héi tô v¨n hãa tÝn ng−ìng t©m linh. MiÒn nói phÝa B¾c gäi lµng lµ m−êng, b¶n. Tr−êng S¬n T©y Nguyªn gäi lµng lµ bu«n, bon, sãc, pl©y… Nam Bé gäi lµng lµ phum, sãc, khãm, Êp… Sù kh¸c biÖt vÒ c¸ch gäi tªn nh−ng tÊt c¶ ®Òu gãi gän mèi giao hßa céng ®ång, dßng hä, ®ång téc, ®ång h−¬ng. Lµng ViÖt bao giê 48 còng hµm chøa sù thiªng liªng vÒ nguån céi vµ nu«i d−ìng b¶n s¾c v¨n hãa. T×m trong kho tµng truyÒn thuyÕt vµ cæ tÝch c¸c d©n téc ViÖt Nam, cµng thÊy râ kh¸t väng cña cha «ng vÒ lµng n−íc. ChuyÖn S¬n Tinh - Thñy Tinh kÓ vÒ kh¸t väng b¶o vÖ ng«i lµng vïng nói chèng thiªn tai giÆc gi·. ChuyÖn Th¸nh Giãng kÓ vÒ cËu bÐ n»m n«i ¨n c¬m nong, cµ v¹i quª mïa d©n d·, lµng x· mµ khi ®Êt n−íc cã biÕn l¹i trë thµnh anh hïng chèng giÆc ngo¹i x©m, b¶o vÖ ®Êt n−íc. ChuyÖn Mai An Tiªm víi ®¶o d−a hÊu nãi vÒ kh¸t väng më nh÷ng lµng tr¸i ngät n¬i biÓn ®¶o xa. ChuyÖn TÊm C¸m, Th¹nh Sanh ®Òu kÓ vÒ nh÷ng ng«i lµng miÒn ch©u thæ ë c¶ ba miÒn B¾c, Trung, Nam ®Ó nãi vÒ lßng ng−êi trong mèi giao hßa gia ®×nh, céng ®ång, lµng n−íc. Sù tÝch qu¶ bÇu mÑ ph−¬ng B¾c, m¸i nhµ chung T©y Nguyªn ®Òu hµm chøa nh÷ng mong −íc vÒ ng«i lµng cña c¸c céng ®ång d©n téc h×nh thµnh qua sù sinh s«i, n¶y në nh− quy luËt cña trêi ®Êt. V¨n hãa lµng chÝnh lµ b¶n s¾c thuÇn ViÖt ®−îc kÕt tinh tõ thuë hång hoang, ®−îc nu«i d−ìng, g×n gi÷ trong mu«n vµn th¨ng trÇm biÕn cè cña lÞch sö, ®−îc tÝch tô, rÌn dòa trong lao ®éng vµ s¸ng t¹o kú diÖu cña bao thÕ hÖ mµ nªn. PhÈm c¸ch t©m hån, tµi n¨ng, trÝ tuÖ vµ b¶n lÜnh con ng−êi ViÖt Nam ®Òu sinh ra tõ lµng, lín lªn tõ lµng, chÞu nhiÒu sù chi phèi vµ t¸c ®éng s©u s¾c tõ 49 lµng quª, tõ céng ®ång x· héi, tõ m«i tr−êng n¬i m×nh sinh ra vµ n¬i m×nh c− tró. Ngµy nay, diÖn m¹o n«ng th«n míi ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së nh÷ng lµng ViÖt thÊm ®Ém b¶n s¾c truyÒn thèng. §ã lµ nh÷ng gi¸ trÞ mang tÝnh nh©n v¨n s©u s¾c tõ céi nguån ®−îc thæi vµo luång giã míi cña sù tiÕn bé mang tÇm thêi ®¹i. 2. Kh«ng gian sèng truyÒn thèng cña mét sè d©n téc ë ViÖt Nam - Kh«ng gian sèng cña ng−êi Hµ Nh×: Ng−êi Hµ Nh× thuéc hÖ ng«n ng÷ T¹ng - MiÕn c− tró r¶i r¸c ë vïng nói cao däc biªn giíi ViÖt - Trung, ViÖt - Lµo thuéc ®Þa bµn hai tØnh Lµo Cai, Lai Ch©u, lµ c− d©n b¶n ®Þa cã bÒ dµy c− tró hµng tr¨m n¨m ë n¬i ®©y vµ sím cã ý thøc g¾n bã víi céng ®ång c¸c d©n téc ViÖt Nam. Ruéng bËc thang vµ canh t¸c n−¬ng rÉy lµ m« h×nh s¶n xuÊt chÝnh cña ng−êi Hµ Nh×. §ång bµo sím biÕt x©y dùng c¸c c«ng tr×nh thñy lîi d©n gian nh− phai, ®Ëp, m−¬ng m¸ng ®Ó t−íi tiªu phôc vô s¶n xuÊt vµ ®êi sèng d©n sinh trong ®iÒu kiÖn ®Þa h×nh hiÓm trë vµ thiªn tai kh¾c nghiÖt. Ng−êi Hµ Nh× chó träng ch¨n nu«i gia sóc, gia cÇm. ViÖc nu«i tr©u, gµ, lîn lµ rÊt phæ biÕn ë mçi gia ®×nh. NghÒ thñ c«ng ®an l¸t, dÖt v¶i, nhuém chµm còng rÊt ph¸t triÓn ë c¸c lµng b¶n. Ng−êi Hµ Nh× chän ®Êt tèt trång b«ng, phô n÷ dÖt v¶i 50 trªn khung cöi nhá, kü thuËt dÖt kh¸ cao l¹i ®−îc nhuém chµm nhiÒu lÇn nªn rÊt bÒn ®Ñp. M« h×nh s¶n xuÊt ®· quyÕt ®Þnh ®Õn h×nh thøc c− tró vµ t¹o lËp kh«ng gian sèng cña ng−êi Hµ Nh×. Mét bé phËn ng−êi Hµ Nh× tõ x−a chuyªn lµm n−¬ng du canh nªn sèng cuéc ®êi du c−, th−êng kh«ng ë thµnh nh÷ng b¶n lµng cè ®Þnh mµ c− tró ph©n t¸n theo n−¬ng rÉy vµ di chuyÓn theo n−¬ng rÉy. §ång bµo c− tró theo chßm b¶n ®«i ba nhµ hoÆc bèn, n¨m nhµ lµ nhiÒu. Bé phËn ng−êi Hµ Nh× lµm ruéng bËc thang vµ lµm n−¬ng rÉy ®Þnh canh th× sèng ®Þnh c−. NhiÒu b¶n ®· tån t¹i hµng tr¨m n¨m víi sè hé ®«ng ®óc qu©y quÇn kho¶ng 30-70 nãc nhµ. Dï ®Þnh c− hay du c−, ®ång bµo vÉn b¸m trô trªn s−ên nói cao thuËn tiÖn víi ph−¬ng thøc canh t¸c vµ cè kÕt céng ®ång lµng b¶n cña hä. S¨n b¾t, h¸i l−îm kh«ng cßn lµ nguån sèng chÝnh, nh−ng vÉn ®Ó l¹i dÊu Ên quen thuéc trong ®êi sèng ®ång bµo, thÓ hiÖn sù g¾n bã mËt thiÕt víi nói rõng, s«ng suèi vµ mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a thiªn nhiªn víi con ng−êi Hµ Nh× n¬i biªn c−¬ng Tæ quèc. Kh«ng gian sèng Hµ Nh× cã ®Æc ®iÓm riªng biÖt lµ kh«ng ph¶i ë nhµ sµn nh− c¸c d©n téc anh em trong vïng mµ ë trong c¸c ng«i nhµ ®Êt tr×nh t−êng, cã bé khung ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së c¸c v× kÌo, phæ biÕn lµ c¸c ng«i nhµ theo kiÓu v× kÌo 51 ba cét, mét cét c¸i cßn gäi lµ cét nãc vµ hai cét con cßn gäi lµ cét quÊn. NÕu nhµ cã thªm hµng hiªn n÷a th× cã hµng cét thø t− n÷a lµ cét hiªn. Cét ®−îc liªn kÕt víi kÌo thµnh v× kÌo mµ kh«ng cã xµ nèi víi cét bªn trong. M« h×nh nhµ tr×nh t−êng Hµ Nh× phæ biÕn hiÖn nay vÉn kiÓu nhµ v× kÌo ba cét vµ mét cét hiªn ngoµi t−êng. Nhµ hai gian hai ch¸i. Trong nhµ bµ con chia thµnh hai phÇn theo chiÒu däc nhµ ®Ó bè trÝ kh«ng gian ë cho phï hîp tËp qu¸n. PhÇn bªn ngoµi, ch¸i nhµ bªn ph¶i ®Æt cèi gi· g¹o, ch¸i nhµ bªn tr¸i lµ n¬i ®Æt gi−êng n»m dµnh cho kh¸ch ngñ. T¹i ®©y cã ®Æt mét bÕp phô cña ng«i nhµ, bÕp tiÕp kh¸ch. PhÇn bªn trong chia c¸c phßng nhá, bªn ph¶i lµ phßng con d©u, tiÕp lµ phßng bè mÑ chÝnh chñ, ë ®ã cã bµn thê tæ tiªn. §Ó t¹o dùng kh«ng gian sèng nhµ ë cho m×nh, ®ång bµo rÊt cÈn träng trong x©y cÊt. §Çu tiªn dïng ®¸ xÕp l¸t ph¼ng ë bªn d−íi vµ hai bªn råi ®æ ®Êt nÒn lªn trªn råi ®Çm, nÖm, nÐn chÆt thµnh nÒn nhµ. §ång bµo dïng ®Êt sÐt tr×nh t−êng cã ®é mÞn, ®é ch¾c rÊt cao, dµy 0,4-0,5 mÐt, cao 3-4 mÐt. Tr×nh xong phÇn t−êng ®Ó kh« r¸o, ch¾c råi míi dùng m¸i, lµm g¸c, lµm cöa, ng¨n buång. M¸i nhµ th−êng cã ®é dèc cao, ¸p lªn khung t−êng. Nhµ ng−êi Hµ Nh× th−êng cã h×nh ch÷ nhËt, còng cã nhµ vu«ng nh−ng Ýt. Nhµ træ cöa ®i ë chÝnh diÖn gian gi÷a. Qua cöa vµo lµ mét phÇn hiªn nhµ kÝn ®¸o réng 1 mÐt 52 vµ tíi bøc t−êng nhµ dµy ng¨n c¸ch víi lßng nhµ. Tr«ng xa, c¨n nhµ Hµ Nh× nh− mét c¸i l« cèt ch¾c ch¾n. §ã chÝnh lµ m« h×nh nhµ phßng thñ truyÒn thèng ®Ó bµ con ®èi phã víi thiªn tai, giÆc gi·, thó d÷ vµ mäi mèi nguy h¹i kh¸c. Trong ng«i nhµ ®ã, mçi gia ®×nh cã bµn thê riªng, c¸c anh em trai cïng bè trÝ cã chung mét bµn thê bè mÑ. Kh«ng cã h×nh thøc nhµ thê hä, kh«ng thê cóng chung cho c¶ dßng hä. Ng−êi con trai c¶ th−êng ®−îc tr«ng nom viÖc thê cóng. NÕu mÊt ®i, con trai thõa kÕ tiÕp nèi. Kh«ng cã ng−êi thõa kÕ th× em trai thø, trai ót thay thÕ. C¸c em trai, vî con cña hä khi qua ®êi ph¶i ®−a thi hµi tíi cóng ë nhµ anh c¶ - n¬i ®Æt bµn thê bè mÑ, råi míi ®−îc phÐp ch«n cÊt. §iÒu nµy chøng tá gia ®×nh Hµ Nh× mang tÝnh chÊt phô quyÒn ®Ëm nÐt. Bè vµ ng−êi anh c¶ quyÕt ®Þnh mäi viÖc trong nhµ. Khi cha mÑ qua ®êi, phô n÷ trong nhµ kh«ng cã quyÒn thõa kÕ tµi s¶n. Cña c¶i, ruéng n−¬ng chia ®Òu cho c¸c con trai, anh c¶ ë l¹i c¨n nhµ bè mÑ, gi÷ ch¶o, gi÷ l−íi cña bè, ®ã lµ hai vËt dông quý gi¸, träng dông cña ng−êi Hµ Nh×. Trong kh«ng gian sèng ®ã, vÊn ®Ò h«n nh©n l¹i Ýt bÞ rµng buéc. Nam n÷ ®−îc tù do yªu ®−¬ng, t×m hiÓu, kÕt ®«i chång vî. Cã hai h×nh thøc c−íi: do bè mÑ ®i hái vµ c−íi kh«ng qua ¨n hái, nh−ng ®¸m c−íi nhÊt thiÕt ph¶i tæ chøc hai lÇn. LÇn mét 53 c−íi diÖn hÑp, lÇn hai c−íi më réng víi nhiÒu nghi thøc tÝn ng−ìng vµ thu hót céng ®ång tíi dù c−íi. Ngµy nay, dÉu cã nhiÒu thay ®æi song tËp qu¸n vµ kh«ng gian sèng Hµ Nh× vÉn cßn ®ã nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng tèt ®Ñp cÇn ®−îc b¶o tån, ph¸t huy. - Nhµ sµn d¸ng rïa thiªng miÒn thung lòng: §ång bµo M−êng c− tró ë c¸c thung lòng vïng ®åi nói thÊp, ven s«ng suèi n¬i cã dåi dµo nguån n−íc. Theo truyÒn thuyÕt cæ x−a, tõ thêi khai thiªn lËp ®Þa, ®Î ®Êt - ®Î n−íc, ®ång bµo c− tró trong c¸c vßm hang m¸i ®¸ tiÖn cho tËp qu¸n s¨n b¾t, h¸i l−îm. Khi biÕt trång trät vµ ch¨n nu«i, tiÕp cËn víi nÒn s¶n xuÊt lóa n−íc th× hang ®¸ kh«ng cßn phï hîp víi cuéc sèng canh t¸c míi. Bµ con khao kh¸t, mµy mß t×m c¸ch t¹o dùng ng«i nhµ cña riªng m×nh nh−ng kh«ng tµi nµo lµm ®−îc. May nhê cøu vít con rïa tho¸t khái mãng vuèt loµi thó d÷ ¨n thÞt, nªn ng−êi M−êng ®−îc rïa thÇn bµy cho c¸ch lµm nhµ m« pháng theo d¸ng rïa. Nghe theo lêi rïa thÇn, bµ con lµm bèn c¸i cét c¸i gièng hÖt bèn ch©n rïa, m¸i nhµ gièng hÖt mai rïa, sµn nhµ gièng hÖt bông rïa, cÇu thang chñ gièng hÖt ®u«i rïa, cÇu thang kh¸ch gièng hÖt ®Çu rïa. Ng−êi M−êng tõ ®ã cã nhµ sµn to ®Ñp tiÖn dông, võa cã m¸i che m¸t gièng vßm hang, võa cã sù hanh th«ng tho¸ng ®·ng cña sµn nhµ cao r¸o. 54 Cöa sæ, cÇu thang tiÖn dông dÔ dµng giao hßa víi thiªn nhiªn hµo phãng, l¹i ng¨n ®−îc thó d÷, thó ®éc h¹i ng−êi. Gia sóc, gia cÇm nu«i trong nhµ cã thªm ®iÒu kiÖn sinh s«i n¶y në ®«ng ®µn dµi lò. Tr¶i tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c, tÝn ng−ìng vµ nh÷ng nÐt sinh ho¹t v¨n hãa d©n gian dÇn dÇn ®−îc h×nh thµnh ngµy cµng lé râ nÐt ®Ñp ®Æc s¾c cña ng«i nhµ sµn M−êng. Ng«i nhµ truyÒn thèng cña ng−êi M−êng x−a ®−îc dùng víi bèn cét trô chÝnh (cét c¸i) tïy theo sù më réng cã thÓ cã c¸c hµng cét phô (cét qu©n) ch¹y xung quanh. HÖ thèng kÌo xµ víi cét kh«ng hÒ cã méng mÑo ®Ó l¾p ghÐp mµ g¸c lªn nhau råi tra chèt ®ì ®Ó cè ®Þnh. C«ng cô lµm nhµ tuyÖt ®èi kh«ng dïng c−a, ®ôc, kh«ng ®ãng ®inh mµ chØ sö dông r×u, dao vµ ®ãng chèt b»ng tre, gç. Ng«i nhµ M−êng cã bèn m¸i gåm m¸i tr−íc, m¸i sau réng vµ m¸i hÑp hai ®Çu ch¸i nhµ. M¸i dùng kh¸ dèc vµ thÊp xuèng l−ng cöa sæ ®ñ ®Ó ch¾n giã che s−¬ng, chèng m−a rõng h¾t t¹t xèi x¶ vµo sµn nhµ. Ng−êi M−êng c− tró thµnh tõng b¶n, chßm b¶n nªn nh×n tõ xa c¸c ng«i nhµ sµn gièng nh− bÇy rïa b¸m vµo s−ên ®åi, l−ng nói hay ®ang Èn m×nh d−íi thung lòng xa. Trong ng«i nhµ M−êng truyÒn thèng bao giê còng cã bÕp chñ, bÕp kh¸ch, cÇu thang chñ, cÇu thang kh¸ch. BÕp kh¸ch ë vÞ trÝ trung t©m n¬i giao tiÕp, nÊu n−íng, ph¬i sÊy chñ yÕu. BÕp chñ 55 lui khuÊt vµo phÝa trong lµ chèn riªng t− vµ ®Ó s−ëi Êm kh«ng gian ngñ nghØ. CÇu thang bao giê còng ®−îc lµm víi bËc lªn xuèng lÎ n¨m, b¶y, chÝn…, th«ng th−êng lµ chÝn bËc nªn ®−îc vÝ von chÝn bËc t×nh yªu lµ thÕ. Bµn thê gia tiªn lµ thø kh«ng thÓ thiÕu ®−îc trong nhµ sµn vµ ë ngoµi s©n, trong v−ên cã thªm c¸i miÕu thê thæ c«ng rÊt nhá. Trong nhµ th−êng cã nhiÒu ch¨n, ®Öm, gèi lµ cña håi m«n con d©u mang vÒ nhµ chång cïng nhiÒu vËt dông nh− r−îu cÇn, ná, sóng kÝp, chµi l−íi, khung dÖt thæ cÈm vµ nh¹c cô d©n téc. Phæ biÕn nhÊt lµ cång chiªng, s¸o, nhÞ cß ke, sõng tr©u, sõng h−¬u, nai, ho½ng, r¨ng nanh hæ, b¸o, gÊu, lîn lßi lµm vËt trang trÝ mü thuËt vµ coi ®ã lµ vËt thiªng. D−íi gÇm sµn kh«ng thÓ thiÕu c¸c èng b−¬ng ®ùng n−íc, m¸ng vß lóa, cèi gi· g¹o, nh÷ng ®«i cµ kheo thay cho guèc dÐp ®Ó ®i l¹i trong s©n, ngoµi ngâ. §«i khi m¸ng vß lóa cïng víi chµy gi· g¹o ®−îc tÊu lªn thµnh b¶n nh¹c gâ nhÞp tiÕt tÊu cña rõng. S¸t bªn cÇu thang kh¸ch cã v¹i n−íc, g¸o móc b»ng èng tre ®Ó kh¸ch röa tay ch©n tr−íc khi lªn nhµ sµn. C¸ch nhµ kh«ng xa n¬i cã nguån n−íc ch¶y qua bao giê còng cã cèi g¹o n−íc vµ guång n−íc chuyÓn ®éng lu©n håi theo nhÞp sèng cña b¶n M−êng. Còng v× thÕ nªn ng−êi M−êng lu«n tù hµo vÒ v¨n hãa c− tró nhµ sµn cña m×nh qua c©u tôc 56 ng÷: “C¬m ®å nhµ g¸c, n−íc v¸c lîn thui, ngµy lui th¸ng tíi”. Ng−êi M−êng cã phong tôc hiÕu kh¸ch ®Æc biÖt: “Tr©u ra ®ång ¨n cá, ng−êi lªn nhµ ¨n c¬m”. Gia ®×nh, vî chång kh«ng c·i chöi nhau, cha mÑ kh«ng bao giê ®¸nh m¾ng con c¸i. ChÝnh v× thÕ mµ ng«i nhµ M−êng lu«n lu«n lµ tæ Êm b×nh yªn, n¬i giao ®·i tiÕp kh¸ch nång hËu, cã thÓ trë thµnh ®iÓm sinh ho¹t céng ®ång hÊp dÉn, quyÕn rò mçi khi cã viÖc nhµ, viÖc b¶n. Lóc ®ã, tiÕng cång chiªng l¹i ng©n nga trÇm bæng, lµn ®iÖu d©n ca M−êng h¸t lêi th−¬ng l¹i tha thiÕt l¾ng s©u vµ r−îu cÇn l¹i cã dÞp táa h−¬ng vÊn vÝt. Mçi ®é ®ãn mïa xu©n vÒ, ®an xen víi m¸i nhµ sµn M−êng lµ nh÷ng v−ên hoa m¬ në ré tr¾ng muèt tinh khiÕt, ph¶ng phÊt h−¬ng th¬m cña rõng. DÞp ®ã, nhµ nµo còng dùng c©y nªu tr−íc nhµ theo tÝn ng−ìng d©n téc ®Ó cho «ng bµ tæ tiªn biÕt lèi vÒ. C©y nªu ®−îc chän lµ c©y tre ®Ñp m·, d¸ng th¼ng cao vót, trªn ngän ®Ó chõa l¹i t¸n l¸. Sau lÔ khai h¹, r»m th¸ng Giªng míi h¹ c©y nªu. Vµo ®ªm 30 TÕt, tr−íc thêi kh¾c giao thõa, c¸c c« g¸i M−êng xinh ®Ñp th−êng v¸c èng b−¬ng lªn tËn mã n−íc ngän suèi ®Çu nguån lÊy n−íc vÒ. §ãn giao thõa, mäi èng b−¬ng ®ùng n−íc trong nhµ sµn ®Òu ®Çy ¨m ¾p. N−íc ®ã ®−îc rãt ra b¸t cóng tæ tiªn cïng víi m©m ngò qu¶ vµ b¸nh ch−ng d¹ng èng, gièng nh− b¸nh tÐt ë miÒn Nam. 57 Ng«i nhµ sµn M−êng chøa ®ùng nhiÒu nÐt ®Ñp v¨n hãa truyÒn thèng, ®ång thêi còng héi tô vµ táa s¸ng t×nh ng−êi gi÷a rõng nói bao la cöa ngâ vïng T©y B¾c. Cho ®Õn b©y giê, ®ång bµo M−êng vÉn coi rïa lµ con vËt linh thiªng trong tÝn ng−ìng d©n gian b¶n ®Þa cña m×nh. §ång bµo kh«ng ¨n thÞt rïa vµ lu«n tù hµo vÒ ng«i nhµ sµn lµ c«ng tr×nh pháng sinh häc tuyÖt vêi cña d©n téc m×nh. - Kú l¹ ng«i nhµ cña ng−êi M«ng: Cã mét nÐt v¨n hãa ®Æc s¾c cña ng−êi M«ng mµ ch−a nhiÒu ng−êi biÕt ®Õn, ®ã lµ tæ Êm c− tró, m¸i nhµ th¸ch ®è non cao, gi¸ l¹nh, ®ñ søc ®−¬ng ®Çu víi biÕt bao nghiÖt ng· cña ®Þa h×nh vµ khÝ hËu. TÝn ng−ìng chän ®Êt ë h»n s©u vµo cuéc sèng cña ®ång bµo víi nhiÒu phong tôc thÓ hiÖn sù thµnh kÝnh cña con ng−êi víi ®Êt ®ai, rõng nói vµ c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c trong m«i tr−êng sèng. §Ó chän ®Êt dùng ng«i nhµ míi, ng−êi M«ng t×m chç cã ®é ph¼ng vµ kho¶ng réng t−¬ng ®èi, tiÖn ®i l¹i cho ng−êi vµ gia sóc, gia cÇm. Khi ®· −ng c¸i bông råi hä míi t×m c¸ch xin ý kiÕn cña ®Êng siªu nhiªn. Ng−êi ta ®µo mét c¸i hè trßn ®−êng kÝnh mét gang tay, chiÒu s©u mét khuûu tay. Hä r¾c xuèng ®¸y hè ba h¹t g¹o to mÈy hoÆc ba h¹t ng« nÕp t−îng tr−ng ®ã lµ ng−êi vµ gia sóc, gia cÇm ®Õn xin ®−îc tró ngô n¬i m¶nh ®Êt ®ã. Gia chñ, hoÆc thÇy cóng th¾p ba nÐn h−¬ng, ®èt ba tê sí nãi lêi 58 cÇu khÈn víi ®Êt ®ai, thÇn rõng c©y, thÇn nói ®¸, thÇn nguån n−íc, thÇn m©y m−a xin ®Êt lµm nhµ. KhÊn xong lÊy c¸i b¸t to hoÆc chËu gç nhá óp lªn miÖng hè, ba h«m sau ra th¨m l¹i. NÕu sè h¹t g¹o ng« ®¸y hè biÕn mÊt (cã thÓ do chuét c«ng, kiÕn tha, chim mæ) coi nh− m¶nh ®Êt Êy kh«ng thÓ dùng nhµ. Gia chñ ph¶i t×m ®Êt ®µo hè míi ®Ó cÇu khÊn xin l¹i chän n¬i míi. NÕu lÇn th¨m l¹i mµ sè h¹t g¹o, ng« d−íi ®¸y hè cßn nguyªn, ®ã lµ ®iÒm lµnh, thÇn linh b¸o cho biÕt ë ®ã cã thÓ dùng nhµ c− tró hßa hîp ®−îc víi nói, rõng, c©y, ®¸, n−íc, m©y… Chän ®−îc ®Êt ë, ng−êi M«ng còng cÈn thËn xem h−íng dùng nhµ. Bµ con th−êng thiªn vÒ chän h−íng ®«ng - t©y ®ãn m¸t lµnh d−¬ng khÝ, rÊt Ýt khi chän h−íng ®«ng - b¾c ®Ó tr¸nh giã l¹nh ©m khÝ. NÕu cöa chÝnh quay vÒ h−íng ®«ng phÝa mÆt trêi mäc, bµ con cho lµ tèt nhÊt cho viÖc lµm ¨n, sinh sèng. §ång bµo M«ng lµ c− d©n vïng s−ên non ®Ønh nói chiÕm lÜnh ®é cao nªn kh«ng ë nhµ sµn nh− c− d©n thung lòng nói thÊp. Bµ con chän nhµ ®Êt ®Ó ë víi chÊt liÖu tre gç. Cã n¬i lîp m¸i gianh, cã n¬i lîp m¸i b»ng gç chÎ thanh ghÐp l¹i. Th−êng lµ gç p¬mu, th«ng dÇu cã mïi th¬m, chÞu ®−îc s−¬ng n¾ng, m−a dÇm, giã thèc. Theo ng−êi M«ng, cét c¸i lµ c©y cét linh thiªng. Bµ con vµo rõng chän c©y gç tèt lµm lÔ xin thÇn rõng cho phÐp chÆt h¹ 59 mang vÒ. Khi lµm nhµ, c¸c cét con dùng tr−íc, sau cïng míi dùng cét c¸i (ng−îc l¹i víi truyÒn thèng dùng nhµ cña ng−êi Kinh, cét c¸i dùng tr−íc sau míi dùng cét con). Lµm xong nhµ, bao giê ®ång bµo M«ng còng mæ lîn hoÆc dª cóng cét c¸i gi÷a nhµ, cóng ma nhµ. Chñ nhµ ph¶i lµ ng−êi ®Çu tiªn nhãm bÕp löa ®Ó khãi táa lan vên bay, tró ngô löng l¬ trong vßm m¸i nh− thÓ s−¬ng gi¨ng m©y bay l−ng nói ngang trêi. Ng«i nhµ cña ng−êi M«ng thËt sù lµ tæ Êm ®êi ng−êi gi÷a ®¹i ngµn hïng vÜ. Ng«i nhµ Êy lµ chÊt kÕt dÝnh con ng−êi víi ®a d¹ng ®Êt ®ai, víi thay ®æi khÝ hËu, víi biÕn cè thêi gian. Ng«i nhµ Êy lµ ®iÓm ®Õn cña sao sím, sao chiÒu th¸ch ®è mäi ®é cao cña ®Þa h×nh, mäi kh¾c nghiÖt cña khÝ hËu. Ng«i nhµ ®ã neo ®Ëu b¶n s¾c ng−êi M«ng vµ táa s¸ng ngän löa Êm nÐt ®Ñp v¨n hãa gia ®×nh, v¨n hãa céng ®ång. - M¸i nhµ trªn cao nguyªn léng giã: Ng−êi Gia Rai lËp lµng b»ng nghi thøc bãi t×m ®Êt. Bµ con hß reo, móa chiªng, ¨n tr©u, uèng r−îu ba ngµy ®ªm ®Ó ®¸nh thøc thÇn ®Êt tØnh dËy. Giµ lµng chän b¶y h¹t g¹o ®Æt trªn mÆt ®Êt råi lÊy b¸t óp l¹i. Sau ba ngµy bãi ®Êt nÕu g¹o cßn nguyªn b¶y h¹t lµ thÇn ®Êt ®· −ng thuËn cho dùng nhµ míi, lµng míi. 60 Ng«i lµng ë thÕ phßng thñ: Sèng gi÷a cao nguyªn b¹t ngµn giã n¾ng vµ trÜu nÆng m−a ngµn, ng−êi Gia Rai lËp lµng theo thÕ phßng thñ ch¾c ch¾n ®Ó ®èi mÆt víi thêi tiÕt, thiªn tai, víi ¸c thó, giÆc gi·. Nh÷ng lµng nhá th−êng quÇn c− hµng chôc nãc nhµ, nh÷ng lµng lín cã thÓ tô héi tíi mét vµi tr¨m hé. H−íng lµng bao giê còng ngo¶nh vÒ h−íng b¾c, v× thÕ cöa chÝnh cña mçi nhµ ®Òu tu©n theo h−íng Êy. §ã lµ sù kh«n khÐo tr¸nh giã nãng t©y Tr−êng S¬n vµ m−a gi«ng t¹t vµo tõ phÝa biÓn §«ng. Bµ con tin r»ng ph−¬ng b¾c lµ h−íng cña nguån n−íc. Xung quanh lµng th−êng cã rµo lµng, ë gi÷a lµng vót cao m¸i nhµ r«ng uy nghi nh− mét ph¸o ®µi cè kÕt céng ®ång v÷ng ch·i, th¸ch ®è víi mäi nguy c¬ x©m h¹i, ®Ó b¶o vÖ sù b×nh yªn, an l¹c cña céng ®ång trong sù che chë cña Yµng vµ c¸c thÇn linh. Nhµ dµi bãng d¸ng thêi kú mÉu hÖ: Nhµ r«ng chÝnh lµ t¸c phÈm kiÕn tróc d©n gian chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè tÝn ng−ìng c− tró ®Ëm ®Æc chÊt v¨n hãa b¶n ®Þa. N¬i ®©y diÔn ra mäi nghi lÔ héi hÌ, lµ trung t©m ®iÒu hµnh tËp hîp cè kÕt céng ®ång vµ còng lµ chèn giao l−u giao ®·i c¸c céng ®ång bÌ b¹n. NÕu nhµ r«ng lµ trung t©m céng ®ång th× nhµ dµi lµ n¬i chøa ®ùng tÕ bµo gia ®×nh Gia Rai. 61 Sau khi bãi ®−îc ®Êt lËp lµng míi, bao giê giµ lµng còng dùng nhµ tr−íc, sau ®ã lÇn l−ît c¸c nhµ dùng sau theo sù h−íng dÉn cña giµ lµng. KÝch th−íc nhµ dµi bao giê còng nhá, thÊp h¬n nhµ r«ng. Th«ng th−êng nhµ cã chiÒu dµi 13,5m, chiÒu réng 3,5m. Ng«i nhµ cã cöa chÝnh h−íng b¾c, liÒn víi chç ë cña chñ hé mÉu hÖ. CÇu thang tr−íc lµ chç lªn xuèng cho chñ vµ kh¸ch. CÇu thang sau dµnh cho trai g¸i bu«n lµng vui ch¬i vµo c¸c chiÒu tèi. Trong nhµ cã n¬i sinh ho¹t céng ®ång, tiÕp kh¸ch, cóng Yµng, bÕp löa, n¬i ®Æt cång chiªng, r−îu cÇn. Nh÷ng ng«i nhµ dµi b¶o tån ®−îc nhiÒu gi¸ trÞ v¨n hãa tÝn ng−ìng, vËt dông sinh ho¹t vµ s¶n xuÊt cña ng−êi Gia Rai. Nhµ sµn nhá ngµy cµng phæ biÕn: §©y lµ m« h×nh nhµ sµn Gia Rai b×nh d©n ph©n bè réng r·i ë T©y Nguyªn. BÒ réng mçi ng«i nhµ th−êng lµ 3m, chiÒu dµi 7m, tèi ®a 9m. ChiÒu cao mÆt sµn so víi mÆt ®Êt tõ nöa mÐt tíi trªn mét mÐt, tiÖn cho viÖc ®i l¹i, lªn xuèng. Nhµ tuy nhá bÐ, gi¶n dÞ nh−ng vÉn ®ñ chç ngñ cho c¶ nhµ, chç cét gi÷a ®Ó chiªng, trèng, r−îu cÇn, bÕp vµ n¬i sinh ho¹t cña con c¸i. Cho dï lµ nhµ dµi hay nhµ nhá, lóc x©y dùng còng theo ba b−íc. §Çu tiªn lµ kÕt cÊu dùng cét, sau ®ã lµ kÕt cÊu m¸i vµ sµn, cuèi cïng lµ lµm v¸ch ng¨n, b¾c bÕp. 62 Ng«i nhµ Gia Rai tuy gi¶n dÞ nh−ng chøa ®ùng trong ®ã biÕt bao gi¸ trÞ thê cóng thÇn linh, cÊt gi÷ cång chiªng vµ r−îu cÇn cïng nh÷ng bµi sö thi d©n ca, d©n vò, d©n nh¹c. Nã lµ n¬i tró ngô vµ nu«i d−ìng t©m hån, b¶n lÜnh ng−êi Gia Rai qua mäi thÕ hÖ h«m nay vµ mai sau. - Ng«i nhµ tr©u ®ùc, tr©u c¸i cña ng−êi S¸n Chay: Ng−êi S¸n Chay cã hai nhãm Cao Lan vµ S¸n ChØ c− tró ë c¸c tØnh miÒn nói, trung du B¾c Bé. Bµ con sinh sèng theo lµng vµ mçi gia ®×nh ®Òu cã khu«n viªn cïng víi m¶nh v−ên sinh th¸i. KiÕn tróc nhµ sµn truyÒn thèng cña ng−êi S¸n Chay ®Õn nay vÉn bÒn v÷ng, dÉu cã mét bé phËn chuyÓn sang sèng ë nhµ ®Êt hoÆc cïng lóc võa ë nhµ sµn, nhµ ®Êt. Ng−êi S¸n Chay cho biÕt, tõ xa x−a tæ tiªn hä ®· ë nhµ sµn víi hai kiÓu nhµ tr©u ®ùc, tr©u c¸i. §©y chÝnh lµ nÐt ®éc ®¸o kiÕn tróc d©n gian trong v¨n hãa c− tró cña ng−êi S¸n Chay. Nhµ tr©u c¸i cã v× kÌo bèn cét, c¸c cét liªn kÕt b»ng bé kÌo vµ dÇm sµn kh«ng cã xµ ngang, c©u ®Çu. C¸c v× kÌo liªn kÕt víi nhau b»ng ®Çu däc. Nhµ chØ cã hai v× kÌo nªn c¸c cét ®Æt trªn mÆt b»ng nÒn nhµ gÇn nh− lµ h×nh vu«ng. Nhµ cã bèn m¸i, diÖn tÝch m¸i gÇn b»ng nhau, lîp cá tranh. V¸ch nøa ®−îc qu©y kÝn tõ m¸i tíi suèt mÆt nÒn, che cá phÇn gÇm sµn s¸t mÆt ®Êt. Nhµ sµn thÊp 63 nªn kh«ng cã cÇu thang, chØ cã mÈu gç lµm bËc lªn xuèng. Trong nhµ cã n¬i thê gia tr¹ch, khu vùc bÕp, c¸c phßng nhá ng¨n v¸ch nøa ®an th−a. Phßng gãc tr¸i lµ n¬i tiÕp kh¸ch, c¸c phßng cßn l¹i dµnh cho gia chñ, phÝa cuèi lµ kho chøa l−¬ng thùc. GÇm sµn lµ n¬i nu«i nhèt tr©u, bß, gµ vÞt. Nhµ tr©u ®ùc th−êng ®−îc coi lµ nhµ phô, nhµ ngang, v× kÌo chØ cã ba cét, mét cét c¸i chÝnh gi÷a nãc vµ hai cét con hai bªn liªn kÕt víi nhau b»ng dÇm sµn. C¸ch bè trÝ mÆt b»ng sinh ho¹t còng t−¬ng tù nh− nhµ tr©u c¸i. Víi ng−êi S¸n Chay ë miÒn nói vµ trung du B¾c Bé, viÖc g×n gi÷ ®−îc ®Õn ngµy nay kiÓu nhµ tr©u ®ùc, tr©u c¸i lµ sù b¶o tån kiÓu nhµ truyÒn thèng cæ x−a nhÊt. TÝnh chuÈn mùc vµ ®Æc tr−ng æn ®Þnh cña kiÓu nhµ sµn cæ nguyªn s¬ nµy rÊt tiªu biÓu cho v¨n hãa nhµ sµn vïng nói thÊp. Theo sù giao l−u biÕn ®æi, mét sè vïng ®ång bµo S¸n Chay ngµy nay tiÕp thu, biÕn ®æi ng«i nhµ truyÒn thèng cña m×nh. VÉn mang d¸ng dÊp nhµ tr©u c¸i, nhµ tr©u ®ùc nh−ng ®· ®−îc c¶i biÕn thµnh nhµ sµn, nöa ®Êt hoÆc nhµ chÝnh lµ nhµ sµn, nhµ phô lµ nhµ ®Êt, nhµ sµn cã v× kÌo n¨m cét, nhµ sµn hai gian hai ch¸i h×nh ch÷ nhËt ®Ó më réng kh«ng gian sö dông. Ng−êi S¸n Chay rÊt quý träng kh¸ch khøa tíi th¨m nhµ nªn víi kiÓu nöa sµn nöa ®Êt hoÆc nhµ chÝnh, nhµ phô, bµ con vÉn dµnh gian ®Çu håi bªn 64 ph¶i lµ kh«ng gian tiÕp kh¸ch riªng. B−íc vµo cöa lµ bµn ghÕ ®Ó tiÕp ®ãn, ®·i kh¸ch ®Õn nhµ. Lïi vÒ phÝa sau gi¸p v¸ch nhµ lµ gi−êng kh¸ch. Gian gi÷a lµ n¬i chèn cña chñ nhµ. PhÝa tr−íc cã bé ph¶n gç bãng lo¸ng, gi¸p ®è hËu ®Æt tñ chÌ, trªn ®ã cã b¸t h−¬ng thê cóng tæ tiªn cña gia chñ. Gian nhµ bªn tr¸i dµnh cho con trai, chØ kª mét c¸i gi−êng. §µn bµ, con g¸i trong nhµ th−êng ë nhµ phô, nhµ tr©u ®ùc, n¬i ®Ó cãt thãc. Cã n¬i, chç ë cña phô n÷ vµ trÎ em, cãt thãc ®Ó ë nhµ chÝnh, nhµ tr©u c¸i n»m ë phÝa sau gi−êng chñ nhµ, gi−êng con trai. Trong tr−êng hîp nµy, nhµ phô dµnh cho kh«ng gian bÕp nóc, chøa ®å ¨n thøc uèng. §ã chÝnh lµ nh÷ng nÐt c− tró mang yÕu tè cæ x−a cña ng−êi S¸n Chay mµ ngµy nay nhiÒu vïng vÉn cßn tån t¹i, kh«ng dÔ g× pha trén. Ng«i nhµ tr©u ®ùc, tr©u c¸i ph¶n ¸nh ®Ëm nÐt v¨n hãa truyÒn thèng cña ng−êi S¸n Chay, lµ c− d©n n«ng nghiÖp truyÒn thèng, canh t¸c lóa n−íc thµnh th¹o g¾n bã mËt thiÕt víi n−¬ng rÉy, ruéng v−ên, vËt nu«i gia sóc, gia cÇm. ChÝnh v× vËy, trong kh«ng gian ë n¬i quan träng lµ bå thãc cÊt tr÷ l−¬ng th¶o, ®ång bµo cã nghi lÔ dùng bå thãc rÊt ®éc ®¸o. LÔ dùng bå thãc kh«ng lµm t¹i nhµ mµ diÔn ra t¹i ruéng. Ngµy gieo h¹t, chñ nhµ ®Õn ruéng tõ sím, chÎ khóc nøa lµm t− c¾m thµnh « vu«ng. Ba m¶nh nøa c¾m c¶ hai ®Çu, n¬i ®ã ®−îc vÝ nh− bå 65 thãc trong tÝn ng−ìng d©n gian. Chñ nhµ ®Æt vµo ®ã gãi muèi vµ èng n−íc, gieo quanh ®ã m−êi hai hèc lóa. Sau ®ã míi tra h¹t cho c¶ ruéng, n−¬ng. Lóc tra lóa ®i theo cÆp mét nam, mét n÷. Nam ®i giËt lïi võa ®i võa chäc hèc. N÷ ë phÝa ®èi diÖn khom ng−êi b−íc tiÕn võa gieo h¹t vµo hèc do ng−êi nam chäc. CÆp ®«i chäc hèc tra h¹t ph¶i t©m ®Çu ý hîp, may m¾n, cã duyªn theo quan niÖm cña ®ång bµo, nh− vËy lóa míi tèt, mïa mµng míi béi thu, bå thãc trong nhµ míi ®Çy. Tra xong ruéng, rÉy, chñ nhµ trë l¹i chç bå thãc tÝn ng−ìng c¾m nèt ®Çu thanh nøa cßn l¹i. Chñ nhµ c¾m thªm hai b«ng lau c¹nh gãi muèi, èng n−íc vµ nãi lêi cÇu mong cho lóa c©y to nh− c©y lau, coi ®ã lµ nghi lÔ ®ãng bå thãc. V. V¨n hãa ®äc gãp phÇn x©y dùng n«ng th«n míi Cã hay kh«ng v¨n hãa ®äc ë ViÖt Nam? §ã thËt sù lµ mét c©u hái lín. §óng nh− nhiÒu häc gi¶ vµ nhµ qu¶n lý nhËn xÐt: thuËt ng÷ v¨n hãa ®äc ®Õn thêi ®iÓm hiÖn t¹i ch−a xuÊt hiÖn trong tõ ®iÓn vµ trong v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt cña Nhµ n−íc, ch−a ®−îc ®iÒu tra c¬ b¶n, ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng, ch−a ®−îc nghiªn cøu thÊu ®¸o d−íi gãc ®é khoa häc vµ gãc ®é qu¶n lý. V¨n hãa ®äc míi chØ ®−îc “xíi x¸o” trong mét sè cuéc héi th¶o, mét sè bµi viÕt trªn b¸o, t¹p chÝ vµ th«ng 66 qua ý kiÕn cña mét sè ng−êi cã quan t©m ®Õn néi dung nµy. Cã thÓ nãi, v¨n hãa ®äc ®−îc h×nh thµnh sím h¬n c¶ sù h×nh thµnh vµ du nhËp ch÷ viÕt. Sù ®äc ®ã g¾n liÒn víi t− duy nhËn biÕt vµ h×nh thµnh theo qu¸ tr×nh nhËn thøc cña con ng−êi. Ch÷ viÕt ra ®êi lµ b−íc tiÕn kú diÖu cña con ng−êi. §ã lµ kh©u ®ét ph¸ cã tÝnh c¸ch m¹ng cña v¨n hãa ®äc. Tõ ®©y, v¨n hãa ®äc thËt sù trë thµnh vò khÝ lîi h¹i cña nhËn thøc, më ra kû nguyªn th«ng tin tri thøc vµ kinh nghiÖm sèng trªn ph¹m vi réng vµ xuyªn thêi gian. Cïng víi nh÷ng ký tù cña ch÷ viÕt, v¨n hãa ®äc ®· cã nh÷ng b−íc tiÕn khæng lå trong viÖc truyÒn b¸, tiÕp thu vµ dung n¹p tri thøc cña loµi ng−êi. LÞch sö v¨n hãa ®äc cña ViÖt Nam kh«ng thÓ n»m ngoµi vïng phñ sãng cña v¨n hãa ®äc toµn nh©n lo¹i. Kho tµng bia ký, méc b¶n, s¸ch cæ ViÖt Nam víi nh÷ng hiÖn vËt cã tõ trªn d−íi ngµn n¨m tuæi ®Õn vµi tr¨m n¨m tuæi (tr−íc khi cã ch÷ quèc ng÷) lµ rÊt khæng lå. §iÒu ®ã chøng tá, v¨n hãa ®äc ViÖt Nam trong qu¸ khø ®· cã nhiÒu nÐt t−¬ng ®ång víi v¨n hãa ®äc cña c¸c nÒn v¨n minh lín tÇm ch©u lôc vµ næi tréi so víi khu vùc. Trong thêi ®¹i bïng næ th«ng tin ngµy nay, cïng víi sù ph¸t triÓn vò b·o cña truyÒn th«ng ®a ph−¬ng tiÖn, cã ng−êi cho r»ng v¨n hãa ®äc ®ang 67 chÊp nhËn nh÷ng b−íc lïi ®Þnh mÖnh vµ kh«ng thÓ tr¸nh khái. §ã chØ lµ hiÖn t−îng, cßn b¶n chÊt th× sao? V¨n hãa ®äc ®ang song hµnh cïng víi cuéc c¸ch m¹ng c«ng nghÖ th«ng tin vµ ®ang tham gia ®êi sèng cña mäi hÖ thèng truyÒn th«ng ®a ph−¬ng tiÖn. ThÕ kû XXI lµ thêi ®¹i bïng næ cña s¶n phÈm v¨n hãa ®äc. Ch−a bao giê chóng ta l¹i ®−îc chøng kiÕn sù ph¸t triÓn m¹nh cña c¸c c¬ quan th«ng tin truyÒn th«ng víi dung l−îng s¶n phÈm v¨n hãa ®äc khæng lå nh− vËy ë n−íc ta. Víi gÇn mét ngh×n c¬ quan b¸o chÝ, nhµ xuÊt b¶n vµ c¸c ®¬n vÞ t−¬ng ®−¬ng cã cïng chøc n¨ng, mçi n¨m cho ra ®êi hµng chôc tû trang in. §ã lµ ch−a kÓ cæng th«ng tin ®iÖn tö cña c¸c c¬ quan trung −¬ng, ®Þa ph−¬ng, c¸c tµi liÖu néi bé, c¸c néi dung qu¶ng b¸, tiÕp thÞ d−íi d¹ng s¶n phÈm v¨n hãa ®äc ph¸t hµnh dµy ®Æc nh− th¸c ®æ tíi ng−êi d©n vµ c¸c ®¬n vÞ tæ chøc c¬ së. §Êt n−íc cã kho¶ng 1/3 d©n sè ®ang theo häc d−íi c¸c h×nh thøc kh¸c nhau mµ mçi ng−êi häc mét n¨m sö dông Ýt nhÊt 3-5 s¶n phÈm ®äc th× ®ã lµ mét khèi l−îng nhu cÇu ®äc rÊt khã cã thÓ h×nh dung næi ®é lín cña nã. Cßn nh÷ng lo¹i s¶n phÈm ®äc kh¸ thÞnh hµnh hiÖn nay lµ th¬ cña c¸c t¸c gi¶ th¬ tÇm c©u l¹c bé, håi ký cña c¸c t−íng lÜnh, sÜ quan qu©n ®éi vµ ng−êi cã c«ng, lÞch sö ®¶ng bé, chÝnh quyÒn, ®oµn thÓ c¸c cÊp (nhÊt lµ cÊp 68 ph−êng, x·) xuÊt b¶n rÊt lín vµ rÊt cã b¹n ®äc, nhÊt lµ ng−êi trong cuéc vµ ng−êi cã liªn quan. Gia ph¶ téc ph¶ ngµy nay còng lµ s¶n phÈm ®äc rÊt ®−îc chó ý còng ®ang në ré trong giíi ng−êi cao tuæi. Xu h−íng l−êi, ng¹i ®äc s¸ch, b¸o lµ cã thËt nh−ng kh«ng ph¶i lµ ë tÊt c¶ mäi ng−êi vµ ë mäi lóc mäi n¬i. Mét x· héi häc tËp ®ang diÔn ra hiÖn nay phÇn nµo ®· cuèn con ng−êi vµo dßng ch¶y v¨n hãa ®äc. Ng−êi ®äc s¸ch h«m nay kh¸c xa víi nh÷ng thÕ kû tr−íc. ë thêi ®¹i bïng næ th«ng tin, toµn cÇu hãa, tiÕn bé kü thuËt tiÕn nhanh nh− vò b·o, con ng−êi ®äc ®Ó tÝch n¹p nh÷ng n¨ng l−îng tri thøc m×nh cÇn, nh÷ng vÊn ®Ò m×nh quan t©m mét c¸ch ch¾t läc, kh¾t khe víi nhiÒu sù lùa chän. C¸c thÕ hÖ, c¸c nghÒ nghiÖp, c¸c xu h−íng x· héi còng cã nhu cÇu ®äc rÊt kh¸c nhau trong viÖc lùa chän s¶n phÈm ®äc cña m×nh. Mét tê b¸o chØ cÇn ®äc vµi tin bµi, mét cuèn s¸ch chØ cÇn ®äc Ýt sè trang lµ chuyÖn b×nh th−êng, kh«ng dÔ g× mµ ph©n lo¹i ®ã lµ l−êi, lµ ng¹i ®äc c¶. NÕu viÖc nhiÒu hay Ýt ng−êi ®äc, b¹n ®äc kh«ng cã g× ®¸ng ng¹i th× vÊn ®Ò thÞ hiÕu ®äc l¹i cã chuyÖn ®¸ng bµn, ®¸ng nãi. MÆc dï dung l−îng s¶n phÈm v¨n hãa ®äc lµ rÊt lín nh−ng hiÖn nay chÊt l−îng cña nã lµ ®iÒu ®¸ng lo. T¹i sao lo¹i s¸ch lËu thiÕu tri thøc, lÖch chuÈn vÒ v¨n hãa nh− “lÞch v¹n sù”, “cóng gia tiªn” l¹i ®−îc ph¸t hµnh 69 tíi mäi ngâ ng¸ch cuéc sèng, trë thµnh cuèn gèi “bµn thê” cña phÇn lín gia ®×nh ViÖt Nam? Nh÷ng m¶ng s¸ch ®−îc ®«ng ®éc gi¶ quan t©m th× l¹i cã nhiÒu vÊn ®Ò cÇn xem l¹i. §ã lµ chÊt l−îng th¬ ch−a tíi tÇm vµ hao hao gièng nhau cña c¸c tËp th¬ mµ t¸c gi¶ ë c©u l¹c bé th¬. Håi ký chiÕn tranh bªn c¹nh viÖc viÕt ®óng, viÕt tèt vÉn cßn kh«ng Ýt nÆng vÒ t©ng c«ng m×nh, xem nhÑ c«ng lao b¹n bÌ, ®ång chÝ. LÞch sö ®Þa ph−¬ng biªn so¹n kh«ng chuyªn nghiÖp, trïng lÆp, gièng nhau vµ sai sãt kh«ng Ýt. TruyÖn tranh n−íc ngoµi thõa, truyÖn tranh trong n−íc l¹i thiÕu. S¸ch v¨n hãa t©m linh hÇu nh− lo¹n ng«n, gi¸ trÞ khoa häc huyÒn bÝ rÊt Ýt. D−êng nh− ng−êi lµm s¸ch, lµm b¸o ®−a ra cho c«ng chóng, b¹n ®äc c¸i m×nh cã l¹i ch−a phï hîp l¾m vµ ch−a ®¸p øng nhu cÇu cña ng−êi ®äc. C¸i ng−êi ®äc cÇn th× s¸ch, b¸o vÉn thiÕu, vÉn nî ng−êi ®äc. X· héi ®ang rÊt cÇn nh÷ng s¶n phÈm ®äc cã chÊt l−îng cao kÌm theo ®ã lµ sù qu¶ng b¸, giíi thiÖu, phª b×nh nh÷ng s¶n phÈm ®äc ®ã víi c«ng chóng. vi. Tr¸nh ¸p ®Æt ®−a v¨n hãa, v¨n minh ®« thÞ vÒ n«ng th«n Môc ®Ých cña NghÞ quyÕt 26-NQ/TW cña Héi nghÞ lÇn thø b¶y Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng khãa X vÒ “n«ng nghiÖp, n«ng d©n, n«ng th«n” lµ nh»m kh¬i dËy lßng yªu n−íc, tù lùc tù c−êng cña n«ng d©n ®Ó x©y dùng x· héi n«ng th«n æn ®Þnh, 70 hßa thuËn, d©n chñ, cã ®êi sèng v¨n hãa phong phó, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc, t¹o ®éng lùc ®Ó x©y dùng n«ng th«n míi vµ ph¸t triÓn n«ng nghiÖp, n«ng th«n. X©y dùng n«ng th«n míi ph¶i g¾n víi x©y dùng c¬ së c«ng nghiÖp vµ dÞch vô, ph¸t triÓn ®« thÞ theo quy ho¹ch lµ c¨n b¶n, ph¸t triÓn toµn diÖn vµ hiÖn ®¹i hãa n«ng nghiÖp lµ then chèt... HiÖn nay, mét bé phËn n«ng d©n n−íc ta kh«ng cã ®ñ ®iÒu kiÖn, −u thÕ ®Ó theo s¸t cuéc vËn ®éng ®i lªn tõ kinh tÕ thñ c«ng ®Õn kinh tÕ tri thøc, do ®ã hä bÞ hÉng hôt, tôt hËu. Trong khi ®ã, v¨n hãa vµ v¨n minh ®« thÞ tiÕn dÇn lªn ®−îc, vµ ng−êi n«ng d©n n−íc ta hiÖn nay cã xu h−íng h−íng tíi ®« thÞ, coi ®« thÞ lµ miÒn ®Êt høa ®Ó “®æi ®êi”. Tr−íc ®©y, quan niÖm cña chóng ta lµ chØ cÇn x©y dùng c¬ së c«ng nghiÖp cho n«ng nghiÖp, x©y dùng ®iÖn, ®−êng, tr−êng, tr¹m cho n«ng d©n, vµ x©y dùng ®−a thñy lîi, ®−a c¬ giíi vµo n«ng th«n lµ cã ngay ®−îc n«ng nghiÖp, n«ng th«n, n«ng d©n tiÕn lªn c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa. C¸ch lµm nµy ®Ó l¹i mÆt tr¸i cña nã, n«ng th«n hiÖn nay mÊt rõng, mÊt ruéng, cßn ng−êi n«ng d©n mÊt chç ®øng v¨n hãa trong céng ®ång lµng, x· mµ hä ®· thiÕt lËp ®−îc trong hµng ngh×n n¨m. Hä trë thµnh ng−êi lµm thuª vµ ng−êi lao ®éng kh«ng cã tri thøc, kh«ng cã kü n¨ng, thËm chÝ kh«ng cã c¶ nghÒ nghiÖp, kh«ng cã vèn sèng vµ ch¾c ch¾n lµ 71 kh«ng thÓ cã mét t−¬ng lai s¸ng l¹n nÕu nh− mÆt tr¸i cña nh÷ng vÊn ®Ò n«ng nghiÖp vµ n«ng th«n trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa t¸c ®éng mét c¸ch s©u s¾c vµo ®êi sèng cña hä. Tõ nh÷ng vÊn ®Ò nªu trªn, cã thÓ thÊy cÇn ph¶i gi¶i quyÕt hµi hßa ba vÊn ®Ò: d©n trÝ, d©n sinh, d©n chñ ®Ó gi¶i quyÕt, kh¾c phôc nh÷ng mÆt tr¸i ®ã. Ph¶i cã chiÕn l−îc x©y dùng m«i tr−êng v¨n hãa n«ng th«n kh¸c h¼n víi m«i tr−êng v¨n hãa ®« thÞ. Tõ tr−íc ®Õn nay, chóng ta quen víi phong trµo “Toµn d©n ®oµn kÕt x©y dùng ®êi sèng v¨n hãa” ¸p dông chung cho c¶ n«ng th«n vµ ®« thÞ. B©y giê yªu cÇu ph¶i cã sù ®æi míi, sù kh¸c biÖt. Gi¶i quyÕt bµi to¸n vÒ v¨n hãa ®« thÞ tuy khã nh−ng cßn dÔ dµng h¬n so víi n«ng th«n, dÔ ®ång bé h¬n, nh− chØ x©y dùng nhµ h¸t, th− viÖn, khu vui ch¬i gi¶i trÝ... ®Çu t− nguån lùc vµo sinh lêi th× dÔ, vµ m« h×nh v¨n hãa ¸p dông vµo mäi ®« thÞ ®Òu gièng nhau, ®« thÞ miÒn nói, ®ång b»ng, miÒn biÓn ®Òu cã thÓ ¸p dông ®−îc. Nh−ng x©y dùng m«i tr−êng v¨n hãa n«ng th«n th× râ rµng v¨n hãa vïng duyªn h¶i, biÓn ®¶o kh¸c h¼n víi vïng ®ång b»ng ch©u thæ, kh¸c víi m«i tr−êng v¨n hãa ®åi nói, cao nguyªn. Sinh ho¹t v¨n hãa cña vïng biÓn ®¶o ph¶i kh¸c víi ®ång b»ng, tõ hÖ thèng lÔ héi, tÝn ng−ìng còng kh¸c, ®Æc biÖt ®èi víi miÒn nói cµng kh¸c. V¨n hãa vµ v¨n minh ®« thÞ th× t−¬ng ®èi gièng nhau vµ phï hîp víi mäi ®èi t−îng, vïng 72 miÒn vµ ®èi t−îng t«n gi¸o. Nh−ng v¨n hãa n«ng th«n rÊt kh¸c nhau, kh«ng thÓ ¸p dông mét m« h×nh chung cho c¸c t«n gi¸o, c¸c vïng miÒn ®−îc. V× thÕ, ®iÒu cèt lâi quan träng lµ ph¶i x©y dùng vµ båi d−ìng t©m hån, t×nh c¶m, ®¹o ®øc, lèi sèng, trÝ tuÖ, b¶n lÜnh cña ng−êi n«ng d©n trong thêi kú ®æi míi, ph¶i chuÈn bÞ cho hä t©m thÕ, t©m t−ëng, t©m trÝ trong thêi kú ®æi míi vµ héi nhËp. Nhµ n−íc ph¶i nh×n n«ng th«n trong sù ph¸t triÓn. Sù ®Çu t− ph¶i xuÊt ph¸t tõ yªu cÇu cô thÓ cña mét x· héi n«ng nghiÖp ph¸t triÓn, theo nguyÖn väng cña ng−êi n«ng d©n. B¶o tån, ph¸t huy b¶n s¾c v¨n hãa cña tõng ®Þa ph−¬ng, tõng d©n téc, tõng vïng miÒn, tõng t«n gi¸o vµ coi ®ã nh− mét hµnh trang kh«ng thÓ thiÕu ®−îc cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n trong x· héi hiÖn ®¹i, coi ®ã lµ tri thøc b¶n ®Þa cña n«ng d©n tham gia vµo nÒn kinh tÕ tri thøc hiÖn nay. Nhµ n−íc ph¶i quan t©m tíi s¶n phÈm v¨n hãa ®Ó n«ng d©n h−ëng thô lµ cùc kú quan träng, bao gåm: v¨n hãa ®äc (rÊt quan träng ®Ó phæ biÕn kiÕn thøc cho n«ng d©n), v¨n hãa nghe nh×n, c¸c lo¹i h×nh v¨n hãa gi¶i trÝ kh¸c nh− v¨n hãa biÓu diÔn, diÔn x−íng d©n gian, sinh ho¹t v¨n hãa d©n gian, ®Æc biÖt lµ hÖ thèng lÔ héi vµ tÝn ng−ìng t©m linh cã sù ®Þnh h−íng vµ qu¶n lý cña Nhµ n−íc; ®Èy m¹nh giao l−u hîp t¸c quèc tÕ vÒ v¨n hãa, kü thuËt víi c¸c n−íc trªn thÕ giíi, nh− n«ng 73 d©n ViÖt Nam cã thÓ ®i t×m hiÓu thÞ tr−êng, v¨n hãa tiªu dïng cña c¸c n−íc ®Ó ®Çu t− s¶n xuÊt c¸c mÆt hµng phï hîp víi xuÊt khÈu ra n−íc ngoµi, vµ ng−îc l¹i, cã thÓ tiÕp nhËn nh÷ng thµnh tùu cña n«ng nghiÖp, n«ng th«n c¸c n−íc kh¸c ®Ó vËn dông vµo thùc tiÔn x©y dùng n«ng th«n míi ë ViÖt Nam. Thêi ®¹i kinh tÕ thÞ tr−êng ngµy nay ®ßi hái n«ng d©n ph¶i chÊp nhËn c¹nh tranh ®Ó ph¸t triÓn. Ng−êi n«ng d©n vµ x· héi n«ng th«n ph¶i hiÓu ®−îc triÕt lý, lÏ sèng vµ sù tån t¹i cña thêi kú kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn nay ®Ó lùa chän c¸ch s¶n xuÊt vµ kinh doanh, lùa chän c¸ch tiÕp cËn víi v¨n minh, vµ lùa chän h×nh thøc b¶o tån v¨n hãa. Vµ ph¶i tr¸nh ®−îc xu h−íng ®−a v¨n hãa vµ v¨n minh ®« thÞ vÒ n«ng th«n mét c¸ch ¸p ®Æt (tøc lµ mang vÒ cho hä, nh− x©y cho hä mét nhµ r«ng, nhµ v¨n hãa nh−ng kh«ng dùa trªn v¨n hãa tÝn ng−ìng cña hä, vµ sù ®ång thuËn cña céng ®ång, th× ng«i nhµ v¨n hãa Êy sÏ kh«ng ®−îc chÊp nhËn, kÕt qu¶ lµ hä kh«ng sö dông). §Êy lµ c¸ch øng xö thiÕu t«n träng n«ng nghiÖp, n«ng th«n vµ n«ng d©n. §ång thêi, ph¶i tho¸t khái ®−îc c¬ chÕ xin cho. Sù gióp ®ì lµ cÇn thiÕt, nh−ng ph¶i trªn c¬ së kÝch thÝch søc lao ®éng, lßng tù tin phÊn ®Êu cña n«ng d©n th× míi b¶o ®¶m sù bÒn v÷ng. Cßn nÕu chØ ®Ó n«ng d©n dùa vµo c¬ chÕ xin cho, sù tµi trî, lµm phóc th× chØ gãp phÇn lµm triÖt tiªu tinh thÇn 74 tù lùc, tù c−êng vµ sù cÇn cï cña hä. §iÒu ®ã sÏ biÕn n«ng th«n thµnh mét x· héi h−ëng thô gièng nh− mét bé phËn rÊt nhá n«ng th«n ngµy nay ®ang h×nh thµnh, lµ nguy c¬ ®e däa sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña n«ng th«n. Mét ®iÒu n÷a lµ Nhµ n−íc vµ x· héi ph¶i hµi hßa gi÷a kÝch cung vµ kÝch cÇu trªn ®Þa bµn n«ng th«n. Tr−íc ®©y, ng−êi ta quan niÖm Êu trÜ: n«ng th«n lµ n¬i s¶n xuÊt vµ cung cÊp l−¬ng thùc, thùc phÈm ®Ó nu«i sèng ®« thÞ (tøc lµ chØ cã kÝch cung) vµ kh«ng ®Ó ý nhiÒu ®Õn nhu cÇu cña ng−êi n«ng d©n (kh«ng kÝch cÇu). HiÖn nay, viÖc kÝch thÝch tiªu dïng cña n«ng d©n lµ mét ®iÒu v« cïng cÇn thiÕt, ®Êy chÝnh lµ ®éng lùc kÝch thÝch n«ng d©n s¶n xuÊt, ®Çu t−, ph¸t triÓn vµ héi nhËp, vµ nã sÏ gi¶i phãng ®−îc søc ú ®ang tiÒm tµng vµ Èn chøa trong n«ng th«n. VII. G−¬ng s¸ng b¶o tån vµ ph¸t huy v¨n hãa truyÒn thèng g¾n víi x©y dùng n«ng th«n míi 1. Y Thim b¶o tån v¨n hãa bu«n lµng T¹i bu«n Ea B«ng, x· C− £buar, thµnh phè Bu«n Ma Thuét, tØnh §¾k L¾k cã mét kho b¸u liªn quan ®Õn ®êi sèng v¨n hãa cña ®ång bµo c¸c d©n téc ë T©y Nguyªn. N¬i ®©y l−u gi÷ sè l−îng lín chiªng, chÐ cïng hµng tr¨m lo¹i nh¹c cô vµ vËt dông cæ, trong ®ã cã nhiÒu lo¹i quý hiÕm, ngµy 75 cµng thu hót sù quan t©m cña du kh¸ch trong n−íc vµ quèc tÕ. Chñ nh©n cña kho b¸u ®ã lµ ng−êi ®µn «ng trÎ tuæi tªn lµ Y Thim Büa (d©n lµng th−êng gäi lµ Y Thim). Ên t−îng ®Çu tiªn khi b−íc vµo nhµ Y Thim lµ sù ng¨n n¾p. Hµng chôc bé chiªng cæ treo ë v¸ch, hµng tr¨m vß r−îu cÇn cæ cïng trèng vµ c¸c nh¹c cô d©n téc cæ ®−îc xÕp trang träng trong tñ hoÆc trªn nh÷ng chiÕc ghÕ kpan, ghÕ jh−ng cæ. Lµ ng−êi say mª b¶o tån vµ gi÷ g×n v¨n hãa d©n téc, Y Thim béc b¹ch: “Cång chiªng ch¶y m¸u, nh÷ng chiÕc ghÕ, chiÕc gi−êng cæ lÇn l−ît biÕn mÊt… ®au xãt l¾m. Lµ ng−êi ®−îc häc hµnh, m×nh kh«ng ®µnh lßng nh×n chóng bÞ mÊt ®i. TiÕc qu¸, bÌn ®i gom chóng vÒ. Xin kh«ng ®−îc th× bá tiÒn ra mua. Mua kh«ng ®−îc th× ho¸n ®æi. B©y giê hoµn c¶nh gia ®×nh còng ®· ®ì, chø d¨m n¨m tr−íc vÊt v¶ l¾m. C¶ nhµ tr«ng chê vµo mçi ®ång l−¬ng cña m×nh víi 2ha cµ phª gi¸ c¶ phËp phï. ThÕ mµ råi cã khi ph¶i ®em d¨m b¶y t¹ cµ phª ®i ®æi lÊy nh÷ng thø mµ ng−êi ta kh«ng dïng n÷a. Vî thÊy thÕ, xãt cña, cø cµu nhµu m·i…”. Lµ c¸n bé ngµnh v¨n hãa, Y Thim hiÓu ®−îc gi¸ trÞ cña nh÷ng thø mµ m×nh ®ang gi÷ g×n, b¶o qu¶n. Líp trÎ b©y giê thÝch ë nhµ x©y, kh«ng mÊy ai lµm nhµ sµn, v× thÕ nh÷ng chiÕc ghÕ kpan, jh−ng truyÒn thèng (c¸c lo¹i ghÕ dµi lµm b»ng th©n c©y cæ thô) 76 gi¸ trÞ b»ng mÊy con tr©u bÞ vøt ra ngoµi v−ên. C«ng viÖc hµng ngµy cña anh b©y giê lµ nhÆt nh÷ng thø ®ã vÒ cÊt gi÷, b¶o qu¶n ®Ó mai kia con ch¸u cßn biÕt nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng tèt ®Ñp cña «ng cha. §Õn nay, sau nhiÒu n¨m miÖt mµi t×m kiÕm, Y Thim ®· trë thµnh ng−êi s−u tÇm ®−îc nhiÒu cæ vËt nhÊt ë thµnh phè Bu«n Ma Thuét. Trong ng«i nhµ sµn cña Y Thim b©y giê chËt nÝch nh÷ng vËt dông “cò rÝch” cña ®ång bµo nh− chiªng, trèng, vß r−îu, ghÕ, b¸t, chÐn… §èi víi anh th× “chóng cßn quý h¬n vµng”. C¨n nhµ to mang d¸ng dÊp ®Æc tr−ng cña ng−êi £ §ª kh«ng ®ñ chç ®Ó chøa ®å nªn nhiÒu hiÖn vËt ®−îc anh göi ë nhµ v¨n hãa céng ®ång cña bu«n Ea B«ng. NhiÒu du kh¸ch vµ c¸c nhµ nghiªn cøu ®Õn tham quan kho b¸u cña anh nhÈm tÝnh: tr−íc ®©y, ®Ó cã mét vß r−îu cæ, ng−êi ta ph¶i ®æi b»ng mét con voi, mét bé chiªng quý ®æi b»ng ®µn tr©u 10 con… Nh− vËy th× Y Thim ®ang lµ ng−êi cã nhiÒu voi vµ nhiÒu tr©u nhÊt §¾k L¾k. B©y giê trong kho b¸u cña Y Thim cã: 20 bé chiªng cæ, gi¸ trÞ cña mçi bé t−¬ng øng víi c¶ ®µn tr©u, hµng chôc vß r−îu quý, c¸i nµo còng ®en bãng, 5 ghÕ kpan, 6 trèng h’gor, 3 ghÕ jh−ng cïng hµng tr¨m chÐn, b¸t, l− h−¬ng, gïi, ®å trang søc, vßng ®eo tay, dông cô s¨n b¾n, dông cô s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ c¸c lo¹i nh¹c cô truyÒn 77 thèng nh− ®ing buèt, cing kram, khÌn, kni… Trong ®ã, chiªng chÐ cã sè l−îng nhiÒu h¬n c¶: tõ chiªng kru, chiªng kbu¨n, chiªng k®¬, chiªng kram, ®Õn chÐ tók, chÐ tang… Cã nh÷ng vËt dông ng−êi ta vøt bá ngoµi rÉy cµ phª cho ®Êt phñ, rªu mäc, khi Y Thim nhÆt vÒ lau chïi s¹ch sÏ, cÊt vµo tñ, ®· cã ng−êi tr¶ gi¸ c¶ chôc triÖu ®ång nh−ng anh kh«ng b¸n. §am mª nghÖ thuËt, giµu nhiÖt huyÕt víi bu«n lµng, Y Thim cßn lËp h¼n ®éi cång chiªng. “§éi cång chiªng nhµ Y Thim” cã hai dµn: dµn trÎ vµ dµn giµ, lµ mét trong nh÷ng ®éi cã tiÕng khi ch¬i c¸c nh¹c cô d©n téc truyÒn thèng. §éi th−êng xuyªn ®i l−u diÔn trong vµ ngoµi tØnh. §éi cã h¬n 30 nghÖ nh©n lín tuæi tham gia. Theo Y Thim: “NhiÒu ng−êi cïng gi÷, cïng ®¸nh, cïng th−ëng thøc míi gäi lµ b¶o tån. C¸i chiªng, c¸i trèng mang vÒ ®Ó m·i trong nhµ mµ kh«ng mang ra ®¸nh th× tiÕng sÏ kh«ng thanh, Yµng kh«ng nhËp lµ chiªng kh«ng cã linh hån”. Tõ suy nghÜ ®ã, Y Thim vµo vai trß nh¹c tr−ëng, tuyÓn chän vµ ®µo t¹o hµng chôc thanh niªn trong bu«n biÕt ch¬i c¸c lo¹i nh¹c cô d©n téc. TiÕng ®µn t’r−ng, ®ing p¸, ®ing tuk… vang lªn bªn c¹nh nh÷ng ®iÖu h¸t ayray hßa cïng tiÕng chiªng vang väng nói rõng T©y Nguyªn. Nh÷ng viÖc lµm cña Y Thim ®· gãp phÇn lµm cho v¨n hãa truyÒn thèng cña ®ång bµo Th−îng ë 78