🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Những Kiến Thức Cơ Bản Về Phòng, Chống Ung Thư Ebooks Nhóm Zalo HOÄI ÑOÀNG CHÆ ÑAÏO XUAÁT BAÛN Chuû tòch Hoäi ñoàng TS. NGUYEÃN THEÁ KYÛ Phoù Chuû tòch Hoäi ñoàng TS. NGUYEÃN DUY HUØNG Thaønh vieân TS. NGUYEÃN AN TIEÂM TS. KHUAÁT DUY KIM HAÛI NGUYEÃN VUÕ THANH HAÛO CHUÙ DAÃN CUÛA NHA XUAÁT BAÛN Hieän nay, ung thö laø moät trong nhöõng caên beänh gaây töû vong cao nhaát theá giôùi. Caùc nghieân cöùu hieän nay cho thaáy raèng, beänh ung thö khoâng phaûi laø taùc nhaân beân ngoaøi taán coâng cô theå con ngöôøi. Noù laø söï bieán ñoåi coù haïi xaûy ra beân trong cô theå ôû caáp ñoä teá baøo, gaây ra bôûi caáu truùc gen cuøng vôùi nhöõng gì maø con ngöôøi laøm, hoaëc khoâng laøm haèng ngaøy, nhöõng gì maø con ngöôøi aên vaø uoáng, do nhöõng löïa choïn hoaëc thoùi quen khaùc cuûa con ngöôøi trong loái soáng. Theo öôùc tính cuûa caùc chuyeân gia, hôn moät nöûa toång soá cuûa nhöõng ca ung thö coù theå ngaên ngöøa ñöôïc neáu con ngöôøi töï saên soùc mình moät caùch thaän troïng. Vì vaäy, neáu moãi ngöôøi coù nhöõng hieåu bieát cô baûn nhaát ñònh veà caên beänh ung thö cuõng nhö caùch phoøng, choáng beänh ung thö thì khoâng nhöõng hoï coù theå töï baûo veä söùc khoûe cuûa mình, baûo ñaûm vaø naâng cao chaát löôïng cuoäc soáng maø coøn giuùp giaûm gaùnh naëng veà y teá cho gia ñình vaø xaõ hoäi. Nhaèm cung caáp cho baïn ñoïc nhöõng kieán thöùc cô baûn veà nguyeân nhaân, caùch nhaän bieát, phöông phaùp ñieàu trò moät soá beänh ung thö thöôøng gaëp vaø ñaëc bieät laø caùch phoøng, choáng nhöõng caên beänh ung 5 thö ñoù, Nhaø xuaát baûn Chính trò quoác gia - Söï thaät vaø Nhaø xuaát baûn Haø Noäi phoái hôïp xuaát baûn cuoán saùch Nhöõng kieán thöùc cô baûn veà phoøng, choáng ung thö. Xin giôùi thieäu cuoán saùch cuøng baïn ñoïc. Thaùng 10 naêm 2012 NHAØ XUAÁT BAÛN CHÍNH TRÒ QUOÁC GIA - SÖÏ THAÄT 6 LI GIÙI THIEÄU Theo öôùc tính cuûa Toå chöùc Y teá theá giôùi (WHO), haèng naêm treân toaøn caàu coù khoaûng treân 10 trieäu ngöôøi maéc beänh ung thö vaø coù khoaûng treân 6 trieäu ngöôøi bò cheát vì caên beänh naøy. Taïi Vieät Nam, theo ghi nhaän, ung thö cuûa Haø Noäi, Thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø moät soá tænh thaønh, öôùc tính moãi naêm coù khoaûng 150.000 tröôøng hôïp môùi maéc vaø coù khoaûng 75.000 ngöôøi cheát vì ung thö. Tyû leä maéc ung thö coù xu höôùng ngaøy caøng gia taêng. Tuy nhieân, ung thö khoâng phaûi laø caên beänh voâ phöông cöùu chöõa, khoaûng 1/3 beänh ung thö coù theå döï phoøng ñöôïc, khoaûng 1/3 caùc loaïi coù theå chöõa khoûi neáu ñöôïc phaùt hieän sôùm vaø ñieàu trò kòp thôøi. Vôùi caùc phöông phaùp ñieàu trò hieän nay, chuùng ta coù theå keùo daøi thôøi gian soáng, naâng cao chaát löôïng cuoäc soáng cho khoaûng 1/3 soá beänh nhaân ung thö coøn laïi. Nhaèm naâng cao naêng löïc phoøng, choáng ung thö cho caùn boä y teá tuyeán tænh, huyeän, ñeå goùp phaàn laøm giaûm tyû leä maéc vaø töû vong do ung thö, ñöôïc söï taøi trôï cuûa Toå chöùc Y teá theá giôùi, taäp theå caùc giaùo sö, baùc só Beänh vieän K vaø Boä moân ung thö Tröôøng Ñaïi hoïc Y Haø Noäi ñaõ bieân soaïn cuoán “Nhöõng kieán thöùc cô baûn veà phoøng, choáng ung thö”. 7 Cuoán saùch goàm 2 chöông: Chöông I: Phoøng vaø phaùt hieän sôùm ung thö. Chöông II: Chaån ñoaùn vaø ñieàu trò beänh ung thö. Chuùng toâi hy voïng cuoán saùch seõ höõu ích vôùi caùn boä y teá vaø baïn ñoïc. Maëc duø caùc taùc giaû ñaõ laøm vieäc tích cöïc ñeå cho ra maét cuoán saùch nhöng chaéc chaén seõ khoâng traùnh khoûi nhöõng thieáu soùt. Vì vaäy, chuùng toâi raát mong nhaän ñöôïc goùp yù töø ñoäc giaû. Chuùng toâi xin chaân thaønh caûm ôn Toå chöùc Y teá theá giôùi taïi Vieät Nam ñaõ taøi trôï cho vieäc xuaát baûn cuoán saùch naøy. Thay maët caùc taùc giaû Chuû bieân GS. TS. NGUYEÃN BAÙ ÑÖÙC Nguyeân Giaùm ñoác Beänh vieän K 8 Chöông I PHONG A PHAÙT HIEÄN SÙM UNG THÖ BAÛN CHAÁT VAØ NGUYEÂN NHAÂN GAÂY BEÄNH UNG THÖ GS. TS. Nguyeãn Baù Ñöùc, TS. Traàn Vaên Thuaán NHÖNG HAÙI NIEÄM C BAÛN EÀ UNG THÖ Teá baøo vaø cô theå chuùng ta Cô theå con ngöôøi do nhieàu teá baøo keát hôïp vôùi nhau taïo thaønh. Moãi teá baøo töïa nhö moät vieân gaïch K ñeå xaây thaønh ngoâi nhaø laø cô theå con ngöôøi. Teá baøo laø ñôn vò soáng cô baûn goàm maøng ôû ngoaøi, trong coù baøo töông vaø nhaân. Ban ñaàu, tinh truøng ngöôøi cha vaø tröùng cuûa ngöôøi meï hôïp thaønh taïo neân moät teá baøo (coøn goïi laø hôïp töû). Teá baøo lôùn daàn veà kích thöôùc ñeán moät möùc ñoä naøo ñoù seõ töï nhaân ñoâi taïo thaønh hai teá baøo môùi. Hai teá baøo naøy laïi lôùn daàn vaø laïi nhaân ñoâi tieáp ñeå taïo thaønh boán teá baøo. Quaù trình cöù tieáp tuïc laëp laïi nhö vaäy vaø teá baøo sinh soâi theo caáp soá nhaân ñeå taïo neân moät cô theå hoaøn chænh. Trong quaù trình nhaân leân coù söï chuyeân moân hoùa daàn daàn. Coù teá baøo chuyeân veà keát caáu 9 nhö caùc teá baøo xöông ñeå taïo boä khung cho cô theå. Coù teá baøo chuyeân veà tieâu hoùa, coù teá baøo chuyeân veà hoâ haáp, v.v.. Caùc teá baøo cuøng chöùc naêng lieân keát taäp trung taïo neân moät moâ. Ñeán khi tröôûng thaønh, cô theå ngöôøi coù khoaûng 1 trieäu tyû teá baøo. Luùc naøy caùc teá baøo phaùt trieån chaäm laïi vaø vieäc nhaân ñoâi cuûa caùc teá baøo chæ ñeå thay theá caùc teá baøo cheát hoaëc laøm lieàn veát thöông. Trung bình moãi ngaøy coù khoaûng 1012 teá baøo cheát ñi vaø ñöôïc thay theá baèng soá löôïng töông ñöông. Trong teá baøo, boä gen laø thaønh phaàn quy ñònh caùc ñaëc tính cuûa cô theå, ñöôïc truyeàn töø theá heä tröôùc cho theá heä sau. Nhôø coù boä gen maø con caùi gioáng boá meï. Cô theå con ngöôøi, moät coã maùy töï ñoäng hoaøn haûo Caùc teá baøo nhaân leân nhöng khoâng töï do, tuøy tieän. Coù moät söï ñieàu hoøa quaù trình naøy. Khi cô theå ñang phaùt trieån nhö trong baøo thai, tuoåi nhoû, caùc teá baøo nhaân leân nhanh. Ñeán moät luùc naøo ñoù, khi ñaõ ñuû soá löôïng caàn thieát, seõ coù moät heä thoáng baùo hieäu thoâng baùo tôùi caùc teá baøo, yeâu caàu khoâng phaân chia hoaëc phaân chia chaäm laïi. Khi caàn thieát phaûi phaân chia nhanh teá baøo ñeå buø vaøo caùc teá baøo ñaõ cheát, heä thoáng naøy cuõng göûi yeâu caàu ñeán caùc teá baøo. Söï chuyeân bieät hoùa caùc teá baøo cuõng do moät heä thoáng quaûn lyù. Trong quaù trình nhaân leân, coù moät teá baøo naøo ñoù phaân chia thaønh hai teá baøo nhöng 10 hai teá baøo ñöôïc heä thoáng naøy ñieàu khieån trôû thaønh hai loaïi khaùc nhau vôùi chöùc naêng khaùc nhau. Quaù trình gioáng nhö hai ngöôøi con ñöôïc sinh ra trong moät gia ñình, moät ngöôøi trôû thaønh kyõ sö, moät ngöôøi trôû thaønh thaày giaùo coù nhöõng vai troø khaùc nhau trong xaõ hoäi. Heä thoáng ñieàu khieån caùc teá baøo hoaøn toaøn ñöôïc laäp keá hoaïch vaø theo moät chuoãi daây chuyeàn töï ñoäng döôøng nhö ñöôïc ñònh saün ôû moãi loaøi. Moät heä thoáng nöõa laø heä thoáng söûa chöõa nhöõng sai leäch. Trong khi toàn taïi vaø phaùt trieån, caùc teá baøo luoân chòu caùc taùc ñoäng vaät lyù, hoùa hoïc, sinh hoïc töø beân ngoaøi vaø ngay trong cô theå. Caùc taùc ñoäng coù haïi coù theå laøm toån thöông teá baøo trong ñoù coù boä gen. Gen bò toån thöông seõ gaây ra nhöõng roái loaïn veà caáu truùc vaø chöùc naêng cuûa teá baøo mang gen ñoù. Do gen laø yeáu toá di truyeàn, coù theå ñöôïc sao laïi cho theá heä sau. Neáu teá baøo mang gen toån thöông nhaân leân, gen bò toån thöông cuõng toàn taïi ôû caùc theá heä sau vaø gaây neân roái loaïn treân dieän roäng. Khi phaùt hieän nhöõng sai leäch cuûa gen, heä thoáng söûa chöõa seõ coá gaéng söûa cho gen trôû laïi bình thöôøng hoaëc tieâu dieät teá baøo mang gen beänh ñoù. Khi moät, hai trong ba hoaëc caû ba heä thoáng noùi treân bò truïc traëc, cô theå seõ sinh ra moät soá beänh trong ñoù coù beänh ung thö. Ung thö - Beänh cuûa teá baøo Neáu heä thoáng ñieàu khieån söï nhaân leân cuûa teá baøo bò hoûng, teá baøo seõ nhaân leân voâ haïn töïa nhö 11 khoâng coù keá hoaïch hoùa gia ñình laøm daân soá taêng leân. Neáu heä thoáng ñieàu khieån söï chuyeân bieät hoùa cuûa teá baøo vaø heä thoáng söûa chöõa nhöõng sai laïc bò hoûng seõ sinh ra nhöõng teá baøo quaùi laï, khoâng coù nhöõng chöùc naêng caàn thieát vaø coù theå gaây haïi cho cô theå. Hai hieän töôïng sai laïc naøy töïa nhö khoâng ñöôïc giaùo duïc hoaëc bò giaùo duïc sai laïc, con ngöôøi trôû thaønh voâ giaù trò hoaëc thaønh nhöõng keû phaù hoaïi trong xaõ hoäi. Chuùng ta coù theå ñònh nghóa beänh ung thö laø beänh lyù aùc tính cuûa teá baøo, trong ñoù caùc teá baøo bò bieán ñoåi, taêng sinh voâ haïn khoâng chòu söï kieåm soaùt cuûa cô theå. Quaù trình phaùt trieån beänh ung thö Trong suoát cuoäc ñôøi con ngöôøi thöôøng coù sai laïc vaø coù söï söûa chöõa. Trong quaù trình phaùt trieån vaø duy trì cuoäc soáng, ñoâi khi coù caùc teá baøo bò bieán ñoåi do nhieàu yeáu toá khaùc nhau töø ngoaïi caûnh hoaëc ngay trong baûn thaân cô theå. Söï bieán ñoåi teá baøo coù theå töø nheï ñeán naëng theo nhieàu möùc ñoä khaùc nhau. Neáu bieán ñoåi ôû möùc nheï, cô theå seõ söûa chöõa nhöõng hoûng hoùc nhoû naøy. Neáu bieán ñoåi naëng hôn coù theå ñeán möùc aùc tính, cô theå khoâng söûa chöõa ñöôïc seõ boû teá baøo naøy ñi vaø thay theá baèng caùc teá baøo khaùc. Tuy vaäy, trong moät thôøi ñieåm naøo ñoù, heä thoáng söûa chöõa naøy bò yeáu ñi hoaëc “lô laø maát caûnh giaùc”, caùc teá baøo bò bieán ñoåi coù thôøi cô toàn taïi vaø nhaân leân ñeán soá löôïng quaù lôùn khoâng theå tieâu dieät ñöôïc nöõa. Ñoàng thôøi, heä thoáng ñieàu hoøa phaùt trieån, heä thoáng ñieàu hoøa bieät hoùa trôû neân voâ duïng 12 ñoái vôùi “ñoäi quaân” naøy. Ñaây laø moác quan troïng khôûi phaùt beänh ung thö sau naøy. ÔÛ giai ñoaïn tieáp theo, “ñoäi quaân” teá baøo aùc tính seõ nhaân leân, baønh tröôùng ra chung quanh, soá löôïng taêng leân khoaûng töø 1.000 teá baøo leân 1.000.000 teá baøo. Vôùi soá löôïng teá baøo nhö vaäy, tuy ñaõ taïo thaønh khoái u nhöng cuõng coøn raát nhoû ñeå coù theå phaùt hieän baèng caùc phöông tieän hieän nay. Taát caû quaù trình noùi treân chieám tôùi 75% thôøi gian phaùt trieån cuûa beänh ung thö, trung bình 15- 20 naêm. Moät soá ít ung thö coù quaù trình naøy ngaén hôn nhöng cuõng coù loaïi coù thôøi gian daøi hôn. Tieáp theo, khoái u aùc tính xaâm laán vaøo vuøng chung quanh do caùc teá baøo ung thö coù khaû naêng di ñoäng deã daøng vaø khoái u coù khaû naêng laøm tieâu ñaïm vuøng chung quanh laøm cho vuøng naøy loûng leûo hôn. Trong khi khoái u aùc tính phaùt trieån, moät hoaëc nhieàu teá baøo ung thö coù khaû naêng taùch ra, di chuyeån ñeán vò trí môùi caùch xa khoái u cuõ vaø tieáp tuïc phaùt trieån thaønh moät oå môùi goïi laø oå di caên hay vò trí di caên. Coøn vò trí thaønh beänh ñöôïc ngöôøi ta goïi laø u nguyeân phaùt. OÅ di caên naøy coù nhöõng ñaëc ñieåm gioáng heät nhöõng ñaëc ñieåm cuûa u ban ñaàu vaø caùc oå di caên khaùc. Teá baøo ung thö coù theå di caên theo caùc caùch sau: - Teá baøo ung thö ñi vaøo trong maïch maùu, töï troâi theo doøng maùu, maéc laïi ôû moät nôi naøo ñoù (thöôøng 13 ôû caùc maïch maùu nhoû) vaø sinh soâi, taêng tröôûng ôû ñoù. Phoåi vaø gan laø nhöõng nôi coù maïng löôùi maïch maùu daøy ñaëc neân teá baøo ung thö hay maéc ôû ñoù neân laø nhöõng nôi hay gaëp di caên nhaát. Treân ñöôøng ñi tôùi “mieàn ñaát môùi”, coù nhieàu teá baøo bò cheát doïc ñöôøng. Vì vaäy, ñeå coù oå di caên môùi, phaûi caàn raát nhieàu teá baøo taùch ra khoûi khoái u. - Con ñöôøng thöù hai laø baïch huyeát. Heä baïch huyeát laø moät maïng löôùi goàm caùc oáng chia nhaùnh gioáng nhö maïch maùu, toûa khaép cô theå, goïi laø baïch maïch coù chaát dòch gaàn nhö trong suoát löu thoâng ôû trong, coù nhieäm vuï chính baûo veä cô theå. Doïc ñöôøng ñi cuûa baïch maïch coù caùc haïch baïch huyeát nhoû hình haït ñaäu. Teá baøo ung thö sau khi taùch khoûi u nguyeân phaùt coù theå xaâm nhaäp vaøo maïng löôùi baïch maïch roài maéc laïi ôû caùc haïch baïch huyeát. - Ung thö coù theå di caên theo caùc loái ñi ít bò caûn trôû vaøo caùc hoác, oáng trong cô theå. Ví duï: ung thö daï daøy sau khi xaám laán qua thaønh daï daøy, caùc teá baøo coù theå bong ra, rôi vaøo trong oå buïng gaây di caên ôû buoàng tröùng. - Ung thö cuõng coù theå di caên do kyõ thuaät moå khoâng ñuùng. Moät con dao moå caét ngang qua khoái u, dính ñaày teá baøo ung thö neáu ñeå chaïm vaøo caùc moâ laønh seõ caáy caùc teá baøo ung thö vaøo caùc moâ ñoù. Haäu quaû cuûa ung thö ñoái vôùi cô theå Taïi vò trí nguyeân phaùt, neáu khoâng ñieàu trò ngaên chaën kòp thôøi, khoái u phaùt trieån laøm phaù huûy moâ laønh chung quanh, laøm hoûng caùc chöùc naêng cô 14 quan coù u vaø gaây ñau. Ñieàu ñaùng noùi laø ung thö raát hay di caên vaøo caùc cô quan quan troïng cuûa cô theå laøm hoûng caùc cô quan naøy vaø laø nguyeân nhaân chuû yeáu laøm ngöôøi beänh töû vong. Caùc teá baøo ung thö sinh ra nhöõng ñoäc toá hoaëc caùc chaát noäi tieát khoâng caàn thieát gaây roái loaïn chuyeån hoùa, laøm cô theå meät moûi, chaùn aên. Ung thö cuõng gaây truïc traëc heä thoáng mieãn dòch, giaûm khaû naêng choáng caùc beänh nhieãm truøng. Ung thö gaây maát caân baèng dinh döôõng do caùc teá baøo ung thö tranh chaáp caùc chaát dinh döôõng vôùi teá baøo laønh laøm cô theå suy moøn vaø cuoái cuøng daãn ñeán töû vong. NGUYEÂN NHAÂN BEÄNH UNG THÖ Ung thö khoâng phaûi do moät nguyeân nhaân gaây ra. Moät taùc nhaân sinh ung thö coù theå gaây ra moät soá loaïi ung thö vaø moät loaïi ung thö coù theå do moät soá taùc nhaân khaùc nhau. Haàu heát caùc ung thö coù raát nhieàu yeáu toá nguyeân nhaân vaø yeáu toá nguy cô. Caùc nguyeân nhaân gaây beänh ung thö coù theå chia laøm hai nhoùm chính laø caùc nguyeân nhaân beân ngoaøi nhö thuoác laù, dinh döôõng khoâng hôïp lyù vaø caùc nguyeân nhaân beân trong nhö roái loaïn di truyeàn. Treân 80% nguyeân nhaân gaây beänh ung thö coù nguoàn goác töø moâi tröôøng beân ngoaøi vaø nhôø traùnh hoaëc haïn cheá tieáp xuùc vôùi caùc yeáu toá naøy chuùng ta coù theå phoøng ngöøa ñöôïc nhieàu loaïi ung thö. Caùc nguyeân nhaân beân ngoaøi Taùc nhaân vaät lyù 15 Caùc taùc nhaân vaät lyù lieân quan ñeán ung thö ñöôïc bieát hieän nay laø caùc böùc xaï ion hoùa vaø böùc xaï cöïc tím. Böùc xaï ion hoùa Böùc xaï ion hoùa laø tia phoùng xaï phaùt ra töø caùc chaát phoùng xaï töï nhieân hoaëc töø nguoàn xaï nhaân taïo ñöôïc duøng trong khoa hoïc, y hoïc coù khaû naêng laøm ion hoùa vaät chaát. Coù nhieàu cô quan xuaát hieän ung thö sau khi bò chieáu xaï, trong ñoù phaûi keå ñeán ung thö tuyeán giaùp, ung thö phoåi, ung thö maùu. Trong lòch söû coù nhieàu baèng chöùng veà lieân quan böùc xaï ion hoùa vaø ung thö. ÔÛ theá kyû XVI nhieàu coâng nhaân moû ôû Joachimstal (Tieäp Khaéc) vaø ôû Schneeberg (Ñöùc) maéc moät loaïi beänh phoåi vaø cheát. Veà sau ngöôøi ta tìm ra nhöõng ngöôøi ñoù bò ung thö phoåi do chaát phoùng xaï trong quaëng ñen coù chöùa uranium. Ngöôøi ta cuõng ghi nhaän tyû leä maéc ung thö phoåi khaù cao ôû caùc coâng nhaân khai moû uranium giöõa theá kyû XX. Nhieàu nhaø khoa hoïc veà phoùng xaï, nhöõng nhaø X quang ñaàu tieân treân theá giôùi ñaõ khoâng bieát töï baûo veä vaø nhieàu ngöôøi trong soá hoï bò maéc ung thö da vaø beänh baïch caàu caáp (moät loaïi ung thö maùu). Beänh baïch caàu caáp coù tyû leä maéc khaù cao trong soá nhöõng ngöôøi soáng soùt sau vuï thaû bom nguyeân töû taïi Hiroshima vaø Nagasaki naêm 1945. Cuõng vaäy, sau vuï noå nhaø maùy ñieän nguyeân töû ôû Chernobyl, tyû leä ung thö tuyeán giaùp vaø ung thö maùu cuõng taêng leân trong nhöõng naêm veà sau. 16 Taùc ñoäng gaây ung thö cuûa tia phoùng xaï phuï thuoäc ba yeáu toá quan troïng: - Tuoåi tieáp xuùc caøng nhoû caøng nguy hieåm, nguy hieåm nhaát laø baøo thai. - Lieàu caøng cao, nguy hieåm caøng lôùn. - Cô quan nhaïy caûm vôùi tia xaï: tuyeán giaùp, tuûy xöông. Böùc xaï cöïc tím Tia cöïc tím coù trong aùnh naéng maët trôøi chuû yeáu gaây ung thö da. Caøng gaàn xích ñaïo, tia cöïc tím caøng maïnh. Nhöõng ngöôøi laøm vieäc ngoaøi trôøi nhö: noâng daân, thuûy thuû, thôï xaây döïng, ngöôøi laøm ñöôøng coù tyû leä ung thö da cao hôn nhöõng ngöôøi laøm vieäc trong nhaø vaø thöôøng bò ôû nhöõng vuøng da hôû. Nhöõng ngöôøi da traéng coù ít saéc toá baûo veä da ñoái vôùi aùnh naéng maët trôøi so vôùi ngöôøi da saãm maøu. Do vaäy, khi di cö ñeán soáng ôû vuøng nhieät ñôùi, xích ñaïo, ngöôøi da traéng deã bò ung thö da hôn so vôùi caùc chuûng toäc khaùc. Traøo löu taém naéng thaùi quaù cuõng laøm taêng nguy cô. Caùc tia töû ngoaïi maët trôøi maïnh nhaát trong muøa heø töø 11 giôø saùng ñeán 15 giôø chieàu. Nguy cô cao nhaát vaøo thôøi ñieåm maët trôøi treân ñænh ñaàu vaø coù boùng chieáu ngaén. Toát nhaát neân traùnh aùnh maët trôøi khi boùng ngaén hôn thaân ngöôøi vaø coi ñaây nhö moät quy luaät. AÙo quaàn baûo veä nhö muõ vaø aùo tay daøi coù theå giuùp ngaên caûn nhöõng tia maët trôøi coù haïi. Taùc nhaân hoùa hoïc vaø taùc nhaân moâi tröôøng Thuoác laù 17 Vai troø gaây beänh cuûa huùt thuoác ñaõ ñöôïc chöùng minh qua nhieàu nghieân cöùu treân theá giôùi cuõng nhö ôû nöôùc ta. Huùt 01 ñieáu thuoác töùc laø ñaõ töï mình laøm maát ñi 5,5 phuùt cuûa cuoäc soáng. Tính trung bình, tuoåi thoï cuûa nhöõng ngöôøi huùt thuoác giaûm töø 5-8 naêm so vôùi ngöôøi khoâng huùt do caùc beänh thuoác laù gaây neân bao goàm caùc beänh veà ung thö, tim maïch, beänh phoåi taéc ngheõn, v.v.. Thuoác laù laø nguyeân nhaân cuûa khoaûng 30% toång soá caùc tröôøng hôïp ung thö, trong ñoù chuû yeáu laø ung thö phoåi, ung thö haï hoïng thanh quaûn, ung thö thöïc quaûn, ung thö coå töû cung, ung thö tuïy, ung thö ñöôøng tieát nieäu. Rieâng ung thö phoåi, huùt thuoác laù laø nguyeân nhaân cuûa treân 90% tröôøng hôïp. Trong khoùi thuoác laù chöùa hôn 4.000 loaïi hoùa chaát. Trong ñoù coù hôn 200 loaïi coù haïi cho söùc khoûe bao goàm caùc chaát gaây nghieän vaø caùc chaát gaây ñoäc. Ñaëc bieät, trong soá naøy coù tôùi 43 chaát ñaõ ñöôïc chöùng minh gaây neân beänh ung thö nhö: benzopyren, nitrosamin, cadmium, nickel, urethan, toluidin. Qua thoáng keâ ngöôøi ta thaáy, ngöôøi nghieän thuoác laù coù nguy cô bò ung thö phoåi cao gaáp 10 laàn ngöôøi khoâng huùt. Neáu nghieän naëng vôùi lieàu treân 20 ñieáu/ngaøy thì nguy cô cao gaáp 15 ñeán 20 laàn. Tuoåi baét ñaàu huùt caøng treû cuõng nhö soá naêm huùt caøng nhieàu thì nguy cô maéc caùc loaïi ung thö lieân quan caøng cao. Huùt thuoác laù naâu coù nguy cô cao hôn thuoác laù vaøng. Huùt thuoác laøo cuõng coù nguy cô cao nhö thuoác 18 laù. Tuïc leä aên traàu thuoác cuõng laø yeáu toá nguy cô gaây ung thö khoang mieäng. Ngöôøi ñang nghieän maø boû ñöôïc huùt thuoác cuõng laøm giaûm ñöôïc nguy cô gaây ung thö. Nhöõng ngöôøi khoâng huùt thuoác nhöng soáng trong moâi tröôøng coù ngöôøi huùt thuoác, thöôøng xuyeân hít phaûi khoùi thuoác (huùt thuoác thuï ñoäng) cuõng coù nguy cô bò ung thö phoåi vaø caùc loaïi ung thö lieân quan. Treû em hít phaûi khoùi thuoác theo caùch naøy cuõng deã maéc caùc beänh nhieãm truøng ñöôøng hoâ haáp döôùi, hen pheá quaûn, vieâm tai giöõa, aûnh höôûng tôùi cô tim vaø moät soá beänh ñöôøng ruoät. Cheá ñoä aên vaø oâ nhieãm thöïc phaåm Baûn thaân thöïc phaåm khoâng gaây ung thö nhöng caùc chaát baûo quaûn thöïc phaåm, caùc chaát trung gian chuyeån hoùa vaø caùc chaát sinh ra töø naám moác laø nguyeân nhaân daãn ñeán ung thö. Ngaøy nay, ngöôøi ta coøn thaáy maát caân baèng caùc thaønh phaàn trong cheá ñoä aên, nhieàu chaát beùo quaù laøm taêng nguy cô ung thö. Ngöôøi ta cho raèng khoaûng hôn 30% soá tröôøng hôïp ung thö lieân quan ñeán cheá ñoä aên. Bình thöôøng trong rau caûi haøm löôïng nitrit chæ ôû daïng veát nhöng khi muoái döa thì haøm löôïng nitrit taêng leân do quaù trình vi sinh khöû nitrat coù trong rau thaønh nitrit. Khi döa bò khuù thì laøm löôïng nitrit taêng cao nhaát. Trong cô theå caùc nitrit seõ taùc duïng vôùi amin baäc 2 coù trong moät soá thöùc aên nhö: toâm, caù, ñaëc bieät laø maém toâm taïo thaønh hôïp chaát nitrosamin. Ñaây laø chaát gaây ung thö maïnh 19 treân thöïc nghieäm. Chính vì vaäy neân haïn cheá aên döa muoái, ñaëc bieät khoâng aên döa khuù. Benzopyrene ñöôïc taïo ra khi thòt ñöôïc nöôùng baèng than hoaëc xoâng khoùi. Benzopyrene cuõng ñöôïc taïo ra khi raùn thöùc aên baèng daàu/môõ ñaõ söû duïng. Ñaây laø chaát ñaõ ñöôïc chöùng minh gaây ung thö maïnh treân thöïc nghieäm. Ñeå haïn cheá nguy cô gaây ung thö töø benzopyrene neân traùnh nöôùng thöùc aên khi loø coøn khoùi vaø neân haïn cheá aên thöùc aên nöôùng hoaëc raùn. Naám moác aspergillus flavus thöôøng coù ôû gaïo vaø laïc baûo quaûn khoâng toát, tieát ra chaát ñoäc coù teân aflatoxin gaây ung thö gan. Cheá ñoä aên nhieàu mì chính, aên maën cuõng laø yeáu toá nguy cô gaây ung thö, ñaëc bieät laø ung thö ñöôøng tieâu hoùa nhö ung thö daï daøy. Röôïu khoâng sinh ung thö nhöng röôïu maïnh gaây boûng maõn tính nieâm maïc haï hoïng vaø thöïc quaûn coù theå gaây ung thö sau naøy. Ngöôøi ta aên traàu thöôøng phaûi coù voâi, voâi ñaõ toâi laø chaát kieàm coù theå laøm boûng nieâm maïc mieäng, hoïng. Veà cheá ñoä aên, thöùc aên coù nhieàu chaát beùo ñoäng vaät gaây taêng nguy cô ung thö vuù, ung thö tieàn lieät tuyeán vaø ung thö ñaïi tröïc traøng. Traùi laïi, cheá ñoä aên coù nhieàu rau xanh, hoa quaû vaø nhieàu chaát xô coù theå giaûm nguy cô caùc ung thö naøy. Treân cô sôû caùc nghieân cöùu, caùc nhaø khoa hoïc ñaõ ñöa ra nhöõng lôøi khuyeân döôùi ñaây veà cheá ñoä aên ñeå giaûm thieåu nguy cô gaây ung thö: 20 - AÊn nhieàu rau vaø hoa quaû töôi: chuù yù rau quaû aên haèng ngaøy phaûi töôi vaø ñaäïm maøu caøng toát (maøu xanh ñaäm cuûa rau, ñoû thaãm cuûa caø chua, caø roát…). Neân aên rau töôi hoaëc luoäc sô qua, haïn cheá xaøo, raùn. Rau, ñaäu neáu ñöôïc haáp vaø luoäc chín seõ giaûm ñaùng keå haøm löôïng vitamin vaø caùc chaát caàn thieát. - Côm, baùnh mì vaø caùc loaïi nguõ coác khaùc neân naáu töø loaïi gaïo saùt khoâng quaù kyõ, baùnh mì laøm töø haït luùa myø chöa raây, baùnh myø ñen caøng toát. - Giaûm chaát beùo: aên thòt, caù naïc laø chính. Khoâng neân aên vaø xaøo raùn thöùc aên baèng môõ ñoäng vaät. Neân thay môõ ñoäng vaät baèng daàu thöïc vaät nhöng cuõng neân haïn cheá caøng ít caøng toát. - Duøng ít thöùc aên öôùp maën: caùc thöùc aên baûo quaûn laâu baèng caùch hun khoùi, öôùp muoái, ngaâm daám ñeàu khoâng toát cho cô theå. - Haïn cheá uoáng röôïu. - Töï kieåm tra caân naëng cuûa baûn thaân: neân coù moät cheá ñoä aên ñieàu ñoä, traùnh aên uoáng quaù möùc hay lôïi duïng tieäc tuøng, bôùt aên thöïc phaåm beùo, nhieàu ñöôøng, haïn cheá caùc loaïi nöôùc ngoït, baùnh, kem, v.v... Neân ñònh kyø töï kieåm tra caân naëng ba thaùng moät laàn ñeå ñieàu chænh cheá ñoä aên vaø luyeän taäp cho phuø hôïp. Ngheà nghieäp vaø moâi tröôøng Khi laøm vieäc trong moâi tröôøng ngheà nghieäp, con ngöôøi tieáp xuùc vôùi caû böùc xaï ion hoùa, hoùa chaát 21 vaø viruùt, nhöng taùc nhaân quan troïng nhaát laø hoùa chaát. Nhoùm nguyeân nhaân naøy chieám khoaûng 2% ñeán 8% soá ung thö. Caùc ung thö ngheà nghieäp thöôøng xaûy ra ôû caùc cô quan tieáp xuùc tröïc tieáp nhö da vaø ñaëc bieät laø caùc cô quan hoâ haáp. Ngoaøi ra, caàn keå ñeán caùc ung thö ôû cô quan coù nhieäm vuï baøi tieát caùc chaát chuyeån hoùa gaây ung thö nhö ñöôøng tieát nieäu. Ung thö da bìu ñaõ ñöôïc thaáy laø ngheà nghieäp cuûa caùc thôï naïo oáng khoùi. Naêm 1775, baùc só Percival Pott - baùc só ngoaïi khoa ngöôøi Anh ñaõ hoûi laïi tính chaát coâng vieäc cuûa caùc beänh nhaân ung thö nhö da bìu thaáy nhöõng ngöôøi naøy maëc quaàn aùo baûo hoä lao ñoäng söû duïng laïi nhieàu laàn. OÂng cho raèng chaát boà hoùng keát dính ôû quaàn laø nguyeân nhaân sinh ung thö noùi treân. Amiaêng laø chaát ñöôïc söû duïng trong nhieàu ngaønh coâng nghieäp coù nguy cô gaây ung thö maøng phoåi. Ngöôøi thôï hít phaûi buïi amiaêng gaây xô hoùa phoåi lan toûa vaø daï daøy maøng phoåi, sau ñoù daãn ñeán ung thö maøng phoåi. - Ung thö baøng quang cuõng laø loaïi ung thö hay gaëp trong soá caùc ung thö ngheà nghieäp. Cuoái theá kyû XIX, ngöôøi ta nhaän thaáy nhöõng thôï nhuoäm bò ung thö baøng quang. Nguyeân nhaân laø nhöõng thôï nhuoäm naøy tieáp xuùc vôùi anilin, trong anilin coù chöùa taïp chaát 4-amiodiphenyl vaø 2-aphthylamin gaây ung thö. Caùc chaát naøy ñöôïc hít vaøo phoåi vaø thaûi qua ñöôøng tieát nieäu gaây ung thö baøng quang. 22 Chaát benzen coù theå gaây suy tuûy vaø ung thö maùu. Ngoaøi ra, benzen coù theå gaây ña u tuûy xöông (moät loaïi ung thö) vaø ung thö haïch. Nhieàu loaïi chaát hoùa hoïc khaùc trong caùc ngheà khaùc nhau coù theå gaây ung thö, ñaëc bieät laø caùc ngheà lieân quan vôùi coâng nghieäp hoùa daàu, khai thaùc daàu do tieáp xuùc caùc saûn phaåm thoâ cuûa daàu moû coù chöùa hydrocacbon thôm. Caùc chaát oâ nhieãm trong moâi tröôøng thaûi ra töø nhieàu nguoàn khaùc nhau mang nhieàu chaát nguy haïi trong ñoù coù caùc chaát gaây ung thö. Trong khoâng khí vaø nguoàn nöôùc coù nhöõng chaát coù theå sinh ung thö maø ngöôøi ta chöa khaúng ñònh ñöôïc. Trong cuoäc chieán tranh ôû Vieät Nam, Myõ ñaõ raûi xuoáng mieàn Nam Vieät Nam hôn 70 trieäu lít da cam/ñioâxin töông ñöông vôùi khoaûng 600 kg chaát 2, 3, 7, 8 – TCDD gaây haäu quaû nghieâm troïng cho con ngöôøi vaø moâi tröôøng. Nhieàu coâng trình nghieân cöùu khoa hoïc ñaõ cho thaáy ñioâxin taùc ñoäng leân nhieàu cô quan khaùc nhau nhö: treân cô quan sinh duïc, heä thaàn kinh, heä thoáng mieãn dòch, treân gan, tuyeán giaùp, vaø heä thoáng tim maïch. Moät soá loaïi ung thö coù baèng chöùng chaéc chaén lieân quan vôùi ung thö bao goàm: ung thö phaàn meàm, beänh hodgkin, u lymphoâ aùc tính khoâng hodgkin. Moät soá beänh ung thö ñöôïc coi laø coù lieân quan ít hôn vôùi ñioâxin bao goàm: ung thö heä thoáng ñöôøng hoâ haáp (ung thö thanh quaûn, phoåi, khí quaûn), ung thö tuyeán tieàn lieät vaø beänh ñau tuûy xöông aùc tính. Ñioâxin laø moät chaát sieâu ñoäc, cô cheá taùc ñoäng leân cô theå soáng 23 raát phöùc taïp vaø haäu quaû gaây ra ñoái vôùi söùc khoûe con ngöôøi laø raát nghieâm troïng, raát ña daïng, phuï thuoäc vaøo ñaùp öùng cuûa töøng caù theå. Beân caïnh laø taùc nhaân gaây nhieàu beänh ung thö, ñioâxin coøn gaây ra caùc bieán ñoåi di truyeàn, suy giaûm mieãn dòch vaø coøn toàn taïi qua nhieàu theá heä. Caùc taùc nhaân sinh hoïc Taùc nhaân sinh hoïc lieân quan ñeán ung thö chuû yeáu laø viruùt. Moät vaøi loaïi kyù sinh truøng vaø vi khuaån cuõng gaây ung thö. Viruùt gaây ung thö Viruùt coù theå xaâm nhaäp vaøo teá baøo chuû vaø gaây ung thö. Ñieàu naøy thaáy trong ung thö coå töû cung, ung thö gan do vi ruùt vieâm gan B, moät soá loaïi ung thö maùu, ung thö haïch baïch huyeát vaø ung thö muõi, hoïng. Caùc loaïi vi ruùt ñöôïc nghieân cöùu ñeán nhieàu nhaát goàm: Viruùt vieâm gan B Ñaây laø loaïi viruùt coù theå gaây ung thö gan nguyeân phaùt, thöôøng gaëp ôû chaâu Phi vaø chaâu AÙ, trong ñoù coù Vieät Nam. Viruùt vieâm gan B thöôøng laây truyeàn qua ñöôøng truyeàn maùu, duøng chung kim tieâm, meï truyeàn cho con trong thôøi kyø mang thai vaø qua quan heä tình duïc vôùi ngöôøi nhieãm loaïi viruùt naøy. Khi xaâm nhaäp cô theå ngöôøi, viruùt naøy gaây vieâm gan caáp, coù khi chæ thoaùng qua. Sau ñoù moät soá ngöôøi beänh chuyeån thaønh vieâm gan maõn tính khoâng trieäu chöùng trong nhieàu naêm. Toån thöông 24 naøy qua thôøi gian daøi seõ daãn ñeán hai bieán chöùng laø xô gan toaøn boä vaø ung thö teá baøo gan. Vieäc khaúng ñònh viruùt vieâm gan B gaây ung thö gan laø quan troïng, giuùp chuùng ta coù moät phöông phaùp phoøng beänh toát baèng tieâm chuûng choáng vieâm gan B. Viruùt gaây u nhuù Viruùt gaây u nhuù ôû ngöôøi (HPV) ñaõ ñöôïc chöùng minh laø gaây ung thö coå töû cung vaø lieân quan ñeán caùc ung thö vuøng sinh duïc ngoaøi cuûa nam vaø nöõ. Viruùt naøy laây truyeàn qua ñöôøng tình duïc laø chuû yeáu. Hieän nay, vaéc xin phoøng choáng loaïi viruùt naøy ñang ñöôïc aùp duïng tieâm phoøng ung thö coå töû cung. Caùc viruùt khaùc - Viruùt Epstein-Barr Viruùt Epstein-Barr laàn ñaàu tieân thaáy coù maët ôû beänh ung thö haøm döôùi cuûa treû em vuøng Uganña. Sau naøy ngöôøi ta coøn phaân laäp ñöôïc viruùt naøy ôû ung thö voøm muõi hoïng, loaïi ung thö khaù phoå bieán ôû vuøng ven Thaùi Bình Döông bao goàm Trung Quoác vaø moät soá nöôùc Ñoâng Nam AÙ trong ñoù coù Vieät Nam. Nhieàu beänh nhaân ung thö voøm coù khaùng theå choáng khaùng nguyeân cuûa viruùt naøy. Tuy vaäy, vai troø gaây beänh tröïc tieáp cuûa viruùt chöa ñöôïc khaúng ñònh chaéc chaén vì tyû leä nhieãm viruùt Epstein-Barr naøy trong daân khaù cao trong khi chæ moät soá bò ung thö voøm. - Viruùt gaây beänh baïch caàu ôû ngöôøi Ñaây laø loaïi viruùt ñöôïc thaáy trong beänh baïch caàu ôû ngöôøi. Cuõng gioáng nhö viruùt Epstein-Barr, ngöôøi 25 ta chöa khaúng ñònh chaéc chaén moái lieân quan nhaân quaû giöõa viruùt vaø ung thö maùu. Kyù sinh truøng vaø vi khuaån Saùn Schistosoma laø kyù sinh truøng ñöôïc coi laø nguyeân nhaân ung thö baøng quang vaø moät soá ít tröôøng hôïp ung thö nieäu quaûn. Saùn naøy hay gaëp ôû chaâu Phi vaø Trung Ñoâng. Vi khuaån ñöôïc ñeà caäp trong ung thö nhieàu nhaát laø Helicobacter Pylori (HP). Ngöôøi ta thaáy coù moái lieân quan giöõa HP vaø ung thö daï daøy. Vi khuaån cuõng gaây vieâm loeùt daï daøy maõn tính vaø coù theå ñieàu trò baèng khaùng sinh. Caùc nguyeân nhaân beân trong Yeáu toá di truyeàn Moät soá loaïi ung thö coù theå di truyeàn. Trong soá ñoù, hai loaïi coù tính di truyeàn roõ reät nhaát laø ung thö nguyeân baøo voõng maïc maét laø loaïi xaûy ra ôû treû nhoû vaø ung thö tuyeán giaùp theå tuûy. Loaïi ung thö khaùc ôû treû em bao goàm: u wilms (moät loaïi ung thö cuûa thaän) cuõng lieân quan moät phaàn tôùi di truyeàn. Caùc yeáu toá di truyeàn coù theå mang tính tröïc tieáp nhö caùc gen gaây ung thö nhöng cuõng coù theå laø giaùn tieáp nhö taïo ñieàu kieän cho caùc nguyeân nhaân khaùc gaây ung thö. Moät ví duï laø tieáp xuùc vôùi aùnh naéng maët trôøi gaây ung thö da nhöng chuûng toäc da traéng deã bò maéc beänh hôn nhöõng ngöôøi da ñen. 26 Moät soá beänh tieàn ung thö coù lieân quan ñeán di truyeàn nhö ña poâlíp ñaïi tröïc traøng chuyeån thaønh ung thö ñaïi tröïc traøng, beänh xô da nhieãm saéc deã chuyeån thaønh ung thö da, v.v.. Khoaûng hôn 20 naêm trôû laïi ñaây, ngöôøi ta phaân laäp ñöôïc caùc gen ung thö (oncogen). Caùc gen ung thö naøy thöôøng coù caùc gen tieàn thaân ñöôïc goïi laø gen tieàn ung thö (proto-oncogen). Khi coù taùc nhaân taùc ñoäng, hoaït hoùa, caùc gen naøy coù theå bieán thaønh gen ung thö. Töø ñoù, gen ung thö maõ hoùa saûn xuaát caùc men, proâtein lieân quan ñeán quaù trình phaân chia vaø bieät hoùa teá baøo theo xu höôùng aùc tính. Moät loaïi gen khaùc laø gen öùc cheá sinh ung thö (tumor suppressor gen). Khi vaéng maët hoaëc ñoät bieán caùc gen naøy, beänh ung thö coù cô hoäi phaùt trieån. Nghieân cöùu veà gen laø moät höôùng phaùt trieån trong nghieân cöùu ung thö. Khi caên nguyeân gaây beänh ñöôïc tìm thaáy, ngöôøi ta coù theå nghieân cöùu cho ra caùc phöông phaùp phoøng beänh vaø ñieàu trò thích hôïp. Yeáu toá noäi tieát Moät soá ung thö lieân quan khaù ñaëc hieäu vôùi caùc tình traïng ñaëc bieät hoaëc roái loaïn noäi tieát cuûa cô theå. Tuy vaäy, cho ñeán nay ngöôøi ta chöa khaúng ñònh noäi tieát gaây ung thö maø cho raèng noäi tieát laø ñieàu kieän thuaän lôïi thuùc ñaåy söï xuaát hieän vaø phaùt trieån cuûa moät soá loaïi ung thö lieân quan ñeán giôùi. Ñoù laø caùc ung thö vuù, noäi maïc töû cung, tieàn lieät tuyeán. 27 Vieäc duøng thuoác noäi tieát trong thôøi gian mang thai nhaèm muïc ñích döôõng thai cho phuï nöõ deã bò saûy thai deã laøm taêng nguy cô maéc ung thö aâm ñaïo ôû caùc beù gaùi sau khi ra ñôøi. Duøng laâu daøi thuoác noäi tieát sau maõn kinh ñeå ngöøa loaõng xöông laøm taêng nguy cô ung thö noäi maïc töû cung. Tình traïng giaûm noäi tieát toá sinh duïc nam laøm nguy cô maéc ung thö tieàn lieät tuyeán taêng leân. Quan saùt treân thöïc teá, ung thö vuù phaùt trieån maïnh ôû ngöôøi coù thai vaø cho con buù. Ung thö vuù daïng vieâm ôû nhöõng phuï nöõ naøy raát aùc tính, di caên sôùm vaø khaû naêng töû vong cao. Yeáu toá nguy cô cuûa ung thö Yeáu toá nguy cô ung thö bao goàm: tuoåi, giôùi vaø tieàn söû beänh taät gia ñình. Caùc yeáu toá khaùc lieân quan tôùi caùc yeáu toá gaây ung thö trong moâi tröôøng. Coù moät soá yeáu toá lieân quan tôùi loái soáng nhö: huùt thuoác laù, uoáng röôïu, khaåu phaàn aên, phôi naéng. Coù yeáu toá nguy cô coù nghóa laø coù theå bò maéc beänh taïi moät thôøi ñieåm naøo ñoù trong cuoäc ñôøi. Tuy nhieân, coù moät hay nhieàu yeáu toá nguy cô khoâng coù nghóa laø ngöôøi ñoù seõ bò ung thö. Moät soá ngöôøi vôùi moät hay nhieàu yeáu toá nguy cô khoâng bao giôø bò maéc ung thö, trong khi ñoù moät soá ngöôøi bò ung thö khoâng coù yeáu toá nguy cô roõ raøng. Ñieàu naøy cho thaáy coøn nhieàu ñieàu caàn nghieân cöùu veà heä thoáng mieãn dòch cuûa con ngöôøi. Caùc loaïi ung thö khaùc nhau coù yeáu toá nguy cô khaùc nhau. Moät soá yeáu toá nguy cô chuû yeáu gaén lieàn vôùi moät soá loaïi ung thö cuï theå ñöôïc lieät keâ döôùi ñaây: 28 Loaïi Yeáu toá nguy cô ung thö Phoåi - Huùt thuoác (caùc loaïi) - Phôi nhieãm vôùi tia phoùng xaï - Huùt thuoác thuï ñoäng Vuù - Coù kinh sôùm / maõn kinh muoän - Tuoåi: Nhöõng thay ñoåi veà noàng ñoä hormone trong suoát cuoäc ñôøi, ví duï: tuoåi baét ñaàu coù kinh, soá laàn coù thai, tuoåi maõn kinh - AÊn nhieàu chaát beùo - Beùo phì - Ít vaän ñoäng - Moät soá nghieân cöùu chæ ra raèng coù moái lieân quan giöõa uoáng röôïu vaø taêng nguy cô ung thö vuù - Phuï nöõ coù meï hoaëc chò/em gaùi bò ung thö vuù deã bò maéc beänh naøy Coå töû cung - Huùt thuoác - Nhieãm viruùt papilloma (HPV) - Nhieãm Chlamydia - Khaåu phaàn aên: ít rau quaû - Tieàn söû gia ñình coù ngöôøi beänh Gan - Moät soá loaïi viruùt vieâm gan B, C - Vieâm gan maïn tính - Phôi nhieãm laâu daøi vôùi Aflatoxin 29 Daï daøy - AÊn thöùc aên coù nhieàu nitrat, nitrit nhö: döa khuù, caø muoái - Nhieãm vi khuaån HP - Tieàn söû vieâm loeùt daï daøy Ñaïi traøng - Tieàn söû baûn thaân/gia ñình coù políp - Khaåu phaàn aên nhieàu chaát beùo/ít chaát xô - Tieàn söû vieâm loeùt ñaïi traøng - Tuoåi: treân 50 Mieäng - Huùt thuoác - Uoáng nhieàu röôïu - Kích thích maõn tính - Thieáu vitamin A Voøm hoïng - Huùt thuoác - Thieáu dinh döôõng - Uoáng röôïu - Suy giaûm heä thoáng mieãn dòch - Phôi nhieãm ngheà nghieäp vôùi buïi, hôi sôn Giôùi tính: Nam cao hôn nöõ 4-5 laàn - Tuoåi: treân 60 tuoåi - Viruùt EBV Baøng quang - Huùt thuoác - Phôi nhieãm ngheà nghieäp: thuoác nhuoäm, dung moâi 30 - Vieâm baøng quang maõn tính Thaän - Huùt thuoác: laøm taêng nguy cô khoaûng 40% - Beùo phì - Khaåu phaàn aên: thòt naáu nhöø - Phôi nhieãm ngheà nghieäp: buïi boâng, dung moâi höõu cô - Tuoåi 50-70 Thöïc quaûn - Huùt thuoác - Giôùi tính: Nam cao hôn nöõ 3 laàn - Uoáng röôïu - Khaåu phaàn aên: ít rau quaû Tieàn lieät - Taát caû ñaøn oâng ñeàu coù nguy cô tuyeán maéc beänh, tuy nhieân coù moät soá yeáu toá coù theå laøm taêng khaû naêng phaùt beänh nhö tuoåi cao, chuûng toäc, khaåu phaàn aên - Chuûng toäc: ngöôøi Myõ da ñen bò beänh nhieàu hôn ngöôøi da traéng - Khaåu phaàn aên: nhieàu chaát beùo - Ñaøn oâng coù boá hoaëc anh em trai maéc beänh coù khaû naêng maéc beänh lôùn. Da - Phôi nhieãm vôùi aùnh saùng maët trôøi cöôøng ñoä maïnh nhöng khoâng ñöôïc baûo veä - Maøu da: da maøu 31 - Phôi nhieãm ngheà nghieäp Töû cung - Ñieàu trò thay theá Estrogen - Coù kinh sôùm/maõn kinh muoän Toùm laïi, coù treân 80% nguyeân nhaân gaây beänh ung thö laø do moâi tröôøng beân ngoaøi, trong ñoù chuû yeáu laø huùt thuoác vaø cheá ñoä dinh döôõng khoâng hôïp lyù chieám tôùi 65% nguyeân nhaân gaây beänh. Caùc yeáu toá khaùc phaûi keå ñeán laø laøm vieäc trong moâi tröôøng coù caùc chaát ñoäc haïi, nhieãm moät soá loaïi viruùt, vi khuaån, kyù sinh truøng, v.v.. Nhôø vieäc töø boû thoùi quen xaáu nhö huùt thuoác vaø xaây döïng moät loái soáng laønh maïnh, xaây döïng cheá ñoä dinh döôõng hôïp lyù, luyeän taäp theå duïc theå thao traùnh beùo phì, chuùng ta coù theå phoøng traùnh ñöôïc phaàn lôùn caùc beänh ung thö ôû ngöôøi. 32 PHOØNG BEÄNH UNG THÖ GS. TS. Nguyeãn Baù Ñöùc, TS. Traàn Vaên Thuaán, ThS. Nguyeãn Thò Hoaøi Nga, ThS.Vöông AÙnh Döông HAÙI NIEÄM Theo Toå chöùc Y teá theá giôùi (WHO), khoaûng 1/3 beänh ung thö coù theå döï phoøng ñöôïc, khoaûng 1/3 caùc loaïi ung thö coù theå chöõa khoûi neáu ñöôïc phaùt hieän beänh sôùm, ñieàu trò kòp thôøi vaø baèng caùc phöông phaùp ñieàu trò, chaêm soùc chuùng ta coù theå keùo daøi thôøi gian vaø naâng cao chaát löôïng soáng cho khoaûng 1/3 soá beänh nhaân ung thö coøn laïi. Caùc nhaø khoa hoïc ñaõ bieát ñöôïc 50 oå gen ung thö, moät soá cô cheá hoaït hoùa vaø öùc cheá caùc oå gen naøy. Thöïc nghieäm ñaõ gaây ung thö ñöôïc baèng nhieàu loaïi hoùa chaát lieân quan ung thö treân ngöôøi. Dòch teã hoïc ñaõ tìm ra haøng loaït caùc yeáu toá sinh beänh töø töï nhieân vaø coâng ngheä. Nhôø phaùt hieän sôùm vaø nhöõng kyõ thuaät hieän ñaïi ñaõ ñieàu trò khoûi treân 50% caùc beänh nhaân ung thö. Taát caû thaønh töïu ñoù laø nhöõng hieäu quaû to lôùn cuûa coâng taùc phoøng choáng ung thö, ñaëc bieät noù taïo cô sôû khoa hoïc, ñoä tin caäy vaø hieäu quaû thöïc teá cuûa coâng taùc phoøng beänh ung thö maëc duø con ñöôøng chieán thaéng ung thö coøn daøi. 33 Phoøng beänh ung thö coù lòch söû khoâng phaûi ngaén. Caùch ñaây hôn 200 naêm, baùc só Percivall Pott ñaõ moâ taû ung thö da bìu treân nhöõng ngöôøi thôï naïo oáng khoùi ôû Anh vaø ñeà ra caùc phöông phaùp ñeà phoøng. Phaûi qua 100 naêm, caùc bieän phaùp phoøng ngöøa beänh naøy môùi ñöôïc thöïc hieän ñaày ñuû vaø ngaøy nay khoâng coøn beänh ñoù nöõa. Hieäp hoäi choáng ung thö quoác teá ñeà ra boán noäi dung cuûa chöông trình phoøng choáng ung thö goàm: + Phoøng beänh ung thö + Phaùt hieän beänh sôùm + Naâng cao hieäu quaû ñieàu trò beänh ung thö + Choáng ñau vaø chaêm soùc trieäu chöùng cho beänh nhaân ung thö ôû giai ñoaïn muoän. Trong boán noäi dung, phoøng beänh ung thö luoân chieám vò trí öu tieân quan troïng. Ñaây laø phöông phaùp neáu ñöôïc thöïc hieän vaø ñaàu tö hôïp lyù seõ mang laïi tính hieäu quaû cao vaø laâu beàn. Phoøng beänh ung thö laø nhaèm muïc ñích laøm giaûm tyû leä maéc beänh do loaïi tröø nhöõng yeáu toá nguy cô gaây ung thö vaø laøm taêng söùc choáng ñôõ cuûa cô theå vôùi taùc ñoäng cuûa quaù trình sinh ung thö. Ñoái töôïng cuûa phoøng beänh ung thö laø moät quaàn theå daân cö hoaëc töøng caù theå vôùi nhöõng loái soáng, thoùi quen, ngheà nghieäp coù nguy cô rieâng. Ñoái vôùi moãi ngöôøi daân, phoøng beänh ung thö coù nghóa laø loaïi boû hoaëc giaûm thieåu tieáp xuùc vôùi caùc nguyeân nhaân ung thö bao goàm giaûm nhaïy caûm cuûa caù theå ñoái vôùi taùc duïng cuûa caùc nguyeân nhaân ñoù. 34 XAÙC ÑÒNH BEÄNH UNG THÖ A PHONG NGÖA Hieän nay ngöôøi ta ñaõ phaân bieät thaønh hôn 100 loaïi beänh ung thö. Ñeå phoøng ngöøa moät beänh ung thö cuï theå, chuùng ta caàn phaûi bieát ñöôïc nguyeân nhaân hoaëc ít nhaát cuõng phaûi bieát yeáu toá nguy cô laø caùc ñieàu kieän laøm taêng cô hoäi xaûy ra ung thö. Chuùng ta caøng bieát nhieàu veà nguyeân nhaân gaây beänh thì phoøng beänh caøng coù hieäu quaû. Trong phoøng thí nghieäm, caùc nhaø khoa hoïc tìm ra caùc nguyeân nhaân coù theå daãn ñeán ung thö vaø coá gaéng xaùc ñònh chính xaùc xem ñieàu gì xaûy ra ôû teá baøo khi chuùng chuyeån thaønh ung thö. Caùc nhaø nghieân cöùu cuõng nghieân cöùu moâ hình ung thö ôû quaàn theå ñeå tìm caùc yeáu toá nguy cô. Hoï cuõng nghieân cöùu caùc yeáu toá baûo veä laø nhöõng thöù laøm giaûm nguy cô. Vôùi hieåu bieát vaø khaû naêng cuûa khoa hoïc hieän nay, coù nhöõng ung thö ñaõ tìm ñöôïc nguyeân nhaân, coù nhöõng ung thö chæ tìm ñöôïc yeáu toá nguy cô vaø coù nhöõng loaïi maø caû nguyeân nhaân vaø yeáu toá nguy cô coøn laø aån soá. Coù nhöõng loaïi raát hay gaëp nhöng coù nhöõng loaïi voâ cuøng hieám. Coù nhöõng loaïi hieám tôùi möùc caû theá giôùi môùi coù moät vaøi tröôøng hôïp trong haøng chuïc naêm. Ñeå choïn khuynh höôùng öu tieân cuûa phoøng beänh caàn ba thoâng tin cuï theå ñeå traû lôøi ba caâu hoûi chính: Coù khaû naêng phoøng beänh khoâng? Caàn coù soá lieäu veà caùc yeáu toá coù nguy cô sinh ra caùc loaïi ung thö. Phoøng beänh coù hieäu quaû khoâng? Caàn bieát möùc ñoä, vai troø cuûa caùc yeáu toá gaây ung thö taùc ñoäng gaây ra. 35 Phoøng beänh ôû quy moâ naøo? Caàn bieát tyû leä cuûa beänh ung thö coù theå phoøng ngöøa coù hieäu quaû lôùn khoâng? Dòch teã hoïc ñaõ tìm ra haøng loaït caùc yeáu toá nguy cô sinh ung thö töø moâi tröôøng hoaëc do thoùi quen sinh hoaït nhö: nhöõng chaát hoùa hoïc, phoùng xaï, tia cöïc tím, thuoác laù, röôïu, viruùt vieâm gan B, hoaëc nhöõng yeáu toá noäi sinh töø di truyeàn. Neáu chuùng ta thöïc hieän ñöôïc caùc bieän phaùp phoøng ngöøa thích hôïp döïa treân nhöõng hieåu bieát naøy coù theå laøm giaûm ñöôïc ít nhaát 1/3 soá beänh nhaân ung thö. Caùc yeáu toá nguy cô sinh ung thö (theo Doll vaø Peto – hai nhaø dòch teã hoïc ngöôøi Anh) NHÖÕNG COÂNG VIEÄC CUÏ THEÅ PHOØNG BEÄNH UNG THÖ Choáng huùt thuoác Thôøi gian huùt thuoác vaø soá löôïng thuoác huùt haøng ngaøy lieân quan chaët cheõ vôùi ung thö phoåi, haï hoïng, 36 mieäng, thöïc quaûn, daï daøy, tuïy, baøng quang. Moãi naêm treân theá giôùi coù hôn 1 trieäu ngöôøi maéc ung thö phoåi, chieám 24% toång soá caùc loaïi ung thö. ÔÛ Anh vaø ôû Phaàn Lan tieán haønh choáng huùt thuoác laù ôû tuoåi treû vaø trung nieân, sau 20 naêm thaáy tyû leä cheát do ung thö phoåi ôû löùa naøy giaûm xuoáng ñöôïc 50-70%. ÔÛ Hoa Kyø vieäc choáng huùt thuoác ñaõ laøm giaûm tyû leä maéc ung thö trong thaäp nieân vöøa qua. Caàn löu yù raèng huùt thuoác khoâng nhöõng gaây beänh ung thö vaø moät soá beänh khaùc cho chính ngöôøi huùt maø coøn gaây ra caùc beänh naøy ôû nhöõng ngöôøi chung quanh (huùt thuoác thuï ñoäng). Toå chöùc Y teá theá giôùi öôùc tính moãi naêm coù khoaûng 3 ñeán 5 trieäu ngöôøi cheát do thuoác laù hoaëc cöù 9 giaây laïi coù moät ngöôøi cheát vì thuoác laù. Taïi Vieät Nam, huùt thuoác laøo, thuoác laù cuoän vaø aên traàu thuoác cuõng laø caùc yeáu toá nguy cô gaây ung thö phoåi, ung thö ñöôøng hoâ haáp treân vaø ung thö khoang mieäng. Moät soá coâng trình nghieân cöùu beänh chöùng veà huùt thuoác vaø ung thö phoåi, ung thö ñöôøng hoâ haáp treân ñöôïc tieán haønh taïi Beänh vieän K naêm 2000 cho thaáy, thoùi quen huùt thuoác coù lieân quan vôùi trình ñoä vaên hoùa: vaên hoùa döôùi vaø töông ñöông caáp I huùt thuoác nhieàu hôn so vôùi caùc nhoùm khaùc. Huùt thuoác noùi chung laøm taêng nguy cô ung thö phoåi leân 6 laàn vaø laøm taêng nguy ÕV cô maéc ung thö ñöôøng hoâ haáp treân leân 5,5 laàn. Söï Ø khaùc bieät naøy chuû yeáu do huùt thuoác laøo vaø thuoác laù cuoän. Nguy cô maéc caùc loaïi ung thö naøy taêng leân theo thôøi gian huùt thuoác. Huùt thuoác treân 40 naêm coù nguy cô maéc ung thö phoåi vaø ung thö ñöôøng hoâ haáp treân töông öùng laø 20 laàn vaø 10 laàn so vôùi 37 ngöôøi khoâng huùt thuoác. Nhöõng ngöôøi soáng vaø laøm vieäc vôùi ngöôøi huùt thuoác cuõng coù nguy cô maéc caùc loaïi ung thö naøy cao gaáp hai laàn so vôùi ngöôøi soáng vaø laøm vieäc vôùi ngöôøi khoâng huùt thuoác laù. Ngöøng huùt thuoác khoâng nhöõng giuùp phoøng ngöøa ung thö, maø coøn laø bieän phaùp coù hieäu quaû nhaát ñeå phoøng ngöøa caùc beänh khaùc. 25% caùc beänh tim maïch, 80% caùc beänh vieâm pheá quaûn, giaõn pheá nang maõn tính coù theå phoøng ngöøa baèng ngöøng huùt thuoác. Ngöôøi ta öôùc tính thuoác laù hieän nay chòu traùch nhieäm tôùi 500.000 ngöôøi cheát trong moät naêm treân theá giôùi. Hieän nay, thoâng tin veà taùc haïi cuûa thuoác laù coøn chöa ñöôïc phoå bieán roäng raõi. ÔÛ AÂu Myõ, nam giôùi ñaõ giaûm huùt thuoác vaø tyû leä ung thö phoåi giaûm xuoáng, trong khi ñoù phuï nöõ huùt thuoác laïi taêng leân keùo theo tyû leä ung thö phoåi, beänh phoåi taêng. Caàn thieát tuyeân truyeàn taùc haïi cuûa thuoác laù ôû khaép moïi nôi, caám huùt thuoác ôû nhöõng nôi coâng coäng vaø haïn cheá neàn coâng nghieäp thuoác laù. Toå chöùc Y teá theá giôùi khuyeán caùo taäp trung phoøng choáng taùc haïi cuûa thuoác laù vaøo caùc ñoái töôïng sau: - Phuï nöõ. - Treû em vaø thieáu nieân. - Nhoùm ngöôøi coù trình ñoä vaên hoùa, khoa hoïc thaáp. - Caùc daân toäc thieåu soá. - Caùc nöôùc thuoäc theá giôùi thöù ba. 38 Caàn thieát tieán haønh nhieàu bieän phaùp choáng taùc haïi cuûa thuoác laù bao goàm caùc bieän phaùp cuûa caùc caáp chính quyeàn, ñoaøn theå vaø toå chöùc xaõ hoäi: - Taêng cöôøng choáng huùt thuoác ôû nôi coâng coäng. - Loaïi tröø quaûng caùo vaø saûn xuaát thuoác laù. - Taêng thueá ñoái vôùi saûn xuaát vaø nhaäp khaåu thuoác laù. - Taêng cöôøng vai troø cuûa heä thoáng truyeàn thoâng vôùi caùc chöông trình giaùo duïc. - Ñöa ra caùc con soá vaø hình aûnh veà taùc haïi, haäu quaû cuûa thuoác laù. - Ñöa ra nhöõng phöông phaùp boû thuoác cuï theå. Khuyeán caùo boû thuoác cuï theå: - Coá gaéng boû thuoác. Boû thuoác laø khoù nhöng khoâng phaûi laø khoâng theå. Moãi ngaøy coù haøng traêm, haøng ngaøn ngöôøi ñaõ boû ñöôïc thuoác. - Haõy noùi vôùi nhaân vieân y teá trôï giuùp vieäc boû thuoác. - Khuyeán khích thaân nhaân, baïn beø khoâng huùt thuoác vaø boû thuoác. Dinh döôõng hôïp lyù Baèng caùc minh chöùng veà dòch teã hoïc vaø thöïc nghieäm ngöôøi ta ñaõ chöùng minh ñöôïc cheá ñoä aên coù lieân quan tôùi 30-40% ung thö ôû nam vaø tôùi 60% ung thö ôû nöõ. Uoáng nhieàu röôïu, ñaëc bieät keát hôïp vôùi huùt thuoác laøm taêng nguy cô maéc ung thö khoang mieäng, thöïc 39 quaûn, thanh quaûn. Ung thö daï daøy coù moái lieân quan chaët cheõ vôùi khaåu phaàn aên chöùa nhieàu chaát hun khoùi, chaát baûo quaûn thöïc phaåm vaø ít haøm löôïng rau, hoa quaû töôi. Caùc nghieân cöùu ñöôïc tieán haønh taïi Hoa Kyø vaø moät soá nöôùc phöông Taây cho thaáy coù moái lieân quan nhaân quaû giöõa cheá ñoä aên nhieàu chaát beùo, ít rau vôùi ung thö ñaïi tröïc traøng. Cuõng töông töï nhö vaäy, ngöôøi ta thaáy tyû leä cheát do ung thö tuyeán tieàn lieät cao hôn ôû nhoùm coù haøm löôïng cao chaát beùo trong khaåu phaàn aên so vôùi nhoùm coù haøm löôïng chaát beùo trong khaåu phaàn aên ôû giôùi haïn bình thöôøng. Nguy cô maéc ung thö vuù giaûm ñi ôû nhoùm ngöôøi aên nhieàu rau, hoa quaû töôi vaø ít chaát beùo. Trong khaåu phaàn aên coù nhieàu thöïc phaåm coù nguoàn goác thöïc vaät ñaëc bieät laø rau, hoa quaû coù maøu xanh hoaëc vaøng giaûm ñöôïc nguy cô maéc ung thö phoåi, ñaïi - tröïc traøng, thöïc quaûn vaø daï daøy. Baûng döôùi ñaây thoáng keâ moái lieân quan giöõa cheá ñoä aên vôùi moät soá loaïi ung thö. Lieân quan giöõa cheá ñoä dinh döôõng vaø moät soá loaïi ung thö Thöïc Vò trí ung thö Nhieàu chaát beùo Quaù caân Nhieàu chaát xô Nhieàu rau quaû Uoáng nhieàu röôïu phaåm hun khoùi, döa muoái Phoåi - Vuù + ++** - Ñaïi traøng ++ - - 40 Tieàn lieät tuyeán Baøng ++ quang - Tröïc traøng + - + Noäi maïc töû cung + +++ Khoang mieäng - +* Daï daøy - ++ Thöïc quaûn - ++* + Chuù giaûi: +: Moái lieân quan döông tính (taêng haøm löôïng trong khaåu phaàn aên, taêng nguy cô maéc ung thö). -: Moái lieân quan aâm tính (taêng haøm löôïng trong khaåu phaàn aên giaûm ñöôïc nguy cô maéc ung thö). *: Coù taùc duïng coäng höôûng vôùi thuoác laù. **: Ñoái vôùi phuï nöõ ñaõ maõn kinh. V Khaåu phaàn vaø aên uoáng hôïp lyù, hoaøn toaøn coù theå baûo veä vaø giaûm nguy cô gaây ung thö vaø moät soá beänh maõn tính khaùc ñoái vôùi cô theå. Caàn chuû ñoäng thöïc hieän ñaày ñuû, thöôøng xuyeân vaø haøi hoøa 10 lôøi khuyeân trong aên uoáng, cheá bieán söû duïng löông thöïc, thöïc phaåm baûo ñaûm an toaøn veä sinh thöïc phaåm vaø sinh hoaït, lao ñoäng hôïp lyù ñeå chuû ñoäng phoøng ung thö: 41 1. Chuû ñoäng thöïc hieän ñaày ñuû vaø thöôøng xuyeân caùc lôøi khuyeân trong aên uoáng cheá bieán söû duïng löông thöïc, thöïc phaåm baûo ñaûm an toaøn veä sinh thöïc phaåm: - Choïn caùch cheá bieán thöùc aên an toaøn (ví duï: chæ mua caùc loaïi söõa ñaõ khöû truøng vaø ñoùng chai loï kín). - Naáu thöùc aên chín kyõ. - AÊn thöùc aên vöøa naáu xong. - Baûo quaûn caån thaän thöùc aên ñaõ naáu chín. - Naáu kyõ laïi thöùc aên chöa söû duïng heát. - Traùnh ñeå laâu thöùc aên chín vaø soáng. - Röûa tay nhieàu laàn (tröôùc khi aên, naáu aên…). - Giöõ beáp saïch seõ. - Baûo quaûn thöùc aên choáng nhieãm truøng, kyù sinh truøng, caùc loaïi gaëm nhaám, v.v.. - Duøng nöôùc saïch. 2. Baûo ñaûm caân baèng dinh döôõng trong khaåu phaàn aên: - AÊn phoái hôïp nhieàu loaïi thöïc phaåm: + Nhoùm 1: thöùc aên giaøu ñaïm: caù, thòt, tröùng, ñaäu, v.v.. + Nhoùm 2: söõa vaø caùc saûn phaåm cheá bieán töø söõa. + Nhoùm 3: thöùc aên giaøu vitamin: rau, hoa quaû. + Nhoùm 4: thöùc aên giaøu tinh boät: gaïo, khoai, myø. + Nhoùm 5: thöùc aên giaøu chaát beùo vaø cung caáp nhieät löôïng cao: daàu, môõ. 42 - Keát hôïp caùc thaønh phaàn trong thöïc ñôn giöõa moùn aên chính vaø phuï xoay quanh löông thöïc vaø thöïc phaåm chính (toái thieåu phaûi baûo ñaûm ñöôïc ba loaïi moùn aên bao goàm: moùn aên cung caáp nhieàu glucid nhö: gaïo, baùnh mì; moùn aên giaøu protein vaø acid beùo nhö: thòt, caù, tröùng; moùn aên giaøu khoaùng chaát vaø vitamin nhö: rau, quaû trong caùc böõa aên haøng ngaøy). - Taïo moïi ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå coù böõa aên ngon trong ngaøy (khoâng khí vui veû, ñaàm aám,v.v..) 3. Traùnh aên quaù nhieàu chaát beùo (chaát beùo chieám khoaûng 20% nhieät löôïng trong khaåu phaàn aên). 4. Khoâng uoáng nhieàu röôïu, khoâng huùt thuoác laù. 5. Traùnh uoáng nöôùc hoaëc aên thöùc aên quaù noùng. 6. Khoâng aên thöùc aên quaù maën, quaù nhieàu mì chính (neân duøng löôïng muoái < 10g/ngaøy, mì chính < 2g/ngaøy), khoâng duøng mì chính cho treû em. 7. Khoâng aên thöùc aên nghi ngôø bò nhieãm naám moác. 8. AÊn nhieàu rau quaû coù maøu xanh, vaøng, giaøu chaát choáng oxy hoùa thieân nhieân nhö: beta caroten, vitamin C, E, v.v.. 9. Traùnh phôi naéng quaù laâu döôùi aùnh naéng maët trôøi. 10. Giöõ thaân theå saïch seõ, lao ñoäng hôïp lyù, luyeän taäp theå duïc theå thao ñeàu ñaën vaø sinh hoaït vui töôi laønh maïnh. 43 Choáng nghieän röôïu Coù söï lieân quan chaët cheõ giöõa tieâu thuï röôïu vaø ung thö khoang mieäng, hoïng, haàu, thöïc quaûn. Nghieân cöùu ôû Bretagne vaø Normandie (Phaùp) thaáy uoáng 0-40 ml röôïu 1 ngaøy nguy cô ung thö laø 1 - Uoáng treân 121 ml röôïu ngaøy nguy cô taêng leân 101 laàn. Neáu ñaøn oâng uoáng röôïu 50ml/ngaøy, huùt thuoác 20-30 ñieáu/ ngaøy taêng nguy cô tôùi 15,5 laàn. Röôïu ñöôïc tieâu thuï maïnh töø laâu vaø khaép nôi, duøng ñeå kích thích khaåu vò, ñeå aên ngon vaø gaây höng phaán thaàn kinh. Laïm duïng röôïu laøm xô teo thoaùi hoùa nieâm maïc mieäng, hoïng, thöïc quaûn, daï daøy, sau ñoù laø ñaàu ñoäc heä thaàn kinh, suy gan, thaän, v.v.. Vì vaäy, vôùi röôïu khoâng choáng maïnh nhö thuoác laù nhöng choáng nghieän ngaäp laïm duïng, khoâng duøng röôïu maïnh, khoâng uoáng thöôøng xuyeân, xoâ boà daãn tôùi say, nghieän, v.v.. Khuyeán caùo: - Choïn ñoà uoáng khoâng coù coàn, choïn nöôùc traùi caây, soâña khi aên côm vaø aên tieäc. - Haïn cheá tuï taäp röôïu cheø. - Haõy noùi vôùi baùc só khi baïn khoâng boû ñöôïc röôïu. Sinh ñeû coù keá hoaïch vaø veä sinh sinh duïc - Khoâng ñeû sôùm döôùi 20 tuoåi, khoâng ñeû nhieàu con laøm giaûm tyû leä ung thö coå töû cung. - Khoâng ñeû muoän treân 40 tuoåi, traùnh duøng thuoác choáng thuï thai, cho con buù söõa meï seõ giaûm ñöôïc nguy cô ung thö vuù. 44 - Quan heä tình duïc an toaøn nhaèm giaûm nguy cô vieâm nhieãm ung thö coå töû cung. Caàn ghi nhaän ôû chaâu AÂu hieän nay, ung thö coå töû cung laïi taêng sau thôøi gian daøi giaûm haún. Nguyeân nhaân trong thaäp kyû 70 hoï sinh ñeû giaûm ñi, tyû leä ung thö coå töû cung giaûm, nhöng sang thaäp kyû 80 hoï giaûi phoùng tình duïc, quan heä nhieàu ñoái töôïng laøm taêng tyû leä ung thö coå töû cung. Khuyeán caùo: - Khoâng quan heä tình duïc ngoaøi hoân nhaân. Tieát duïc, baûo veä söùc khoûe sinh saûn. - Quan heä tình duïc chuû ñoäng thì caàn chuaån bò cho an toaøn. Khoâng troâng caäy hoaøn toaøn vaøo cao cao su cuûa baïn tình. Phoøng beänh ngheà nghieäp vaø moâi tröôøng chung quanh Töø nhöõng quan saùt dòch teã hoïc, ngöôøi ta ñaõ laøm caùc thöïc nghieäm chöùng minh ñöôïc nhieàu taùc nhaân gaây ung thö töø tieáp xuùc ngheà nghieäp, töø moâi tröôøng vaø ñeà ra moät quy trình nghieân cöùu phoøng ngöøa goàm naêm böôùc: 1. Thoáng keâ caùc chaát gaây ung thö coù theå gaëp khi haønh ngheà hoaëc töø khoâng khí, nöôùc, chaát thaûi coâng nghieäp. 2. Taùch ra nhöõng chaát gaây ung thö coù theå phoøng traùnh ñöôïc. 3. Xaùc ñònh caùc nguoàn tieáp xuùc. 4. Vaïch caùc ñeà aùn nghieân cöùu can thieäp.45 5. Tieán haønh caùc phöông phaùp laøm giaûm nguy cô sinh ung thö. Hoùa chaát do tieáp xuùc ngheà nghieäp sinh ung thö (theo Trung taâm Nghieân cöùu ung thö quoác teá - IARC): Ngheà, chaát gaây Keát quaû Keát quaû Loaïi ung ung thö nghieân cöùu treân ngöôøi nghieân cöùu treân ñoäng vaät thö Söûa chöõa, saûn xuaát giaày uûng cao su +++ Chöa nghieân cöùu Hoác muõi,baøng quang Tinh loïc keàn +++ Phoåi, hoác muõi Aminobiphenyl +++ +++ Baøng quang Asbestos (Amiaêng) +++ +++ Phoåi, maøng phoåi, hoïng vaø ñöôøng tieâu hoùa Benzene +++ +++ Ung thö baïch huyeát Befnindine +++ +++ Baøng quang Xuùt, nhöïa than daàu +++ +++ Da, phoåi, baøng quang, daï daøy Chloruavinyl +++ +++ Gan, naõo, ung thö haïch, ung thö baïch huyeát 46 2 Napthylamine +++ +++ Baøng quang Acrlonitrile +++ +++ Phoåi, ñaïi traøng, tieàn lieät tuyeán Benzopyrene ? +++ Da, phoåi Keàn vaø phaàn töû coù keàn Beryle vaø phaân töû coù beryle + +++ Hoác muõi, phoåi, hoïng + +++ Phoåi Amitrole ? +++ Khoâng ñaëc hieäu rieâng hai loaïi ung thö naõo Cadmium vaø phaân töû coù cadmium + +++ Tieàn lieät tuyeán, phoåi DDT ? +++ Phaàn meàm, ung thö haïch Dioxine ? +++ Phaàn meàm, gan, ung thö haïch Hôi formol ? +++ Da, tieàn lieät tuyeán Chuù thích: +++ baèng chöùng ñaày ñuû; + tin caäy coù giôùi haïn; ? baèng chöùng chöa ñuû. Caùc phöông phaùp phoøng beänh do tieáp xuùc ngheà nghieäp hoaëc oâ nhieãm moâi tröôøng. 47 OÂ nhieãm khoâng khí - Haïn cheá khí thaûi cuûa xe hôi, baèng kieåm tra maùy moùc, loaïi boû caùc coâng ngheä laïc haäu. - Phaùt trieån loaïi xaêng ít khoùi. - Kieåm tra, caûi tieán caùc thieát bò ñaøo moû. - Ñaåy xa khu cheá taïo, tinh cheá, coâng ngheä naêng löôïng ra khoûi khu daân cö. - Caám thaûi chaát gaây ung thö vaøo khoâng khí. - Caám thuoác laù ôû nôi coâng coäng. - Baûo ñaûm thoâng khí, thoâng gioù. OÂ nhieãm nöôùc sinh hoaït - Chæ duøng nguoàn nöôùc sinh hoaït khoâng oâ nhieãm. - Caám nöôùc thaûi coâng nghieäp hoùa chaát, naêng löôïng tröïc tieáp vaøo nguoàn nöôùc. - Caám hoaëc haïn cheá duøng thuoác dieät coân truøng, thuoác dieät coû chöùa yeáu toá sinh ung thö. - Giaûm bôùt duøng clorine ñeå tieät truøng nöôùc uoáng. - Taêng cöôøng kyõ thuaät loïc nöôùc tieán boä vaø nhöõng kyõ thuaät haáp thuï. Chaát thaûi - Giaûm tieâu hao nguyeân lieäu. - Taùi cheá nhöõng chaát thaûi. - Haïn cheá duøng böøa baõi chöùa chaát thaûi, ñeå chaát thaûi rôi vaõi doïc ñöôøng taøu hoûa, ñöôøng bieån. - Caám löu tröõ, ñeå baõi thaûi coù chöùa yeáu toá gaây ung thö ôû gaàn quaàn theå daân cö. 48 Tieáp xuùc ngheà nghieäp - Thay theá caùc chaát thaûi, caùc coâng ñoaïn coù yeáu toá gaây ung thö baèng töï ñoäng hoùa, ngöôøi maùy, khoâng cho tieáp xuùc vôùi ngöôøi. - Giaûm coâng ngheä lieân quan chaát hoùa hoïc coù gaây ung thö, caùc chaát phoùng xaï, caùc tia cöïc tím, v.v.. - Laøm toát baûo hoä lao ñoäng: quaàn aùo, trang bò haïn cheá thôøi gian tieáp xuùc vôùi nhöõng coâng ñoaïn coù chaát gaây ung thö. huyeán caùo veà phôi naéng - Khoâng neân phôi naéng tröïc tieáp töø 10 giôø saùng ñeán 16 giôø chieàu. - Duøng muõ noùn, aùo daøi tay hoaëc che oâ traùnh naéng. - Khoâng ñeå chaùy naéng. Laïm duïng ñieàu trò y teá Ngöôøi ta baét ñaàu noùi ñeán nhöõng laïm duïng ñieàu trò gaây taêng nguy cô ung thö, ví duï: - Ung thö buoàng tröùng, tinh hoaøn ñieàu trò hoùa chaát thaáy tyû leä phaùt trieån ung thö baïch caàu caáp cao. - Caùc tia xaï choáng vieâm cho vieâm khôùp, vieâm vuù, u maùu ôû treû em coù nguy cô laøm taêng ung thö phaùt trieån taïi choã nhaát laø ôû tuyeán giaùp, haïch, v.v.. - Noái vò traøng, caét daï daøy noái polip deã gaây traøo maät daï daøy laøm taêng nguy cô ung thö daï daøy. Bieän phaùp: khoâng chæ ñònh laïm duïng, khoâng yû theá kyõ thuaät maø laøm nhöõng ñoäng taùc thöøa ñeå mang nguy cô coù haïi. 49 Gaây mieãn dòch vôùi nhöõng viruùt sinh ung thö Ñaây laø höôùng nghieân cöùu coøn mang tính chaát thöïc nghieäm nhieàu. Coù theå söû duïng vaéc xin choáng viruùt vieâm gan B duøng cho nhöõng vuøng coù tyû leä ung thö gan tieân phaùt cao. Vaéc xin choáng viruùt gaây u nhuù ôû ngöôøi (HPV) ñang ñöôïc nghieân cöùu thöû nghieäm. Phoøng beänh thoâng qua taùc ñoäng vaøo caùc yeáu toá di truyeàn Quaù trình sinh ung thö laø keát quaû taùc ñoäng töông hoã giöõa caùc yeáu toá ngoaïi lai vaø noäi sinh. Coù moät soá quaù trình ung thö coù lieân quan ñeán nhöõng hoäi chöùng di truyeàn hieám: - Beänh giaõn mao maïch telangectasie. - Beänh thieáu maùu fanconi. - Xô da nhieãm saéc. - Hoäi chöùng blum. - Ña polip gia ñình vaø hoäi chöùng garner. - U xô thaàn kinh lan toûa (recklinghousen). Phoøng beänh di truyeàn bao goàm caû hai böôùc: laøm giaûm nguy cô maéc beänh baèng caùch laøm giaûm söï xuaát hieän hieän töôïng di truyeàn xaáu: phaùt hieän vaø laøm giaûm yeáu toá coäng ñoàng vôùi nhöõng hieän töôïng di truyeàn xaáu ñeå phaùt trieån thaønh ung thö vaø xöû lyù nhöõng hoäi chöùng di truyeàn xaáu tröôùc khi phaùt trieån thaønh ung thö (xöû lyù toån thöông tieàn ung thö). 50 Toån thöông tieàn ung thö lieân quan tôùi ung thö vaø bieän phaùp phoøng ngöøa Toån thöông baåm sinh Bò xô da nhieãm saéc Bieän phaùp phoøng ngöøa Beänh Kieâng ra naéng Ung thö da, ung thö saéc toá Ña polip gia ñình U xô thaàn kinh lan toûa reckling housen Caét ñaïi traøng tröôùc 10 tuoåi Caét nhöõng u phaùt trieån nhanh, coï saùt nhieàu Ung thö ñaïi - tröïc traøng Ung thö thaàn kinh Beänh ñaàu ñao Traùnh tia phoùng xaï, tia X Ung thö maùu, ung thö haïch Caùc gen ung thö coù lieân quan tôùi di truyeàn Naêm Gen Vò trí phaùt hieän Loaïi ung thö Loaïi gen RB 13q 1986 Voõng maïc vaø khaùc P53 17p 1986 Saccoma vaø khaùc NF1 17q 1990 Naõo vaø nôi khaùc ÖT1 11p 1990 Wilms’ vaø khaùc APC 5q 1991 Ñaïi traøng vaø khaùc Gen öùc cheá Gen öùc cheá Gen öùc cheá Gen öùc cheá Gen öùc cheá NF2 22q 1993 Naõo vaø khaùc Gen öùc cheá VHL 3q 1993 Thaän vaø khaùc Gen öùc cheá 51 RET 10q 1993 Ung thö noäi tieát nhieàu oå vaø khaùc Gen ung thö MLH1 2p 1993- 1994 MSH2 3p 1993- 1994 Ñaïi traøng vaø khaùc Ñaïi traøng vaø khaùc Gen maát ñoái xöùng Gen maát ñoái xöùng MSH6 2p 1997 Ñaïi traøng vaø khaùc Gen maát ñoái xöùng PMS1 2q, 7p 1994- 1995 Ñaïi traøng vaø khaùc Gen maát ñoái xöùng MTS1 9p 1994 Ung thö haéc toá Gen öùc cheá BRCA1 17q 1994 Vuù vaø khaùc Gen öùc cheá BRCA2 13q 1995 Vuù vaø khaùc Gen öùc cheá PTC 9q 1996 Ung thö teá baøo ñaùy Gen öùc cheá E-cadher in 16q 1998 Daï daøy Gen öùc cheá Phoøng beänh noùi chung vaø phoøng beänh ung thö noùi rieâng luoân laø vaán ñeà söùc khoûe ñöôïc öu tieân ôû nhieàu nöôùc. Phoøng beänh laø phöông phaùp mang laïi hieäu quaû cao vaø laâu daøi. Ñeå phoøng beänh ung thö caàn coù moät cheá ñoä dinh döôõng hôïp lyù bao goàm: aên nhieàu hoa quaû, rau xanh, haøm löôïng ñaïm vaø chaát beùo ôû möùc ñoä vöøa phaûi, khoâng huùt thuoác laù, khoâng nghieän röôïu, loái soáng laønh maïnh, theå duïc ñeàu ñaën, ñieàu trò loaïi boû moät soá beänh coù nguy cô gaây ung thö veà sau naøy. 52 DINH DÖÔÕNG HÔÏP LYÙ PHOØNG BEÄNH UNG THÖ Khaåu phaàn aên caân ñoái raát quan troïng ñoái vôùi cô theå. Caùc nghieân cöùu ñaõ chöùng minh ñöôïc cheá ñoä aên coù lieân quan tôùi treân 35% caùc loaïi ung thö. Vieäc tuaân theo höôùng daãn veà dinh döôõng coù theå phoøng ñöôïc ung thö. Khaåu phaàn aên giaøu chaát beùo, ít chaát xô vaø carbonhydrat laøm taêng nguy cô ung thö. GIAÛI PHAÙP TAÊNG CÖÔØNG THÖÏC HAØNH DINH DÖÔÕNG HÔÏP LYÙ Coù 3 giaûi phaùp chính ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà dinh döôõng coù lieân quan ñeán ung thö laø: - Duy trì caân naëng lyù töôûng. - Thöïc haønh dinh döôõng hôïp lyù. - Choïn thöïc phaåm phuø hôïp. Quaûn lyù caân naëng Moät ngöôøi ñöôïc coi laø thöøa caân neáu nhö ngöôøi ñoù taêng treân 10% caân naëng lyù töôûng. Beùo phì xaûy ra khi caân naëng taêng quaù 20% caân naëng lyù töôûng. Beùo phì gaây ra nhieàu vaán ñeà nghieâm troïng tôùi söùc khoûe vaø laøm taêng nguy cô maéc moät soá loaïi ung thö. Duy trì caân naëng mong muoán caàn phaûi laø muïc tieâu cho nhöõng ngöôøi thöøa caân hoaëc beùo phì. Coù nhieàu cheá ñoä aên khaùc nhau cho ngöôøi thöøa caân / beùo phì. 53 Chuù yù raèng khoâng phaûi taát caû caùc khaåu phaàn naøy ñeàu an toaøn. Giaûm caân naëng caàn phaûi hôïp lyù vaø khoâng laøm haïi tôùi söùc khoûe. Döôùi ñaây laø moät chöông trình giaûm caân naëng baèng khaåu phaàn aên: Ghi cheùp cheá ñoä aên: Söû duïng nhaät kyù thöùc aên, ghi cheùp laïi thöïc phaåm ñaõ aên, soá löôïng, caûm giaùc taïi thôøi ñieåm aên nhöõng thöùc aên naøy. Moät soá ngöôøi aên nhieàu khi hoï thaát voïng, kích ñoäng hoaëc meät moûi. Söû duïng höôùng daãn tính calo ñeå tính löôïng calo ñaõ tieâu thuï trong moãi ngaøy. Ghi nhôù nhöõng thöïc haønh höõu ích khi aên kieâng: - Ñöøng coá gaéng giaûm caân naëng quaù nhanh. Neáu baïn thay ñoåi thoùi quen aên uoáng töø töø, vieäc giaûm caân naëng cuûa baïn seõ deã daøng thaønh coâng hôn. - Laáy moät phaàn khaåu phaàn aên ít hôn vaø aên chaäm raõi nhö vaäy baïn seõ aên ít. - Neáu baïn thöôøng aên nhieàu khi ñau khoå/ buoàn raàu haõy nghó ñeán nhöõng ñieàu thuù vò vaø baïn seõ aên ít ñi. - Neáu baïn thænh thoaûng aên nhieàu, ñöøng quaù lo laéng. Haõy quay laïi cheá ñoä aên hôïp lyù cuûa baïn. Luyeän taäp: Chöông trình giaûm caân cuûa baïn caàn phaûi bao goàm luyeän taäp nhö: ñi boä, khieâu vuõ, bôi, v.v.. Thay ñoåi thoùi quen aên uoáng seõ coù hieäu quaû hôn neáu ñöôïc keát hôïp vôùi luyeän taäp. Khi baïn giaûm löôïng calo 54 tieâu thuï nhöng khoâng luyeän taäp thì toác ñoä chuyeån hoùa seõ giaûm. Do vaäy, cô theå khoâng ñoát chaùy calo nhö tröôùc ñoù, ñieàu naøy laøm cho caân naëng cuûa baïn seõ giaûm chaäm hoaëc döøng laïi. Xaây döïng thöïc haønh dinh döôõng hôïp lyù Vieän Dinh döôõng Quoác gia ñaõ xaây döïng nhöõng höôùng daãn veà dinh döôõng cho ngöôøi daân nhaèm khuyeán khích ngöôøi daân söû duïng khaåu phaàn aên ñaày ñuû vaø caân ñoái, ñoàng thôøi, thuùc ñaåy caùc hoaït ñoäng dinh döôõng hôïp lyù cuûa coäng ñoàng. Caùc höôùng daãn naøy cuõng cung caáp cho coäng ñoàng nhöõng khuyeán nghò deã hieåu veà khaåu phaàn aên caân ñoái, höôùng daãn thöïc haønh ñeå naâng cao söùc khoûe cho moãi ngöôøi vaø cho caùc thaønh vieân trong gia ñình hoï. Nhöõng höôùng daãn naøy ñöôïc nhöõng nhaø giaùo duïc, tö vaán veà dinh döôõng söû duïng roäng raõi laøm taøi lieäu giaûng daïy hoaëc laø taøi lieäu tham khaûo trong vieäc giaùo duïc coäng ñoàng thöïc haønh dinh döôõng hôïp lyù. 55 Caùc lôøi khuyeân veà dinh döôõng hôïp lyù Meïo vaët trong cheá bieán thöùc aên 1. Caùch naáu thöùc aên söû duïng ít chaát beùo maø vaãn giöõ ñöôïc muøi vò thöùc aên: duøng loø vi soùng, nöôùng, xoâi (khoâng cho theâm chaát beùo), söû duïng noài/ xoong/ chaûo choáng dính. 2. Ñieàu chænh coâng thöùc cheá bieán caùc moùn aên, khoâng neân boû haún nhöõng moùn aên yeâu thích, coá gaéng söû duïng loaïi ít chaát beùo thay cho loaïi thöïc phaåm giaøu chaát beùo. - Söû duïng daàu thöïc vaät thay theá môõ vaø haïn cheá lieàu löôïng. - Duøng bô thöïc vaät thay cho bô ñoäng vaät vaø giaûm löôïng söû duïng. - Thay theá moät quaû tröùng baèng hai loøng traéng. 3. Duøng nhieàu gia vò - Duøng rau gia vò (haønh, toûi…). - Duøng boät vaø mieáng bô (khoâng coù chaát beùo) ñeå naáu khoai taây, rau, mì, v.v.. 4. Giaûm khaåu phaàn ñeå giaûm löôïng calo baèng nhieàu thay ñoåi nhoû. - Söû duïng baùt nhoû ñeå aên, nhö vaäy troâng coù veû khaåu phaàn khoâng bò ít ñi. - Khoâng neân vöøa aên vöøa xem tivi vì nhö vaäy baïn khoâng kieåm soaùt ñöôïc ñaõ aên bao nhieâu. Chuù yù: Khaåu phaàn aên khoâng quaù 300 mg cholesterol/ngaøy laø ñöôïc khuyeán nghò. 56 Caùc loaïi chaát beùo/cholesterol - Chaát beùo no: laøm taêng möùc ñoä cholesterol maùu (ví duï: chaát beùo trong thòt, da gaø/vòt, bô, kem, söõa vaø caùc saûn phaåm söõa, döøa/coï vaø saûn phaåm cuûa döøa/coï). - Chaát beùo chöa no keùp: laøm giaûm möùc ñoä cholesterol vaø LDL (cholesterol khoâng toát cho söùc khoûe) vaø taêng HDL (moät loaïi cholesterol toát cho söùc khoûe) ví duï nhö: ngoâ, ñaäu töông, v.v.. - Chaát beùo chöa no ñôn: laøm giaûm cholesterol toaøn phaàn vaø giaûm LDL, HDL khoâng thay ñoåi (ví duï: daàu oliu). Löïa choïn thöïc phaåm Choïn thöïc phaåm ñuùng laø yeáu toá baûo ñaûm cho duy trì caân naëng hôïp lyù vaø thöïc hieän ñuùng theo höôùng daãn dinh döôõng. Ñoïc nhaõn thöïc phaåm laø moät thöïc haønh quan troïng khi löïa choïn thöïc phaåm. Nhaõn thöïc phaåm cung caáp thoâng tin ñeå ñaùnh giaù thöïc phaåm nhö: soá löôïng caùc chaát dinh döôõng, thaønh phaàn cuûa thöïc phaåm, caùc chaát phuï gia. Ñoïc nhaõn thöïc phaåm nhö theá naøo? a) Ñoïc thaønh phaàn: - Chuù yù raèng thaønh phaàn caùc chaát trong thöïc phaåm ñöôïc saép xeáp theo thöù töï töø chaát coù troïng löôïng cao ñeán chaát coù troïng löôïng thaáp. - Phaûi laøm quen vôùi teân khaùc nhau cuûa caùc thaønh phaàn coù trong thöïc phaåm. Ví duï: nhö treân nhaõn khoâng coù teân “ñöôøng” nhöng thöïc ra laïi coù ñöôøng döôùi moät teân khaùc nhö “maät”. 57 - Neáu baïn phaûi haïn cheá aên moät thaønh phaàn naøo ñoù thì caàn phaûi kieåm tra danh saùch caùc thaønh phaàn naøy tröôùc tieân. Ví duï: moät ngöôøi bò dò öùng vôùi moät chaát naøo ñoù thì phaûi kieåm tra xem trong thöïc phaåm coù chaát ñoù khoâng. b) Kieåm tra soá löôïng “serving” (khoái löôïng aên trong 1 laàn) trong moät bao/goùi/hoäp. “Serving” ñaõ ñöôïc chuaån hoùa ôû treân 100 loaïi thöïc phaåm, baïn coù theå so saùnh vôùi caùc saûn phaåm töông töï veà soá löôïng “serving” maø loaïi thöïc phaåm ñoù cung caáp. c) Kieåm tra löôïng calories, treân moät “serving” - Neân nhôù raèng calories khuyeán nghò raát khaùc nhau tuøy thuoäc vaøo tuoåi, giôùi, caân naëng, toác ñoä chuyeån hoùa, hoaït ñoäng theå löïc cuûa moãi ngöôøi. Tuoåi treû vaän ñoäng nhieàu thöôøng caàn naêng löôïng cao hôn ngöôøi giaø. - Neáu löôïng calories trong thöïc phaåm ñoù cao maø baïn ñang caàn phaûi giaûm caân, baïn neân choïn loaïi thöïc phaåm khaùc. d) Xem kyõ tyû leä phaàn traêm moät chaát dinh döôõng naøo ñoù so vôùi nhu caàu/ngaøy Nhaõn thöïc phaåm coù theå chæ roõ tyû leä phaàn traêm moät chaát dinh döôõng naøo ñoù coù trong thöïc phaåm ñoù so vôùi nhu caàu/ngaøy. Ví duï: treân nhaõn cuûa moät loaïi thöïc phaåm naøo ñoù coù ghi Vitamin C 20% ñieàu naøy coù nghóa laø thöïc phaåm naøy cung caáp 20% nhu caàu Vitamin C trong moät ngaøy cho moät ngöôøi bình thöôøng. 58 Kieåm tra tyû leä phaàn traêm so vôùi nhu caàu/ngaøy ñoái vôùi moät soá chaát dinh döôõng quan troïng nhö chaát xô, saét, canxi, caùc vitamin. Töø ñoù ñöa ra keát luaän loaïi thöïc phaåm ñoù coù phaûi laø loaïi coù giaøu caùc chaát dinh döôõng maø baïn caàn khoâng. Ñoàng thôøi, cuõng caàn kieåm tra tyû leä phaàn traêm caùc chaát dinh döôõng maø baïn caàn haïn cheá nhö chaát beùo no, cholesterol ôû trong thöïc phaåm. Neáu loaïi thöïc phaåm naøy coù nhieàu caùc chaát treân thì baïn caàn phaûi traùnh khoâng duøng. e) Ñoïc kyõ baát cöù söï moâ taû/thoâng baùo naøo veà söùc khoûe coù treân nhaõn thöïc phaåm Baïn coù theå söû duïng nhöõng moâ taû/thoâng baùo naøy cho löïa choïn thöïc phaåm. Ví duï: neáu treân nhaõn moät loaïi thöïc phaåm coù ghi “giaøu canxi”, ñieàu naøy coù theå cho bieát raèng thöïc phaåm naøy coù theå giuùp phoøng beänh loaõng xöông. f) Chuù yù caùc chaát phuï gia trong thöïc phaåm Chaát phuï gia laø caùc chaát hoùa hoïc ñöôïc cho theâm vaøo thöùc aên ñeå baûo quaûn thöïc phaåm taïo maøu, muøi… chaát phuï gia ñöôïc söû duïng ñeå traùnh thöïc phaåm bò oâi thiu, giöõ maøu töï nhieân... goïi laø chaát baûo quaûn. Coù nhieàu chaát baûo quaûn khaùc nhau giuùp thöïc phaåm khoâng bò hö hoûng vaø do vaäy keùo daøi thôøi gian söû duïng an toaøn cuûa thöïc phaåm ñoù. Chaát nôû laøm caùc thöïc phaåm nöôùng phoàng to. Chaát keo (söõa) giöõ chaát beùo khoâng baùm dính vaøo caùc thaønh phaàn khaùc cuûa thöïc phaåm. 59 Thöôøng thì khi thöïc phaåm ñoùng hoäp hoaëc cheá bieán saün thì moät soá vitamin vaø chaát khoaùng bò hao huït. Neáu thöïc phaåm ñöôïc taêng cöôøng caùc chaát ñaõ thieáu huït cho cheá bieán thì thöïc phaåm ñoù ñöôïc goïi laø thöïc phaåm ñaõ taêng cöôøng chaát dinh döôõng (thöïc phaåm ñaõ laøm giaøu chaát dinh döôõng). Moät soá baùnh mì vaø nguõ coác ñöôïc taêng cöôøng vitamin B1, riboflavin, niacin, khoaùng chaát. Neáu vitamin, khoaùng chaát vaø thaäm chí chaát ñaïm ñöôïc cho theâm vaøo thöïc phaåm maø bình thöôøng thöïc phaåm naøy khoâng coù chaát ñoù thì thöïc phaåm naøy ñöôïc goïi laø thöïc phaåm ñaõ ñöôïc boå sung chaát dinh döôõng. Ví duï: söõa ñöôïc taêng cöôøng vitamin C. g) Chuù yù xem thöïc phaåm coù töôi khoâng Nhieàu loaïi thöïc phaåm, ví duï nhö: ñoà hoäp coù haïn söû duïng ôû ñaùy hoäp. Haïn söû duïng cho bieát thôøi gian maø thöïc phaåm ñoù khoâng theå söû duïng ñöôïc. Mua thöïc phaåm giaûm giaù coù theå khoâng phaûi laø tieát kieäm tieàn neáu nhö noù ñaõ quaù haïn söû duïng. 60 Toång hôïp nguoàn, loaïi vaø chöùc naêng cuûa caùc chaát dinh döôõng chuû yeáu CHAÁT DINH DÖNG CHÖÙC NAÊNG LOAÏI A NGUOÀN Carbohydrate - Nguoàn naêng löôïng chuû yeáu, treân theá giôùi cung caáp 40-80% toång soá naêng löôïng laáy töø beân ngoaøi (Joint FAO/WHO, 1973). Taïi Philíppin, chieám bình quaân 74% toång soá naêng löôïng laáy töø beân ngoaøi (villavieja, 1996). A. Tinh boät laø moät trong nhöõng daïng chính cuûa carbohydrates phöùc hôïp (polysaccharides). Caùc loaïi haït, hoät vaø saûn phaåm cuûa chuùng ví duï nhö: gaïo, nguõ coác vaø baùnh mì laø nhöõng nguoàn tinh boät ñieån hình. Coøn coù theå tìm thaáy trong nhieàu loaïi thöïc phaåm töø caây troàng nhö laø khoai taây. B. Khi aên caùc thöùc aên chöùa tinh boät, heä thoáng tieâu hoùa seõ chuyeån hoùa tinh boät thaønh ñöôøng ñôn ñeå haáp thu vaøo maùu. Caùc loaïi ñöôøng bao goàm: monosaccharides, ví duï: glucose (cung caáp naêng löôïng chuû yeáu cho teá baøo) vaø fructose, dissacchsrides, ví duï: sucrose (ñöôøng mía), maltose vaø lactose (ñöôøng söõa).61 CHAÁT DINH DÖÔÕNG CHÖÙC NAÊNG LOAÏI VAØ NGUOÀN Thay theá, ngaên caûn proâtein chuyeån hoùa thaønh glucose Chaát beùo Nguoàn döï tröõ naêng löôïng, cung caáp 9kcal/gram C. Ñöôøng coù töï nhieân trong rau, quaû vaø söõa. Ñöôøng cuõng ñöôïc theâm vaøo trong caùc thöïc phaåm cheá bieán saün, ví duï: baùnh quy, keïo, vaø ñoà uoáng nheï. - Chaát xô coù taùc ñoäng ñeán nhu ñoäng, phoøng choáng taùo boùn, coù theå laøm taêng caûm giaùc no chaùn. Chaát xô hoøa tan (coøn ñöôïc bieát ñeán vôùi taùc duïng laøm giaûm cholesterol maùu) coù trong thaønh phaàn cuûa ñaäu, ñoã, moät soá loaïi quaû nhö taùo, vaø trong moät soá loaïi luùa maïch. Chaát xô khoâng hoøa tan (giaûm khaû naêng töông taùc cuûa caùc chaát gaây ung thö tieàm taøng leân maøng nhaày) ñöôïc tìm thaáy trong caùc loaïi rau, haït luùa mì, caùm. A. Chaát beùo khoâng baõo hoøa goàm 2 loaïi ñôn vaø phöùc hôïp, trong caáu truùc coù soá nguyeân töû hydro ít hôn khaû naêng coù theå 62 VØCHAÁT DINH CHÖÙC NAÊNG LOAÏI A NGUOÀN DÖNG ÔÕ Cung caáp caùc acid beùo thieát yeáu, acid linoleic vaø linolenic, ñaây laø nhöõng chaát coù chöùc naêng quan troïng trong cô theå. Giuùp hoøa tan, vaän chuyeån vaø baûo quaûn caùc vitamin tan trong môõ daàu nhö vitamin A, D, E vaø K. thöôøng ôû daïng loûng trong nhieät ñoä phoøng. Chaát beùo naøy coù ôû trong daàu thöïc vaät vaø moät soá loaïi haït, cuû - quaû. B. Chaát beùo no trong caáu truùc chöùa löôïng nguyeân töû hydro ôû möùc toái ña coù theå veà maët hoùa hoïc, thöôøng ôû daïng raén trong nhieät ñoä phoøng. Môõ ñoäng vaät nhö trong thòt boø, lôïn, gaø vaø caùc saûn phaåm bô söõa chöùa moät löôïng lôùn chaát beùo no. Chaát beùo no coù theå taùc ñoäng ñeán möùc cholesterol maùu. Cholesterol laø chaát gioáng chaát beùo coù daïng nhö saùp ñöôïc tìm thaáy trong teá baøo ñoäng vaät, khoâng tìm thaáy trong thöïc vaät. 63 CHAÁT DINH DÖÔÕNG CHÖÙC NAÊNG LOAÏI VAØ NGUOÀN Maëc duø cô theå caàn moät löôïng cholesterol, nhöng noàng ñoä cholesterol cao trong maùu thöôøng coù lieân quan tôùi beänh tim maïch. Chæ nhöõng thöùc aên coù nguoàn goác ñoäng vaät nhö thòt, saûn phaåm bô vaø tröùng môùi thöïc söï coù cholesterol. Protein - Thaønh phaàn thieát yeáu cho vieäc phaùt trieån vaø hoài phuïc caùc moâ cô theå. - Coù chöùc naêng laø men vaø hormon trong hoaït ñoäng cuûa cô theå. - Laø nguoàn naêng löôïng, cung caáp 4kcal/gram (neáu khoâng ñöôïc cung caáp ñuû naêng löôïng töø beân ngoaøi, cô theå coù theå seõ phaân huûy protein ñeå laáy naêng löôïng). A. Protein trong cô theå bao goàm khoaûng 20 laïi amino acid (xaây döïng neân chuoãi protein). Trong soá ñoù, coù 9 loaïi amino acid thieát yeáu ñöôïc laáy töø beân ngoaøi, soá coøn laïi do cô theå töï saûn xuaát. B. Protein hoaøn chænh: chöùa toaøn boä 9 loaïi amino acid thieát yeáu vôùi nhöõng tyû leä khaùc nhau ñeå taïo neân caùc protein cuûa ngöôøi. Protein töø nguoàn ñoäng vaät (thòt, caù) vaø töø ñaäu, ñoã laø protein hoaøn chænh. Nhöõng nguoàn thöïc phaåm coù haøm löôïng protein cao goàm: thòt, tröùng. 64 DÖNG ÔÕ VØCHAÁT DINH CHÖÙC NAÊNG LOAÏI A NGUOÀN Thòt gia caàm, söõa vaø saûn phaåm söõa (söõa chua vaø pho maùt). Moät soá cuû, quaû, ñaäu, ñoã töông, leâ chöùa moät löôïng ñaùng keå protein. Protein khoâng hoaøn chænh: Thieáu moät hoaëc nhieàu amino acid thieát yeáu. Gaïo vaø caùc saûn phaåm töø boät mì chöùa haøm löôïng thaáp protein. Vitamin Laø nhöõng vi chaát ñöôïc taïo ra bôûi sinh vaät, nhu caàu cô theå caàn raát ít, coù taùc duïng giuùp ñôõ cho caùc phaûn öùng hoùa hoïc trong cô theå (Tham khaûo trang phuï luïc ñeå bieát veà vai troø cuï theå vaø chöùc naêng trong cô theå). A. Nhoùm vitamin hoøa tan trong môõ bao goàm vitamin A, D, E vaø K. Nhoùm vitamin naøy coù theå ñöôïc cô theå tích tröõ. Chuùng coù töï nhieân trong caùc thöïc phaåm nhö: daàu thöïc vaät, gan, tröùng, vaø trong moät soá loaïi rau. B. Nhoùm vitamin hoøa tan trong nöôùc goàm vitamin C vaø caùc vitamin nhoùm B. Cô theå khoâng theå tích tröõ nhöõng vitamin thuoäc nhoùm naøy. Vì vaäy, vieäc haèng ngaøy aên caùc thöïc phaåm coù chöùa nhoùm 65 CHAÁT DINH DÖÔÕNG CHÖÙC NAÊNG LOAÏI VAØ NGUOÀN vitamin naøy laø raát quan troïng. Hoa quaû, rau vaø thòt töôi laø nhöõng nguoàn coù chöùa nhieàu loaïi thuoäc nhoùm vitamin tan trong nöôùc. Khoaùng chaát - Laø nhöõng chaát khoâng ñöôïc saûn xuaát bôûi sinh vaät vaø cô theå caàn moät löôïng raát nhoû. - Tham gia vaøo raát nhieàu caùc hoaït ñoäng hoùa – sinh hoïc trong cô theå (ñeà nghò tham khaûo phuï luïc ñeå coù thoâng tin veà vai troø vaø caùc chöùc naêng cuï theå). Nöôùc - Giuùp ñieàu hoøa nhieät ñoä, vaän chuyeån chaát ñieän phaân vaø caùc chaát dinh döôõng khaùc, thaûi caùc chaát caën baõ qua phoåi, da vaø thaän, boâi trôn khôùp, vaø laøm chaát ñeäm trong heä thaàn kinh. - Laø thaønh phaàn thieát yeáu nhaát A. Chaát khoaùng coù haøm löôïng cao (ví duï: canxi vaø phoát pho chieám ít nhaát 0,05% toång troïng löôïng cô theå). B. Vi khoaùng (ví du:ï saét vaø ioát chieám ít hôn 0,05% toång troïng löôïng cô theå). Löôïng nöôùc laáy vaøo cô theå töø nguoàn dung dòch vaø caùc thöïc phaåm ñöôïc ñieàu chænh bôûi caûm giaùc khaùt, vaø neân caân baèng vôùi löôïng nöôùc ñaøo thaûi ra ngoaøi. Ñeå coù söùc khoûe toát, cô theå phaûi ñöôïc cung caáp nöôùc haèng ngaøy ñeå thay theá cho löôïng 66 VØCHAÁT DINH CHÖÙC NAÊNG LOAÏI A NGUOÀN DÖNG ÔÕ bôûi vì thieáu nöôùc seõ gaây töû vong nhanh hôn so vôùi thieáu caùc chaát dinh döôõng khaùc. nöôùc bò maát lieân tuïc qua nöôùc tieåu, moà hoâi vaø phaân. Nhu caàu nöôùc (dòch) khoaûng töø 110ml/kg ñoái vôùi treû em ñeán 125ml/kg caân naëng ñoái vôùi ngöôøi lôùn (khoaûng 3 coác nöôùc vôùi treû em; 6 - 8 coác ñoái vôùi ngöôøi lôùn). CHÆ DAÃN THÖÙC AÊN HAÈNG NGAY Nhu caàu dinh döôõng quy ra thöïc phaåm / nhoùm thöïc phaåm 1. Gaïo vaø thöïc phaåm thay theá Moät suaát gaïo hoaëc thöïc phaåm thay theá = 1 cheùn côm = 70 g; 4 laùt baùnh mì (moãi laùt 17g); 1 cheùn macaroni hoaëc mì oáng naáu chín, 1 tuùi mì aên lieàn (60g); 1 cheùn hoaëc 180 gam caây cuû naáu chín. 2.Thòt vaø thöïc phaåm thay theá Moät suaát thòt chín = 30 gam hoaëc mieáng thòt 3 cm3, 2 mieáng caù (moãi mieáng 55-60 g); 1,5 cheùn ñoã naáu chín. 1 coác söõa = 240 ml. 3. Rau Bao goàm rau laù xanh, rau quaû maøu vaøng nhö: caø roát, hoa vaø quaû bí, moät soá loaïi quaû nhö caø, mít, ñaäu ñuõa. 67 4. Hoa quaû: taát caû hoa quaû töôi, saáy khoâ, nöôùc hoa quaû ñeàu thuoäc nhoùm naøy. 5. Daàu vaø môõ: daàu aên, bô, vaø caùc loaïi môõ khaùc. 6. Ñöôøng aên. 7. Nöôùc vaø ñoà uoáng: nöôùc, nöôùc hoa quaû, ñoà uoáng höông vò hoa quaû, caø pheâ, ñoà uoáng nheï. Chæ daãn thöïc phaåm haèng ngaøy cho treû em KHUYEÁN CAÙO LÖÔÏNG DUØNG NHOÙM THÖÏC PHAÅM 1-3 tuoåi 4-6 tuoåi 7-9 tuoåi 10-12 tuoåi Gaïo vaø thöùc aên thay theá Gaïo vaø thöùc aên thay theá 2-3,5 cheùn naáu chín 3-4,5 cheùn naáu chín 4-5 cheùn naáu chín 5,5-6 cheùn naáu chín Thòt vaø Caù, thòt, gia caàm, ñaäu, haït quaû 1 suaát 131 suaát 231 suaát 2 suaát thöùc aên thay theá Tröùng ½ quaû ½ quaû ½ quaû ½ quaû Söõa nguyeân chaát Rau 1 coác 1 coác 1 coác 1 coác Rau xanh, quaû maøu vaøng Loaïi khaùc ¼ cheùn naáu chín 2 cheùn naáu chín 1 cheùn naáu chín ¼ cheùn naáu chín 1 cheùn naáu chín 1 ½ cheùn naáu chín ½ cheùn naáu chín ½ cheùn naáu chín 68 Giaøu vitamin C Hoa quaû ½ quaû côõ vöøa hay 1 laùt quaû to ½ - 1 quaû côõ vöøa hay 1 laùt quaû to 1 quaû côõ vöøa hay 1 laùt quaû to 1 quaû côõ vöøa hay 1 laùt quaû to töôi Chaát beùo, daàu Loaïi khaùc ½ quaû côõ vöøa hay 1 laùt quaû to 6 thìa nhoû ½ - 1 quaû côõ vöøa hay 1 laùt quaû to 6 thìa nhoû 1 quaû côõ vöøa hay 1 laùt quaû to 6 thìa nhoû 1 quaû côõ vöøa hay 1 laùt quaû to 6 thìa nhoû Ñöôøng 4 thìa 5 thìa 5 thìa 5-6 thìa KÔØ nhoû nhoû nhoû nhoû Nöôùc, ñoà uoáng 4-6 coác (240 ml) 5-7 coác 6-8 coác 6-8 coác Chæ daãn thöïc phaåm haèng ngaøy cho treû vò thaønh nieân NHOÙM THÖÏC PHAÅM HUYEÁN CAÙO LÖÏNG DUNG 13-15 tuoåi 16-19 tuoåi Gaïo vaø thöùc aên thay theá Gaïo vaø thöùc aên thay theá Caù, thòt, gia 6-7 cheùn naáu chín 6,5-8 cheùn naáu chín caàm, ñaäu, haït quaû 2,5 suaát 2,5 suaát Thòt vaø thöùc aên thay theá Tröùng 1 quaû x 3-4 laàn/tuaàn Söõa nguyeân 1 quaû x 3-4 laàn/tuaàn chaát 1 coác 1 coác Rau Rau xanh, quaû maøu vaøng ¾ cheùn naáu chín ¾ cheùn naáu chín Loaïi khaùc ¾ cheùn naáu chín ¾ cheùn naáu chín 69 Hoa quaû töôi Giaøu vitamin C 2 suaát 2 suaát Chaát beùo, daàu Loaïi khaùc 1 suaát 1 suaát 6-8 thìa nhoû 6-8 thìa nhoû Ñöôøng 5-6 thìa nhoû 5-6 thìa nhoû Nöôùc, ñoà uoáng 6-8 coác (240 ml) 6-8 coác Chæ daãn thöïc phaåm haèng ngaøy cho ngöôøi lôùn khoûe maïnh KHUYEÁN CAÙO LÖÔÏNG DUØNG NHOÙM THÖÏC PHAÅM 20-39 tuoåi 5,5-8 cheùn 60-69 tuoåi ≥70 tuoåi Gaïo vaø thöùc aên thay theá Gaïo vaø thöùc aên thay theá 4,5-6 cheùn 4,5-5,5 cheùn naáu chín naáu chín naáu chín ít ít nhaát 3 ít nhaát 3 nhaát 3 laàn/ laàn/tuaàn laàn/tuaàn tuaàn Caù, thòt, gia caàm, ñaäu, ¾ - 3 suaát ¾ - 3 suaát ¾ - 3 suaát haït quaû 3 laàn/tuaàn 3 laàn/tuaàn 3 laàn/tuaàn Thòt vaø Tröùng 1 quaû, 3-4 1 quaû, 3-4 1 quaû, 3-4 thöùc aên thay theá laàn/tuaàn Söõa nguyeân laàn/tuaàn 1 coác laàn/tuaàn chaát (240ml) 2/3-3/4 coác 3/4-3 coác Rau Rau xanh, quaû maøu vaøng 1/3 cheùn naáu chín 3/4 cheùn naáu chín 3/4 cheùn naáu chín Loaïi khaùc 3/4 thìa naáu chín 3/4 thìa naáu chín 3/4 thìa naáu chín 70 Giaøu 1 quaû côõ 1 quaû côõ 1 quaû côõ vitamin C vöøa hay 1 vöøa hay 1 vöøa hay 1 Hoa quaû töôi Chaát beùo, daàu laùt quaû to Loaïi khaùc 1 quaû côõ vöøa hay 1 laùt quaû to 6-8 thìa nhoû laùt quaû to 1 quaû côõ vöøa hay 1 laùt quaû to 3-5 thìa nhoû laùt quaû to 1 quaû côõ vöøa hay 1 laùt quaû to 2-5 thìa nhoû Ñöôøng5-8 thìa nhoû 4-6 thìa nhoû 4-6 thìa nhoû Nöôùc, ñoà uoáng 6-8 coác (240 ml) 6-8 coác 6-8 coác KÔØ PHAÂN LOAÏI THÖÏC PHAÅM THEO LÖÏNG CHOLESTEROL - Haøm löôïng cholesterol raát cao (≥300mg/100g thöïc phaåm). + Thòt: naõo boø. + Tröùng: tröùng vòt muoái, tröùng gaø, vòt, chim cuùt. - Haøm löôïng cholesterol möùc trung bình (200-299mg/100g thöïc phaåm). + Thòt: phoåi, thaän, laùch boø; phoåi, laùch lôïn. + Gia caàm: gan gaø. - Haøm löôïng cholesterol thaáp (100-199mg/100g thöïc phaåm). + Thòt gia suùc, gia caàm: gan, ruoät non boø; tim vaø meà gaø; ruoät non, ruoät giaø, gan, daï con, tim vaø löôõi lôïn. 71 - Haøm löôïng cholesterol raát thaáp (≤ 99mg/100g thöïc phaåm). + Thòt: löôõi boø, daï con boø, thòt naïc boø vaø lôïn. + Caù, toâm, cua, oác. + Gia caàm: thòt gaø, loøng traéng tröùng. THÖÏC PHAÅM GIAØU SODIUM (Moãi suaát nhieàu hôn 400mg) – Gia vò coù muoái: toûi muoái, haønh muoái, v.v.. – Töông – Nöôùc maém – Töông caù – Maém toâm – Mì chính – Baùnh quy maën – Thòt lôïn xoâng khoùi – Thòt boø öôùp muoái – Thòt hoäp – Xuùc xích – Boät nôû – Baùnh canh thòt, suùp toång hôïp ñoùng goùi – Ñoà uoáng coù carbonat – Nöôùc soát caø chua naám – Nöôùc thòt. 72 THUOÁC LAÙ VAØ BEÄNH UNG THÖ TS.Traàn Vaên Thuaán, ThS.Nguyeãn Thò Hoaøi Nga Taùc haïi cuûa thuoác laù ñoái vôùi söùc khoûe con ngöôøi Ø ñaõ ñöôïc chöùng minh qua nhieàu coâng trình nghieân cöùu trong nhöõng thaäp kyû qua. Khoùi thuoác laù khoâng nhöõng laøm taêng nguy cô maéc vaø töû vong vì caùc beänh phoåi taéc ngheõn maõn tính, beänh veà tim maïch... maø coøn laø nguyeân nhaân cuûa caên beänh ung thö - moät caên beänh ngaøy caøng coù xu höôùng gia taêng nhanh choùng trong nhöõng naêm qua, ñaëc bieät laø ñoái vôùi caùc nöôùc phaùt trieån. Thuoác laù laø nguyeân nhaân cuûa 30% caùc loaïi ung thö noùi chung vaø rieâng ñoái vôùi ung thö phoåi, thuoác laù laø nguyeân nhaân gaây töû vong cuûa treân 90% caùc tröôøng hôïp. Trong khoùi thuoác laù coù tôùi treân 40 chaát gaây ung thö, ñaëc bieät laø taùc nhaân thôm coù voøng ñoùng nhö benzopyrene. Tyû leä töû vong do ung thö cuûa nhöõng ngöôøi huùt thuoác cao gaáp 2 laàn ngöôøi khoâng huùt thuoác vaø nhöõng ngöôøi nghieän thuoác naëng coù tyû leä cheát vì ung thö gaáp boán laàn so vôùi ngöôøi khoâng huùt thuoác. Qua nghieân cöùu, caùc nhaø khoa hoïc ñaõ chöùng minh moái lieân quan giöõa thuoác laù vaø moät soá loaïi ung thö. Ung thö phoåi Theo moät nghieân cöùu môùi nhaát naêm 2004, chæ tính rieâng taïi quaàn theå daân cö ôû Haø Noäi, ung thö phoåi laø beänh ung thö ñöùng ñaàu ôû nam giôùi vôùi tyû leä 73 maéc laø 21,2/100.000 daân vaø ñöùng thöù ba ôû nöõ giôùi vôùi tyû leä maéc laø 8/100.000 daân. Huùt thuoác laù coù söï lieân quan maät thieát vôùi nguy cô maéc vaø töû vong do ung thö phoåi. Trong voøng 60 naêm qua, tyû leä beänh nhaân maéc ung thö phoåi taêng nhanh so vôùi caùc ung thö khaùc vaø qua nhieàu nghieân cöùu cho thaáy, coù lieân quan vôùi söï gia taêng soá ngöôøi huùt thuoác. Möùc ñoä nguy cô seõ taêng leân cuøng vôùi soá naêm huùt thuoác laù, soá löôïng thuoác laù tieâu thuï haèng ngaøy. Löùa tuoåi baét ñaàu huùt thuoác caøng sôùm thì caøng coù nguy cô cao bò ung thö phoåi, thôøi gian huùt thuoác caøng daøi thì taùc haïi gaây ra caøng lôùn. Möùc ñoä taêng nguy cô khaùc nhau tuøy theo loaïi teá baøo ung thö, nguy cô bò ung thö bieåu moâ teá baøo vaûy vaø ung thö bieåu moâ teá baøo lôùn taêng töø 5 ñeán 20 laàn trong khi nguy cô bò ung thö bieåu moâ tuyeán vaø ung thö bieåu moâ teá baøo lôùn taêng hai ñeán naêm laàn so vôùi nhöõng ngöôøi khoâng huùt thuoác. Taùc haïi cuûa thuoác laù khoâng chæ ñoái vôùi nhöõng ngöôøi tröïc tieáp huùt maø coøn ñoái vôùi nhöõng ngöôøi soáng trong moâi tröôøng coù khoùi thuoác. Ngöôøi ta nhaän thaáy, nhöõng ngöôøi khoâng huùt thuoác maø keát hoân vôùi ngöôøi huùt thuoác, tyû leä cheát vì ung thö phoåi cao hôn 20% so vôùi ngöôøi keát hoân vôùi ngöôøi khoâng huùt thuoác laù vaø tyû leä cheát vì ung thö phoåi cuõng taêng leân cuøng vôùi soá löôïng thuoác ñöôïc huùt bôûi vì ngöôøi vôï hoaëc ngöôøi choàng. Trong caùc beänh nhaân ung thö phoåi, tyû leä soáng soùt sau 5 naêm döôùi 15%. Tyû leä cheát do ung thö phoåi ôû nam giôùi coù huùt thuoác cao gaáp 22 laàn so vôùi nam giôùi khoâng huùt thuoác, coøn ôû nöõ giôùi cao gaáp 12 laàn. 74 Ung thö khoang mieäng Trong ñôøi soáng haèng ngaøy, nhöõng ngöôøi nghieän röôïu thöôøng hay keøm theo nghieän thuoác laù, hai yeáu toá naøy laø nguyeân nhaân chính gaây ra caùc beänh ung thö vuøng ñaàu maët coå, ñoàng thôøi hai yeáu toá naøy coù taùc duïng hieäp ñoàng vôùi nhau laøm taêng nguy cô veà laâu daøi bò ung thö. Huùt thuoác laø nguyeân nhaân chuû yeáu cuûa caùc beänh thuoäc khoang mieäng nhö: ung thö löôõi, ung thö lôïi haøm, khaåu caùi cöùng, khaåu caùi meàm, amidal,v.v.. Nhöõng nam giôùi huùt thuoác coù nguy cô ung thö ôû vuøng khoang mieäng cao gaáp 27 laàn so vôùi nhöõng nam giôùi khoâng huùt thuoác. Ung thö thöïc quaûn Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi huùt thuoác thì nguy cô bò ung thö thöïc quaûn cao gaáp 8-10 laàn so vôùi nhöõng ngöôøi khoâng huùt thuoác. Tuy nhieân, ñoái vôùi nhöõng ngöôøi huùt thuoác vaø uoáng röôïu ñoàng thôøi thì nguy cô bò ung thö thöïc quaûn seõ taêng leân khoaûng 25-50%. Ung thö thanh quaûn Huùt thuoác laù gaây neân 80% trong toång soá caùc tröôøng hôïp ung thö thanh quaûn. Nguy cô bò ung thö thanh quaûn ôû nhöõng ngöôøi huùt thuoác cao hôn 12 laàn so vôùi nhöõng ngöôøi khoâng huùt thuoác. Ung thö thaän vaø baøng quang Ngöôøi ta nhaän thaáy nguy cô maéc ung thö thaän vaø ung thö baøng quang taêng leân ôû quaàn theå daân cö coù thoùi quen huùt thuoác. Trong toång soá caùc tröôøng 75 hôïp töû vong vì ung thö baøng quang, öôùc tính coù khoaûng 40-70% laø do huùt thuoác laù. Ung thö boä phaän sinh duïc Ung thö aâm hoä: nhöõng ngöôøi phuï nöõ huùt thuoác coù nguy cô maéc ung thö aâm hoä cao gaáp hai laàn so vôùi phuï nöõ khoâng huùt thuoác. Ung thö coå töû cung: caùc nghieân cöùu gaàn ñaây cuõng cho thaáy, coù söï lieân quan veà söï taêng nguy cô bò ung thö coå töû cung ôû nhöõng phuï nöõ huùt thuoác laù. Ung thö döông vaät: ngaøy caøng coù xu höôùng gia taêng ôû nhöõng nam giôùi huùt thuoác so vôùi nam giôùi khoâng huùt thuoác. Ung thö haäu moân vaø ñaïi tröïc traøng Caùc baèng chöùng môùi ñaây ñaõ phaùt hieän huùt thuoác laù coù nguy cô laøm taêng ung thö haäu moân vaø ung thö tröïc traøng. Ung thö tuyeán tuïy Tuyeán tuïy laø cô quan deã bò ung thö bôûi vì khoùi thuoác khi vaøo cô theå tôùi tuyeán tuïy qua maùu vaø tuùi maät. Öôùc tính thuoác laù laø nguyeân nhaân cuûa 30% toång soá caùc tröôøng hôïp ung thö tuïy. Nhö vaäy, thuoác laù laø nguyeân nhaân cuûa raát nhieàu caên beänh khaùc nhau trong ñoù coù ung thö, noù khoâng chæ aûnh höôûng ñeán söùc khoûe cuûa baïn maø coøn aûnh höôûng tôùi ngöôøi thaân trong gia ñình vaø ngay caû tôùi con caùi cuûa baïn. Haõy laøm ñieàu gì ñoù coù ích cho baïn vaø gia ñình baïn: Töø boû thuoác laù ngay töø baây giôø? 76 PHAÙT HIEÄN SÔÙM MOÄT SOÁ BEÄNH UNG THÖ THÖÔØNG GAËP ÔÛ VIEÄT NAM GS.TS.Nguyeãn Baù Ñöùc, TS. Traàn Vaên Thuaán, ThS. Buøi Dieäu Saøng loïc vaø phaùt hieän sôùm luoân laø moät trong boán öu tieân cuûa Chöông trình phoøng choáng ung thö ôû caùc nöôùc, ñaëc bieät laø caùc nöôùc phaùt trieån. Nhieàu loaïi ung thö coù theå phaùt hieän sôùm ñöôïc nhö ung thö vuù, coå töû cung, khoang mieäng, da, ñaïi tröïc traøng. Ñeå chöông trình saøng loïc, phaùt hieän sôùm coù hieäu quaû kinh teá cao, caàn coù ñuû caùc ñieàu kieän sau: - Beänh ung thö caàn phaùt hieän sôùm laø loaïi beänh ung thö thöôøng gaëp trong coäng ñoàng, laø vaán ñeà lôùn ñoái vôùi söùc khoûe vaø xaõ hoäi. - Beänh coù theå phaùt hieän ñöôïc ôû giai ñoaïn tieàn laâm saøng. - Caùc phöông phaùp ñieàu trò mang laïi hieäu quaû cao ôû giai ñoaïn sôùm so vôùi giai ñoaïn muoän hôn. - Phöông phaùp saøng loïc, phaùt hieän sôùm deã thöïc hieän, ñoä chính xaùc cao, giaù thaønh ôû möùc chaáp nhaän ñöôïc. - Phöông phaùp phaùt hieän sôùm coù theå phoå bieán tôùi caùc ñoái töôïng nguy cô cao vaø ñaëc bieät cho caùn boä y teá coäng ñoàng. Coù raát nhieàu loaïi ung thö khaùc nhau do ñoù caùc höôùng daãn ñeå saøng loïc cuõng khaùc nhau phuï thuoäc 77 vaøo töøng loaïi. Döôùi ñaây laø moät soá loaïi ung thö phoå bieán maø caùn boä y teá neân bieát nhaèm phaùt hieän beänh ôû giai ñoaïn sôùm. UNG THÖ VUÙ Ung thö vuù (UTV) laø loaïi ung thö phoå bieán nhaát ôû phuï nöõ treân toaøn theá giôùi cuõng nhö ôû Vieät Nam. Tyû leä maéc caên beänh naøy coù xu höôùng gia taêng nhöng tyû leä töû vong vaãn töøng böôùc ñöôïc caûi thieän nhôø nhöõng thaønh töïu ñaït ñöôïc trong phoøng beänh, saøng loïc phaùt hieän sôùm, chaån ñoaùn vaø ñieàu trò. Ñaây laø beänh ung thö chöõa ñöôïc khoûi khi phaùt hieän sôùm vaø ñieàu trò kòp thôøi. Beänh ñöôïc phaùt hieän ôû giai ñoaïn caøng sôùm thì tyû leä chöõa khoûi beänh caøng cao. Tyû leä soáng theâm sau 5 naêm giaûm töø 100% ôû giai ñoaïn tieàn laâm saøng (giai ñoaïn 0) xuoáng 95% ôû giai ñoaïn I, 80% ôû giai ñoaïn II, 72% ôû giai ñoaïn III vaø ñeán giai ñoaïn IV chæ coøn 25%. Caùc bieän phaùp ñöôïc söû duïng phaùt hieän sôùm goàm: töï khaùm vuù, chuïp vuù vaø khaùm vuù chuyeân khoa. Töï khaùm vuù Phöông phaùp töï khaùm vuù ñöôïc khuyeán caùo tieán haønh haèng thaùng sau saïch kinh 5 ngaøy ñoái vôùi phuï nöõ töø 20 tuoåi trôû leân. Caùc böôùc tieán haønh theo thöù töï ñöôïc moâ taû nhö sau: - Chuaån bò: caàn côûi boû aùo, nôi tieán haønh töï khaùm vuù coù theå ôû buoàng nguû laø toát nhaát hoaëc coù theå ôû buoàng taém, coù ñaày ñuû aùnh saùng, coù theå ngoài treân gheá hoaëc ñöùng mieãn laø thoaûi maùi. 78