🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Những Điều Nên Biết Về Phong Tục Việt Nam Ebooks Nhóm Zalo Héi ®ång chØ ®¹o xuÊt b¶n Chñ tÞch Héi ®ång TS. NguyÔn ThÕ Kû Phã Chñ tÞch Héi ®ång TS. NguyÔn Duy Hïng Thμnh viªn TS. NguyÔn An Tiªm TS. khuÊt duy kim h¶i nguyÔn vò thanh h¶o TANV$T - " NHUNGDIEU NENBIETVE PHBNEi Tl1E! A • VIETNAM • NHA xu.(r BAN NHA xu.(r BAN CHNH TRI QU6C GIA VAN H6A DAN T{>C Hi N�l • 2012 Lêi nhμ xuÊt b¶n Mçi d©n téc cã mét nÒn v¨n ho¸ víi b¶n s¾c riªng. Nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n cÊu thμnh nªn b¶n s¾c cña mét nÒn v¨n ho¸ riªng ®ã lμ phong tôc, tËp qu¸n vμ nghi lÔ d©n gian truyÒn thèng. Sù l−u gi÷ vμ tr−êng tån phong tôc, tËp qu¸n trong mét nÒn v¨n ho¸ nãi lªn søc sèng cña d©n téc. Cã phong tôc vÉn tån t¹i theo thêi gian, còng cã phong tôc ®· bÞ thay ®æi hoÆc biÕn mÊt cïng sù ph¸t triÓn cña ®êi sèng x· héi. §Ó gióp b¹n ®äc cã thªm tμi liÖu tham kh¶o vÒ vÊn ®Ò nªu trªn, Nhμ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt phèi hîp víi Nhμ xuÊt b¶n V¨n hãa d©n téc xuÊt b¶n cuèn s¸ch Nh÷ng ®iÒu nªn biÕt vÒ phong tôc ViÖt Nam. Néi dung cuèn s¸ch ®Ò cËp ®Õn c¸c phong tôc, tËp qu¸n, nghi lÔ trong c¸c lÜnh vùc: h«n nh©n, sinh - d−ìng, giao thiÖp, ®¹o hiÕu, tang, giç, tÕt, tÕ lÔ, ©m - d−¬ng ngò hμnh ®· tån t¹i ë n−íc ta tõ cæ x−a ®Õn nay, ®Ó b¹n ®äc tham kh¶o, tù ph©n tÝch, vμ tuú hoμn c¶nh cô thÓ vËn dông cho thÝch hîp... Phong trμo x©y dùng nÕp sèng v¨n ho¸ míi hiÖn nay ë n−íc ta kh«ng chØ ®¬n thuÇn dùa vμo ý nghÜ chñ quan, mμ ph¶i biÕt vËn dông thuÇn phong mü tôc vμo nÕp sèng, nÕp suy nghÜ, hμnh ®éng, c¸ch ®èi nh©n xö thÕ, hîp víi trμo l−u tiÕn ho¸. Cã nh÷ng phong tôc cæ 5 truyÒn xuÊt xø tõ kinh nghiÖm thùc tiÔn trong cuéc sèng tõ xa x−a, ®Õn nay kh«ng cßn phï hîp, nh−ng vÉn cÇn nghiªn cøu ®Ó biÕt nguyªn do, tõ ®ã míi vËn dông cho thÝch hîp víi hiÖn t¹i vμ t−¬ng lai hoÆc t×m ra nh÷ng phong tôc hay ®Ó bæ kÕt mμ lo¹i trõ dÇn nh÷ng hñ tôc l¹c hËu. §©y lμ mét chñ ®Ò víi ph¹m vi bao qu¸t réng, phøc t¹p, cßn rÊt nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau vÒ nguån gèc, xuÊt xø,… cña c¸c phong tôc. T«n träng ý kiÕn cña t¸c gi¶ vμ ®Ó réng ®−êng tham kh¶o, chóng t«i vÉn in nh÷ng ý kiÕn, nhËn xÐt cña t¸c gi¶ nh−ng ®ã kh«ng ph¶i lμ quan ®iÓm cña Nhμ xuÊt b¶n. RÊt mong nhËn ®−îc ý kiÕn ®ãng gãp cña b¹n ®äc. Xin giíi thiÖu cuèn s¸ch. Th¸ng 10 n¨m 2012 Nhμ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia - sù thËt 6 Cïng b¹n ®äc §· cã nhiÒu triÕt gia, nhμ chÝnh trÞ nãi rÊt hay vÒ mèi quan hÖ gi÷a qu¸ khø vμ hiÖn t¹i. DÉu vËy, chóng t«i vÉn thÇm nghÜ: Dï lý trÝ cña ng−êi ®−¬ng ®¹i cã khoa häc, v¨n minh ®Õn ®©u th× nh÷ng “c¸i x−a” vÉn lu«n tån t¹i, chi phèi trong ®êi sèng th−êng nhËt. ThËm chÝ vÒ lý trÝ cã rÊt nhiÒu ®iÒu mμ con ng−êi hiÖn ®¹i biÕt lμ v« lý, lμ hñ tôc, hñ lËu th× ngμy nay vÉn cã thÓ tån t¹i, bÊt chÊp ý chÝ chñ quan cña nh÷ng nhμ qu¶n trÞ x· héi ®−¬ng ®¹i. MÆt kh¸c, chÝnh nh÷ng ®iÒu t−ëng nh− v« lý, l¹i cã søc m¹nh v« h×nh ®Ó chuyÓn hãa, phong hãa thμnh b¶n s¾c cña mét vïng, mét téc ng−êi, hoÆc cao h¬n n÷a lμ cña mét quèc gia. Ch¼ng h¹n, b»ng lý trÝ th× ®êi sèng t©m linh - niÒm tin cña con ng−êi vμo c¸c t«n gi¸o, tÝn ng−ìng sÏ trë thμnh v« lý. L¹ thay, ngay c¶ nh÷ng x· héi tiÕn bé nhÊt còng kh«ng ph¶i mäi ng−êi ®Òu chèi bá phong tôc, tËp qu¸n vèn cã tõ l©u ®êi. PhÐp duy vËt biÖn chøng cã lÏ còng kh«ng khuyªn ng−êi hiÖn ®¹i lμm nh− thÕ. Quan ®iÓm lÞch sö cô thÓ vèn lμ mét kh¸i niÖm x¸c ®Þnh cña triÕt häc M¸c - Lªnin; “sù tiÕp biÕn tÊt yÕu” lμ mét quy luËt cña triÕt häc m¸cxÝt. Nh− vËy, muèn hay kh«ng, mäi hiÖn t−îng 7 x· héi ®Òu ph¶i cã “tiÕp” vμ cã “biÕn”, nh−ng tr−íc khi cã sù tiÕp biÕn th× ng−êi ®−¬ng ®¹i rÊt cÇn biÕt nguyªn gèc, biÕt n¬i khëi thñy vμ qu¸ tr×nh chuyÓn ®éng cña nã. Víi nh÷ng suy nghÜ nμy, chóng t«i so¹n l¹i tõ cuèn s¸ch “100 ®iÒu nªn biÕt vÒ phong tôc ViÖt Nam” nh»m cung cÊp cho b¹n ®äc nh÷ng hiÓu biÕt c¬ b¶n vÒ phong tôc x−a. Chóng t«i mong r»ng: th«ng qua nh÷ng th«ng tin vÒ tôc x−a cña ng−êi ViÖt sÏ gióp cho b¹n ®äc cã c¸ch lùa chän, øng xö phï hîp víi ®êi sèng ®−¬ng ®¹i. Kh«ng cã g× “nhÊt thμnh bÊt biÕn”. NÕu cã chót tham väng nμo ®ã, mong c¸c nhμ qu¶n lý x· héi, ®Æc biÖt lμ ë cÊp c¬ së, hiÓu râ h¬n vÒ nh÷ng viÖc ®ang diÔn ra h»ng ngμy ë céng ®ång, ®Ó cã gi¶i ph¸p qu¶n lý tèt h¬n. C¸i g× b¶o tån, c¸i g× ph¸t huy; c¸i g× cÇn bμi trõ hoÆc phôc håi ®Ó phï hîp víi c«ng cuéc x©y dùng ®êi sèng míi sÏ phô thuéc vμo quyÕt ®Þnh cña c¸c nhμ qu¶n lý. Tuy vËy, tr−íc khi ®−a ra chñ tr−¬ng, gi¶i ph¸p, th× (theo chóng t«i) c¸c nhμ qu¶n lý rÊt nªn biÕt nguån gèc cña c¸c hiÖn t−îng x· héi ®· trë thμnh tËp qu¸n, phong tôc cña c¶ mét céng ®ång… Hy väng, viÖc tham kh¶o cuèn s¸ch nμy gióp mäi ng−êi ®æi míi c¸ch nghÜ, c¸ch lμm ®Ó cã mét x· héi “tiªn tiÕn vμ ®Ëm ®μ b¶n s¾c d©n téc”. T©n viÖt 8 I. h«n nh©n Nam n÷ thô thô bÊt th©n nghÜa lμ g×? §©y lμ c©u nãi cöa miÖng, quen dïng chØ mèi quan hÖ nam n÷ theo quan niÖm cña nhμ nho. Ng−êi ®μn «ng vμ ng−êi ®μn bμ ngμy x−a trao cho nhau c¸i g×, nhËn cña nhau c¸i g×, ®Òu kh«ng trùc tiÕp tËn tay, mμ bÊm nh¸y, ra hiÖu g× víi nhau ch¨ng? (Hai ch÷ "thô thô" tr¸i ng−îc nghÜa: mét ch÷ "thô" lμ trao cho, mét ch÷ "thô" lμ nhËn). Hai ng−êi muèn mêi nhau ¨n trÇu, th× ng−êi chñ tªm trÇu, xÕp vμo c¬i trÇu, ®Æt gi÷a bμn, kh¸ch tù lÊy ¨n. LÔ gi¸o phong kiÕn thËt kh¾t khe, viÖc tá t×nh yªu trùc tiÕp khã mμ thùc hiÖn ®−îc, häa ch¨ng chØ cßn ®«i m¾t thÇm lÐn nh×n nhau! Ng−êi ch©u ¢u tõ nhá ®Õn giμ, theo phÐp lÞch sù b¾t tay nhau, khiªu vò víi nhau lμ chuyÖn th−êng. Nh−ng, ng−êi ViÖt Nam nãi riªng vμ ng−êi ¸ §«ng nãi chung, nÕu v« ý ch¹m vμo da cña ng−êi kh¸c giíi th× coi nh− cã cö chØ kh«ng ®øng ®¾n. Ng−êi ®μn «ng cã th¸i ®é suång s· sÏ bÞ ®μn 9 bμ xa l¸nh, nh−ng kh«ng ®¸ng lo b»ng ng−êi con g¸i l¼ng l¬, bÞ x· héi dÌm pha th× khã mμ lÊy ®−îc tÊm chång cho ®¸ng tÊm chång. V× vËy mμ c¸c nhμ quyÒn quý th−êng "cÊm cung" con g¸i. Ngay tõ tuæi th¬ ®· sím h×nh thμnh sù ng¨n c¸ch giíi tÝnh. Thêi phong kiÕn x−a, chØ nh÷ng ng−êi cã t− t−ëng t©n tiÕn míi cho con g¸i ®i häc, vμ cã ®i häc th× con trai ngåi riªng con g¸i ngåi riªng. Trai g¸i ®i cïng nhau, vui ch¬i cïng nhau bÞ b¹n bÌ cïng løa chÕ nh¹o. Cã héi hÌ ®×nh ®¸m còng ph¶i ph©n biÖt ®μn «ng ®øng bªn tr¸i, ®μn bμ ®øng bªn ph¶i. ë thμnh thÞ, vî chång n»m ngñ víi nhau mét gi−êng lμ chuyÖn b×nh th−êng, nh−ng ë n«ng th«n ®μn bμ n»m nhμ trong, ®μn «ng n»m nhμ ngoμi ®· trë thμnh nÕp råi. Ngμy x−a, phæ biÕn mäi n¬i ®Òu thÕ, ngμy nay lÖ ®ã vÉn cßn ë nhiÒu vïng, nhiÒu nhμ. Mèi l¸i lμ g×? Trong x· héi phong kiÕn x−a "nam n÷ thô thô bÊt th©n" nªn h«n nh©n cÇn ph¶i cã ng−êi m«i giíi. NÕu yªu nhau, c−íi hái kh«ng cÇn mèi l¸i sÏ bÞ chª tr¸ch lμ "ph¶i lßng nhau", "m¾c ph¶i bïa yªu". NguyÔn Du ®· v¹ch ®−êng cho Kim Träng, Thóy KiÒu cø yªu nhau råi sÏ "liÖu bμi mèi manh" nªn c¸c cô nhμ nho míi kÞch liÖt ph¶n ®èi, khuyªn con ch¸u r»ng: 10 §μn «ng th× chí Phan TrÇn, §μn bμ th× chí Thóy V©n, Thóy KiÒu Chu M¹nh Trinh vÞnh KiÒu cßn cho r»ng: "ChØ v× mét téi mèi manh ch−a cã, thÒ thèt ®· nhiÒu; tr¨ng giã m¾c vμo, phån hoa dÝnh m·i"... NÕu kh«ng cã “mèi manh” th× nhμ trai lμm sao biÕt ®−îc ng−êi thôc n÷ trong cöa c¸c phßng khuª. Trong x· héi cò, cã nh÷ng ng−êi chuyªn lμm nghÒ mèi l¸i, nÕu ®Ñp ®«i võa løa th× bμ mèi trë thμnh ©n nh©n suèt ®êi. LÔ t¬ hång xong, t¹ bμ mèi mét nöa m©m x«i, nöa con gμ kÌm thªm chiÕc ¸o lôa. Ch½n th¸ng cho con ®Çu lßng còng cè mêi bμ mèi ®Õn dù, ®Ó tá nghÜa tri ©n. Nh−ng còng cã nhiÒu tai häa do nh÷ng bμ mèi cã ®éng c¬ bÊt chÝnh g©y nªn, ®Ó ®«i trÎ suèt ®êi mang mèi hËn v× phËn hÈm duyªn hiu: ..."HoÆc lμ bëi "MÑ thÇy lén quýt"1, quen nh÷ng thãi m¬ t«m m¶ng c¸, qua l¹i Ýt nhiÒu ngät miÖng, Ðp uæng duyªn c« n«ng nçi thÕ, nÆng tiÒn tμi mμ nhÑ g¸nh t×nh chung. Hay v× ch−ng "Mèi l¸i ®Ìo bßng", ch¼ng nh»m khi vμo léng ra kh¬i, nãi ph« mËt rãt vμo tai, dç dμnh ___________ 1. TiÕng Hμ TÜnh: "Lén quýt" lμ c¸ch nãi na n¸ "lÉn quÊt" ®Ó ®èi víi "®Ìo bßng" tøc "®a mang". Mét c¸ch ch¬i ch÷ trong v¨n th¬ cò: "Cam quýt" ®èi víi "b−ëi bßng". 11 phËn g¸i ngÈn ng¬ t×nh, giμ nh©n sù ®Ó non quyÒn t¹o hãa"1... ë x· héi míi vÉn cÇn cã bμ mèi, bμ mèi thêi nay lμ ng−êi t− vÊn, ng−êi ®ì ®Çu cho ®«i trÎ x©y dùng h¹nh phóc l©u dμi. Trong t−¬ng lai, cã lÏ ®ãng vai trß bμ mèi l¹i lμ nh÷ng ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng (nh− qu¶ng c¸o trªn c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng) vμ nh÷ng c«ng ty dÞch vô, c©u l¹c bé nh÷ng ng−êi ®éc th©n... LÔ vÊn danh cã ý nghÜa g×? "LÔ vÊn danh" lμ lÔ nhμ trai ®Õn nhμ g¸i ®Ó hái tªn tuæi c« g¸i, ngμy nay gäi lμ lÔ "ch¹m ngâ" hay lμ lÔ "d¹m" (cã n¬i gép c¶ lÔ d¹m vμ hái cïng mét lóc gäi lμ lÔ d¹m hái). TruyÖn KiÒu cã c©u "TiÖn ®−a canh thiÕp tr−íc cÇm lμm ghi". "Canh thiÕp" lμ giÊy ghi hä tªn, tuæi, quª qu¸n, tªn bè mÑ. Tr−íc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m n¨m 1945, ë nhiÒu vïng n«ng th«n, con g¸i tõ khi sinh ra ®Õn tr−íc khi lÊy chång vÉn ch−a ®Æt tªn. Con g¸i kh«ng ®−îc vμo sæ hä, sæ lμng; kh«ng ®i häc nªn kh«ng cÇn ®Æt tªn. ë nhμ, lóc míi sinh con g¸i ®−îc gäi lμ con HÜm, con Mùc, con Ch¾t... ___________ 1. V¨n tÕ sèng ng−êi con g¸i- Mét bμi v¨n tÕ khuyÕt danh ®−îc truyÒn tông ë Hμ TÜnh håi ®Çu thÕ kû XX. 12 Trong nhμ gäi tªn g× th× hμng xãm, bμ con gäi theo tªn ®ã. §Õn khi lμm lÔ vÊn danh, «ng b¸c hoÆc bè míi ®Æt tªn ®Ó ghi vμo giÊy h«n thó, cã khi chÝnh ng−êi mang tªn còng kh«ng biÕt lμ m×nh mang tªn g× trong giÊy h«n thó, v× khi vÒ nhμ chång th× l¹i gäi theo tªn chång, khi cã con gäi theo tªn con, cã ch¸u ®Ých t«n gäi theo tªn ch¸u. LÔ vÊn danh kh«ng ph¶i chØ hái tªn mμ chñ yÕu lμ hái tuæi, ®Ó hai hä quyÕt ®Þnh ®«i nam n÷ hîp tuæi nhau th× lÊy ®−îc nhau, tuæi xung kh¾c th× th«i. Trong h«n nh©n x−a, chØ chó träng: cã m«n ®¨ng hé ®èi hay kh«ng, cã hîp tuæi kh«ng, gia ®×nh nμo thËn träng míi t×m hiÓu kü "c«ng, dung, ng«n, h¹nh" (th−êng lμ c¸c gia ®×nh gia gi¸o). Ch¼ng thÕ mμ nhiÒu chμng trai, tr−íc khi c−íi ch−a biÕt mÆt vî; mμ cã nh÷ng «ng bè chång lμ ng−êi chñ ®éng ®i hái d©u còng kh«ng biÕt mÆt con d©u, do ®ã trong gia ®×nh sau nμy míi x¶y ra nhiÒu chuyÖn o¸i o¨m: "C¶m ¬n «ng bμ th−¬ng ®Õn, t«i xin ®ång ý g¶, nh−ng xin th−a chuyÖn tr−íc: con t«i måm mÐp ch¼ng b»ng ai!". T−ëng nh− vËy lμ m×nh t×m ®−îc con d©u hiÒn hËu, kh«ng ®anh ®¸ chua ngoa, ai ngê c−íi vÒ míi biÕt con d©u søt m«i! Nh−ng ®· nhì viÖc, biÕt tÝnh sao? L¹i cßn cã tr−êng hîp ®¸nh tr¸o: khi ®i hái 13 th× cho th»ng em nhanh nhÑn vμ "s¹ch mÆt" h¬n ®ãng vai chμng rÓ, ®Õn khi c−íi vÒ l¹i c−íi cho th»ng anh ®Çn ®én, xÊu xÝ. "MiÕng trÇu nªn d©u nhμ ng−êi", biÕt tÝnh sao ®©y? Dï sao còng mang tiÕng mét ®êi chång. Nªn hiÓu “lÊy vî kÐn t«ng, lÊy chång kÐn gièng” nh− thÕ nμo? §èi víi c¸c cô th× c©u hái nμy thõa, v× "Nßi nμo gièng Êy", "C©y nμo qu¶ Êy", "Giá nhμ ai quai nhμ Êy", "Con nhμ c«ng ch¼ng gièng l«ng còng gièng c¸nh", vμ ai ch¼ng muèn cã trai lμnh g¸i ®¶m, rÓ th¶o d©u hiÒn. Thêi nay, mét sè b¹n trÎ coi th−êng viÖc “lÊy vî kÐn t«ng, lÊy chång kÐn gièng”, cho chuyÖn ®ã lμ phong kiÕn l¹c hËu. Cã nh÷ng ®«i trai g¸i chØ míi gÆp nhau trªn mét qu·ng ®−êng ®· véi ®Ýnh −íc, tÝnh chuyÖn vu«ng trßn, thËm chÝ hä ®· biÕt râ c¶ "ngän nguån l¹ch s«ng"!!!. §μnh r»ng còng cã tr−êng hîp "mét ngμy nªn nghÜa, chuyÕn ®ß nªn duyªn", song thμnh c«ng lμ c¸ biÖt, thÊt b¹i lμ phæ biÕn. "KÐn t«ng, kÐn gièng" kh«ng cã nghÜa lμ t×m chèn sang giμu, khinh ng−êi nghÌo khã, mμ chñ yÕu lμ t×m n¬i cã gia gi¸o, cã ®øc ®é v× "cha mÑ hiÒn lμnh ®Ó ®øc cho con", ng−îc l¹i "®êi cha ¨n mÆn, ®êi con kh¸t n−íc"… Ngoμi ra viÖc “kÐn” nμy cßn tÝnh ®Õn gien di truyÒn, mμ «ng bμ ta hay nãi "nßi nμo gièng Êy". 14 Con ng−êi sinh ra lín lªn do nhiÒu yÕu tè x· héi chi phèi, nh−ng nam n÷ thanh niªn míi lín lªn, tr−êng ®êi ch−a tõng tr¶i, gi¸o dôc gia ®×nh lμ yÕu tè quan träng vμ chñ ®¹o. Trong quan hÖ vî chång kh«ng ph¶i lóc nμo mäi viÖc còng su«n sÎ. Khi cã viÖc khã kh¨n, trôc trÆc trong cuéc sèng, ai còng muèn nhê ®iÒu hay lÏ ph¶i ®Ó gi¶i quyÕt tháa ®¸ng. §ã lμ lóc cÇn dùa vμo "t«ng" vμ hä hμng, t×m nh÷ng t×nh c¶m ch©n thμnh vμ nh÷ng tri thøc ®óng ®¾n. “Giät m¸u ®μo” trong h«n nh©n? ë c¸c n−íc ¢u - Mü, anh chÞ em con chó b¸c ruét vÉn cã quyÒn lÊy nhau. Qua t¸c phÈm "¥giªni Gr¨ng®ª" ta thÊy mèi t×nh gi÷a hai anh em con chó b¸c ruét Gr¨ng®ª vμ ¥giªni së dÜ tr¾c trë lμ do thãi keo kiÖt biÓn lËn cña l·o Gr¨ng®ª, chø t¸c gi¶ kh«ng hÒ ®¶ ®éng ®Õn vÊn ®Ò chung huyÕt thèng. Trung Quèc lμ mét n−íc chÞu ¶nh h−ëng cña v¨n hãa phong kiÕn s©u nÆng h¬n n−íc ta nhiÒu, nh−ng anh chÞ em con c«, cËu ruét, con d× ruét vÉn ®−îc lÊy nhau. VÝ dô B¶o Thoa, B¶o Ngäc... trong "Hång l©u méng" yªu nhau, lÊy nhau lμ chuyÖn b×nh th−êng. ë n−íc ta, d−íi triÒu TrÇn, con ch¸u nhμ vua chØ ®−îc lÊy ng−êi trong Hoμng téc (lÊy sang hä kh¸c sî bÞ n¹n ngo¹i thÝch c−íp ng«i). 15 H−ng §¹o V−¬ng TrÇn Quèc TuÊn lÊy Thiªn Thμnh C«ng chóa, tøc lμ c« ruét cña m×nh. Vua TrÇn Th¸nh T«ng lÊy Thiªn C¶m Hoμng hËu, tøc chÞ con b¸c ruét. Vua TrÇn Minh T«ng lÊy LÖ Th¸nh Hoμng hËu, tøc em con chó ruét, ®Òu lμ ch¸u néi vua TrÇn Nh©n T«ng... ThuyÕt di truyÒn häc ®· kh¼ng ®Þnh ng−êi cã chung huyÕt thèng mμ kÕt h«n víi nhau th× qua nhiÒu ®êi dßng gièng bÞ tho¸i hãa, cã tr−êng hîp bÞ qu¸i thai, v× vËy anh em hä lÊy nhau, kÓ c¶ hä néi hay hä ngo¹i, ®Òu kh«ng cã lîi. Cßn trong d©n gian tõ triÒu Lª trë vÒ sau, nÕu trong hä néi th©n cïng quª mμ lÊy nhau th× bÞ gäi lμ hçn thó, hä hμng kh«ng chÊp nhËn. NÕu cïng hä nh−ng ®· xa ®êi, thuéc chi kh¸c nhau hoÆc ®· xa quª (gäi lμ biÖt tæ ly t«ng), th× vÉn lÊy nhau ®−îc. V× vËy, anh chÞ em con c«, cËu ruét coi nh− kh¸c hä vÉn cã quyÒn lμm th«ng gia víi nhau. Ca dao tôc ng÷ trong d©n gian cßn ca ngîi tr−êng hîp ch¸u cËu mμ lÊy ch¸u c«, coi nh− "thãc lóa trong bå, gièng m¸ nhμ ta". LuËt ph¸p n−íc ta quy ®Þnh cïng chung huyÕt thèng ba ®êi, kÓ c¶ bªn bè hay bªn mÑ, ®Òu kh«ng ®−îc lÊy nhau. Tuy vËy, trong thùc tÕ nªn gi÷ ®Õn n¨m ®êi kh«ng kÕt h«n víi nhau cμng tèt. Dï sao nh÷ng ng−êi ®ã vÉn Ýt nhiÒu cã ®iÓm chung cña “giät m¸u ®μo”. 16 Sù tÝch t¬ hång "T¬ hång NguyÖt l·o thiªn tiªn" dùa theo tÝch Vi Cè gÆp «ng l·o trong mét ®ªm tr¨ng, ngåi kiÓm s¸ch h−íng vÒ phÝa mÆt tr¨ng, sau l−ng cã c¸i tói ®ùng ®Çy d©y ®á. ¤ng l·o cho biÕt ®©y lμ nh÷ng v¨n th− kÕt h«n cña thiªn h¹. Cßn nh÷ng sîi d©y ®á ®Ó buéc ch©n nh÷ng ®«i trai g¸i sÏ thμnh vî thμnh chång. Mét h«m, Vi Cè vμo chî gÆp mét bμ giμ chét m¾t ½m ®øa bÐ ®i qua. Bçng «ng giμ l¹i hiÖn lªn b¸o cho biÕt ®øa bÐ kia sÏ lμ vî anh. Vi Cè giËn, b¶o ®Çy tí t×m giÕt ®øa bÐ Êy ®i. Ng−êi ®Çy tí lÐn ®©m ®øa bÐ gi÷a ®¸m ®«ng råi bá trèn. M−êi bèn n¨m sau, quan Thø sö Tr−¬ng Ch©u lμ V−¬ng Th¸i g¶ con g¸i cho Vi Cè. Ng−êi con g¸i dung nhan t−¬i ®Ñp, gi÷a l«ng mμy cã trang ®iÓm mét b«ng hoa vμng. Vi Cè g¹n hái, vî míi tr¶ lêi: Thuë cßn bÐ, mét bμ vó hä TrÇn bÕ vμo chî bÞ mét ®øa cuång tÆc ®©m ph¶i. Vi Cè hái: Cã ph¶i bμ vó ®ã chét m¾t kh«ng? Ng−êi vî tr¶ lêi: §óng thÕ! Vi Cè kÓ l¹i viÖc tr−íc, hai vî chång cμng quý träng nhau cho lμ duyªn trêi ®Þnh s½n. T×nh yªu lμm cho con ng−êi ló lÉn ... T©u Th−îng ®Õ, theo h¹ thÇn th× Th−îng ®Õ kh«ng cÇn ®ßi l¹i trÝ kh«n cña con ng−êi. Lμm nh− thÕ kh«ng khái mang tiÕng lμ Th−îng 17 ®Õ nhá nhen. §iÒu mμ Th−îng ®Õ nªn lμm lμ h¹n chÕ trÝ kh«n cña con ng−êi. - B»ng c¸ch nμo? - ChØ cã t×nh yªu. Kh«ng cã g× lμm con ng−êi ló lÉn ®i nh− trong t×nh yªu. Th−îng ®Õ chØ cÇn ph¸i mét vÞ thÇn mang mét sè vßng d©y xuèng trÇn, cø ®«i trai g¸i nμo ë gÇn nhau th× qu¨ng cho mét vßng. Ng−êi nμo cμng th«ng minh th× cÇn qu¨ng thªm cho nhiÒu vßng. Con ng−êi sÏ chØ luÈn quÈn trong nh÷ng chiÕc vßng Êy vμ sÏ ch¼ng bao giê nghÜ tíi chuyÖn lªn quÊy nhiÔu nhμ Trêi n÷a. Th−îng ®Õ khen: "ThËt lμ diÖu kÕ!". BÌn truyÒn cho «ng tiªn giμ mang nh÷ng chiÕc vßng cña Th−îng ®Õ xuèng trÇn gian. Tõ ngμy bÞ «ng tiªn giμ kho¸c vμo ng−êi m×nh nh÷ng vßng d©y t×nh ¸i, con ng−êi chØ luÈn quÈn víi nhau, kh«ng cßn nghÜ tíi chuyÖn ®¸nh nhau víi Trêi n÷a. ¤ng tiªn giμ Êy ®−îc gäi lμ «ng T¬1. Tôc th¸ch c−íi §· "th¸ch" lμ dë, hoÆc dë nhiÒu mμ hay Ýt. Thêi nay tù do luyÕn ¸i h«n nh©n ®−îc t«n träng, LuËt h«n nh©n vμ gia ®×nh ®· gi¶i phãng ___________ 1. Ph¹m C«ng: “¤ng t¬ bμ nguyÖt”, b¸o Phô n÷ Hμ Néi, sè Xu©n Canh Ngä n¨m 1990. 18 cho nam n÷ thanh niªn, nh−ng luËt tôc cßn gß bã, trãi buéc. Th¸ch c−íi còng lμ mét lÖ tôc l¹c hËu cßn r¬i rít l¹i, trãi buéc c¶ nhμ trai lÉn nhμ g¸i, cã khi lμm cho chμng rÓ ph¶i bá cuéc mμ nçi thiÖt thßi nhÊt l¹i r¬i vμo th©n phËn ng−êi con g¸i, bëi v× còng mang tiÕng mét ®êi chång, dï sao còng lμm cho nh÷ng chμng trai kh¸c ph¶i ng¹i, xui nªn phËn hÈm duyªn hiu. Ngay thêi tr−íc c¸c cô còng ®· cã c©u "Gi¸ thó bÊt luËn tμi". §¸ng lÏ nªn vî nªn chång, thμnh gia thμnh thÊt, lμ mõng cho c¶ hai gia ®×nh, nh−ng gÆp ph¶i mét vμi bμ c«, «ng b¸c bªn nhμ g¸i khã tÝnh, th¸ch c−íi nμo lμ quÇn ¸o, nãn dÐp, nμo r−îu b¸nh cau trÇu, chÌ thuèc, nμo nÕp tÎ, lîn gμ, nμo nhÉn xuyÕn, hoa tai, tiÒn mÆt, l¹i cßn tÝnh ®ñ cç d©u cç c−íi bao nhiªu m©m, nªn nhμ trai ph¶i bá cuéc. Còng cã ®¸m nhμ trai cè ch¹y ng−îc ch¹y xu«i, lo xong viÖc råi kÐo cμy tr¶ nî. Song, ngay tõ buæi thμnh h«n, nghÜa vî chång, t×nh th«ng gia ®· bÞ søt mÎ, ®ã lμ mÇm mèng g©y nhiÒu bÊt tr¾c vÒ sau. Còng cã tr−êng hîp, nhμ g¸i tóng thiÕu kh«ng thÓ tù lùc cung cÊp cho ®ñ c¸i lÖ lμng "tr¶ nî miÖng", ®ßi hái nhμ trai ph¶i lo chu toμn. Còng cã tr−êng hîp bè mÑ c« d©u cßn ph¶i xuÊt ra gÊp n¨m gÊp m−êi lÇn, vμ sau khi thμnh th©n cßn cho con g¸i, con rÓ nhiÒu thø, nh−ng còng th¸ch c−íi cao ®Ó tr¸nh tiÕng x× 19 xμo, ®μm tiÕu, cho r»ng con m×nh dë duyªn nªn ph¶i cho kh«ng. "Hay Ýt" lμ ®Ó dμnh cho nh÷ng gia ®×nh cã häc thøc, kh«ng th¸ch tiÒn, th¸ch cña mμ th¸ch ch÷ nghÜa v¨n ch−¬ng víi ý ®å chän rÓ con nhμ gia thÕ, víi hy väng t−¬ng lai con g¸i m×nh cßn ®−îc "läng anh ®i tr−íc vâng nμng theo sau" chø kh«ng ®Õn nçi r¬i vμo nh÷ng anh chμng "vai u thÞt b¾p" n¬i "n−íc mÆn ®ång chua". Trong d©n gian cßn l−u truyÒn c©u chuyÖn cô Phan §iÖn th¸ch c−íi nh− sau: Cô Phan §iÖn (quª ë §øc Thä, Hμ TÜnh) cã ng−êi con g¸i kh¸ xinh. Hoμng M¹nh TrÝ nguyªn Tæng ®èc Nam §Þnh, tôc gäi lμ Th−îng Nam, con QuËn c«ng Hoμng Cao Kh¶i, lμ ng−êi cïng quª, cïng løa tuæi víi cô Phan §iÖn. M¹nh TrÝ muèn lÊy con g¸i cña Phan §iÖn, thùc t×nh lμ lÊy vÒ lμm nμng hÇu (v× M¹nh TrÝ ®· cã vî, h¬n n÷a tuæi t¸c hai ng−êi chªnh lÖch kh¸ nhiÒu) bÌn cho gia nh©n ®Õn d¹m hái. Cô Phan §iÖn gi¶ vê khóm nóm tr×nh th−a: - Phóc ®øc cho gia ®×nh nhμ t«i qu¸, con g¸i t«i ®−îc söa tói n©ng kh¨n cho cô lín, t«i cßn −íc ao g× h¬n. Gia nh©n vÒ t©u b¸o l¹i, M¹nh TrÝ khÊp khëi mõng thÇm, h«m sau sai gia nh©n ®Õn t¹ ¬n vμ hái: - VËy cô th¸ch c−íi bao nhiªu tiÒn vμ lÔ vËt, xin cô cho biÕt ®Ó t«i vÒ bÈm víi cô Th−îng. 20 - Quý hãa qu¸! Xin ®a t¹! Con t«i ®−îc vÒ söa tói n©ng kh¨n hÇu cô lín ®· lμ diÔm phóc lín cho c¶ hä nhμ t«i råi, t«i cßn d¸m th¸ch g× n÷a. Nhê ngμi vÒ b¸o l¹i: §iÖn nμy chØ xin cô lín hai l¹y, chØ hai l¹y th«i!. Gay qu¸, ch¶ lÏ lμ ng−êi cã häc mμ kh«ng biÕt lÔ nghi tèi thiÓu! LÊy con g¸i ng−êi ta th× ph¶i gäi ng−êi ta b»ng bè, c−íi vî th× ph¶i l¹y t¹ bè mÑ vî. Nh−ng, ®−êng ®−êng lμ bËc ®¹i thÇn cña triÒu ®×nh mμ ph¶i l¹y mét ng−êi d©n nghÌo b¹ch ®inh cïng løa tuæi th× cßn ra thÓ thèng g× n÷a? Cuèi cïng M¹nh TrÝ ®μnh ph¶i ®¸nh bμi lê, bá cuéc, ®Ó l¹i cho thiªn h¹ nh÷ng nô c−êi h¶ hª, kho¸i tr¸ vÒ tμi ®èi ®¸p cña cô Phan §iÖn1. B¸nh su sª hay b¸nh phu thª? Trong lÔ c−íi cã nhiÒu lÔ vËt, nh−ng kh«ng thÓ thiÕu b¸nh "phu thª", mét sè ®Þa ph−¬ng nãi chÖch thμnh b¸nh "su sª". B¸nh phu thª lμm b»ng bét, ®−êng tr¾ng, dõa, ®Ëu xanh vμ c¸c thø h−¬ng ngò vÞ, nÆn h×nh trßn, bäc b»ng hai khu«n h×nh vu«ng óp l¹i víi nhau võa khÝt, khu«n lμm b»ng l¸ dõa, l¸ cau hoÆc l¸ døa, vá kh«ng luéc ®Ó gi÷ mμu xanh th¾m. ___________ 1. Theo lêi kÓ cña bμ Phan ThÞ LËp con g¸i cña cô Phan §iÖn. 21 Së dÜ gäi lμ b¸nh phu thª (chång vî) v× ®ã lμ biÓu t−îng cña ®«i vî chång phËn ®Ñp duyªn −a: vu«ng trßn, trong tr¾ng mÒm dÎo, ngät ngμo, th¬m tho, xanh th¾m, ®ång thêi còng lμ biÓu t−îng cña trêi ®Êt (trêi trßn, ®Êt vu«ng) cã ©m d−¬ng ngò hμnh: ruét tr¾ng, nh©n vμng, hai vá xanh óp l¹i buéc b»ng sîi d©y hång. TiÒn n¹p cheo lμ g×? TiÒn "Cheo" (hay treo) lμ kho¶n tiÒn nhμ trai n¹p cho lμng x· bªn nhμ g¸i. Trai g¸i cïng lμng x· lÊy nhau còng ph¶i n¹p cheo song cã gi¶m bít. XuÊt xø cña lÖ "n¹p cheo" lμ tôc "lan nhai" tøc lμ tôc ch¨ng d©y ë däc ®−êng hoÆc ë cæng lμng. §Çu tiªn ng−êi ta tæ chøc ®ãn mõng h«n lÔ, chóc tông, cã n¬i cßn ®èt ph¸o mõng. §Ó ®¸p lÔ, ®oμn ®−a d©u còng ®−a trÇu cau ra mêi, ®−a quμ, ®−a tiÒn biÕu tÆng. DÇn dÇn cã nh÷ng ng−êi lμm ¨n bÊt chÝnh, lîi dông tôc ch¨ng d©y ®Ó vßi tiÒn, s¸ch nhiÔu, trë thμnh lÖ tôc xÊu. V× thãi xÊu lan dÇn, g©y nhiÒu c¶n trë, triÒu ®×nh ph¶i ra lÖnh b·i bá. Thay thÕ vμo ®ã, cho phÐp lμng x· ®−îc thu tiÒn cheo. Khi ®· n¹p cheo cho lμng, tøc lμ ®¸m c−íi ®−îc lμng c«ng nhËn, cã giÊy biªn nhËn. Ngμy x−a, ch−a cã thñ tôc ®¨ng ký kÕt h«n, th× tê n¹p cheo coi nh− tê h«n thó. N¹p cheo so víi ch¨ng d©y lμ tiÕn bé. ë nhiÒu ®Þa ph−¬ng kho¶n tiÒn cheo nμy ®−îc dïng vμo 22 viÖc c«ng Ých nh− ®μo giÕng, ®¾p ®−êng, l¸t g¹ch, x©y cæng lμng,... Nh−ng ë nhiÒu n¬i kho¶n tiÒn nμy chØ cung ®èn cho lý h−¬ng chÌ chÐn. LÖ nμy bÞ b·i bá h¬n nöa thÕ kû nay. Thanh niªn ngμy nay chØ cßn thÊy bãng d¸ng cña tiÒn cheo qua ca dao - tôc ng÷: - Nu«i lîn th× ph¶i vít bÌo LÊy vî th× ph¶i nép cheo cho lμng. - C−íi vî kh«ng cheo nh− tiÒn gieo xuèng suèi. - ¤ng x· ®¸nh trèng th×nh th×nh Quan viªn mò ¸o ra ®×nh ¨n cheo. - LÊy chång anh sÏ gióp cho. ... Gióp em quan t¸m tiÒn cheo Quan n¨m tiÒn c−íi l¹i ®Ìo buång cau. C¸ch gì bÝ cho b¹n trÎ khi lo ®¸m c−íi §¸ng lÏ mõng ®¸m c−íi nh−ng lÖ tôc trãi buéc thμnh ra lo ®¸m c−íi. Tôc cò ®· truyÒn nhiÔm l©u kh«ng dÔ mét mai ®æi ngay ®−îc. VËy ph¶i lμm thÕ nμo? §Ó gióp c¸c gia ®×nh c−íi d©u, mét sè vïng n«ng th«n cã tôc gãp lÔ c−íi: ®Çu n¨m gia ®×nh b¸o cho hä hμng, lμng xãm biÕt dù ®Þnh c−íi d©u vμo th¸ng nμo, th«ng th−êng vμo sau vô thu ho¹ch. LÇn l−ît c¸c gia ®×nh ®ãng gãp c¸c kho¶n g¹o nÕp, g¹o tÎ, ®Ëu xanh, r−îu hoÆc tiÒn theo ®Þnh l−îng. Cßn lîn gμ c¸c th× gia ®×nh 23 tù lo liÖu lÊy. Tôc gãp lÔ c−íi còng gièng nh− héi t−¬ng tÕ t−¬ng trî, héi cμy cÊy, héi lîp nhμ... lu©n phiªn c¸c gia ®×nh. §©y lμ mét tôc hay, cïng nhau lo dÇn ®Õn l−ît m×nh ®ì ph¶i lo nh÷ng kho¶n lín. TiÒn, quμ c−íi cña kh¸ch, b¹n ®−a tíi thùc chÊt còng lμ h×nh thøc gãp lÔ c−íi, nh−ng kh«ng chñ ®éng ®−îc kÕ ho¹ch, thø cã kh«ng cÇn, thø cÇn kh«ng cã, thμnh ra tèn kÐm. Ngμy nay, lÖ ch¬i hä, chung vèn ®Ó kinh doanh bu«n b¸n còng xuÊt ph¸t tõ h×nh thøc gãp tiÒn gióp nhau ®Ó lμm nhμ, c−íi vî, tËu tr©u bß ë n«ng th«n. V× xuÊt ph¸t tõ viÖc hä hμng gióp nhau nªn míi gäi lμ ch¬i hä. NÕu ®oμn thanh niªn ®Þa ph−¬ng nμo v÷ng m¹nh, c¸n bé ®oμn c«ng t©m, liªm khiÕt, th¸o v¸t mμ tæ chøc "Héi ch¬i hä c−íi vî" (cã kÕ ho¹ch qu¶n lý kinh doanh, sö dông chÆt chÏ) ¾t ®−îc nhiÒu b¹n thanh niªn h−ëng øng, tham gia... B−íc ®Çu còng ®· cã mét sè ®Þa ph−¬ng tæ chøc "dÞch vô ®¸m c−íi" nh− mua s¾m cho thuª quÇn ¸o c−íi, b¸t ®Üa, Êm chÐn, bμn ghÕ, ph«ng mμn, tæ chøc trang trÝ, chôp ¶nh, ca nh¹c... võa kinh doanh g©y quü, võa phôc vô thuËn tiÖn, cã chÕ ®é −u ®·i víi ng−êi gãp cæ phÇn, víi ®oμn viªn. C« d©u tr−íc khi vÒ nhμ chång cÇn ph¶i cã nh÷ng thñ tôc, ®éng t¸c g×? Khi nhμ trai b¾t ®Çu ®Õn ®ãn d©u th× c« d©u 24 cïng víi chó rÓ ®Õn tr−íc bμn thê gia tiªn, khÊu ®Çu lμm lÔ, tù khÊn niÖm xin tæ tiªn chÊp nhËn kÓ tõ nay nªn vî nªn chång, phï hé cho tr¨m n¨m duyªn −a phËn ®Ñp, cÇm s¾t giao hßa. Còng cã thÓ nhê gia tr−ëng khÊn hé cho cã bμi b¶n. LÔ xong, hai ng−êi ®−a hép trÇu, bao thuèc, ®i mêi chμo th©n nh©n, kh¸ch, b¹n kh¾p mét l−ît, tr−íc hÕt lμ nh÷ng ng−êi bÒ trªn, cao tuæi, kh¸ch tr−íc, ng−êi nhμ sau, nh÷ng ®¸m c−íi cã tæ chøc th−êng ®· cã sù s¾p xÕp vÞ trÝ s½n. Trong khi chμo mêi, c« d©u ph¶i giíi thiÖu cho chμng rÓ biÕt mèi quan hÖ ®Ó biÕt c¸ch x−ng h«. Sau cïng, tr−íc khi b−íc ra cöa ®Ó vÒ nhμ chång lμ lÔ t¹ cha mÑ: cha mÑ ngåi s½n mét phÝa ë cöa chÝnh, nÕu «ng bμ néi ngo¹i cßn th−îng t¹i cã ®Õn dù th× «ng bμ còng ngåi chung mét phÝa, nh−ng ë ghÕ cao h¬n. Thêi x−a c¶ ®«i t©n h«n ®Òu ph¶i l¹y hai l¹y, ngμy nay ch©m ch−íc, cói ®Çu cung kÝnh "Xin phÐp «ng bμ, cha mÑ con vÒ nhμ chång", "Xin phÐp «ng bμ, cha mÑ con xin ®ãn em X vÒ". Lóc ®ã, cha mÑ ban ph¸t cho con g¸i, con rÓ mét vËt g× ®ã lμm kû niÖm, cã thÓ lμ mét c¸i bót, mét g−¬ng soi nho nhá, mét cuèn s¸ch hoÆc mét chiÕc kh¨n, chiÕc qu¹t... Nhμ giμu cã cßn cho thªm hoa tai, nhÉn c−íi hoÆc quan tiÒn... (Chó ý, nh÷ng thø nμy nhμ trai ®· ®−a ®Õn h«m lÔ 25 n¹p tμi. Trong gãi quμ cña bμ mÑ cho con g¸i cã c¸i tr©m cμi tãc, hoÆc b¶y chiÕc kim ®Ýnh tãc hoÆc kim kh©u gãi trong kh¨n vu«ng). §èi víi «ng bμ còng cã nh÷ng ®éng t¸c t−¬ng tù. LÔ xin d©u vμ thñ tôc tiÕn hμnh LÔ nμy rÊt ®¬n gi¶n: Tr−íc giê ®ãn d©u, nhμ trai cö mét hoÆc hai ng−êi, th−êng lμ bμ b¸c, bμ c«, bμ chÞ cña chó rÓ ®−a mét c¬i trÇu, mét be r−îu ®Õn xin d©u, b¸o tr−íc giê ®oμn ®ãn d©u sÏ ®Õn ®Ó nhμ g¸i s½n sμng ®ãn tiÕp. Phong tôc nμy cã nhiÒu ý nghÜa hay: MÆc dï hai gia ®×nh ®· quy −íc víi nhau tõ tr−íc vÒ ngμy giê vμ thμnh phÇn ®−a ®ãn råi, nh−ng ®Ó ®Ò phßng mäi sù bÊt tr¾c, mäi tin thÊt thiÖt, nªn míi ®Þnh ra lÔ nμy, biÓu hiÖn sù cÈn träng trong h«n lÔ. Thêi gian nμy chó rÓ vμ cha mÑ chó rÓ rÊt bËn rén kh«ng thÓ sang nhμ g¸i, nªn nhê ng−êi ®¹i diÖn sang b¸o tr−íc nh− lμ "tiÒn tr¹m". §Ó trong tr−êng hîp v¹n nhÊt hoÆc do thêi tiÕt, hoÆc do trë ng¹i giao th«ng, qua giê quy −íc mμ ®oμn ®ãn d©u ch−a ®Õn, nhμ g¸i biÕt ®Ó chñ ®éng lμm lÔ gia tiªn. Tr−êng hîp hai gia ®×nh c¸ch nhau qu¸ xa hoÆc qu¸ gÇn, hai gia ®×nh cã thÓ tháa thuËn víi nhau miÔn bít lÔ nμy hoÆc nhËp lÔ xin d©u vμ ®ãn d©u lμm mét. 26 C¸ch nhËp lÔ xin d©u vμ ®ãn d©u tiÕn hμnh nh− sau: Khi ®oμn ®ãn d©u ®Õn ngâ nhμ g¸i, ®oμn cßn chØnh ®èn y trang, s¾p xÕp l¹i thø tù ai ®i tr−íc, ai ®i sau, th× khi ®ã mét cô giμ ®i ®Çu hä cïng víi mét ng−êi ®éi lÔ (mét m©m qu¶ trong ®ùng trÇu cau, r−îu...) vμo tr−íc ®Æt lªn bμn thê, th¾p h−¬ng v¸i råi trë ra dÉn toμn ®oμn vμo lμm lÔ chÝnh thøc ®ãn d©u. LÔ nμy ph¶i tiÕn hμnh rÊt nhanh. Th«ng th−êng nhμ g¸i v¸i chμo xong, chñ ®éng xin miÔn lÔ råi mét vÞ huynh tr−ëng cïng ra lu«n ®Ó ®ãn ®oμn nhμ trai vμo. MÑ chång lμm g× khi con d©u b¾t ®Çu vÒ nhμ? Phong tôc ë mçi ®Þa ph−¬ng mét kh¸c, cã khi tr¸i ng−îc nhau nh−ng ®Òu cã ý nghÜa hay. Ngμy x−a ë nhiÒu ®Þa ph−¬ng NghÖ An, Hμ TÜnh cã lÖ tôc mÑ chång ra cÊt nãn cho con d©u: Nhμ trai ®Æt s½n tr−íc ngâ mét c¸i nåi ®ång, mét c¸i g¸o, trong nåi ®Æt s½n mét quan tiÒn ®ång vμ ®ùng ®Çy n−íc trong. C« d©u vμo ®Õn cæng dïng g¸o móc n−íc röa mÆt mòi, ch©n tay, mÑ chång b−íc ra cÊt nãn cho con d©u. Con d©u, mét tay cÇm lÊy quan tiÒn, mét tay vÉn cÇm qu¹t che mÆt. MÑ chång d¾t con d©u vμo nhμ ®Æt quan tiÒn vμ c¸i qu¹t lªn bμn thê, 27 cói ®Çu lÔ gia tiªn (bèn l¹y ba v¸i theo t− thÕ cña n÷). Sau ®ã mÑ chång d¾t c« d©u cÇm c¶ tiÒn vμ qu¹t vμo buång. Trong buång ®· chuÈn bÞ s½n trÇu, n−íc, hoa qu¶, gi−êng chiÕu míi. §«i chiÕu tr¶i óp vμo nhau, do mét ng−êi th©n trong hä cã tuæi t¸c, vî chång song toμn, con ch¸u ®«ng, lμm ¨n ph¸t ®¹t, ®−îc gia ®×nh mêi ®Õn tr¶i chiÕu; nÕu mÑ chång cã ®ñ tiªu chuÈn trªn th× mÑ chång trùc tiÕp dän gi−êng tr¶i chiÕu, nh−ng bè chång th× kh«ng ®−îc. Tr−êng hîp mÑ chång ®· mÊt th× mét bμ c« hay bμ d× thay thÕ. Khi con d©u nghØ ng¬i xong, kh¨n yÕm chØnh tÒ míi b−ng hép trÇu ra chμo hä. Phong tôc nμy cã nhiÒu ý nghÜa: - Thêi x−a, con d©u tr−íc khi vÒ lμm d©u, cßn hoμn toμn xa l¹, bì ngì, ch−a biÕt ®©u lμ buång ®©u lμ bÕp, ai lμ bè mÑ chång. Trõ tr−êng hîp hμng xãm quen biÕt nhau tõ tr−íc, lμ th©n phËn con g¸i ch−a c−íi ®· vÒ nhμ trai th× bÞ d− luËn giÌm pha lμ con nhμ h− ®èn. Cã ng−êi chång l¹i rôt rÌ e lÖ, cã tr−êng hîp tr−íc lÔ c−íi ch−a hÒ tá mÆt nhau, vËy nªn mÑ chång niÒm në ra ®ãn con d©u, d¾t d©u vμo nhμ lμ hay, lμ ph¶i lÏ. Míi b−íc vÒ nhμ chång ®· ®−îc tæ tiªn, «ng bμ, cha mÑ chång ban ph−íc léc, dåi dμo nh− n−íc - quan tiÒn lμ biÓu t−îng vèn liÕng cña riªng mμ mÑ chång trao cho. 28 NhiÒu ®Þa ph−¬ng l¹i cã tôc kh¸c: khi con d©u võa vμo ®Õn nhμ th× mÑ chång cÇm chiÕc b×nh v«i t¹m l¸nh sang hμng xãm Ýt phót. Tôc ®ã còng cã ý nghÜa hay: tøc lμ mÑ chång ®· x¸c ®Þnh vai trß, tr¸ch nhiÖm lμm chñ cña con d©u, mÑ chång s½n sμng trao quyÒn lo c«ng viÖc trong nhμ cho con d©u, nh−ng kh«ng ph¶i trao toμn quyÒn, ®Èy hÕt tr¸ch nhiÖm mμ bμ vÉn lμ ng−êi n¾m quyÒn ®iÒu hμnh, v× b×nh v«i lμ vËt t−îng tr−ng cho bμ Chóa trong nhμ. T¹i sao mÑ c« d©u kiªngkh«ng ®i ®−a d©u? Trong chÕ ®é phong kiÕn cò, h«n nh©n c−ìng Ðp, cha mÑ ®Æt ®©u, con ngåi ®Êy. Thùc ra, trong nhiÒu gia ®×nh, ng−êi cha quyÕt ®Þnh mäi viÖc, ng−êi mÑ chØ biÕt tu©n theo. V× thÕ ®· x¶y ra mét sè tr−êng hîp o¸i o¨m: Ngμy con g¸i vu quy ®¸ng lÏ lμ ngμy vui nhÊt trong ®êi nh−ng ng−êi th× khãc lãc buån tñi v× bÞ Ðp buéc, ng−êi th× lo sî c¶nh lμm d©u, lμm vî, tõ tÊm bÐ ch−a rêi mÑ, nay tù nhiªn mÑ con xa nhau; mÑ th−¬ng con cßn th¬ d¹i còng mñi lßng sôt sïi khãc. Trong khi hai hä ®ang vui mõng ë nhμ ngoμi, th× hai mÑ con lñi thñi, c¾p nãn ra vÒ. TiÖc tan, nhμ trai ch¼ng t×m thÊy c« d©u ®©u. Qua mét vμi ®¸m kiÓu nh− vËy, ng−êi ta rót kinh nghiÖm kh«ng nªn ®Ó mÑ c« d©u ®i ®−a d©u, dÇn dÇn b¾t ch−íc nhau, trë thμnh tôc lÖ. 29 ë mét vμi ®Þa ph−¬ng, c¶ bè c« d©u còng kh«ng ®i ®−a d©u víi lý do con m×nh ®· g¶ b¸n cho ng−êi. Tuy r»ng trong v¨n s¸ch cã ghi "Gi¸ thó bÊt luËn tμi" nghÜa lμ kh«ng bμn ®Õn tiÒn tμi trong viÖc c−íi hái, nh−ng kh«ng hiÓu v× sao trong ng«n tõ ViÖt Nam l¹i kÕt hîp "G¶ b¸n" liÒn nhau. Ngμy nay h«n nh©n tù do, trai g¸i t×m hiÓu, yªu nhau, kÕt h«n trªn c¬ së t×nh yªu ®«i løa, cha mÑ chØ tham gia gãp ý, h−íng dÉn, v× vËy cha mÑ cã nªn ®Õn dù lÔ vui cña hai con kh«ng? Ngμy nay ®· cã nhiÒu ®¸m c−íi bá tôc kiªng nμy. T¹i sao trong gãi quμ mÑ cho con g¸i tr−íc giê vu quy cã mét chiÕc tr©m hay b¶y chiÕc kim? Tôc nμy chØ lμ mét ®iÒu bÝ truyÒn do ng−êi mÑ thñ thØ "t©m sù" víi con g¸i vμo buæi tr−íc khi vÒ nhμ chång. Thêi tr−íc, c« d©u quÊn kh¨n nhiÔu trªn ®Çu, cã ®Ýnh mÊy chiÕc kim trªn kh¨n lμ ®ñ hiÓu råi. V× kh«ng cã tμi liÖu thμnh v¨n, v× cã nh÷ng tr−êng hîp mÑ mÊt sím hoÆc ®¸m c−íi xa quª v¾ng mÑ, nªn nhiÒu bμ mÑ thêi nay (vèn lμ c« d©u ngμy tr−íc) kh«ng biÕt ®Ó truyÒn tiÕp cho con g¸i. XuÊt xø cña tôc nμy lμ ®Ò phßng tai biÕn "ph¹m phßng". 30 Cßn t¹i sao l¹i 7 chiÕc kim: Theo quan niÖm cæ truyÒn "Nam thÊt n÷ cöu" (®μn «ng 7 vÝa, ®μn bμ 9 vÝa), v× ®Ó phßng xa cho con rÓ nªn bμ mÑ vî chØ ®−a 7 chiÕc kim - chø kh«ng ph¶i dïng cho con g¸i v× con g¸i kh«ng bÞ ph¹m phßng. T¹i sao ph¶i cã phï d©u? Tôc lÖ x−a cÇn cã phï d©u v× h«n nh©n c−ìng Ðp, do cha mÑ ®Þnh ®o¹t, nhiÒu n¬i l¹i cã n¹n t¶o h«n, th«ng th−êng th× "n÷ thËp tam nam thËp lôc", con g¸i m−êi ba tuæi vÒ nhμ chång ®· biÕt g× ®©u! Do ®ã c« d©u ph¶i cã ng−êi d¾t dÉn. Ng−êi d¾t c« d©u gäi lμ phï d©u. Ngμy x−a phï d©u ph¶i lμ ng−êi c«, ng−êi d× hay chÞ em th©n thiÕt cña c« d©u, cã kh¶ n¨ng thuyÕt phôc, bμy vÏ cho c« d©u, ®−îc c« d©u kÝnh nÓ, mÕn phôc, ®−îc bè mÑ c« d©u ñy th¸c. Ng−êi phï d©u ph¶i lμ ng−êi may m¾n, tèt phóc, duyªn −a, phËn ®Ñp, con c¸i lμnh m¹nh ngoan ngo·n, gia ®×nh ªm Êm, ®Ò huÒ, cã thÓ truyÒn kinh nghiÖm lμm d©u, lμm vî, lμm mÑ cho em, cho ch¸u m×nh. Phï d©u nhiÒu khi cßn ph¶i ë l¹i d¨m b¶y ngμy sau ®Ó cho c« d©u ®ì buån vμ ®Ó chØ b¶o kinh nghiÖm. Th«ng th−êng phï d©u còng trë vÒ víi c« d©u chó rÓ trong lÔ l¹i mÆt. §¸m c−íi thêi x−a ph¶i cã phï d©u, kh«ng ®Þnh lÖ, vμ còng kh«ng cã danh tõ "phï rÓ". 31 §¸m c−íi thêi nay, nhiÒu n¬i cã c¶ phï d©u, phï rÓ, cã ®¸m mêi ®Õn n¨m s¸u ®«i phï d©u, phï rÓ toμn lμ trai thanh, g¸i lÞch ch−a vî ch−a chång. Cã lÏ chñ yÕu ®Ó c« d©u, chó rÓ thªm b¹n. LÔ l¹i mÆt cã ý nghÜa g×? LÔ thμnh h«n, t¬ hång, hîp cÈn xong xu«i, hai vî chång t©n h«n trë vÒ nhμ g¸i mang theo lÔ vËt ®Ó t¹ gia tiªn, «ng bμ cha mÑ, ®i chμo hä hμng th©n nh©n bªn nhμ g¸i, sau ®ã ®ãn bè mÑ vμ vμi th©n nh©n sang nhμ chó rÓ. KÓ tõ buæi ®ã, mÑ c« d©u míi chÝnh thøc tíi nhμ rÓ vμ nhμ th«ng gia, v× trong lÔ c−íi, mÑ c« d©u (cã n¬i c¶ bè) kh«ng ®i ®−a d©u. LÔ l¹i mÆt th−êng tiÕn hμnh vμo ngμy thø hai hoÆc thø t− sau ngμy c−íi (gäi lμ nhÞ hû hoÆc tø hû) tïy theo kho¶ng c¸ch xa gÇn vμ hoμn c¶nh cô thÓ mμ ®Þnh ngμy. Thμnh phÇn chñ kh¸ch rÊt hÑp, chØ gãi gän trong ph¹m vi hai gia ®×nh. Pháng theo tôc cæ Trung Quèc: NÕu trong lÔ l¹i mÆt, cã c¸i thñ lîn c¾t lç tai tøc lμ ngÇm b¸o víi nhμ g¸i r»ng nhμ trai tr¶ l¹i c« g¸i, v× con g¸i «ng bμ ®· mÊt trinh (®ªm t©n h«n cã lãt giÊy b¶n, gäi lμ giÊy th¸m trinh, ®Ó xem ng−êi con g¸i cßn trinh tiÕt hay kh«ng. NÕu cßn trinh th× trªn giÊy b¶n sÏ cã mÊy giät m¸u. 32 M· Gi¸m Sinh sau khi c−ìng Ðp ph¸ trinh nμng KiÒu xong dïng "n−íc vá lùu", "m¸u mμo gμ" hßng l−êng g¹t lμng ch¬i t−ëng nhÇm lμ KiÒu vÉn cßn trinh). Tr−êng hîp hai nhμ xa x«i c¸ch trë, bè mÑ hai bªn tuæi ®· cao th× nªn miÔn cho nhau, c« d©u chó rÓ nÕu bËn c«ng t¸c còng nªn ®−îc miÔn. NÕu ®iÒu kiÖn cho phÐp th× nªn duy tr×, v× lÔ nμy mang nhiÒu ý nghÜa tèt ®Ñp: - Nh¾c nhë con ®¹o hiÕu, biÕt t¹ ¬n sinh thμnh, coi bè mÑ vî còng nh− bè mÑ m×nh. - Th¾t chÆt vμ më réng mèi quan hÖ th«ng gia, hä hμng ngay tõ buæi ®Çu, t×nh c¶m ®−îc nh©n ®«i. - Hai gia ®×nh cïng trao ®æi rót kinh nghiÖm vÒ viÖc tæ chøc h«n lÔ vμ bμn b¹c vÒ tr¸ch nhiÖm cña hai bªn bè mÑ trong viÖc t¸c thμnh cuéc sèng cho ®«i trÎ trong t−¬ng lai. Khi ng−êi ®μn bμ t¸i gi¸ cã nh÷ng thñ tôc g×? §μn «ng lÊy vî gäi lμ thó, ®μn bμ lÊy chång gäi lμ gi¸. Cã nhiÒu tr−êng hîp ®μn bμ ph¶i t¸i gi¸: Mét lμ duyªn kh«ng −a, phËn kh«ng ®Ñp ph¶i ly h«n; hai lμ nöa ®−êng ®øt g¸nh, gãa bôa khi tuæi cßn xoan... ë ®©y chóng t«i kh«ng ®Ò cËp ®Õn sù kh¸c nhau gi÷a luËt h«n nh©n thêi x−a, thêi nay vμ 33 nh÷ng quy ®Þnh bÊt c«ng ®èi víi phô n÷ trong h«n nh©n thêi phong kiÕn mμ chØ ®Ò cËp ®Õn phong tôc, trong ®ã mét sè phong tôc cßn duy tr× ®Õn ngμy nay: - Cha mÑ chØ g¶ b¸n mét lÇn, lÇn sau kh«ng tham gia c−íi hái. - §μn bμ gãa, tôc gäi lμ "n¹ dßng", Ýt cã tr−êng hîp lÊy ®−îc trai t©n, phÇn lín lμm vî kÕ hay vî lÏ, nãi chung lμ ch¾p nèi t¬ duyªn, "ræ r¸ c¹p l¹i" nªn lÔ c−íi hái chØ bã hÑp trong ph¹m vi th©n nh©n gia ®×nh vμ vμi bμ con xãm giÒng. - Tr−êng hîp bá nhau (ly h«n) Bá nhau mμ ch−a cã con víi nhau th× "Trai chª trai bá, g¸i chª g¸i ®Òn". NhiÒu khi nhμ trai b¾t ®Òn tiÒn lÔ seo, lÔ tÕt, lÔ hái, lÔ c−íi nhiÒu gÊp ®«i gÊp ba lÇn sè tiÒn nhμ trai ®· bá ra c−íi, bªn nhμ g¸i còng ph¶i chÞu, do ®ã cã nhμ ph¶i bè trÝ cho con g¸i trèn biÖt tÝch. D− luËn x· héi còng thiªn vÞ, ®¸nh gi¸ con g¸i bÞ chång rÉy lμ "nøa tr«i s«ng ch¼ng dËp th× g·y". Con g¸i ®· "lén" chång, cha mÑ chøa chÊp trong nhμ còng bÞ d− luËn x· héi lªn ¸n. Bá nhau mμ ®· cã con th× nhμ g¸i kh«ng ph¶i ®Òn tiÒn n÷a nh−ng kh«ng cã quyÒn ®−îc b¾t con ®i theo mÑ còng kh«ng ®−îc mang cña c¶i g× vÒ nhμ m×nh, mäi thø cña c¶i ®· lμm ra ®Òu lμ 34 cña chång, trõ ruéng hoa n÷, quÇn ¸o, ®å trang søc cò cña cha mÑ s¾m cho. "Ruéng hoa n÷" tøc lμ cña håi m«n cña cha mÑ cho con g¸i, tuy cã giao khÕ −íc cho nhμ trai, nh−ng kh«ng quy ®Þnh quyÒn cña ng−êi bªn nhμ chång sang thu t«. NÕu vî chång trùc tiÕp s¶n xuÊt th× chØ thu ho¹ch xong vô ®ã. NÕu ®· ly h«n tøc lμ ®o¹n t×nh, kh«ng cßn tang chÕ víi nhμ chång, chØ cßn mÑ vμ con ®Ó tang cho nhau, ®Òu mét n¨m. - Tr−êng hîp gãa bôa: Ng−êi ®μn bμ ë l¹i thê cha mÑ chång vμ «ng bμ chång ®Õn khi m·n tang míi ®−îc lÊy chång kh¸c. NÕu cha mÑ chång mÊt tr−íc, vî chång ch−a ë riªng th× ë cïng anh, chÞ d©u c¶. Trong hoμn c¶nh kh«ng cã n¬i n−¬ng tùa míi xin vÒ ë víi cha mÑ ®Î hoÆc anh chÞ em ruét. Tr−íc khi t¸i gi¸ ng−êi ®μn bμ gãa ph¶i lo liÖu cho chång cò ®−îc må yªn m¶ ®Ñp, lμm lÔ t¹ chång cò, khÊn cÇu ®−îc phï hé. NÕu cha mÑ chång cßn th−îng t¹i còng ®−a trÇu r−îu ®Õn lÔ t¹ ®Ó xin phÐp ®i b−íc n÷a. Con cßn nhá d¹i th× cã thÓ xin phÐp «ng bμ néi, nÕu «ng bμ néi ®· mÊt th× "quyÒn huynh thÕ phô", xin phÐp b¸c c¶ ®−îc ®−a con ®i theo. Con ®· lín th× tuú hoμn c¶nh, ë l¹i víi «ng bμ néi, hoÆc vÒ víi «ng bμ ngo¹i hay ®i cïng víi mÑ. Nh−ng ë ®©u ®øa con còng thuéc quyÒn bªn néi. 35 Theo Thä Mai gia lÔ1, ng−êi mÑ bÞ bè bá gäi lμ xuÊt mÉu, ng−êi mÑ gãa lÊy chång kh¸c gäi lμ gi¸ mÉu. §èi víi gi¸ mÉu hoÆc xuÊt mÉu, con chØ ®Ó tang mét n¨m. NÕu ng−êi mÑ vÉn nu«i con th× nh÷ng ®øa con ®−îc nu«i vÉn ®Ó tang mÑ ba n¨m; bè d−îng nu«i th× ®Ó tang bè d−îng mét n¨m, kh«ng nu«i th× kh«ng ph¶i ®Ó tang. Tr−êng hîp vî chång ®· ly h«n mét thêi gian, sau cïng nhau tháa thuËn nèi l¹i, hoÆc ch−a chÝnh thøc ly h«n nh−ng ng−êi ®μn bμ bá chång ra ®i nay muèn trë vÒ th× kh«ng gäi lμ t¸i gi¸, nh−ng tr−íc khi trë vÒ ph¶i lμm lÔ t¹ gia tiªn nhμ chång vμ cha mÑ chång. §iÒu nμy kh«ng quy ®Þnh ®èi víi chμng rÓ vμ cha mÑ vî. XÐt theo phong tôc cæ truyÒn vμ luËt lÖ phong kiÕn ®èi víi c¸c vô ly h«n cã nhiÒu ®iÓm bÊt c«ng ®èi víi phô n÷. LuËt h«n nh©n vμ gia ®×nh n¨m 2000 (söa ®æi, bæ sung n¨m 2010) ®· b·i bá nh÷ng ®iÓm bÊt c«ng ®ã, thÓ hiÖn trong c¸c kho¶n vÒ quyÒn lîi, tr¸ch nhiÖm nu«i con vμ chia tμi s¶n c«ng b»ng hîp lý h¬n. Tr−êng hîp t¸i gi¸ sau khi gãa chång, xÐt theo thñ tôc x−a cã nhiÒu ®iÓm thÓ hiÖn ®−îc t×nh thñy chung, ®¹o nghÜa lμm vî lμm d©u, song thêi h¹n ®îi chê ba n¨m m·n tang míi ®−îc t¸i gi¸ th× qu¸ c©u nÖ kh¾t khe, ¶nh h−ëng kh«ng hay tíi th©n ___________ 1. Hå SÜ T©n: Thä Mai gia lÔ, B¶n ch÷ H¸n (B¶n kh¾c gç). 36 phËn ng−êi phô n÷ cÇn ph¶i sím b−íc ®i b−íc n÷a, sím æn ®Þnh cuéc sèng gia ®×nh t−¬ng lai, cã khi cßn ¶nh h−ëng tíi th©n phËn con c¸i cña ng−êi chång cò ®ang th¬ d¹i cÇn ng−êi san bít g¸nh nÆng, lμm dÞu bít nçi lo buån mÑ gãa con c«i. Ngay tõ ngμy x−a tôc lÖ nμy ë nhiÒu vïng còng ®· ®−îc níi réng, kh«ng nhÊt thiÕt chê m·n tang míi t¸i gi¸. Nh−ng kh«ng nªn qu¸ véi v·, thiªn h¹ sÏ chª c−êi. TÝch truyÖn "Qu¹t må, ®Ëp s¨ng" sau ®©y chÕ giÔu ng−êi ®μn bμ kh«ng chung t×nh vÑn nghÜa víi chång. ChuyÖn kÓ r»ng: Cã hai ng−êi ®μn bμ, mét ng−êi sau khi chång chÕt ngμy nμo còng ®Õn bªn mé chång võa qu¹t mé võa khãc lãc th¶m thiÕt. Thiªn h¹ ®i qua ai còng bïi ngïi c¶m ®éng khen ngîi chÞ nμy th−¬ng chång v« h¹n. Song dß hái kü míi biÕt chÞ ta ngåi qu¹t må, mong cá ®¾p må chång chãng t−¬i xanh trë l¹i, ®Ó chÞ chãng ®−îc ®i lÊy chång kh¸c, kÎo mang tiÕng víi ®êi lμ chång chÕt ch−a xanh cá ®· véi lÊy chång kh¸c. L¹i mét ng−êi ®μn bμ kh¸c thÒ thèt nÆng lêi khi chång cßn sèng nh−ng khi chång chÕt ch−a kÞp ch«n cÊt ®· b¾t t×nh víi b¹n cña chång. Kh«ng ngê khi ®Ëp s¨ng ra míi biÕt lμ chång gi¶ chÕt ®Ó thö lßng chÞ ta. T¹i sao "n¹ dßng" kh«ng lÊy ®−îc "trai t¬"? Ngμy x−a nh÷ng ng−êi ®μn bμ gãa chång hay 37 bÞ chång bá th× chØ cßn c¸ch lÊy lÏ hay lÊy kÕ, mÆc dï cßn trÎ cßn xoan còng Ýt ai lÊy ®−îc trai t©n (trai t¬). Nh÷ng ai lμ trai ch−a vî mμ kÕt duyªn víi g¸i ®· cã mét ®êi chång, dï Ýt tuæi h¬n m×nh, còng bÞ lμng trªn x· d−íi c−êi chª. Ng−îc l¹i, cã nh÷ng ®øc lang qu©n ®· ngo¹i tø tuÇn, ®· hai ba ®êi vî vÉn lÊy ®−îc con g¸i t¬ chØ b»ng tuæi con m×nh. Nh− vËy mμ thiªn h¹ vÉn khen lμ ®Ñp ®«i võa løa. LuËt h«n nh©n phong kiÕn cã nhiÒu ®iÒu bÊt c«ng ®èi víi phô n÷. LuËt h«n nh©n vμ gia ®×nh ngμy nay ®· thùc hiÖn ®óng nam n÷ b×nh quyÒn, nh−ng tËp tôc d− luËn x· héi vÉn cßn bÊt c«ng ®èi víi phô n÷. VËy muèn thùc sù gi¶i phãng phô n÷, phô n÷ ph¶i tù ®Êu tranh ®ßi gi¶i tho¸t khái nh÷ng mÆc c¶m v« lý nãi trªn. §Ò nghÞ c¸c cÊp l·nh ®¹o, tr−íc hÕt lμ c¸n bé ®oμn thÓ phô n÷, h−íng dÉn d− luËn xãa bá dÇn nh÷ng mÆc c¶m bÊt c«ng trªn. Quan hÖ vî c¶ - vî lÏ tr−íc ®©y Tr−íc ®©y, ngo¹i trõ chÕ ®é mÉu hÖ, cßn trong chÕ ®é phô hÖ ng−êi ®μn bμ ch¼ng mÊy ai cã chång c¶, chång lÏ; ng−îc l¹i ®μn «ng n¨m thª b¶y thiÕp lμ chuyÖn th−êng, cμng quyÒn quý cao sang cμng l¾m vî. Minh M¹ng cã 142 con; "NhÊt d¹ ngò giao, tam h÷u dùng" (trong mét ®ªm ngñ víi n¨m bμ th× ba bμ cã thai), cßn bao 38 nhiªu vî th× kh«ng thÓ thèng kª ®−îc. NguyÔn C«ng Trø 73 tuæi, lÊy vî lÏ thø 10, ®ªm t©n h«n c¶m t¸c: T©n nh©n dôc vÊn: Lang niªn kû? - Ngò thËp niªn tiÒn nhÞ thËp tam (Nμng muèn hái anh: Chμng mÊy tuæi? - N¨m m−¬i n¨m tr−íc míi h¨m ba). §¹o Thiªn chóa chØ cho phÐp con chiªn mét vî mét chång. Th«ng th−êng vî c¶ lÊy tr−íc, vî lÏ lÊy sau. Nh−ng cã tr−êng hîp ng−êi con trai ®i lμm ¨n xa nhμ, tù ý lÊy vî, ch−a ®−îc cha mÑ vμ hä hμng chÊp nhËn, ë quª cha mÑ l¹i d¹m hái s½n cho mét c« vî kh¸c b¾t vÒ c−íi. Ng−êi vî do cha mÑ c−íi hái, dÉu r»ng lÊy sau nh−ng vÉn lμ vî c¶. Ng−êi vî tù ý chän, nÕu sau nμy ®−îc cha mÑ chÊp thuËn, mÆc dï con c¸i ®Òu ®· lín, nh−ng vÉn ph¶i chÞu phËn lμm lÏ. Con vî bÐ dÉu nhiÒu tuæi h¬n vÉn ph¶i chμo con vî c¶ ®ang ½m ngöa b»ng anh b»ng chÞ. Tr−êng hîp vî c¶ chÕt sím, kh«ng cã con trai th× con trai vî kÕ ®Î sau vÉn lμ tr−ëng nam, lμ ®Ých t«n thõa träng chø con trai vî lÏ v× phËn thiÕp kh«ng m«n ®¨ng hé ®èi, kh«ng ph¶i do «ng bμ trùc tiÕp c−íi hái nªn kh«ng ®ñ quyÒn kÕ vÞ. Muèn cho gia ®×nh ªm thÊm, ng−êi chång ph¶i khÐo ®èi xö ®Ó vî c¶ ®i hái vî lÏ cho chång, th× ng−êi vî lÏ vμ bè mÑ c« ta míi yªn t©m. 39 II. sinh - d−ìng D¹y con tõ thuë cßn trong bông mÑ Tôc ng÷ ViÖt Nam cã c©u: D¹y con tõ thuë cßn th¬ D¹y vî tõ thuë b¬ v¬ míi vÒ ë ®©y chóng t«i muèn nªu: Kh«ng nh÷ng d¹y con tõ thuë cßn th¬ mμ cßn ph¶i d¹y con ngay tõ khi cßn n»m trong bông mÑ. Bëi v× cuéc sèng vËt chÊt lÉn tinh thÇn cña ng−êi phô n÷ ®ang mang thai ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn søc kháe vμ tinh thÇn cña ®øa trÎ sau nμy. Ng−êi x−a th−êng nãi: §μn bμ hiÒn dÞu, th× dÔ cã con. Thai s¶n lμ lÏ tù nhiªn cña trêi, ®Êt. Ng−êi kh«ng bÖnh th× kh«ng cÇn ph¶i uèng thuèc. Theo y häc cæ truyÒn: "... T©m khÝ kinh sî th× con bÞ ®iªn, thËn khÝ kh«ng ®ñ th× con hë thãp, t× khÝ kh«ng hßa th× con gÇy cßm, t©m khÝ h− kÐm th× con nhót nh¸t. Con lμ theo khÝ mÑ, mÑ kh«ng cÈn thËn sao ®−îc! MÑ chí uèng nhiÒu thø thuèc, chí uèng nhiÒu r−îu, chí ch©m cøu x»ng xiªn, chí ®i ®¹i, tiÓu tiÖn vμo chç kh«ng 40 th−êng ®i, chí trÌo cao x«ng pha hiÓm trë, chí g¸nh v¸c nÆng nhäc, chí giao cÊu phãng tóng, chí n»m ngñ nhiÒu, chí mÆc ¸o quÇn qu¸ Êm, chí ¨n c¬m qu¸ no. Tinh thÇn ph¶i trÊn tÜnh, kh«ng ph¹m ®Õn thÊt t×nh (mõng qu¸, giËn qu¸, ®au th−¬ng qu¸, ghen ghÐt qu¸, yªu qu¸, ham muèn qu¸...). Muèn con sau nμy sinh ra th¼ng th¾n nghiªm trang th× ng−êi mÑ nªn miÖng nãi lêi ngay th¼ng, lμm viÖc ngay th¼ng. §μn bμ r¾p t©m lμm viÖc ¸c th× kh«ng sinh ®Î ®−îc, ng−êi ta cø t−ëng lμ t¹i trêi ghÐt bá, biÕt ®©u r»ng ®ã chÝnh lμ do tù m×nh g©y ra. V× khÝ ë gan ruét bÞ uÊt kÕt, ba bé m¹ch: t©m, t×, thËn ®Òu bÞ uÊt nªn khã sinh..."1. V× lÏ ®ã d©n gian cã c©u "C©y kh« kh«ng cã léc, ng−êi ®éc kh«ng cã con". CÇn ph¶i gi¸o dôc con tõ trong bông mÑ mμ thuËt ng÷ khoa häc gäi lμ "Thai gi¸o". Ngμy x−a c¸c bËc tiÒn bèi ®· r¨n d¹y ng−êi mÑ t−¬ng lai (s¶n phô) kh«ng ®−îc giËn d÷, ho¶ng hèt, kh«ng ®−îc nghÜ ®iÒu xÊu, lμm viÖc xÊu, nghe chuyÖn dë, nh×n c¶nh tang th−¬ng; cÇn nãi n¨ng, ®i ®øng khoan thai... Cã mèi liªn hÖ kh¨ng khÝt gi÷a thai nhi víi søc kháe vμ t©m tr¹ng ng−êi mÑ, gi÷a thai nhi víi thÕ giíi bªn ngoμi, cã nh÷ng ph¶n øng "tiÕp ___________ 1. Theo Phô ®¹o s¶n nhiªn cña H¶i Th−îng L·n ¤ng. 41 nhËn" hoÆc "chèi bá" cña thai nhi tr−íc c¸c t¸c ®éng cña ngo¹i c¶nh. Theo tμi liÖu nghiªn cøu khoa häc: "Nh©n c¸ch con ng−êi ®−îc h×nh thμnh rÊt sím, ngay tõ tr−íc khi ra ®êi. ý nghÜ, c¶m xóc vμ nh÷ng nçi buån vui cña ng−êi mÑ ®· truyÒn vμo ®øa con. NhiÒu phô n÷ cã thai ®· biÕt gi÷ g×n t×nh c¶m c©n b»ng do ®ã gi÷ ®−îc søc kháe cho ®øa con. Nh÷ng nçi ®au cña ng−êi mÑ ph¶i chÞu ®ùng trong thêi gian thai nghÐn ¶nh h−ëng m¹nh tíi ®øa trÎ s¬ sinh. Lßng thiÕt tha ®èi víi ®øa trÎ ch−a ra ®êi lμ mét biÖn ph¸p gi÷ g×n søc kháe cho ®øa trÎ tèt nhÊt, vμ cã ¶nh h−ëng quyÕt ®Þnh tíi quan hÖ mÑ con sau nμy"1... T¹i sao cã tôc xin quÇn ¸o cò cho trÎ s¬ sinh? C¸ch tr¶ lêi ®¬n gi¶n nhÊt lμ xin ®Ó lÊy "kh−íc" (lÊy may). Ng−êi mÑ tõ khi míi thô thai ®· chó ý xem trong bμ con, hä hμng, lμng xãm nhμ ai cã con c¸i bô bÉm, hay ¨n chãng lín, Ýt khãc Ýt quÊy, ao −íc s¾p tíi con m×nh ®Î ra còng ®−îc nh− thÕ th× xin mét c¸i ¸o, hay c¸i quÇn, c¸i t· cò cña ®øa bÐ vÒ söa sang l¹i ®Ó dïng cho con m×nh. ___________ 1. Pháng theo bμi cña Ph¹m ViÕt Hoμng ®¨ng trªn ThÕ giíi míi, sè 52/1993. 42 XuÊt xø lμ do mét vμi ng−êi lμm, råi b¾t ch−íc nhau, dÇn dÇn lan truyÒn ra thμnh phong tôc. Nguyªn ngμy x−a, ta ch−a cã nh÷ng thø v¶i máng mÞn b¸n réng r·i trong d©n gian, thÞ tr−êng toμn nh÷ng v¶i th« bè l¹i nhuém n©u, th« cøng, trÎ s¬ sinh da cßn non mÆc dÔ bÞ x©y x¸t, hμi nhi cμng mÆc ®å míi cμng ®au yÕu. Nhμ nghÌo kh«ng s½n tiÒn mua ®· ®μnh, nhμ giμu còng xin ¸o cò cho trÎ s¬ sinh lμ v× lÏ Êy. TrÎ th× chãng lín, quÇn ¸o th× l©u míi r¸ch, chØ vμi th¸ng sau ®· qu¸ cì, ng−êi ta kh«ng nì ph¸ ®i dïng vμo viÖc kh¸c nªn cÊt gi÷ l¹i. V× vËy, ng−êi cho ¸o còng c¶m thÊy vinh dù ®−îc ng−êi kh¸c quý mÕn con m×nh vμ coi ®øa bÐ s¾p ra ®êi còng cã phÇn h¬i h−íng cña m×nh. Con so vÒ nhμ m¹, con r¹ vÒ nhμ chång - t¹i sao? Con so lμ con ®Çu lßng, con r¹ lμ nh÷ng ®øa con sinh sau. NÕu nu«i ®−îc c¶ th× con so lμ tr−ëng, con r¹ lμ thø. Tr−íc ®©y, phong tôc "Con so vÒ nhμ m¹" phæ biÕn ë B×nh TrÞ Thiªn vμ mét sè ®Þa ph−¬ng ngoμi B¾c; cßn ë NghÖ An, Hμ TÜnh th× trõ tr−êng hîp ë rÓ, nãi chung con g¸i kh«ng ®−îc sinh ®Î ë nhμ cha mÑ m×nh. Con g¸i míi sinh lÇn ®Çu tiªn, trÎ ng−êi non d¹, ch−a biÕt ®i ®øng, ¨n uèng, t¾m giÆt, kiªng khem ra sao, h¬n n÷a trong ng−êi yÕu kháe ra 43 sao muèn nhê v¶ mÑ chång hoÆc chÞ em nhμ chång còng ngÇn ng¹i, khã nãi h¬n víi mÑ ®Î vμ em ót m×nh. Cßn nh÷ng lÇn sinh sau ®· cã kinh nghiÖm, cã thÓ tù m×nh gi¶i quyÕt ®−îc nhiÒu viÖc. "Con so vÒ nhμ m¹" lμ mét phong tôc hay nh−ng muèn gi¶i quyÕt ®−îc ªm ®Ñp còng ph¶i cã thu xÕp: GÇn ngμy ë c÷, mÑ chång hoÆc chμng rÓ sang quª ngo¹i th−a chuyÖn tr−íc, nÕu cã khã kh¨n vÒ kinh tÕ hoÆc ®−êng s¸ xa x«i c¸ch trë th× th¶o luËn víi nhau vÒ tr¸ch nhiÖm cho tháa ®¸ng, sau khi mÑ trßn con vu«ng, ch¸u cøng c¸p, chμng rÓ s¾m mét sè lÔ vËt, nh»m ngμy tèt sang t¹ ¬n gia tiªn bªn ngo¹i vμ «ng bμ ngo¹i ®Ó xin ®ãn vî con vÒ. ¤ng bμ ngo¹i cßn cÈn thËn ®¸nh dÊu v«i hoÆc nhä nåi ë tr¸n cho ch¸u vμ c¸c thø bïa phÐp kh¸c ®Ó tμ ma ¸c quû kh«ng d¸m bÐn m¶ng ®Õn quÊy rèi ch¸u däc ®−êng. ë NghÖ An, Hμ TÜnh l¹i cã phong tôc ng−îc l¹i: Cho lμ sinh d÷ tö lμnh, ngoμi con d©u ra, kh«ng ai ®−îc quyÒn sinh trong nhμ. Con g¸i vÒ nhμ m¹, nÕu nhì ®Õn kú ®éng thai, trë d¹, kh«ng kÞp trë vÒ nhμ chång, sî sinh në däc ®−êng th× bè mÑ ph¶i dùng t¹m chiÕc lÒu ë gãc v−ên, hoÆc nÕu kh«ng kÞp, th× ra chuång tr©u mμ ®Î. Tr−êng hîp ®· må c«i m¹, vÒ nhμ m¹ thiÕu ng−êi ch¨m nom th× con so còng vÒ nhμ chång. 44 T¹i sao khi míi sinh ra ch−a ®Æt tªn chÝnh? Theo phong tôc, mét ng−êi tõ sinh ra ®Õn khi chÕt mang rÊt nhiÒu tªn gäi: khi míi lät lßng th× gäi lμ th»ng Cu, th»ng Cß, con HÜm, con Cón,... (th−êng ®Æt tªn xÊu ®Ó dÔ nu«i); ®Õn khi lín lªn th× gäi lμ anh Hai, anh Ba, chÞ BÈy...; khi ®· cã gia ®×nh th× gäi lμ anh Nhiªu, anh §å, chÞ X·... Khi cã con gäi theo tªn con, cã ch¸u ®Ých t«n gäi theo tªn ch¸u, ®Õn khi chÕt th× ®Æt tªn hÌm gäi lμ hiÖu ®Ó cóng, ng−êi cã häc th× tù ®Æt tªn tù, ng−êi cã chøc t−íc cã thªm tªn thôy, ng−êi cã chøc t−íc häc vÞ cao sang th−êng ®−îc t«n x−ng theo hä hay tªn ®Þa ph−¬ng nh− cô ¸n Mai, cô Tam Nguyªn Yªn §æ, «ng Tr¹ng Tr×nh, «ng Tó VÜ Xuyªn, Quan Th¸m Nam S¬n... §ã lμ theo phong tôc x−ng h« cña Trung Quèc. Trong ®êi mçi ng−êi cã nhiÒu tªn gäi nh−ng chØ cã tªn huý lμ tªn gäi chÝnh. Tªn hóy lμ tªn ghi vμo sæ hä, sæ lμng, khi ®i häc. T¹i sao khi míi sinh ra ch−a ®Æt tªn chÝnh (tªn hóy)? Ngμy nay ngay khi sinh ra lμm giÊy chøng sinh, sau ®ã trong vßng 60 ngμy ph¶i lμm giÊy khai sinh, cã thñ tôc qu¶n lý hé tÞch chÆt chÏ, tr−íc ®©y mçi lμng x· còng cã h−¬ng hé lo sæ s¸ch sinh tö, gi¸ thó nh−ng kh«ng qu¶n lý chÆt chÏ, Nhμ n−íc chØ quan t©m ®Õn sæ ®inh (tõ 18 45 tuæi), sæ ®iÒn ®Ó thu thuÕ vμ b¾t lÝnh, b¾t phu, v× vËy vμo sæ lμng cμng muén cμng hay, lín lªn ®ì ®−îc vμi n¨m thuÕ th©n, phu phen, t¹p dÞch. Trong x· héi cò, t×nh tr¹ng h÷u sinh v« d−ìng kh¸ phæ biÕn, Ýt cã gia ®×nh sinh n¨m ®Î b¶y ®−îc vu«ng trßn, v× vËy qua c¸c tuÇn c÷ míi t¹m yªn t©m, khi ®ã míi ®Æt tªn hóy. C¸c hä mçi n¨m tÕ tæ mét lÇn. Trong dÞp tÕ tæ, c¸c gia ®×nh cã con ch¸u míi sinh s¾m söa c¬i trÇu, chai r−îu, h−¬ng hoa, lÔ vËt ®Õn nhμ thê hä yÕt c¸o tiªn tæ vμ vμo sæ hä, ngμy ®ã míi cã tªn hóy chÝnh thøc, ®−îc hä hμng c«ng nhËn. Trong khi vμo sæ hä ph¶i ®èi chiÕu gia ph¶ ®Ó xem cã trïng tªn c¸c vÞ tiªn tæ hoÆc «ng bμ, chó b¸c trong néi th©n hay kh«ng, nÕu cã tøc lμ ph¹m huý th× ph¶i ®æi tªn. Kh«ng nh÷ng ph¶i tr¸nh ph¹m hóy tæ tiªn bªn néi mμ cßn ph¶i tr¸nh ph¹m hóy c¸c cô bªn ngo¹i mÆc dï kh¸c hä, tr¸nh ph¹m c¸c huý hiÖu cña thμnh hoμng, th¸nh mÉu, linh thÇn tõng ®Þa ph−¬ng. ë n«ng th«n, c¸c vÞ cã uy väng trong lμng, trong hä th−êng ®−îc d©n chóng biÕu trÇu r−îu vμ nhê ®Æt tªn cho con. Ng−êi ®Æt tªn ®−îc gia ®×nh ®ã nhí ¬n suèt ®êi. Tuy nhiªn, quan niÖm nμy chØ nªn tham kh¶o. Ngμy nay, ®Æt tªn chÝnh cho con ngay sau khi sinh lμ hîp lý, hîp ph¸p. 46 T¹i sao tuæi trong khai sinh, trong v¨n b»ng kh«ng ®óng víi tuæi thùc? §iÒu nμy còng g©y kh¸ nhiÒu r¾c rèi phøc t¹p cho c¸c nhμ kh¶o cøu sö häc, biªn so¹n gia ph¶. §· cã tr−êng hîp anh em cïng cha cïng mÑ sinh ra mμ em nhiÒu tuæi h¬n anh. ChØ cã l¸ sè tö vi lμ chÝnh x¸c nhÊt, chÝnh x¸c ®Õn tõng giê, nh−ng Ýt ng−êi cßn gi÷ ®−îc l¸ sè tö vi, phÇn lín bè mÑ chØ nhí ®−îc con m×nh cÇm tinh con g×, qua ®ã mμ tÝnh ra tuæi thùc (tuæi mô). Cã ba lý do khai bít tuæi: - §Ó chËm ®−îc vμi n¨m khái ph¶i ®ãng thuÕ th©n vμ ®i phu, ®i lÝnh. - D−íi thêi Ph¸p thuéc, ®Ó tr¸nh h¹n ®Þnh qu¸ tuæi kh«ng ®−îc häc, kh«ng ®−îc thi. - Do viÖc vμo sæ hä chËm l¹i gÇn mét n¨m, cßn viÖc vμo sæ lμng, hμng phe, hμng gi¸p cã khi chËm 5, 6 n¨m. Tr−êng hîp n©ng tuæi lªn còng cã ba lý do nh−ng kh«ng phæ biÕn l¾m: - §Ó nhanh ®Õn tuæi lÊy vî (theo lÖ "n÷ thËp tam nam thËp lôc"). NhiÒu gia ®×nh muèn c−íi d©u vÒ sím ®Ó cã ng−êi lμm vμ ®Ó sím cã ch¸u nèi dâi t«ng ®−êng. - D−íi thêi Ph¸p thuéc, c¸c c«ng së kh«ng tuyÓn ng−êi d−íi 18 tuæi nªn ph¶i khai t¨ng tuæi. - Mét sè ®Þa ph−¬ng, cã lÖ lμng cho t¨ng thªm tuæi ®Ó chãng ®Õn tuæi lªn l·o mõng thä. 47 Lμm lÔ yÕt c¸o tæ tiªn xin ®Æt tªn cho con vμo sæ hä nh− thÕ nμo? VÊn ®Ò nμy ®· cã lÖ tõ x−a. "Hä nμo ®· cã nÒn nÕp s½n th× cø theo lÖ cò tiÕn hμnh". §èi víi nh÷ng hä míi phôc håi l¹i viÖc hä, ch−a vμo nÒn nÕp, chóng t«i xin nªu mét vμi kinh nghiÖm: 1. YÕt c¸o tæ tiªn: Theo lÖ cò chØ sau khi ®èi chiÕu gia ph¶, kiªng kþ c¸c tr−êng hîp ph¹m huý (®Æt tªn trïng víi tªn huý cña tæ tiªn vμ th©n nh©n gÇn gòi nhÊt, kÓ c¶ néi ngo¹i) míi chÝnh thøc ®Æt tªn hóy cho trÎ s¬ sinh, yÕt c¸o tæ tiªn vμ xin vμo sæ hä. Ngμy nay ph¶i lμm thñ tôc khai sinh kÞp thêi, tr−êng hîp ë xa quª, kh«ng kÞp vÒ ®èi chiÕu gia ph¶, nhì trïng tªn hóy tæ tiªn trùc hÖ th× t×m c¸ch ®æi, hoÆc tr¸nh gäi th−êng xuyªn trong nhμ. LÔ yÕt c¸o tæ tiªn rÊt ®¬n gi¶n, nÐn h−¬ng, c¬i trÇu, chÐn r−îu, th−êng kÕt hîp lÔ tÕ tæ hμng n¨m mμ yÕt c¸o chung tÊt c¶ con ch¸u trong hä sinh trong n¨m cïng mét l−ît. LÔ vμo sæ hä còng rÊt ®¬n gi¶n, cèt sao cho gia ®×nh nghÌo nhÊt trong hä còng kh«ng gÆp ph¶i ®iÒu g× phiÒn phøc. 2. Vμo sæ hä: Thø tù trong sæ hä ghi theo n¨m sinh, ai sinh tr−íc ghi tr−íc, ai sinh sau ghi sau. Tr−êng hîp nhiÒu n¨m bÞ phÕ kho¸ng nay míi lËp l¹i sæ hä, th× ph¶i thèng kª theo 48 ®¬n vÞ hé gia ®×nh hoμn chØnh c¶ hä, sau ®ã míi lËp sè tiÕp ®èi víi nh÷ng trÎ s¬ sinh. MÉu sæ: Hä tªn (tªn huý, tªn th−êng gäi), con «ng bμ, thuéc ®êi thø mÊy, chi thø mÊy? Con tr−ëng hay con thø mÊy? Ngμy, th¸ng, n¨m sinh; ngμy vμo sæ hä. 3. Con g¸i vμo sæ hä: BÊt cø trai hay g¸i, sau khi sinh ®Òu cã yÕt c¸o tæ tiªn, ®· ®−îc tæ tiªn phï tr×, phï hé, nh−ng nhiÒu hä ngμy x−a kh«ng vμo sæ hä ®èi víi con g¸i, cho r»ng "N÷ nh©n ngo¹i téc", con g¸i lμ con ng−êi ta, lín lªn ®i lμm d©u lo c¬ nghiÖp nhμ chång v× thÕ kh«ng c«ng nhËn con g¸i vμo hä. Tuy vËy, ngay tr−íc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m n¨m 1945 mét sè hä ®· xãa bá ®iÒu bÊt c«ng ®ã, con g¸i còng cã mäi quyÒn lîi, nghÜa vô nh− con trai. Ngμy nay, trong phong trμo kh«i phôc viÖc hä, ®Ò nghÞ c¸c hä ®Æc biÖt quan t©m ®Õn con g¸i vμ nμng d©u, hä nμo coi träng vai trß cña phô n÷, vμ coi träng vai trß cña ng−êi mÑ, ng−êi vî, ng−êi c«, ng−êi chÞ, th× hä ®ã míi v÷ng m¹nh. C¶ n−íc ®ang ra søc vËn ®éng kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh, con g¸i còng nh− con trai, vËy nªn vËn dông phong tôc còng ph¶i phï hîp víi t− duy thêi ®¹i. Con nu«i? Cã ba lo¹i con nu«i: con nu«i chÝnh thøc, con nu«i danh nghÜa vμ con nu«i gi¶ vê. 49 1. Con nu«i chÝnh thøc - Con lËp tù: Gia ®×nh kh«ng cã con trai, nu«i con anh, em ruét hoÆc con anh em chó, b¸c ruét. Cã thÓ nu«i tõ bÐ hoÆc lín råi míi nu«i, thËm chÝ cã ng−êi ®· thμnh gia thÊt, cã con råi míi ®−îc nhËn lμm con nu«i. Ng−êi con nu«i lËp tù ®ã chÞu tr¸ch nhiÖm ch¨m sãc, nu«i d−ìng cha mÑ nu«i lóc tuæi giμ vμ h−¬ng khãi tang tÕ sau khi mÊt, nªn ®−îc h−ëng quyÒn thõa kÕ gia tμi h¬n c¶ nh÷ng ng−êi con g¸i do chÝnh cha mÑ sinh ra, v× con g¸i lμ "con ng−êi ta", sau khi g¶ chång lo c¬ nghiÖp nhμ chång. Con nu«i lËp tù ®−îc h−ëng ruéng h−¬ng háa nÕu cha nu«i lμ téc tr−ëng, ®−îc hä hμng chÊp nhËn lμ cïng huyÕt thèng néi th©n. NÕu ng−êi con nu«i lËp tù lμ con thø cña ng−êi em th× con cña ng−êi con tr−ëng cña ng−êi em vÉn ph¶i gäi con nu«i lËp tù ®ã b»ng b¸c (®¸ng lÏ gäi lμ chó). Khi cha mÑ nu«i chÕt, tang chÕ cña vî chång ng−êi lËp tù còng lμ ba n¨m nh− cha mÑ ®Î. Tr−êng hîp cha mÑ ®Î chÕt tr−íc, ph¶i xin phÐp cha mÑ nu«i míi ®−îc vÒ chÞu tang, nh−ng kh«ng ®−îc phÐp mÆc ¸o sæ gÊu, kh¨n ngang kh«ng ®−îc ®Ó hai gi¶i b»ng nhau. Khi cha mÑ nu«i ®· sinh con trai th× th«i quyÒn lËp tù nh−ng vÉn lμ con nu«i ®−îc h−ëng quyÒn thõa kÕ nh− c¸c ng−êi con kh¸c. 50 - Con nu«i h¹ phãng tö: + Con hoang thai nu«i tõ lóc míi sinh. Cã nhμ hiÕm hoi dÆn tõ tr−íc, khi sinh në th× ®ãn vÒ, s¶n phô ®−îc båi d−ìng mét Ýt tiÒn vμ sau ®ã kh«ng ®−îc quyÒn nhËn hay th¨m con. + Con må c«i hay con nhμ nghÌo khã, ®em vÒ nu«i lμm phóc, mÆc dï kh«ng hiÕm hoi. NÕu nu«i thùc sù tõ lóc cßn nhá còng ®−îc h−ëng mäi quyÒn lîi trong gia ®×nh. Cha mÑ nu«i còng cã tr¸ch nhiÖm dùng vî g¶ chång, sèng nu«i chÕt ch«n, còng ®−îc cha mÑ nu«i chia cho mét phÇn gia tμi khi ra ë riªng. Tr−êng hîp cha mÑ nu«i kh«ng cã con trai còng cã thÓ lËp ng−êi con nμy lμm thõa tù, song kh«ng ®−îc can dù vμo phÇn h−¬ng háa, tù ®iÒn còng nh− viÖc hä, bëi lÏ kh¸c dßng m¸u, kh«ng ®−îc hä chÊp nhËn. Tang chÕ ®èi víi cha mÑ nu«i còng ba n¨m nh− cha mÑ ®Î, ®èi víi anh em nu«i còng mét n¨m nh− anh em ruét, nh−ng ®èi víi hä hμng bªn bè mÑ nu«i th× kh«ng tang. Trõ tr−êng hîp con nu«i ®· mang hä cña bè nu«i, kh«ng biÕt bè ®Î (hoang thai) vμ ®· ®−îc hä hμng chÊp nhËn th× mäi lÔ nghi hiÕu hØ, tang chÕ ®Òu nh− ng−êi trong hä, song vÉn kh«ng ®−îc h−ëng h−¬ng háa, tù ®iÒn. NÕu bè nu«i lμ téc tr−ëng vÉn kh«ng ®−îc kÕ thÕ téc tr−ëng mμ vai téc tr−ëng thuéc con trai tr−ëng cña ng−êi em. Theo phong tôc cña mét sè ®Þa ph−¬ng "V« 51 nam dông n÷", ng−êi con rÓ còng cã quyÒn lîi vμ nghÜa vô nh− con nu«i h¹ phãng tö nãi trªn, nh−ng chØ ®Ó tang bè mÑ vî mét n¨m, anh em ruét cña vî chÝn th¸ng, ngoμi ra kh«ng ®Ó tang cho ai bªn nhμ vî. ChØ lËp tù cho ch¸u ngo¹i, kh«ng lËp tù cho con rÓ. Ch¸u ngo¹i còng kh«ng ®−îc lμm téc tr−ëng (nh− trªn). 2. Con nu«i danh nghÜa - Nhμ hiÕm con qua mÊy lÇn t¶o sa, t¶o l¹c, h÷u sinh v« d−ìng, hoÆc theo sè tö vi lçi giê sinh, xung kh¾c víi cha mÑ nªn ph¶i b¸n lμm con nu«i cho dÔ nu«i. Khi sinh në xong, bè ®Î s¾m mét chai r−îu, c¬i trÇu ®Õn nhμ bè nu«i, lμm lÔ gia tiªn bªn bè nu«i xin cho ghÐ cöa n−¬ng nhê. Sau ®ã mêi bè mÑ nu«i ®Õn nhμ xem mÆt ®øa bÐ vμ nh−êng quyÒn cho bè nu«i ®Æt tªn cho ®øa bÐ. Sau nμy khi lín lªn th× ngμy TÕt §oan ngä d¾t bÐ ®Õn tÕt nhμ bè mÑ nu«i. §øa bÐ còng ®−îc xÕp theo vÞ trÝ anh em mét nhμ theo quan hÖ løa tuæi. Sau nμy lín lªn, trong huyÕt thèng ba ®êi, anh em chó ch¸u kh«ng ®−îc quyÒn lÊy nhau. NÕu vi ph¹m còng coi nh− m¾c téi lo¹n lu©n. Chän bè mÑ nu«i th−êng chän gia ®×nh phóc hËu, ®«ng con nhiÒu ch¸u, lμm ¨n thÞnh v−îng. - Do c¶m ©n ®øc, nghÜa t×nh nhËn lμm con nu«i. - Anh em kÕt nghÜa víi nhau th©n t×nh nhËn 52 bè mÑ cña anh em còng nh− bè mÑ m×nh, vμ ng−îc l¹i, bè mÑ còng nhËn ng−êi anh em kÕt nghÜa víi con m×nh nh− con c¸i trong nhμ. Trong nh÷ng tr−êng hîp ®ã, tiÕng ViÖt th× gäi chung lμ con nu«i, bè mÑ nu«i nh−ng ©m H¸n gäi lμ "nghÜa phô, nghÜa tö" kh¸c víi lo¹i bè nu«i, con nu«i chÝnh thøc gäi lμ "d−ìng phô, d−ìng tö". Tang chÕ kh«ng quy ®Þnh cho tr−êng hîp "nghÜa phô, nghÜa tö", nÕu cã g¶ con cho nhau th× cμng tèt ®Ñp "th©n th−îng gia th©n". 3. Con nu«i gi¶ vê V× con khã nu«i, sî ma tμ quÊy nhiÔu ng−êi mÑ ®em con bá ®−êng bá chî, nh−ng dÆn tr−íc ng−êi chùc s½n ®−a vÒ nu«i, sau vμi giê hoÆc vμi ngμy ®Õn chuéc nhËn lμm con nu«i. §©y lμ c¸ch ®¸nh tr¸o con ®Î thμnh con nu«i, con nu«i lμ con ®Î ®Ó lõa ma. Tr−êng hîp nμy còng ph¶i chän ng−êi m¾n ®Î, con kh«ng sμi ®Ñn, nu«i sóc vËt m¸t tay... Ngoμi ba lo¹i con nu«i nªu trªn, cßn cã tôc "b¸n kho¸n" con cho thÇn linh nh− b¸n con cho §øc Th¸nh TrÇn, §øc Th¸nh MÉu... §· lμ con thÇn th¸nh, cã tÊu, cã sí, cã bïa, cã dÊu Ên h¼n hoi th× ma quû kh«ng d¸m bÐn m¶ng ®Õn ®· ®μnh, mμ bè mÑ nu«i con còng ph¶i ®Æc biÖt chó ý: Kh«ng cho con ¨n uèng nh÷ng thø uÕ t¹p, ph¶i mÆc ®å s¹ch sÏ, kh«ng ®−îc v¸ ch»ng v¸ ®ôp, kh«ng ®Ó con bß lª bß la, kh«ng ®−îc chöi 53 rña xØ v¶ con, sî ngμi gäi vÒ trêi. Con chØ ®−îc gäi cha ®Î b»ng thÇy, b»ng cËu... Gäi mÑ b»ng mî, b»ng chÞ, b»ng u, b»ng ®Î. Hai tõ "cha", "mÑ" chØ ®−îc t«n x−ng víi thÇn th¸nh. B¸n cho §øc Th¸nh TrÇn th× x−ng hä TrÇn khi khÊn v¸i, b¸n cho PhËt x−ng hä MÇu, nh−ng b¸n cho §øc Th¸nh MÉu lμ LiÔu H¹nh kh«ng ph¶i ®æi hä. Së dÜ gäi lμ "b¸n kho¸n" v× chØ b¸n thêi gian cßn nhá ®Ó dÔ nu«i. §Õn 13 tuæi tøc hÕt tuæi ®ång Êu, ®Õn tuæi vμo sæ lμng, sæ x· th× lμm lÔ xin chuéc vÒ. LuËt ph¸p hiÖn nay c«ng nhËn con nu«i còng cã quyÒn lîi vμ nghÜa vô ngang con ®Î, ®ã lμ con nu«i thùc sù ®−îc chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng c«ng nhËn trªn c¬ së tho¶ thuËn gi÷a ng−êi nu«i vμ ng−êi ®Î hoÆc gi÷a ng−êi nu«i vμ th©n nh©n ®ì ®Çu trong tr−êng hîp bè mÑ ®Î kh«ng cßn. §øa bÐ ®Õn tuæi thiÕu niªn còng ®−îc quyÒn tù nguyÖn xin lμm con nu«i, chän bè mÑ nu«i. Bè mÑ nu«i cã thÓ nu«i nhiÒu con tïy theo kh¶ n¨ng, nh−ng mét ng−êi kh«ng thÓ nhËn lμm con nu«i cña nhiÒu gia ®×nh. Tuæi bè mÑ nu«i ph¶i cao h¬n tuæi con nu«i Ýt nhÊt 20 tuæi. 54 III. giao thiÖp X−ng h« thÕ nμo cho ®óng? VÊn ®Ò nμy thuéc lÜnh vùc ng«n ng÷ häc, gi¸o dôc häc nh−ng liªn quan nhiÒu ®Õn phong tôc cæ truyÒn. TrÎ con võa häc nãi ®· ®−îc cha mÑ, anh chÞ bμy cho c¸ch x−ng h«, nh−ng khi lín, thËm chÝ ®Õn giμ vÉn cßn sai sãt. NhiÒu khi chØ v× mét sai sãt nhá trong c¸ch x−ng h« mμ g©y nªn thμnh kiÕn nÆng nÒ. ë ViÖt Nam, chóng ta ®· ®−îc gi¸o dôc tõ nhá, ®¸ng tuæi «ng th× gäi lμ «ng, ®¸ng tuæi b¸c gäi lμ b¸c, kh«ng ®−îc "mμy tao chi tí", "c¸ mÌ mét løa". Chóng ta nªn th«ng c¶m víi ng−êi n−íc ngoμi häc tiÕng ViÖt. §¹i tõ nh©n x−ng tiÕng ViÖt rÊt ®a d¹ng, phong phó nh−ng còng rÊt phøc t¹p, ®iÒu khã kh¨n phøc t¹p nhÊt lμ ngay trong ®¹i tõ nh©n x−ng cña ta ®· mang s¾c th¸i t×nh c¶m, thÓ hiÖn sù yªu th−¬ng, tøc giËn, kÝnh träng, khinh ghÐt, kh¸ch s¸o, th©n mËt. 55 Trong c¸ch x−ng h« cña n−íc ta cã ph©n biÖt t«n ti trËt tù râ rμng. ChÝnh v× vËy, ch¸u bÐ míi hái: T¹i sao «ng b¶o ch¸u ph¶i th−a bÈm, thÕ mμ ch¸u gäi «ng, «ng l¹i kh«ng th−a bÈm ch¸u? Ch¸u còng kh«ng hiÓu sao cha mÑ gäi con th× gäi th»ng Gi¸p, con Êt ®−îc, cßn con gäi tªn thËt cña cha mÑ l¹i kh«ng ®−îc? T¹i sao «ng chó giμ råi l¹i cßn gäi lμ "«ng trÎ"? C¸ch dïng tõ ®Ó x−ng h« cña n−íc ta cßn tuú thuéc vμo møc ®é th©n s¬ gi÷a ng−êi nãi vμ ng−êi nghe. VÝ dô, thËt th©n t×nh b¹n bÌ gäi nhau b»ng mμy, tao, h¾n th× quý; gäi nhau b»ng th−a quý anh hay bÈm «ng th× coi nh− giÔu cît kÝch b¸c nhau. Ng−îc l¹i, míi quen biÕt s¬ s¬ mμ mμy tao th× coi nh− bÊt lÞch sù, ®«i khi ng−êi nghe bùc m×nh bá ®i kh«ng thÌm tr¶ lêi. "Cô giμ" vμ "l·o giμ" ®ång nghÜa, nh−ng khi nãi "T«i hái cô giμ" th× rÊt kh¸c "Ta hái l·o giμ". Còng cã tr−êng hîp, "l·o" ch−a h¼n ®· giμ mμ lμ c¸ch gäi th©n mËt. NÕu cã quan hÖ hä néi, hä ngo¹i th× gäi theo quan hÖ th©n thuéc, g¾n bã th©n thiÕt h¬n: MÆc dï Ýt tuæi h¬n m×nh nh−ng ngang hμng cha mÑ th× gäi b»ng chó, b¸c, c«, d× theo ®óng vai vÕ trong hä. Ng−îc l¹i, ®èi víi ng−êi ®· lín tuæi mÆc dï lμ bËc ch¸u nh−ng ®Ó cho khái "ch−íng" nªn gäi b»ng anh, b¸c, «ng... coi nh− gäi thay cho con, ch¸u m×nh, nh− vËy thanh nh· h¬n, lÞch sù h¬n. 56 ThuÇn tuý quan hÖ x· héi, kh«ng cã quan hÖ hä hμng nh−ng theo phÐp x· giao "tr−ëng nhÊt tuÕ vi huynh, tr−ëng thËp tuÕ vi phô" (h¬n mét tuæi lμm anh, h¬n m−êi tuæi lμm cha), tøc lμ t«n lªn ngang b»ng vai víi cha mμ gäi lμ chó hay b¸c. §©y lμ phÐp t«n x−ng. Vî chång x−ng h« víi nhau thÕ nμo? Ng−êi ViÖt Nam tõ nhá ®Õn lín, ®Õn giμ nãi chuyÖn víi nhau ®· quen tai nh−ng nÕu diÔn gi¶i cho ng−êi n−íc ngoμi biÓu ®¹t ®−îc ®Çy ®ñ s¾c th¸i ng«n ng÷ kÓ còng thËt lý thó, vÝ dô: "nhμ t«i" dÞch ra tiÕng Ph¸p lμ "ma maison" th× ng−êi Ph¸p lμm sao hiÓu næi! Ngμy nay, vî chång trÎ x−ng h« víi nhau "anh em" nghe thËt ©u yÕm, th©n thiÕt! Dï chång Ýt h¬n n¨m ba tuæi vÉn lμ anh. Lïi l¹i bèn m−¬i n¨m vÒ tr−íc, nh÷ng gia ®×nh Ýt nhiÒu ®−îc ¢u hãa, vî chång gäi nhau b»ng "m×nh" còng thÓ hiÖn ®−îc t×nh c¶m ®Ëm ®μ; gäi nhau b»ng "cËu mî" còng thanh nh·, nh−ng nh÷ng tõ ®ã cßn xa l¹ víi n«ng th«n, mét sè ng−êi muèn gäi nh−ng vÉn cßn ng−îng víi hμng xãm, chØ thÇm kÝn tá t×nh víi nhau, thá thÎ chØ ®ñ hai ng−êi nghe. C¸ch gäi nhau b»ng tªn trèng kh«ng lμ "Nμy! Ra t«i b¶o!" hoÆc "Nμo ai b¶o m×nh"... còng lμ mét b−íc c¶i tiÕn lín, chø nh− c¸c cô ngμy x−a, thêi cßn trÎ chØ gäi 57 nhau b»ng "bè th»ng cu", "u nã", "mÑ hÜm"... Ng−êi míi lÊy nhau ch−a cã con, chång ch¼ng cã chøc vÞ g× mμ gäi, th× sao? BÝ qu¸, cã c« míi vÒ lμm d©u, muèn gäi chång ®ang ch¬i bªn hμng xãm vÒ ch¼ng biÕt x−ng h« ra sao bÌn ra ngâ gäi thËt to: "Ai ¬i! VÒ mμ ¨n c¬m" tõ "ai" ë ®©y kh«ng ph¶i lμ ®¹i tõ nghi vÊn, hay ®¹i tõ phiÕm chØ mμ cã nghÜa lμ "chång t«i ¬i"!. Cßn khi nãi chuyÖn víi kh¸ch th× giíi thiÖu vî m×nh hay chång m×nh lμ "nhμ t«i". Tõ "nhμ t«i" thËt lμ ®Ëm ®μ g¾n bã, "m×nh" vμ "t«i" tuy hai nh−ng mét. C¸ch x−ng h« trong hä Cã xem s¬ ®å gia ph¶ toμn hä míi biÕt ®−îc: M×nh thuéc ®êi thø mÊy, ®êi trªn m×nh lμ nh÷ng ai, m×nh thuéc chi nμo, nh¸nh nμo, b»ng vai víi m×nh trong hä lμ nh÷ng ai? Cã s¬ ®å gia ph¶ míi ph©n biÖt ®−îc thÕ thø trong hä, mçi ng−êi tù x¸c ®Þnh ®−îc quan hÖ trong néi téc mμ x−ng h« cho ®óng, chó ra chó, b¸c ra b¸c, anh ra anh, em ra em... X−ng h« trong néi téc kh¸c víi x−ng h« ngoμi x· héi, ®Ó khái mang tiÕng "c¸ mÌ mét løa". Ngoμi x· héi dùa theo tuæi t¸c vμ chøc vô, ®Þa vÞ, trong gia téc dùa theo thÕ thø, nh−ng khi giao thiÖp víi tõng c¸ nh©n cô thÓ l¹i ph¶i kÕt hîp theo c¸ch x−ng h« ngoμi x· héi theo quan hÖ tuæi t¸c. Cã thÓ ®óng 58 theo huyÕt thèng th× anh A ph¶i gäi t«i b»ng «ng chó, nh−ng t«i còng gäi anh A b»ng b¸c, v× anh A ®· lμ ng−êi tuæi cao, gäi b»ng ch¸u bÊt tiÖn vμ bÊt lÞch sù. T«i gäi anh A b»ng b¸c lμ gäi thay cho ch¸u, ch¾t t«i, mÆc dï t«i ch−a cã ch¸u. TÊt nhiªn anh A ph¶i gäi t«i b»ng «ng, mÆc dï t«i Ýt tuæi h¬n anh nh−ng vÒ thÕ thø ngang víi «ng néi anh A. Tuy nhiªn nÕu t«i Ýt tuæi qu¸ mμ gäi b»ng «ng còng bÊt tiÖn, cã khi ph¶i h¹ xuèng mét bËc mμ gäi b»ng chó míi th©n mËt. HiÖn t−îng, anh X. cßn Ýt tuæi h¬n ch¸u néi t«i, mμ t«i l¹i ph¶i gäi anh X. b»ng «ng còng lμ phæ biÕn, kh«ng cã g× ®Æc biÖt. Ngay trong mét gia ®×nh anh c¶ ®· cã con, mμ chó ót ch−a ra ®êi; hiÖn t−îng "em bó chÞ d©u, ch¸u bó bμ" lμ chuyÖn b×nh th−êng trong x· héi cò, chØ míi qua hai ®êi ®· cã sù chªnh lÖch mét ®êi, v× vËy trong hä hμng qua nhiÒu ®êi, tuæi t¸c chªnh lÖch n¨m ba thÕ hÖ kh«ng cã g× lμ l¹. ë n«ng th«n cßn cã mèi quan hÖ gi÷a th«ng gia, gi÷a bμ con néi ngo¹i, nªn c¸ch x−ng h« l¹i cμng phøc t¹p. Th«ng th−êng th× vî chång thèng nhÊt c¸ch x−ng h« víi «ng chó, bμ b¸c bªn néi; «ng cËu, bμ d× bªn ngo¹i nh− nhau, nh−ng còng cã tr−êng hîp do quan hÖ huyÕt thèng cã khi chång gäi b»ng chó, vî gäi b»ng b¸c hay ng−îc l¹i. Dï sao "Mét giät m¸u ®μo 59 h¬n ao n−íc l·", gäi nhau theo quan hÖ gia téc vÉn th©n mËt h¬n gäi theo quan hÖ x· héi. Ph¶i ch¨ng lêi chμo cao h¬n m©m cç? Trong tiÕng ViÖt tõ "chμo" th−êng ®i ®«i víi tõ "hái" vμ tõ "mêi". C¸ch chμo hái, chμo mêi, chμo th−a ë mçi ®Þa ph−¬ng cã mét phong tôc kh¸c, l¹i cßn lÖ thuéc vμo ®èi t−îng ®−îc chμo vμ phong c¸ch ng−êi chμo. §èi víi c¸c cô giμ, khóm nóm kÝnh cÈn, ®øng l¹i "bÈm cô ¹" th× cô cã c¶m t×nh ngay nh−ng ®èi víi ng−êi líp trung niªn t©n tiÕn mμ lμm nh− vËy th× ng−êi ta dÔ t−ëng lμ chÕ giÔu. "§i qua nghiªng nãn kh«ng chμo” kh«ng ph¶i v× ghÐt nhau, hê h÷ng víi nhau mμ v× qu¸ yªu nhau còng nªn, ng−êi ta kh«ng chØ chμo nhau b»ng lêi nãi mμ cßn b»ng khoÐ m¾t, nô c−êi, cã tr−êng hîp m¾t nãi râ h¬n miÖng. Chμo - hái ®i ®«i víi nhau, hái ®Ó chμo: "¤ng kháe kh«ng?", "¤ng ®i ®©u ®Êy?". NhiÒu khi hái b©ng qu¬, hái kh«ng cÇn tr¶ lêi, nh−ng nÕu kh«ng chμo hái th× ra ®iÒu l¹nh nh¹t khinh ng−êi. Chμo - mêi ®i ®«i víi nhau: CÇn ph©n biÖt mêi thùc sù hay mêi ®Ó thay lêi chμo. Hμnh kh¸ch trªn hai chiÕc thuyÒn ®i däc s«ng, ng−îc chiÒu nhau còng mêi nhau ¨n c¬m. Lêi mêi ®ã 60 thuÇn tuý thay lêi chμo chø cã ai nh¶y sang thuyÒn kia mμ ¨n ®©u? Lêi chμo cã thùc sù cao h¬n m©m cç kh«ng? Cã khi kh«ng cã m©m cç, chØ chμo mêi su«ng, e kh«ng æn; nh−ng qu¶ thùc, m©m cao cç ®Çy mμ lêi chμo nh¹t nhÏo, khinh khi, kiªu kú th× m©m cç còng bá ®i. Lêi chμo biÓu hiÖn phong c¸ch con ng−êi, biÓu hiÖn nÒn nÕp cña gia ®×nh, thuÇn phong mü tôc cña ®Þa ph−¬ng vμ c¶ d©n téc ta. Song, ë mçi n¬i mét kh¸c, mçi thêi mét kh¸c. Ngμy x−a chμo b»ng c¸ch v¸i, l¹y; ngμy nay chμo b»ng c¸ch b¾t tay. Chóng t«i sÏ trë l¹i vÊn ®Ò nμy trong c©u hái: "Ai v¸i l¹y ai". “NhËp gia vÊn huý” nghÜa lμ g×? Theo phÐp x· giao, tr−íc khi ®Õn th¨m mét gia ®×nh cÇn t×m hiÓu tªn huý cña «ng bμ cha mÑ vμ cña ng−êi m×nh ®Þnh ®Õn th¨m, ®Ó tr¸nh trong khi nãi chuyÖn hoÆc x−íng häa th¬ tõ ®éng ®Õn tªn hóy gia tiªn cña chñ nhμ. "Huý" ®ång nghÜa víi "kþ" (tøc lμ kiªng kþ). Ngμy giç cßn gäi lμ ngμy huý hay ngμy kþ. Tªn huý lμ tªn chÝnh nh−ng l¹i lμ tªn kiªng nãi ®Õn, khi giËn nhau ng−êi ta th−êng gäi tªn huý ra mμ chöi. ¤ng bμ, cha mÑ, chó b¸c cã thÓ gäi con ch¸u b»ng th»ng, con theo tªn huý; cßn kÎ d−íi kh«ng ®−îc gäi bÒ trªn b»ng tªn huý, kÓ c¶ 61 nh÷ng ng−êi cao tuæi trong lμng, trong xãm. Trong ng«n ng÷ th«ng th−êng cã trïng ©m còng ph¶i nãi chÖch ®i, nÕu kh«ng sÏ bÞ coi lμ hçn. Ngμy nay, giao thiÖp réng r·i, trong quan hÖ b¹n bÌ, ®ång chÝ, gäi tªn nhau lμ chuyÖn b×nh th−êng. Song, vÒ c¸c vïng n«ng th«n ph¶i tuú theo phong tôc tõng vïng mμ x−ng h«, nÕu cø theo hä tªn ghi trong ®Þa chØ th− tÝn vμ giÊy tê hμnh chÝnh mμ gäi th× ch−a h¼n c¸c vÞ cao tuæi ®· vui lßng. Trõ nh÷ng ng−êi ®· ®i tho¸t ly, c«ng t¸c, cßn th«ng th−êng ng−êi ta vÉn hay gäi nhau b»ng tªn con tr−ëng hoÆc tªn ch¸u ®Ých t«n. ë miÒn Nam n−íc ta hay gäi tªn theo thø tù sinh ra trong gia ®×nh nh−ng con tr−ëng kh«ng gäi lμ anh C¶ mμ gäi lμ anh Hai, nÕu ®· ra ngoμi x· héi th× th−êng g¾n tªn ®ã víi huý. VÝ dô: «ng B¶y Löa, chÞ Ba TÞch... Xªcu Turª (Sekou Toure) víi Chñ tÞch Hå ChÝ Minh Xªcu Turª, Tæng thèng Ghinª sang th¨m ViÖt Nam theo lêi mêi víi t− c¸ch lμ kh¸ch cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh. Trong buæi mÝt tinh tiÔn ®−a t¹i Qu¶ng tr−êng Ba §×nh Hμ Néi, Xªcu Turª hÕt lêi ca ngîi kh©m phôc Chñ tÞch Hå ChÝ Minh. ¤ng ph¸t biÓu ®¹i ý: Vî t«i s¾p sinh, nÕu sinh con trai t«i sÏ ®Æt tªn con lμ Hå ChÝ Minh. 62 LiÒn ®ã, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®¸p l¹i rÊt kh«n khÐo, tμi t×nh: "B¸c kh«ng cã con, vËy B¸c ®Ò nghÞ c¸c ch¸u thanh niªn, nÕu s¾p tíi, ch¸u nμo ®Î con trai th× ®Æt tªn con lμ Xªcu Turª!". Mäi ng−êi dù lÔ ®Òu vui c−êi tho¶i m¸i, phôc tμi ®èi ®¸p cña B¸c, võa ®−îc lßng kh¸ch n−íc ngoμi, võa phï hîp víi phong tôc n−íc ta trong hoμn c¶nh ®ã. Ai v¸i l¹y ai? V¸i l¹y lμ phÐp x· giao thêi x−a, kh«ng chØ dïng khi cóng tÕ mμ ng−êi sèng còng l¹y nhau... "§êi x−a vua ®èi víi bμy t«i, bè vî ®èi víi chμng rÓ, ng−êi t«n tr−ëng víi kÎ ti Êu (bÒ d−íi) ®Òu ph¶i l¹y ®¸p lÔ. §Õn ®êi nhμ TÇn míi ®Æt ra lÔ "t«n qu©n ti thÇn", nªn thiªn tö kh«ng ®¸p l¹y bμy t«i n÷a... Ngμy x−a tõ quan khanh sÜ trë xuèng ®Òu theo cæ lÔ mμ ®¸p lÔ kÎ ti Êu, nÕu kÎ ti Êu chèi tõ, míi dïng lÔ tóc b¸i ®¸p l¹i. Cßn v¸i lμ nghi thøc lóc ®· lÔ xong... N−íc ta x−a kia ë chèn c«ng ®−êng cã lÔ t−¬ng kiÕn, kÎ h¹ quan còng v¸i bËc tr−ëng quan... GÇn ®©y nh÷ng kÎ hiÕu sù kh«ng biÕt xÐt ®Õn cæ ®iÓn l¹i cho v¸i lμ lÔ cña t«n tr−ëng ®èi víi kÎ ti Êu, cßn kÎ ti Êu ®èi víi t«n tr−ëng kh«ng ®−îc v¸i, chØ l¹y xong lμ cø ®øng th¼ng vμ lïi ra..."1. ___________ 1. Ph¹m §×nh Hæ: Vò trung tïy bót, tr. 174. 63 Xem ®o¹n v¨n trÝch dÉn trªn, ta thÊy v¸i l¹y lμ mét phÐp x· giao, kh«ng chØ ng−êi d−íi v¸i l¹y ng−êi trªn mμ ng−êi trªn còng v¸i l¹y ®¸p lÔ. Tõ l¹y nhau chuyÓn sang v¸i nhau trong buæi t−¬ng kiÕn. Ngμy nay chóng ta tiÕp thu v¨n hãa ¢u T©y, b¾t tay khi gÆp nhau hoÆc tiÔn biÖt nhau, lÞch sù h¬n mμ vÉn gi÷ ®−îc phÐp t«n ti (t«n tr−ëng ti Êu). Theo phong tôc lÔ gi¸o cña n−íc ta, bÒ d−íi ph¶i chñ ®éng chμo bÒ trªn tr−íc, trÎ chμo giμ tr−íc, trß chμo thÇy tr−íc. NÕu bÒ trªn kh«ng chμo l¹i ng−êi d−íi, thÇy kh«ng chμo l¹i trß, tøc lμ kh«ng ®¸p lÔ, th× còng bÊt lÞch sù ch¼ng kh¸c g× tõ chèi b¾t tay ng−êi kh¸c, lμm cho ng−êi ®−a tay tr−íc rÊt ng−îng ngïng vμ bÊt b×nh. Kh«ng biÕt v¸i chμo l¹i ng−êi kh¸c lμ ®· tù lμm mÊt ®i phong c¸ch lÞch duyÖt cña chÝnh m×nh. Chóng t«i xin trÝch kÓ l¹i c©u chuyÖn "Tam nguyªn Tæng ®èc l¹y «ng Nhiªu". ¤ng Nhiªu Chuåi ng−êi cïng lμng ¨n mõng lªn thä 80. Cô Tam nguyªn còng tíi mõng. Khi lμm lÔ chóc thä, cô Tam còng nh− mäi ng−êi lÔ «ng Nhiªu hai lÔ rÊt kÝnh cÈn. "Ai ®êi cô Tam nguyªn Tæng ®èc l¹i l¹y mét ng−êi th−êng d©n. ¤ng Nhiªu véi vμng sôp xuèng l¹y t¹. Cô Tam 64 ®ì «ng Nhiªu dËy, «n tån nãi: Ta lÔ lμ lÔ c¸i thiªn t−íc1 cña «ng Nhiªu ®Êy..."2. Kh«ng thÇy ®è mμy lμm nªn Quan hÖ thÇy trß nãi riªng vÒ mÆt phong tôc còng cÇn cã mét tËp s¸ch riªng. §Ó tr¶ lêi cho nh÷ng c©u hái vÒ ®¹o thÇy trß, chóng t«i thiÕt nghÜ mÊy dßng s¬ l−îc th× ch−a thÓ nãi hÕt ®−îc. D©n téc ta vèn t«n s− träng ®¹o. Vai trß cña thÇy gi¸o lu«n lu«n tiªu biÓu cho tÇng líp trÝ thøc, tiªn tiÕn ®−îc toμn thÓ x· héi c«ng nhËn. NghÒ gi¸o vèn lμ nghÒ cao quý nhÊt. NÒn gi¸o dôc thêi phong kiÕn còng nh− ngμy nay ®Òu thèng nhÊt mét ph−¬ng ch©m "Tiªn häc lÔ, hËu häc v¨n", nhμ tr−êng g¾n liÒn víi gia ®×nh vμ x· héi... Nh©n tμi phôc vô x· héi, ®iÒu hμnh bé ___________ 1. Thiªn t−íc lμ t−íc trêi ban cho. Theo tôc lÖ h−¬ng th«n, c¸c cô giμ trong lμng x· còng ®−îc t«n träng nh− quan viªn chøc s¾c. Khi cã viÖc lμng viÖc x·, lÔ héi, yÕn Èm tuú theo tuæi t¸c c¸c cô giμ ®−îc ngåi theo thø tù ngang hμng víi quan viªn chøc s¾c nªn míi cã c©u: "Lôc thËp d÷ tó tμi ®ång, thÊt thËp d÷ cö nh©n ®ång, b¸t thËp d÷ tiÕn sÜ ®ång", cã nghÜa lμ "60 tuæi ngang víi tó tμi, 70 tuæi ngang víi cö nh©n, 80 tuæi ngang víi tiÕn sÜ". 2. Bïi V¨n C−êng: NguyÔn KhuyÕn vμ giai tho¹i, Héi V¨n häc nghÖ thuËt Hμ Nam Ninh, 1987, tr.123. 65 m¸y nhμ n−íc ®Òu ®−îc thÇy gi¸o, tøc lμ khu«n mÉu, ®μo t¹o nªn. "Kh«ng thÇy ®è mμy lμm nªn". Tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ kiÕn thøc ®Òu thèng nhÊt dùa vμo chÕ ®é thi cö, cã häc vÞ, cÊp bËc râ rμng. V× tÊt c¶ nh÷ng lÏ trªn, cã ng−êi ®Æt vÊn ®Ò: VËy ®Æt thÇy cao h¬n cha cã qu¸ ®¸ng kh«ng? Cha mÑ sinh ra, nu«i d−ìng m×nh, thÇy gi¸o lμ ng−êi truyÒn thô kiÕn thøc cho m×nh. Së dÜ hiÓn ®¹t, thi ®−îc tμi n¨ng víi ®êi ®Òu nhê c«ng d¹y dç cña thÇy. Ngμy x−a, tõ nhá ®Õn khi ®i thi ®ç cö nh©n, tiÕn sÜ th−êng còng chØ häc mét thÇy, cïng l¾m lμ vμi ba thÇy, chø kh«ng nh− ngμy nay mçi n¨m mçi líp, mçi m«n l¹i häc mét thÇy. Ngμy x−a cã nhiÒu tr−êng hîp thÇy trß cïng lÒu châng ®i thi nh−ng häc tμi thi phËn, trß ®ç thÇy tr−ît. Cã nh÷ng «ng thÇy ®μo t¹o ®−îc nhiÒu «ng NghÌ, «ng Cèng nh−ng b¶n th©n thÇy l¹i ch¼ng thi ®ç, ch¼ng nhËn quan t−íc g×, cã ng−êi thi ®ç còng kh«ng ra lμm quan mμ chØ tiÕp tôc d¹y häc. Cã nh÷ng thÇy gi¸o ®¹o cao ®øc träng ®−îc m«n sinh nÓ träng h¬n cha. ThÇy Chu V¨n An lμ ng−êi thÇy tiªu biÓu nhÊt ®−îc liÖt thê ë V¨n MiÕu - Quèc Tö Gi¸m. Ngμy x−a, thÇy ®å d¹y ®−îc mét sè häc sinh ®ç cö nh©n, tiÕn sÜ th× vai trß trong x· héi ®−îc n©ng lªn râ rÖt, kh«ng chØ thÇy mμ c¶ gia ®×nh thÇy còng ®−îc quan tØnh, quan huyÖn kÝnh nÓ. 66 Quang Trung ba lÇn vêi NguyÔn ThiÕp (La S¬n Phu Tö) ra lμm qu©n s− chÝnh lμ ®Ó thu phôc nh©n sÜ B¾c Hμ, v× NguyÔn ThiÕp lμ thÇy gi¸o cña nhiÒu triÒu thÇn Lª - TrÞnh ®−¬ng thêi. Tr−íc ®©y, ngμnh gi¸o dôc x−a tuy cã chÕ ®é thi h−¬ng, thi héi, thi ®×nh rÊt nghiªm, rÊt chÆt, song rÊt Ýt gi¸o chøc, rÊt Ýt tr−êng c«ng ë cÊp huyÖn, cÊp phñ, chØ cã mét vμi huÊn ®¹o gi¸o thô ¨n l−¬ng nhμ n−íc, cßn hÇu hÕt lμ c¸c líp t− thôc. Mét nhμ kh¸ gi¶ trong vïng nu«i thÇy cho con ¨n häc, xãm lμng chung quanh göi con ®Õn thô gi¸o kh«ng ph¶i nép häc phÝ, chØ ®Õn ngμy lÔ mång 5 th¸ng 5, ngμy TÕt... cha mÑ häc trß míi tuú t©m ®−a lÔ ®Õn tÕt thÇy. Giμu cã th× tÕt thÇy thóng g¹o nÕp, bé quÇn ¸o... NghÌo th× tÕt thÇy mét c¬i trÇu, mét be r−îu. M«n sinh cña mét thÇy th−êng tæ chøc nhau l¹i gäi lμ Héi ®ång m«n, cã tr−ëng trμng, gi¸m trμng vμ mét sè c¸n trμng gióp viÖc tr−ëng trμng. Con thÇy mÆc dï Ýt tuæi h¬n nh−ng còng ®−îc gäi lμ thÕ huynh. ThÇy nμo cã tiÕng d¹y giái, d¹y nghiªm th× ®−îc nhiÒu sÜ tö ®Õn theo häc, Héi ®ång m«n vËn ®éng c¸c gia ®×nh m«n sinh ®ãng gãp tiÒn cña t¹o ruéng, t¹o tr©u bß råi ph©n c«ng nhau cμy cÊy, ®Õn mïa gÆt tù g¸nh vÒ gia ®×nh nhμ thÇy ®Ó gia ®×nh thÇy chi dïng. Khi thÇy mÊt, l¹i dïng ruéng ®ã lo tang ma cho thÇy, cho vî thÇy vμ giç tÕt tÕ tù vÒ sau. 67 Häc trß còng ®Ó tang thÇy ba n¨m nh− tang cha mÑ, nh−ng kh«ng mÆc tang phôc, gäi lμ t©m tang, tøc lμ ®Ó tang trong lßng. D−íi ®©y chóng t«i xin nªu dÉn chøng vÒ t×nh nghÜa thÇy trß: Cô Th−îng Niªm vÒ lÔ tang vî thÇy NguyÔn Kh¾c Niªm (1889-1954) ng−êi x· S¬n Hßa, huyÖn H−¬ng S¬n, tØnh Hμ TÜnh ®Ëu §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ (tøc Hoμng gi¸p) khoa §inh Mïi n¨m 1907 lμm Th−îng th− Bé C¶i l−¬ng h−¬ng chÝnh triÒu B¶o §¹i. NguyÔn Kh¾c Niªm lμ häc trß cña cô NguyÔn Duy D− mét ng−êi næi tiÕng hay ch÷ ë x· S¬n TiÕn, huyÖn H−¬ng S¬n, ®· ®−îc Héi T− v¨n hμng huyÖn t«n x−ng lμ "H−¬ng S¬n tø hæ". NguyÔn Kh¾c Niªm thô gi¸o cô D− ë c¸ch nhμ m×nh trªn 4 km. §Õn kú thi H−¬ng, hai thÇy trß cïng lÒu châng ®i thi, häc trß ®ç cö nh©n, ®−îc vμo HuÕ thi Héi ®ç Hoμng gi¸p, thÇy chØ ®ç Tó tμi. Theo chÕ ®é thi cö thêi tr−íc: Cö nh©n míi ®−îc dù thi Héi, cßn Tó tμi th× ph¶i 3 khoa Tó tμi míi ®−îc thi. Ba n¨m míi cã mét khoa, thÇy Tó ch−a kÞp chê ®Ó thi l¹i khoa sau th× ®· tõ trÇn - n¨m 1909. H¬n 30 n¨m sau, bμ Tó D− mÊt, lóc ®ã NguyÔn Kh¾c Niªm ®· lªn ®Õn chøc Th−îng th− trong triÒu. Nghe tin vî thÇy häc cò mÊt, «ng ®¸nh xe tõ HuÕ vÒ Hμ TÜnh ®Ó phóng viÕng. Nhμ c¸ch 68 s«ng vμ ®−êng quèc lé, Tri huyÖn tiÕp ®iÖn ®· lÖnh cho Tæng lý ®Þa ph−¬ng ®em kiÖu vμ vâng läng ra tËn bê s«ng ®ãn r−íc cô Th−îng vÒ quª lÔ vî thÇy. Nhμ «ng bμ Tó ë trªn ®Ønh ®åi S¬n tr¹i, ng−êi trai tr¸ng leo lªn còng ®· c¶m thÊy mÖt, h¬n n÷a sái ®¸ lëm chëm. Nh−ng ®Ó tá lßng cung kÝnh nhí ¬n thÇy, khi ®Õn cæng xãm vμo nhμ thÇy, cô Th−îng Niªm ®· xuèng c¸ng, ®i ch©n ®Êt cã hai ng−êi lÝnh hÇu d×u hai bªn, lªn tËn nhμ thÇy ë gÇn ®Ønh ®åi. TÊt nhiªn cô Th−îng th− ®· ®i ch©n ®Êt th× tõ TuÇn phñ, Tri huyÖn ®Õn Tæng lý còng ph¶i th¸o hia hμi c¾p n¸ch mμ leo lªn. Ng−êi con tr−ëng cña cô Tó vμ mét sè gia nh©n kh¨n ¸o chØnh tÒ ®· xÕp hμng ®øng ë cæng. MÆc dï chØ lμ d©n th−êng Ýt h¬n mét vμi tuæi, nh−ng con trai cô Tó còng ®−îc cô Th−îng Niªm v¸i chμo rÊt cung kÝnh (v× ®−îc coi lμ thÕ huynh). Häc trß cò mμ thÇy l¹i mÊt tõ l©u, nay vÒ lÔ tang vî thÇy, lμ chuyÖn thùc m¾t thÊy tai nghe, kÓ l¹i dÉu cã lçi thêi, nh−ng còng hy väng c¸c b¹n ®äc ch¾t läc ®−îc trong phong tôc x−a chót h−¬ng vÞ ngät ngμo. L¹i chuyÖn cô Th−îng Niªm víi thÇy häc cò ChuyÖn nμy do mét viªn lÝnh lÖ (giÊu tªn) hÇu h¹ viªn Tri huyÖn H−¬ng S¬n, tØnh Hμ TÜnh 69 kÓ l¹i nh− sau: Cô Hμn TrÇn tøc Tèng TrÇn C¬, ng−êi x· S¬n Hμo, huyÖn H−¬ng S¬n, nguyªn x−a lμ thÇy ®å d¹y häc ch÷ nho, l¹i lμ thÇy lang m¸t tay næi tiÕng mét vïng. NguyÔn Kh¾c Niªm, ng−êi cïng x· lμ mét trong nh÷ng häc trß cò cña cô Hμn TrÇn, tuy lμm ®Õn chøc Th−îng th− trong triÒu, nh−ng mçi lÇn vÒ quª, «ng kh«ng quªn ®Õn hÇu th¨m søc kháe thÇy vμ gia ®×nh thÇy råi cung kÝnh cho gia nh©n ®em c¸ng vâng ®Õn r−íc thÇy sang nhμ m×nh ch¬i. Mét h«m, viªn Tri huyÖn T. cïng sang mét chuyÕn ®ß ngang víi cô Hμn TrÇn, nh©n d©n ph¶i cói r¹p xuèng chμo quan huyÖn, riªng cô Hμn vÉn nghiÔm nhiªn ngåi ®äc s¸ch, kh«ng ®Ó ý ®Õn quan huyÖn. - Hä, tªn g×? - Viªn Tri huyÖn T. quen thãi hèng h¸ch, tøc giËn hái trèng kh«ng. Cô Hμn TrÇn còng tr¶ lêi trèng kh«ng: - TrÇn. - Nμy th× "TrÇn", muèn "trÇn" cho "trÇn"! - H¾n ra lÖnh cho lÝnh lÖ lét trÇn cô giμ vμ ®Èy xuèng s«ng Phè. §o¹n nμy s«ng c¹n, cô Hμn chØ −ít quÇn ¸o. Mäi ng−êi trªn chuyÕn ®ß ®Òu bÊt b×nh, c¨m ghÐt viªn Tri huyÖn vμ nh¶y xuèng s«ng d×u cô lªn bê. MÊy h«m sau, c©u chuyÖn diÔn ra t¹i nhμ cô Th−îng Niªm nh©n dÞp cô Th−îng cã tiÖc mõng. Trong sè kh¸ch mêi ®Õn dù, tÊt nhiªn cã 70 viªn Tri huyÖn së t¹i nãi trªn (viªn lÝnh lÖ, ng−êi dÉn truyÖn nμy còng theo hÇu). Quan bÐ ®Õn nhμ quan lín, ph¶i khóm nóm v¸i l¹y cô Th−îng tõ d−íi s©n, chø ®©u d¸m hèng h¸ch nh− ®Õn nhμ d©n th−êng. ThËt bÊt ngê! MÆc cho Tri huyÖn ®øng v¸i chμo ë ngoμi, cô Th−îng vÉn ch−a thÌm nh×n tíi. Cô cßn bËn tiÕp ®·i mét cô giμ víi bé quÇn ¸o n©u ®ang ngåi chÔm trÖ trªn gi−êng cao. Cô Th−îng ngåi thÊp h¬n mét bËc, ch©m löa cho cô giμ ngåi hót ®iÕu thuèc lμo. Cô giμ ®ã lμ ai? ChÝnh lμ cô Hμn TrÇn bÞ ®Èy xuèng s«ng h«m nä. Håi l©u cô Th−îng míi ngo¶nh l¹i b¶o viªn Tri huyÖn: "Giíi thiÖu, vÞ nμy lμ thÇy häc cña t«i, anh h·y l¹y thÇy ®i, anh ®· quen biÕt thÇy råi ®Êy!". ChuyÖn g× sÏ x¶y ra sau ®ã? Mçi ng−êi kÓ mét c¸ch, cã ng−êi nãi: "Nghe ®©u cô Th−îng ®· lét ph¨ng ¸o, mò cña viªn Tri huyÖn råi tèng cæ vÒ", cã ng−êi nãi: "Cô Th−îng chØ nãi m¸t mét vμi c©u còng ®· ®ñ lμm cho viªn Tri huyÖn to¸t må h«i, run cÇm cËp!". Cã ng−êi l¹i kÓ mét th«i mét håi, y nh− anh ta ®· chøng kiÕn vμ ghi tèc ký nh÷ng lêi vμng, tiÕng ngäc cña cô Th−îng d¹y viªn Tri huyÖn vÒ ®¹o lμm cha mÑ d©n, ®¹o lμm ng−êi vμ tr−íc hÕt lμ truyÒn thèng "t«n s− träng ®¹o" cña d©n téc ta... 71 MiÕng trÇu lμ ®Çu c©u chuyÖn Theo phong tôc ViÖt Nam, miÕng trÇu chøa ®ùng nhiÒu t×nh c¶m, ý nghÜa, giμu nghÌo ai còng cã thÓ cã, vïng nμo còng cã. MiÕng trÇu ®i ®«i víi lêi chμo. TiÖn ®©y ¨n mét miÕng trÇu Hái r»ng quª qu¸n ë ®©u ch¨ng lμ. "§Çu trß tiÕp kh¸ch" lμ trÇu, ngμy x−a ai mμ ch¼ng cã, ho¹ ch¨ng riªng Tó X−¬ng míi "§Çu trß tiÕp kh¸ch trÇu kh«ng cã. B¸c ®Õn ch¬i nhμ, ta víi ta". Quý nhau mêi trÇu, ghÐt nhau theo phÐp lÞch sù còng mêi nhau ¨n trÇu nh−ng "cau s¸u bæ ra thμnh m−êi". §Æc biÖt "miÕng trÇu lμ ®Çu c©u chuyÖn" giao duyªn gi÷a ®«i trai g¸i: - TrÇu vμng nh¸ lÉn cau xanh Duyªn em s¸nh víi t×nh anh tuyÖt vêi. Mêi trÇu kh«ng ¨n th× tr¸ch mãc nhau: - §i ®©u cho ®æ må h«i ChiÕu tr¶i kh«ng ngåi, trÇu ®Ó kh«ng ¨n. - Th−a r»ng b¸c mÑ t«i r¨n Lμm th©n con g¸i chí ¨n trÇu ng−êi. Khi ®· quen h¬i bÐn tiÕng, trai g¸i còng m−în miÕng trÇu ®Ó tá t×nh, nhÊt lμ c¸c chμng trai nhê miÕng trÇu mμ t¸n tØnh: - Tõ ngμy ¨n ph¶i miÕng trÇu MiÖng ¨n m«i ®á d¹ sÇu ®¨m chiªu. 72 - Mét th−¬ng, hai nhí, ba sÇu C¬m ¨n ch¼ng ®−îc, ¨n trÇu cÇm h¬i. "Cã trÇu, cã vá, kh«ng v«i" th× m«i kh«ng thÓ nμo ®á ®−îc, ch¼ng kh¸c g× "Cã ch¨n, cã chiÕu, kh«ng ng−êi n»m chung": - Cho anh mét miÕng trÇu vμng Mai sau anh tr¶ l¹i nμng ®«i m«i. - Yªu nhau ch¼ng lÊy ®−îc nhau Con lîn bá ®ãi, buång cau bá giμ. MiÕng trÇu kh«ng ®¾t "Ba ®ång mét mí trÇu cay"... nh−ng "MiÕng trÇu nªn d©u nhμ ng−êi". Ngμy nay, ®Ó r¨ng tr¾ng, nhiÒu ng−êi kh«ng biÕt ¨n trÇu n÷a, nhÊt lμ ë thμnh phè, nh−ng theo tôc lÖ nhμ ai cã con g¸i g¶ chång, sau khi ¨n hái xong còng ®em cau trÇu biÕu hμng xãm vμ bμ con néi ngo¹i. V× miÕng trÇu lμ tôc lÖ, lμ t×nh c¶m nªn dï ¨n ®−îc hay kh«ng còng ch¼ng ai chèi tõ. Tr−íc ®©y, ¨n trÇu cßn sî bÞ bá "bïa mª", "bïa yªu" nªn ng−êi ta cã thãi quen: ¡n trÇu th× më trÇu ra Mét lμ thuèc ®éc hai lμ mÆn v«i. C¸c cô cμng giμ, cμng nghiÖn trÇu, nh−ng kh«ng cßn r¨ng nªn "®i ®©u chØ nh÷ng cèi cïng chμy" (NguyÔn KhuyÕn). Cèi chμy gi· trÇu lμm b»ng ®ång, chØ bá võa miÕng cau, miÕng trÇu, miÕng vá nh−ng ch¹m træ rÊt c«ng phu. 73 V× trÇu cau lμ "§Çu trß tiÕp kh¸ch", l¹i biÓu t−îng cho sù t«n kÝnh, phæ biÕn dïng trong c¸c lÔ tÕ thÇn, tÕ gia tiªn, lÔ tang, lÔ c−íi, lÔ thä, lÔ mõng... nªn tªm trÇu còng ®ßi hái ph¶i cã mü thuËt, nhÊt lμ lÔ c−íi ph¶i cã trÇu tªm c¸nh ph−îng, cã cau rãc vá træ hoa. "Cau giμ dao s¾c" th× ngon. Bμy trÇu trªn ®Üa, h¹t cau ph¶i sãng hμng, chÇu vμo gi÷a, ®Üa trÇu bμy 5 miÕng hoÆc 10 miÕng, khi ®−a mêi kh¸ch ph¶i b−ng hai tay. TÕ gia tiªn th× trÇu tªm, cßn tÕ lÔ thiªn thÇn th× ph¶i 3 l¸ trÇu phÕt mét Ýt v«i trªn ngän l¸ vμ 3 qu¶ cau ®Ó nguyªn. Tôc nhuém r¨ng vμ c¸ch nhuém r¨ng ®en Tôc nhuém r¨ng lμ tôc cæ x−a cña d©n téc ViÖt, cã tõ thêi c¸c Vua Hïng víi tôc ¨n trÇu. Sø thÇn cña n−íc V¨n Lang (Giao ChØ) tr¶ lêi vua nhμ Chu (Trung Quèc) vÒ tôc ¨n trÇu: "Chóng t«i cã tôc ¨n trÇu ®Ó khö mïi « uÕ vμ nhuém cho r¨ng ®en...". KhiÕu thÈm mü cña con ng−êi thay ®æi tïy theo ®Æc ®iÓm d©n téc vμ tuú theo thêi ®¹i. §èi víi c¸c d©n téc ë ch©u Phi hay Ên §é th× da cμng ®en cμng ®Ñp. N−íc ta ngμy nay, kh«ng ai nhuém r¨ng ®en n÷a, nh−ng ngμy x−a th× "bâ c«ng trang ®iÓm m¸ hång, r¨ng ®en". Phan KÕ BÝnh - mét nhμ trÝ thøc tiÕn bé håi ®Çu thÕ 74 kû XX, chñ tr−¬ng c¶i t¹o phong tôc cßn cã nhËn xÐt: "§μn «ng tr¾ng r¨ng th× ch¼ng sao, chí ®μn bμ nhμ tö tÕ b©y giê mμ tr¾ng r¨ng th× coi còng khÝ ngé mét ®«i chót. Nh−ng l©u dÇn còng ph¶i quen m¾t, cã lÏ quen m¾t råi th× tr¾ng l¹i ®Ñp h¬n ®en nhiÒu". N¨m quan mua lÊy miÖng c−êi M−êi quan ch¼ng tiÕc, tiÕc ng−êi r¨ng ®en. Tôc nhuém r¨ng ®en ®· lçi thêi, nh−ng xin giíi thiÖu c¸ch nhuém r¨ng cæ truyÒn cña d©n téc ta, ®Ó c¸c b¹n trÎ ®−îc biÕt (cã thÓ vËn dông trong ngμnh mü nghÖ, kÎ vÏ, nhuém c¸c chÕ phÈm b»ng x−¬ng ngμ voi vμ nhùa): Tr−íc hÕt dïng c¸nh kiÕn t¸n nhá, v¾t n−íc chanh ®Ó kÝn 7 ngμy, chê tèi ®i ngñ phÕt thuèc Êy vμo hai m¶nh l¸ dõa hoÆc l¸ cau råi Êp vμo hai hμm r¨ng. Trong khi nhuém r¨ng th× kiªng nhai. Nhuém nh− thÕ 5, 7 h«m cho r¨ng ®á giμ ra mμu c¸nh gi¸n th× b«i thuèc r¨ng ®en. Thuèc r¨ng ®en lμm b»ng phÌn ®en trén víi c¸nh kiÕn, nhuém 1, 2 miÕng lμ r¨ng ®en kÞt l¹i, sau ®ã lÊy vá qu¶ dõa ®Ó lªn con dao mμ ®èt cho ch¶y nhùa ra, lÊy nhùa Êy phÕt vμo r¨ng cho kh«ng phai ra ®−îc n÷a1. ___________ 1. Xem Phan KÕ BÝnh: ViÖt Nam phong tôc, Nxb. Thμnh phè Hå ChÝ Minh, 1990, tr. 351. 75 T¹i sao gäi lμ tãc thÒ? Ngμy x−a, c¸c ®«i trai g¸i yªu nhau hoÆc cã nh÷ng ®«i ®· nªn vî nªn chång, ®ang mÆn nång ®»m th¾m bçng v× mét lý do nμo ®ã mμ t×nh duyªn dang dë, ®«i løa xa nhau. Hä quyÕt mét lßng, dï cho s«ng c¹n ®¸ mßn, n¨m chê th¸ng ®îi vÉn mét lßng chung thñy. Tr−íc khi l−u luyÕn chia tay, hä c¾t trao cho nhau mét mí tãc ®Ó lμm tin vμ lu«n gi÷ trong m×nh nh− kû vËt. Mí tãc ®ã gäi lμ mí tãc thÒ. Chç tãc bÞ c¾t ®ã dÇn dÇn mäc l¹i vμ dμi dÇn, m¸i tãc míi mäc ®ã gäi lμ m¸i tãc thÒ. Trong truyÖn KiÒu cã c©u: Tãc thÒ ®· chÊm ngang vai Nμo lêi non n−íc, nμo lêi s¾t son. Cã nghÜa lμ n¨m ba n¨m sau, chç tãc bÞ c¾t côt ®· mäc dμi chÊm ngang vai råi mμ vÉn ch−a thÊy bãng d¸ng ng−êi yªu. Ngμy x−a con trai còng ®Ó tãc dμi, còng bói tãc, vμ v× vËy còng cã tãc thÒ. Mμu s¾c víi truyÒn thèng v¨n hãa d©n téc §èi víi mçi d©n téc viÖc vËn dông mμu s¾c cã tËp qu¸n kh¸c nhau. VÝ dô ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y, mμu ®en lμ mμu tang tãc, cßn ë ViÖt Nam vμ c¸c n−íc ph−¬ng §«ng mμu tang phæ biÕn l¹i lμ mμu tr¾ng. Mμu s¾c cßn mang ®Æc tr−ng s¾c th¸i cña c¸c 76 tÇng líp x· héi kh¸c nhau: vÝ dô mμu vμng lμ cña vua, tõ c¸c quan ®¹i thÇn cho ®Õn th−êng d©n, cÊm kh«ng ai ®−îc mÆc quÇn ¸o hoÆc x©y dùng nhμ cöa mμu vμng. Mμu tÝm lμ s¾c phôc cña c¸c quan ®¹i thÇn. Mμu ®iÒu, mμu ®á dμnh riªng ®Ó tÕ thÇn vμ lμm s¾c phôc cho c¸c cô th−îng thä. Mμu n©u sßng lμ cña cöa thiÒn, dμnh cho nh÷ng ng−êi quy y PhËt tæ, còng nh− mμu ®en lμ s¾c phôc cña linh môc ®¹o Ky T«. Mμu xanh lμ cña nh÷ng ng−êi cßn theo ®ßi cöa Khæng s©n Tr×nh, cña häc trß ch−a ®ç ®¹t. Trong bμi th¬ cña La S¬n Phu Tö cña NguyÔn ThiÕp göi TiÕn sÜ NguyÔn Kh¶n cã c©u: Qu©n kim bμo hèt trung triÒu sÜ Cè ng· l©m tuyÒn kh©m th−îng thanh... (Cã nghÜa lμ: Nay ngμi ®· lμ khanh t−íng trong triÒu mμ cßn nhí ®Õn b¹n häc ngμy x−a ¸o vÉn xanh). "¸o vÉn xanh" tøc lμ ch−a hiÓn ®¹t, vÉn cßn lμ bé quÇn ¸o cña ng−êi hμn sÜ. Mμu ®μo, tøc mμu hoa ®μo, lμ cña c¸c nμng ca sÜ, cho nªn míi cã danh tõ "h¸t ¶ ®μo". Mμu ®en, mμu n©u lμ trang phôc rÎ tiÒn nhÊt cña quÇn chóng n«ng d©n. ë ViÖt Nam, tõ x−a, mμu ®á, mμu vμng, mμu hång, dïng trong tr−íng ®èi chØ dμnh ®Ó chóc tông, khao l·o, mõng rì; cßn trong lÔ tang chØ cã thÓ dïng mμu tr¾ng, mμu xanh, mμu ®en, mμu tÝm... Kh«ng hiÓu v× sao, gÇn ®©y 77 nhan nh¶n ë c¸c cöa hμng, tr−íng ®iÕu (lÔ tang) còng dïng mμu ®á, mμu vμng rùc rì, kh«ng dïng mμu ®en, tr¾ng, xanh, tÝm nh− ngμy x−a. V× thÕ míi x¶y ra c©u chuyÖn o¸i o¨m: Cã ng−êi ®i mõng «ng b¹n 70 tuæi l¹i mua mét bøc tr−íng ®iÕu mμu ®á thªu 4 ch÷ vμng "Tiªn c¶nh nhμn du", cã kh¸c g× chóc cho b¹n m×nh mau chÕt ®Ó chãng ®−îc lªn d¹o ch¬i trªn c¶nh Bång Lai. Nguyªn "Tiªn c¶nh nhμn du" (nghÜa lμ thanh nhμn d¹o ch¬i trªn c¶nh tiªn) lμ ®Ó an ñi ng−êi míi mÊt tõ nay hÕt nî trÇn gian lªn h−ëng c¶nh tiªn. V× sao cã tôc b¸n më hμng? Trong phong tôc ngμy TÕt, ®Çu n¨m ai còng muèn vËn héi hanh th«ng, lμm ¨n su«n sÎ nªn lμm quan cã ngμy khai Ên, kÎ sÜ cã ngμy khai bót, nhμ n«ng cã ngμy khai canh, lμm thî cã ngμy khai c«ng, ng−êi lμm nghÒ bu«n b¸n cã ngμy më hμng. Theo t©m lý chung "®Çu cã xu«i th× ®u«i míi lät!". NghÒ bu«n b¸n rÊt bÊp bªnh, cã ngμy mua may b¸n ®¾t, cã ngμy ngåi suèt buæi ch¼ng ai ngã tíi, cã th¸ng lêi l·i nhiÒu, lîi léc lín, cã th¸ng thua lç mÊt c¶ ch× lÉn chμi, v× vËy kh«ng nh÷ng chän ngμy më hμng ®Çu n¨m, mμ c¶ ®Çu th¸ng, ®Çu tuÇn, tõng ngμy cßn ph¶i ®Ó ý ®Õn chuyÖn më hμng. VËy, më hμng vμo lóc nμo? B¸n cho ai "nhÑ vÝa" ®Ó c¶ ngμy b¸n ®¾t 78