🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Những Điều Cần Biết Về Phòng, Chống Ung Thư Ebooks Nhóm Zalo Ban bieân soaïn: GS. TS. Nguyeãn Baù Ñöùc (Chuû bieân) TS. Nguyeãn Vaên Ñònh TS. Buøi Dieäu TS. Nguyeãn Tuyeát Mai PGS. TS. Nguyeãn Vaên Hieáu TS. Ngoâ Thanh Tuøng PGS. TS. Traàn Vaên Thuaán TS. Nguyeãn Ñöùc Phuùc PGS. TS. Phaïm Duy Hieån BSCKII. Nguyeãn Quoác Baûo PGS. TS. Nguyeãn Ñaïi Bình ThS. Ñoã Huyeàn Nga TS. Nguyeãn Vaên Tuyeân TS. Leâ Thò Thu Hieàn TS. Buøi Coâng Toaøn Thö kyù bieân soaïn: ThS. Nguyeãn Hoaøi Nga ThS. Nguyeãn Tieán Quang Chuù daãn cuûa nhaø xuaát baûn Thöïc hieän Ñeà aùn trang bò saùch cho cô sôû xaõ, phöôøng, thò traán cuûa Ban Tuyeân giaùo Trung öông vaø “Naâng cao nhaän thöùc cuûa coäng ñoàng veà phoøng vaø phaùt hieän sôùm beänh ung thö” naèm trong Chöông trình muïc tieâu quoác gia Y teá giai ñoaïn 2012 - 2015 theo Quyeát ñònh soá 1208/QÑ-TTg do Thuû töôùng Chính phuû pheâ duyeät ngaøy 4 thaùng 9 naêm 2012, Nhaø xuaát baûn Chính trò quoác gia - Söï thaät phoái hôïp cuøng Nhaø xuaát baûn Haø Noäi xuaát baûn cuoán saùch Nhöõng ñieàu caàn bieát veà phoøng choáng ung thö. Cuoán saùch ñaõ ñöôïc Nhaø xuaát baûn Y hoïc xuaát baûn laàn ñaàu naêm 2012. Cuoán saùch goàm naêm phaàn: Phaàn 1. Tìm hieåu veà beänh ung thö; Phaàn 2. Yeáu toá nguy cô vaø caùc bieän phaùp phoøng choáng ung thö; Phaàn 3. Phaùt hieän sôùm moät soá beänh ung thö thöôøng gaëp; Phaàn 4. Caùc bieän phaùp ñieàu trò ung thö; Phaàn 5. Moät soá beänh ung thö thöôøng gaëp ôû Vieät Nam; vaø phaàn phuï luïc. Cuoán saùch cung caáp nhöõng kieán thöùc cô baûn, toaøn dieän vaø ñöôïc caäp nhaät môùi nhaát veà beänh ung thö, caùc beänh ung thö: nhöõng yeáu toá nguy cô, caùc 5 bieän phaùp phoøng beänh, vieäc saøng loïc phaùt hieän sôùm, nhöõng phöông phaùp ñieàu trò tieân tieán ñang ñöôïc aùp duïng... Xin giôùi thieäu cuoán saùch cuøng baïn ñoïc Thaùng 11 naêm 2013 NHAØ XUAÁT BAÛN CHÍNH TRÒ QUOÁC GIA - SÖÏ THAÄT 6 LÔØI GIÔÙI THIEÄU Ung thö laø moät thaùch thöùc haøng ñaàu ñoái vôùi söùc khoûe, moät gaùnh naëng lôùn cho ngaønh y teá vaø cho neàn kinh teá. Haèng naêm, beänh ung thö gaây ra caùi cheát cuûa haøng trieäu ngöôøi treân theá giôùi. Rieâng ôû Vieät Nam, theo öôùc tính cuûa Hoäi Ung thö Vieät Nam, haèng naêm coù khoaûng 150.000 tröôøng hôïp môùi maéc ung thö vaø 75.000 tröôøng hôïp töû vong vì ung thö. Nhöõng thaønh töïu cuûa khoa hoïc hieän nay ñaõ giuùp chuùng ta hieåu bieát saâu saéc hôn veà caên beänh quaùi aùc naøy. Nhieàu loaïi beänh ung thö khoâng nhöõng coù theå phoøng traùnh ñöôïc maø coøn coù theå chöõa khoûi neáu ñöôïc phaùt hieän sôùm vaø ñieàu trò kòp thôøi. Tieác thay, vì thieáu hieåu bieát veà beänh, coi beänh laø khoâng theå phoøng vaø chöõa ñöôïc neân chuùng ta ñaõ voâ tình quay löng laïi vôùi beänh. Chính ñieàu naøy coù theå daãn ñeán nhöõng haäu quaû ñaùng tieác. Cuoán saùch Nhöõng ñieàu caàn bieát veà phoøng choáng ung thö do caùc chuyeân gia ñaàu ngaønh veà lónh vöïc ung thö bieân soaïn nhaèm cung caáp cho baïn ñoïc nhöõng hieåu bieát cô baûn, toaøn dieän vaø môùi nhaát veà beänh ung thö, töø nhöõng yeáu toá nguy cô vaø bieän 7 phaùp phoøng beänh, saøng loïc phaùt hieän sôùm ñeán nhöõng phöông phaùp ñieàu trò ñang ñöôïc aùp duïng. Ñoàng thôøi, cuoán saùch cuõng giôùi thieäu caùc beänh ung thö thöôøng gaëp nhaát hieän nay laø ung thö phoåi, ung thö gan, ung thö daï daøy, ung thö ñaïi - tröïc traøng, ung thö voøm hoïng, ung thö vuù, ung thö coå töû cung, ung thö tuyeán giaùp, ung thö buoàng tröùng, ung thö maùu, ung thö tuyeán tieàn lieät vaø ung thö xöông. Vôùi caùch vieát ñôn giaûn, deã hieåu, hy voïng cuoán saùch seõ höõu ích cho taát caû chuùng ta. Nhaø xuaát baûn Y hoïc 8 Muïc luïc Trang Chuù daãn cuûa Nhaø xuaát baûn 5 Lôøi giôùi thieäu 7 Phaàn 1: Tìm hieàu veà beänh ung thö 13 Khaùi nieäm ung thö 13 Ñaëc ñieåm cuûa beänh ung thö 14 Tình hình ung thö treân theá giôùi 15 Tình hình ung thö ôû Vieät Nam 16 Phaàn 2: Yeáu toá nguy cô vaø caùc bieän phaùp phoøng beänh ung thö 18 Khaùi nieäm yeáu toá nguy cô 18 Phaân loaïi yeáu toá nguy cô gaây ung thö 18 Caùc yeáu toá nguy cô coù theå thay ñoåi ñöôïc 19 Nhoùm caùc taùc nhaân hoùa hoïc 19 Nhoùm caùc taùc nhaân vaät lyù 25 Nhieãm viruùt, vi khuaån 26 Ít vaän ñoäng theå löïc 27 Caùc yeáu toá nguy cô khoâng theå thay ñoåi ñöôïc 28 Tuoåi 28 Giôùi tính 28 Gien di truyeàn 28 9 Caùc bieän phaùp phoøng ngöøa ung thö 29 Phaàn 3: Phaùt hieän sôùm moät soá beänh ung thö thöôøng gaëp 31 Khaùi nieäm vaø taàm quan troïng cuûa phaùt hieän sôùm 31 Phaùt hieän sôùm ung thö vuù 32 Phaùt hieän sôùm ung thö coå töû cung 37 Phaùt hieän sôùm ung thö ñaïi - tröïc traøng 40 Phaùt hieän sôùm ung thö tieàn lieät tuyeán 43 Phaùt hieän sôùm ung thö khoang mieäng 43 Phaùt hieän sôùm ung thö da 44 Phaùt hieän sôùm ung thö tuyeán giaùp 45 Phaùt hieän sôùm caùc ung thö khaùc 46 Caùc daáu hieäu baùo ñoäng cuûa ung thö 48 Phaàn 4: Caùc bieän phaùp ñieàu trò ung thö 49 Phaãu thuaät 49 Khaùi nieäm 49 Nguyeân taéc 50 ÖÙng duïng 51 Tia phoùng xaï 54 Khaùi nieäm 54 Ñieàu trò tia phoùng xaï töø ngoaøi 55 Ñieàu trò xaï trong (tia xaï aùp saùt) 56 Taùc duïng phuï vaø caùch chaêm soùc 58 Hoùa trò lieäu 60 Khaùi nieäm 60 Chæ ñònh 61 Thôøi gian hoùa trò lieäu 61 Caùc taùc duïng phuï thöôøng gaëp vaø chaêm soùc 62 Ñieàu trò noäi tieát 63 10 Khaùi nieäm 63 Chæ ñònh 64 Öu ñieåm 65 Ñieàu trò ñích 65 Khaùi nieäm 65 Caùc thuoác ñieàu trò ñích 67 Nhöôïc ñieåm 67 Chaêm soùc giaûm nheï 68 Khaùi nieäm 68 Noäi dung 69 Dinh döôõng trong ñieàu trò beänh ung thö 71 Vai troø cuûa dinh döôõng ñoái vôùi beänh nhaân ung thö 71 Giaûm caân ôû ngöôøi beänh ung thö 73 Phaàn 5: Moät soá beänh ung thö thöôøng gaëp ôû Vieät Nam 75 1. Ung thö phoåi 75 2. Ung thö gan 80 3. Ung thö daï daøy 84 4. Ung thö ñaïi - tröïc traøng 87 5. Ung thö voøm hoïng 94 6. Ung thö vuù 97 7. Ung thö coå töû cung 102 8. Ung thö tuyeán giaùp 107 9. Ung thö buoàng tröùng 112 10. Ung thö maùu 117 11. Ung thö tuyeán tieàn lieät 121 12. Ung thö xöông 124 11 Phuï luïc 1. Ñòa chæ caùc cô sôû y teá chuyeân khoa khaùm chöõa beänh ung thö 130 2. Ñòa chæ moät soá trang maïng tìm hieåu veà ung thö 135 3. Ñòa chæ tra cöùu thoâng tin veà Döï aùn Phoøng choáng Ung thö 136 Döï aùn Phoøng choáng Ung thö Quoác gia 136 Döï aùn “Taêng cöôøng baèng chöùng cho truyeàn thoâng phoøng choáng ung thö taïi Vieät Nam” cuûa HealthBridge Canada 138 4. Moät soá Quyõ vaø Toå chöùc hoã trôï beänh nhaân ung thö 138 Taøi lieäu tham khaûo 139 12 Phaàn 1 Tìm hieåu veà beänh ung thö 1. Khaùi nieäm ung thö Ung thö laø beänh lyù aùc tính cuûa teá baøo trong cô theå. Ñeå hieåu veà beänh ung thö, chuùng ta caàn bieát ñieàu gì seõ xaûy ra khi caùc teá baøo bình thöôøng trôû thaønh aùc tính. Cô theå con ngöôøi do haøng tæ teá baøo taïo neân. Moãi teá baøo ñöôïc ví nhö nhöõng vieân gaïch ñeå xaây döïng neân “toøa laâu ñaøi” cô theå ngöôøi. Bình thöôøng, teá baøo sinh tröôûng vaø phaân chia ñeå taïo ra teá baøo môùi chæ khi cô theå caàn chuùng. Quaù trình naøy dieãn ra moät caùch tuaàn töï theo quy luaät töï nhieân ñöôïc xaùc ñònh giuùp cô theå khoûe maïnh. Neáu trong quaù trình phaùt sinh vaø phaùt trieån, teá baøo bò taùc ñoäng bôûi caùc taùc nhaân gaây toån thöông laøm roái loaïn caùc thaønh phaàn mang tính di truyeàn trong nhaân teá baøo thì chuùng coù theå seõ trôû neân aùc tính, phaân chia khoâng tuaân theo quy 13 luaät töï nhieân cuûa cô theå, phaùt trieån khoâng kieåm soaùt thaønh beänh ung thö. Nhöõng teá baøo naøy coù theå xaâm laán, gaây toån thöông moâ vaø cô quan laân caän hoaëc taùch khoûi khoái ban ñaàu ñi vaøo maïch maùu hoaëc haïch baïch huyeát. Söï lan roäng cuûa beänh ñöôïc goïi laø di caên. 2. Ñaëc ñieåm cuûa beänh ung thö Coù ñeán hôn 200 loaïi ung thö khaùc nhau treân cô theå con ngöôøi. Ung thö xuaát phaùt ôû boä phaän naøo thì thöôøng ñaët teân beänh ung thö ñoù. ÔÛ moãi boä phaän laïi coù nhieàu loaïi ung thö khaùc nhau. Ña soá beänh ung thö bieåu hieän döôùi daïng caùc khoái u aùc tính. Khaùc vôùi caùc khoái u laønh tính (chæ phaùt trieån taïi choã, thöôøng raát chaäm, coù voû boïc), caùc khoái u aùc tính xaâm laán vaøo caùc toå chöùc xung quanh. Caùc teá baøo cuûa khoái u aùc tính coù khaû naêng di caên tôùi caùc haïch baïch huyeát hoaëc caùc taïng ôû xa, hình thaønh caùc khoái u môùi, tieáp tuïc xaâm laán, phaù huûy caùc boä phaän cuûa cô theå vaø daãn tôùi töû vong neáu khoâng ñöôïc ñieàu trò kòp thôøi. Beänh ung thö thöôøng coù bieåu hieän maïn tính, coù quaù trình phaùt trieån laâu daøi qua nhieàu giai ñoaïn. Tröø moät soá ít loaïi ung thö ôû treû em, coù theå do ñoät bieán gien töø luùc coøn laø baøo thai, coøn phaàn lôùn ung thö ñeàu coù giai ñoaïn tieàm taøng laâu daøi, khoâng coù daáu hieäu gì tröôùc khi phaùt hieän thaáy. Trieäu chöùng ñau chæ laø daáu hieäu ôû giai ñoaïn muoän cuûa beänh. 14 Caùc loaïi ung thö tuy coù nhöõng ñaëc ñieåm gioáng nhau veà baûn chaát, nhöng chuùng cuõng coù nhieàu ñieåm khaùc nhau veà: - Nguyeân nhaân gaây beänh. - Thôøi gian vaø caùch thöùc phaùt trieån beänh. - Caùch döï phoøng vaø phaùt hieän sôùm. - Phöông phaùp ñieàu trò. - Khaû naêng ñieàu trò khoûi vaø tieân löôïng beänh,... 3. Tình hình ung thö treân theá giôùi Beänh ung thö ñang coù xu höôùng gia taêng ôû phaàn lôùn caùc nöôùc treân theá giôùi. Theo öôùc tính cuûa Cô quan Nghieân cöùu Ung thö quoác teá (IARC), soá tröôøng hôïp môùi maéc ung thö seõ taêng töø khoaûng 12,7 trieäu ngöôøi vaøo naêm 2008 leân ñeán khoaûng 21,4 trieäu ngöôøi vaøo naêm 2030 neáu khoâng coù bieän phaùp can thieäp kòp thôøi. Hieän nay moãi naêm cuõng coù khoaûng treân 7 trieäu ngöôøi cheát do ung thö, chieám tôùi 12% trong soá caùc nguyeân nhaân gaây töû vong ôû ngöôøi (Toå chöùc y teá ngheà nghieäp GLOBOCAN, 2008). Caùc ung thö hay gaëp haøng ñaàu treân theá giôùi ôû nam giôùi laø ung thö phoåi, ung thö tuyeán tieàn lieät, ung thö ñaïi - tröïc traøng, ung thö daï daøy, ung thö gan. Caùc ung thö hay gaëp ôû nöõ giôùi laø ung thö vuù, ung thö coå töû cung, ung thö ñaïi - tröïc traøng, ung thö phoåi vaø ung thö daï daøy. Nhìn moät caùch toång quaùt, tyû leä maéc ung thö ôû caùc nöôùc phaùt trieån coù xu höôùng cao hôn so vôùi 15 caùc nöôùc ñang phaùt trieån. ÔÛ caùc nöôùc phaùt trieån, ung thö laø nguyeân nhaân gaây töû vong ñöùng haøng thöù hai sau beänh tim maïch. ÔÛ caùc nöôùc ñang phaùt trieån, ung thö ñöùng haøng thöù ba sau beänh nhieãm truøng vaø beänh tim maïch. Trong soá töû vong do ung thö thì ung thö phoåi laø nguyeân nhaân töû vong haøng ñaàu ôû nam giôùi taïi caû caùc nöôùc phaùt trieån vaø ñang phaùt trieån. ÔÛ nöõ giôùi, ung thö vuù laø nguyeân nhaân gaây töû vong haøng ñaàu ôû caùc nöôùc phaùt trieån vaø ung thö coå töû cung laø nguyeân nhaân gaây töû vong haøng ñaàu ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån. Ung thö daï daøy laø nguyeân nhaân gaây töû vong haøng thöù hai trong toång soá töû vong do ung thö ôû caû hai giôùi. Tình hình maéc vaø cheát do beänh ung thö treân theá giôùi raát khaùc bieät giöõa caùc nöôùc vaø caùc khu vöïc khaùc nhau tuøy thuoäc vaøo möùc ñoä tieáp xuùc cuûa coäng ñoàng vôùi caùc yeáu toá nguy cô vaø yeáu toá di truyeàn. 4. Tình hình ung thö ôû Vieät Nam ÔÛ Vieät Nam, öôùc tính moãi naêm coù theâm 150 nghìn ngöôøi maéc beänh ung thö vaø coù khoaûng 75 nghìn ngöôøi cheát vì ung thö. Tình hình maéc ung thö cuõng coù xu höôùng ngaøy caøng taêng, nhaát laø ung thö phoåi, ung thö daï daøy, ung thö gan, ung thö ñaïi - tröïc traøng, ung thö tuyeán tieàn lieät ôû nam giôùi vaø ung thö vuù, ung thö phoåi, ung thö daï daøy, ung thö gan, ung thö buoàng tröùng, ung thö giaùp 16 traïng ôû nöõ giôùi. Beänh ung thö laø nguyeân nhaân gaây töû vong haøng ñaàu ôû nöôùc ta. Möôøi loaïi ung thö phoå bieán nhaát ôû nam giôùi xeáp theo thöù töï giaûm daàn goàm: ung thö phoåi, ung thö daï daøy, ung thö gan, ung thö ñaïi - tröïc traøng, ung thö thöïc quaûn, ung thö voøm hoïng, ung thö haïch, ung thö maùu, ung thö tuyeán tieàn lieät vaø ung thö khoang mieäng. Möôøi loaïi ung thö coù tyû leä môùi maéc cao ôû nöõ giôùi theo thöù töï giaûm daàn laø: ung thö vuù, ung thö ñaïi - tröïc traøng, ung thö pheá quaûn - phoåi, ung thö coå töû cung, ung thö daï daøy, ung thö giaùp traïng, ung thö gan, ung thö buoàng tröùng, ung thö haïch vaø ung thö maùu. 17 Phaàn 2 Yeáu toá nguy cô vaø caùc bieän phaùp phoøng beänh ung thö 1. Khaùi nieäm yeáu toá nguy cô Nhöõng yeáu toá ñöôïc coi laø taùc nhaân gaây beänh hoaëc taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho beänh phaùt trieån goïi laø yeáu toá nguy cô cuûa beänh. Khi moät ngöôøi coù yeáu toá nguy cô naøy, khoâng coù nghóa laø chaéc chaén seõ bò beänh. Tuy nhieân, neáu caøng coù nhieàu yeáu toá nguy cô, soá laàn vaø thôøi gian tieáp xuùc vôùi caùc yeáu toá nguy cô caøng nhieàu thì khaû naêng bò beänh caøng cao. 2. Phaân loaïi yeáu toá nguy cô gaây ung thö Döôùi 10% beänh ung thö phaùt sinh do caùc roái loaïn töø beân trong cô theå, goàm caùc roái loaïn noäi tieát vaø toån thöông coù tính di truyeàn (caùc yeáu toá noäi sinh) - nhöõng yeáu toá naøy thöôøng khoâng thay ñoåi ñöôïc. Coøn laïi phaàn lôùn ung thö phaùt sinh laø coù 18 lieân quan ñeán haønh vi vaø yeáu toá moâi tröôøng soáng bao goàm caùc thoùi quen khoâng coù lôïi cho söùc khoûe nhö: huùt thuoác; laïm duïng röôïu, bia; cheá ñoä dinh döôõng khoâng an toaøn, khoâng hôïp lyù; ít vaän ñoäng theå chaát; quan heä tình duïc khoâng an toaøn, yeáu toá lieân quan ngheà nghieäp vaø oâ nhieãm moâi tröôøng, goïi chung laø caùc yeáu toá ngoaïi sinh (töø beân ngoaøi cô theå). Thaät may maén laø caùc yeáu toá naøy coù theå thay ñoåi vaø phoøng traùnh ñöôïc. 2.1. Caùc yeáu toá nguy cô coù theå thay ñoåi ñöôïc 2.1.1. Nhoùm caùc taùc nhaân hoùa hoïc a) Khoùi thuoác laù Taùc haïi cuûa thuoác laù Huùt thuoác laø nguyeân nhaân cuûa 30% trong toång soá caùc loaïi ung thö ôû ngöôøi, bao goàm: ung thö phoåi, ung thö thanh quaûn, ung thö khoang mieäng, ung thö baøng quang, ung thö tuïy vaø ung thö daï daøy. Rieâng vôùi ung thö phoåi, huùt thuoác laù laø nguyeân nhaân cuûa treân 90% tröôøng hôïp. Trong khoùi thuoác khoâng chæ coù chaát nicotin aûnh höôûng ñeán heä tim maïch maø coøn coù treân 70 loaïi hoùa chaát ñoäc haïi khaùc nhau coù theå gaây ung thö. Ñaëc bieät, trong soá naøy coù tôùi 43 chaát ñaõ ñöôïc chöùng minh laø gaây beänh ung thö nhö: benzopyren, nitrosamin, cadmium, niken, urethan, toluidin, rieâng benzopyren laø chaát coù khaû naêng 100% gaây ung thö treân thöïc nghieäm. 19 Huùt thuoác ôû ngöôøi tuoåi caøng treû, thôøi gian huùt caøng daøi, soá löôïng thuoác huùt trong moät ngaøy caøng nhieàu thì caøng coù nguy cô maéc ung thö cao. Neáu ngöôøi huùt thuoác coù keøm theo nghieän röôïu thì nguy cô maéc ung thö caøng cao hôn nöõa. ÔÛ Vieät Nam, huùt thuoác laøo laø yeáu toá nguy cô cao gaây ung thö phoåi vaø aên traàu thuoác laø yeáu toá nguy cô gaây ung thö khoang mieäng. Ngöôøi ñang huùt thuoác maø boû huùt thì nguy cô gaây ung thö seõ giaûm daàn theo thôøi gian. Sau 5 naêm ngöøng huùt thì nguy cô bò ung thö phoåi giaûm 50%, sau 10 naêm ngöøng huùt thì nguy cô coøn khoâng ñaùng keå vaø gaàn nhö ngöôøi khoâng huùt. • Huùt thuoác thuï ñoäng Nhöõng ngöôøi khoâng huùt thuoác nhöng soáng cuøng vôùi ngöôøi huùt thuoác vaø hít phaûi khoùi thuoác laù thì cuõng coù nguy cô maéc caùc loaïi beänh lieân quan ñeán huùt thuoác laù nhö chính ngöôøi huùt, nhaát laø ñoái vôùi phuï nöõ vaø treû em. Ñaây ñöôïc goïi laø huùt thuoác thuï ñoäng. Doøng khoùi phuï töø ñaàu ñieáu thuoác laù chaùy coù chöùa caùc chaát ñoäc gaây ung thö coøn nhieàu hôn doøng khoùi chính do ngöôøi huùt hít vaøo trong phoåi cuûa mình. Vì vaäy boû thuoác laù khoâng nhöõng toát cho söùc khoûe cuûa chính ngöôøi huùt maø coøn laø bieän phaùp höõu hieäu baûo veä ngöôøi thaân, gia ñình vaø coäng ñoàng. • Lyù do khoâng neân huùt thuoác laù trong nhaø - Ngöôøi meï hít phaûi nhieàu khoùi thuoác laù trong 20 thôøi kyø mang thai deã bò saåy thai, con sinh ra thöôøng thieáu caân, keùm thoâng minh. - Treû em hít phaûi khoùi thuoác theo caùch naøy cuõng deã maéc caùc beänh nhieãm truøng ñöôøng hoâ haáp döôùi, hen pheá quaûn, vieâm tai giöõa, aûnh höôûng tôùi cô tim vaø moät soá beänh ñöôøng ruoät. - Treû bò beänh hen, khi hít phaûi khoùi thuoác deã leân côn hen vaø beänh traàm troïng hôn. - Treû sô sinh hít phaûi khoùi thuoác laù coù theå bò cheát ñoät ngoät. - Soáng cuøng vôùi ngöôøi huùt thuoác, treû em thöôøng baét chöôùc vaø deã trôû thaønh ngöôøi nghieän thuoác laù sau naøy. b) Uoáng röôïu, bia Ña soá moïi ngöôøi ñeàu bieát laø uoáng nhieàu röôïu, bia khoâng coù lôïi cho söùc khoûe, nhöng coù leõ khoâng nhieàu ngöôøi bieát raèng uoáng röôïu, bia coù theå laøm taêng nguy cô gaây ung thö. Laïm duïng röôïu bia laø nguyeân nhaân gaây ra nhieàu loaïi ung thö nhö: ung thö mieäng, ung thö hoïng, ung thö thanh quaûn, ung thö thöïc quaûn, ung thö gan, ung thö ñaïi - tröïc traøng vaø ung thö vuù. Tyû leä maéc ung thö gan ôû nam giôùi cao thöù ba sau ung thö phoåi vaø ung thö daï daøy maø nguyeân nhaân chính laø do xô gan vì söû duïng röôïu bia quaù möùc vaø nhieãm viruùt vieâm gan B. Quyõ Nghieân cöùu Ung thö theá giôùi (WCRF) kieán nghò giôùi haïn khoái löôïng röôïu, bia ñöôïc tieâu duøng laø: nam giôùi uoáng töø 2 ñôn vò chuaån trôû 21 xuoáng vaø nöõ giôùi töø 1 ñôn vò chuaån trôû xuoáng. Trong ñoù, moät ñôn vò chuaån ñoà uoáng chöùa 10 gam coàn töông ñöông 425 ml bia nheï, 285 ml bia thöôøng, 100 ml röôïu vang, 60 ml röôïu maïnh, hoaëc 30 ml röôïu muøi. c) Cheá ñoä aên uoáng khoâng hôïp lyù vaø oâ nhieãm thöïc phaåm Cheá ñoä aên nhieàu môõ ñoäng vaät, ít chaát xô laøm taêng nguy cô maéc ung thö ñaïi - tröïc traøng vaø ung thö vuù. Ngöôïc laïi, cheá ñoä aên ít chaát beùo, nhieàu rau, hoa quaû vaø caùc nguõ coác daïng nguyeân haït, coù theå laøm giaûm nguy cô maéc caùc loaïi ung thö. Caùc chaát baûo quaûn, chaát nhuoäm maøu thöïc phaåm coù nguoàn goác hoùa hoïc, caùc chaát trung gian chuyeån hoùa vaø sinh ra töø thöïc phaåm bò naám moác leân men laø nguyeân nhaân gaây ra nhieàu loaïi ung thö ñöôøng tieâu hoùa nhö: ung thö daï daøy, ung thö gan, ung thö ñaïi traøng,... Thòt hun khoùi, caù muoái, caùc loaïi maém vaø döa muoái, caø muoái, nhaát laø döa khuù coù nhieàu muoái nitrat, nitrit laø caùc chaát gaây ung thö thöïc quaûn vaø daï daøy. Gaïo vaø laïc laø hai loaïi thöïc phaåm deã bò naám moác Aspergillus flavus xaâm nhieãm vaø tieát ra moät loaïi chaát ñoäc laø aflatoxin, gaây ung thö gan nguyeân phaùt. d) OÂ nhieãm moâi tröôøng • Hoùa chaát baûo veä thöïc vaät ÔÛ nöôùc ta, hoùa chaát baûo veä thöïc vaät (thuoác tröø 22 saâu dieät coû) duøng phoå bieán trong noâng nghieäp laø yeáu toá nguy cô gaây ung thö vuù vaø moät soá loaïi ung thö khaùc. • Chaát ñoäc maøu da cam (dioxin) Chaát ñoäc maøu da cam (dioxin) ñaõ ñeå laïi haäu quaû naëng neà khoâng nhöõng gaây neân caùc dò taät baåm sinh maø coøn laø yeáu toá nguy cô tieàm aån gaây nhieàu beänh ung thö. • Hoùa chaát söû duïng trong coâng nghieäp (ung thö do ngheà nghieäp) Öôùc tính nhoùm nguyeân nhaân naøy gaây ra khoaûng 2 - 8% trong toång soá caùc loaïi ung thö. Caùc loaïi ung thö ngheà nghieäp do tieáp xuùc tröïc tieáp trong moâi tröôøng lao ñoäng vôùi da, heä thoáng hoâ haáp vaø tieát nieäu. Khoùi nhaø maùy taïi Uoâng Bí, Quaûng Ninh Nguoàn: www.halong.gov.vn 23 - Khaùi nieäm beänh ung thö ngheà nghieäp: khi ngöôøi lao ñoäng phaûi tieáp xuùc vôùi caùc chaát gaây ung thö hoaëc coù theå gaây ung thö maø maéc beänh ung thö ñöôïc goïi laø ung thö ngheà nghieäp. - Caùc loaïi ung thö ngheà nghieäp phoå bieán: + Ung thö phoåi: chieám vò trí thöù nhaát trong caùc ung thö ngheà nghieäp do ngöôøi lao ñoäng tieáp xuùc vôùi amiaêng vaø hít phaûi buïi amiaêng, tieáp xuùc vôùi caùc chaát asen, cadmi, croâm, niken, silic,... Ñaëc bieät tieáp xuùc vôùi amiaêng coøn coù nguy cô gaây ung thö maøng phoåi, ung thö maøng buïng... + Ung thö baøng quang: coù khoaûng 10% ung thö baøng quang ôû nam giôùi vaø 5% ôû nöõ giôùi laø coù lieân quan ñeán ngheà nghieäp. Nhöõng beänh nhaân bò ung thö baøng quang thöôøng laø ñaõ phaûi tieáp xuùc vôùi caùc chaát gaây ung thö nhö 2-naphthylamin vaø 4-aminobiphenyl ñöôïc söû duïng trong coâng nghieäp cao su. Ung thö baøng quang cuõng ñöôïc coi laø ung thö ngheà nghieäp khi ngöôøi beänh tieáp xuùc vôùi benzidin duøng trong coâng ngheä nhuoäm ôû nhieàu ngaønh ngheà khaùc nhau. Caùc chaát treân ñaõ bò caám söû duïng ôû nhieàu quoác gia. Ngoaøi ra, ung thö baøng quang coøn gaëp ôû caùc ngheà thuoäc da, sôn, ñaùnh veùc ni,... + Ung thö maùu hay beänh baïch caàu: ñöôïc xeáp vaøo nhoùm ung thö ngheà nghieäp khi ngöôøi beänh tieáp xuùc vôùi benzen laø chaát ñöôïc söû duïng trong coâng nghieäp saûn xuaát hoùa chaát, deät, saûn xuaát oâ toâ. 24 Tuøy thuoäc vaøo thôøi gian vaø noàng ñoä tieáp xuùc ma ø nguy cô ma éc be änh ung thö ma ùu cao hôn tö ø 2 - 4 laàn so vôùi ngöôøi khoâng tieáp xuùc. + Ngoaøi ra, coøn coù moät soá beänh ung thö ngheà nghieäp phoå bieán khaùc nhö: ung thö da, ung thö muõi, ung thö mieäng vaø ung thö gan. 2.1.2. Nhoùm caùc taùc nhaân vaät lyù a) Böùc xaï ion hoùa Böùc xaï ion hoùa nhö tia rôn ghen (tia X) phaùt ra töø maùy chieáu chuïp X quang, caùc chaát phoùng xaï duøng trong y hoïc vaø moät soá ngaønh khoa hoïc, coù khaû naêng gaây toån thöông gien vaø söï phaùt trieån teá baøo. Loaïi nguyeân nhaân naøy chieám 3% trong soá caùc tröôøng hôïp ung thö. Ví duï: ung thö phoåi ôû coâng nhaân khai thaùc moû uranium, ung thö da vaø ung thö maùu gaëp ôû moät soá ngöôøi laøm ngheà coù tieáp xuùc nhieàu vôùi tia X. Taùc ñoäng cuûa tia phoùng xaï gaây ung thö ôû ngöôøi phuï thuoäc vaøo moät soá ñaëc ñieåm cuûa tieáp xuùc nhö: tuoåi, lieàu löôïng tieáp xuùc vaø cô quan bò tieáp xuùc. Tuoåi caøng nhoû (nhaát laø khi coøn laø baøo thai) thì moái nguy hieåm caøng taêng cao. Lieàu löôïng tieáp xuùc caøng nhieàu thì nguy cô maéc ung thö caøng cao. Cô quan nhaïy caûm vôùi tia phoùng xaï laø tuyeán giaùp, tuûy xöông. b) Tia cöïc tím Tia cöïc tím coù trong aùnh saùng maët trôøi laø taùc 25 nhaân gaây ung thö da. Nhöõng ngöôøi thöôøng xuyeân phaûi laøm vieäc ngoaøi trôøi thieáu phöông tieän che naéng coù nguy cô maéc ung thö da cao hôn ôû nhöõng vuøng da hôû, nhaát laø da vuøng ñaàu maët. Nguy cô naøy cao hôn ôû nhöõng ngöôøi da traéng soáng trong moâi tröôøng nhieät ñôùi (ví duï ôû ngöôøi da traéng soáng ôû OÂxtraâylia). Vì vaäy, khoâng neân taém naéng döôùi naéng heø gay gaét coù nhieàu tia cöïc tím vaø khoâng neân taém naéng quaù nhieàu. 2.1.3. Nhieãm viruùt, vi khuaån Moät soá viruùt, vi khuaån coù theå gaây ung thö, cuï theå laø: - Viruùt Epstein-Barr (EBV): coù lieân quan ñeán ung thö voøm muõi hoïng, ung thö haïch lymphoâ. Caùc tröôøng hôïp ung thö naøy gaëp nhieàu ôû caùc nöôùc chaâu AÙ vaø chaâu Phi. - Viruùt vieâm gan B: laø nguyeân nhaân gaây ung thö gan nguyeân phaùt. Vieäc phaùt hieän ra viruùt vieâm gan B laø nguyeân nhaân quan troïng gaây ung thö gan ñaõ môû ra höôùng phoøng beänh höõu hieäu baèng caùch tieâm chuûng phoøng beänh vieâm gan B. - Viruùt gaây u nhuù ôû ngöôøi (Papiloma Human Virus - HPV): laø nguyeân nhaân gaây ñeán 70% ung thö töû cung ôû phuï nöõ. Viruùt naøy laây truyeàn qua ñöôøng tình duïc. Beänh coù tyû leä maéc cao ôû nhöõng phuï nöõ coù quan heä tình duïc sôùm, ñeû nhieàu hoaëc coù nhieàu baïn tình. 26 - Vi khuaån Helicobacter pylori (HP): laø loaïi vi khuaån coù vai troø quan troïng gaây vieâm loeùt daï daøy - taù traøng vaø ung thö daï daøy. Ñaây cuõng laø moät loaïi ung thö khaù phoå bieán ôû Vieät Nam vaø moät soá nöôùc chaâu AÙ khaùc. 2.1.4. Ít vaän ñoäng theå löïc Theo toå chöùc Y teá theá giôùi (WHO), ít vaän ñoäng theå löïc laø nguyeân nhaân gaây ra khoaûng 21 - 25% tröôøng hôïp ung thö vuù vaø ung thö ruoät (ngoaøi ra coøn laø nguyeân nhaân cuûa 27% tröôøng hôïp ñaùi thaùo ñöôøng vaø 30% tröôøng hôïp maéc beänh tim do thieáu maùu cuïc boä). Vaän ñoäng theå löïc giuùp taïo cho con ngöôøi moät söùc khoûe toát, haïn cheá ñöôïc beänh taät, keùo daøi ñöôïc tuoåi thoï. Ñoái vôùi beänh ung thö, nhieàu nghieân cöùu dòch teã hoïc ñaõ khaúng ñònh vaän ñoäng theå löïc laø yeáu toá quan troïng goùp phaàn phoøng choáng caùc beänh ung thö. Nhö vaäy, ung thö khoâng phaûi laø do moät nguyeân nhaân gaây ra maø coù raát nhieàu nguyeân nhaân tuøy theo moãi loaïi ung thö. Huùt thuoác vaø cheá ñoä dinh döôõng khoâng hôïp lyù laø hai nhoùm nguyeân nhaân quan troïng nhaát, gaây ra nhieàu loaïi ung thö nhaát. Haïn cheá tieáp xuùc vôùi caùc taùc nhaân gaây ung thö laø bieän phaùp phoøng beänh ung thö hieäu quaû, ñôn giaûn vaø kinh teá nhaát trong chieán löôïc phoøng choáng ung thö ôû moïi quoác gia. 27 2.2. Caùc yeáu toá nguy cô khoâng theå thay ñoåi ñöôïc 2.2.1. Tuoåi Maëc duø moät soá loaïi ung thö hay maéc ôû treû em nhieàu hôn nhö: ung thö voõng maïc maét, ung thö maùu, ung thö thaän,... (coù theå do di truyeàn hoaëc toån thöông gien töø luùc baøo thai), nhöng nhìn chung phaàn lôùn ung thö hay gaëp ôû ngöôøi lôùn tuoåi. Raát nhieàu loaïi ung thö coù tyû leä maéc taêng nhanh sau löùa tuoåi 40 vaø ñænh ñieåm laø sau tuoåi 60. Lyù do laø caøng nhieàu tuoåi, thôøi gian tieáp xuùc, tích luõy caùc yeáu toá nguy cô caøng nhieàu. Caøng nhieàu tuoåi, teá baøo sinh soâi nhieàu laàn caøng deã coù sai soùt gien khi phaân chia. Caøng nhieàu tuoåi, söùc ñeà khaùng cuûa cô theå choáng laïi beänh taät caøng giaûm, ung thö caøng deã phaùt sinh. 2.2.2. Giôùi tính Nam giôùi hay maéc ung thö tuyeán tieàn lieät, ung thö döông vaät, tinh hoaøn; nöõ giôùi hay maéc ung thö vuù, coå töû cung, buoàng tröùng, nhau thai, aâm hoä; ñoù laø nhöõng boä phaän sinh duïc ñaëc tröng cuûa moãi giôùi. 2.2.3. Gien di truyeàn Con ngöôøi coù ñeán hôn 40 gien sinh ung thö vaø caùc gien öùc cheá ung thö. Coù moät soá gien coù theå di truyeàn töø theá heä naøy sang theá heä khaùc. Khi caùc gien ñoù bò toån thöông baát thöôøng (ñoät bieán) ngöôøi ñoù deã maéc moät loaïi ung thö naøo ñoù. Ví duï: 28 - Ñoät bieán gien BRCA1 vaø BRCA2 coù theå maéc ung thö vuù, ung thö buoàng tröùng. - Moät soá hoäi chöùng coù tính di truyeàn coù lieân quan ñeán u nguyeân baøo thaän (u Wilms) ôû treû em: hoäi chöùng WAGR, Perlman, Simpson - Golabi - Behmel. - Beänh di truyeàn: ña u xô thaàn kinh Von Reclinghausen laâu ngaøy coù theå chuyeån thaønh ung thö moâ meàm. 3. Caùc bieän phaùp phoøng ngöøa ung thö Ung thö laø beänh coù theå phoøng traùnh ñöôïc. Caùc yeáu toá nguy cô gaây ung thö töø beân ngoaøi taùc ñoäng vaøo cô theå con ngöôøi coù theå thay ñoåi ñöôïc. Chính vì vaäy traùnh hoaëc giaûm thieåu tieáp xuùc vôùi caùc taùc nhaân naøy coù theå phoøng ñöôïc nhieàu loaïi ung thö. Cuï theå laø: - Khoâng huùt thuoác laù, thuoác laøo vaø traùnh khoâng hít phaûi khoùi thuoác seõ giuùp phoøng ung thö phoåi vaø nhieàu loaïi ung thö ñöôøng hoâ haáp, ñöôøng tieâu hoùa khoâng chæ cho baûn thaân ngöôøi huùt maø cho nhieàu ngöôøi xung quanh. Neáu coù thoùi quen huùt thuoác laù hay thuoác laøo neân taäp boû daàn ñeå chaám döùt huùt thuoác. - Thöïc haønh dinh döôõng hôïp lyù vaø an toaøn nhö aên nhieàu rau xanh, hoa quaû töôi, haïn cheá aên môõ ñoäng vaät vaø ñoà aên raùn (chieân) quaù chaùy, khoâng aên thöïc phaåm moác, bò oâ nhieãm thuoác tröø saâu, thuoác taêng troïng, phaåm maøu, hoùa chaát baûo 29 quaûn,... ñeå phoøng ung thö ñöôøng tieâu hoùa, ung thö vuù, tuyeán tieàn lieät,... - Haïn cheá söû duïng röôïu, bia ñeå phoøng ung thö gan. - Thöïc hieän sinh ñeû keá hoaïch vaø tình duïc an toaøn ñeå phoøng ung thö coå töû cung. - Tieâm vaéc xin phoøng beänh vieâm gan B ñeå phoøng ung thö gan vaø tieâm vaéc xin HPV ñeå phoøng ung thö coå töû cung. - Traùnh tieáp xuùc vôùi tia naéng gaét khi lao ñoäng ngoaøi trôøi, khi ñi taém bieån baèng caùch ñoäi muõ, maëc quaàn aùo che naéng hoaëc boâi kem choáng naéng,... ñeå phoøng ung thö da. - Thöïc hieän toát caùc bieän phaùp an toaøn lao ñoäng nhö söû duïng caùc duïng cuï baûo hoä lao ñoäng, ñaûm baûo moâi tröôøng laøm vieäc coù noàng ñoä chaát ñoäc haïi döôùi möùc cho pheùp,... ñeå phoøng beänh ung thö ngheà nghieäp. - Luyeän taäp theå duïc theå thao ít nhaát 30 phuùt moãi ngaøy nhaèm taêng cöôøng söùc ñeà khaùng, taêng cöôøng heä mieãn dòch giuùp cô theå coù khaû naêng chuû ñoäng phoøng choáng ung thö vaø nhieàu beänh taät khaùc. 30 Phaàn 3 PHAÙT HIEÄN SÔÙM MOÄT SOÁ BEÄNH UNG THÖ THÖÔØNG GAËP 1. KHAÙI NIEÄM VAØ TAÀM QUAN TROÏNG CUÛA PHAÙT HIEÄN SÔÙM 1.1. Khaùi nieäm phaùt hieän sôùm Saøng loïc, phaùt hieän sôùm ung thö laø quaù trình tìm kieám nhöõng daáu hieäu sôùm cuûa beänh ung thö treân nhöõng ngöôøi beà ngoaøi khoûe maïnh, chöa heà coù trieäu chöùng cuûa beänh. Saøng loïc ung thö coøn ñöôïc goïi laø phoøng beänh caáp 2, nghóa laø ñi tìm nhöõng daáu hieäu sôùm nhaát cuûa moät beänh ung thö, ñeå coù theå phaùt hieän beänh ôû giai ñoaïn sôùm, laøm taêng tyû leä chöõa khoûi vaø giaûm tyû leä töû vong do ung thö. Khaû naêng phaùt hieän sôùm ung thö phuï thuoäc vaøo töøng beänh ung thö. Khoâng phaûi hôn 200 beänh ung thö noùi treân ñeàu coù theå phaùt hieän ñöôïc sôùm. Moät soá ung thö coù thôøi gian tieàm aån khaù 31 daøi trong khi moät soá laïi phaùt trieån raát nhanh, khi ñaõ phaùt hieän ñöôïc thì ñaõ ôû giai ñoaïn muoän. Nhöõng beänh ung thö coù theå phaùt hieän ñöôïc sôùm thöôøng laø phaùt sinh ôû nhöõng vò trí, cô quan deã tieáp caän baèng nhöõng phöông tieän chaån ñoaùn hieän nay (nhö ung thö vuù, coå töû cung, da, tuyeán tieàn lieät, ñaïi - tröïc traøng,...). Ñoái vôùi caùc ung thö ôû saâu, caùc xeùt nghieäm hieän nay chöa ñuû khaû naêng phaùt hieän khi khoái u coøn raát nhoû. 1.2. Taàm quan troïng cuûa phaùt hieän sôùm Ung thö laø beänh coù theå chöõa khoûi neáu ñöôïc phaùt hieän sôùm vaø ñieàu trò kòp thôøi. Cho ñeán nay, keát quaû ñieàu trò ung thö phuï thuoäc chuû yeáu vaøo vieäc phaùt hieän beänh ôû giai ñoaïn naøo. ÔÛ giai ñoaïn sôùm thì coù theå chöõa khoûi hoaøn toaøn nhieàu loaïi beänh ung thö. Ngöôïc laïi, ôû caùc giai ñoaïn muoän, ñieàu trò vöøa toán keùm, vöøa ít hieäu quaû, chuû yeáu chæ coù theå keùo daøi vaø giaûm nheï trieäu chöùng beänh. Vì vaäy, phaùt hieän ung thö ôû giai ñoaïn sôùm laø voâ cuøng quan troïng, laø cô hoäi may maén cho baát cöù ai ñeå chöõa khoûi beänh. 2. PHAÙT HIEÄN SÔÙM UNG THÖ VUÙ Ung thö vuù laø loaïi ung thö thöôøng gaëp nhaát ôû phuï nöõ nhieàu nöôùc treân theá giôùi vaø Vieät Nam. Trong soá caùc ung thö ôû nöõ, ung thö vuù chieám tôùi 35%. Beänh ñöôïc phaùt hieän ôû giai ñoaïn caøng sôùm 32 thì tyû leä chöõa khoûi beänh caøng cao. Tyû leä soáng theâm sau 5 naêm giaûm daàn khi beänh ñöôïc phaùt hieän vaø ñieàu trò muoän hôn. Tyû leä naøy laø 100% neáu ñöôïc phaùt hieän vaø ñieàu trò ôû giai ñoaïn tieàn laâm saøng (giai ñoaïn 0, giai ñoaïn chöa xaâm laán), giaûm xuoáng 95% neáu ñöôïc phaùt hieän vaø ñieàu trò ôû giai ñoaïn I (ñöôøng kính khoái u döôùi 2cm, haïch baïch huyeát vuøng naùch chöa bò aûnh höôûng, chöa coù daáu hieäu di caên), giaûm xuoáng 80% ôû giai ñoaïn II (ñöôøng kính khoái u 2-5cm, haïch naùch bò aûnh höôûng, chöa coù daáu hieäu di caên), 72% ôû giai ñoaïn III (ñöôøng kính khoái u treân 5cm, haïch naùch bò aûnh höôûng nhöng chöa di caên ra ngoaøi phaïm vi vuù vaø haïch naùch), vaø ñeán giai ñoaïn IV (khoái u to vaø di caên) chæ coøn 25%. Coù ba phöông phaùp ñeå phaùt hieän sôùm ung thö vuù theo trình töï töøng böôùc nhö sau: 2.1. Töï khaùm vuù Töï khaùm vuù laø phöông phaùp ñôn giaûn, khoâng toán keùm, neáu ñöôïc thöïc hieän ñuùng coù theå giuùp ngöôøi beänh phaùt hieän sôùm caùc khoái u ôû vuù, ñöôïc ñieàu trò sôùm vaø vì vaäy tieân löôïng toát hôn. Phöông phaùp töï khaùm vuù ñöôïc khuyeán caùo tieán haønh haèng thaùng sau khi saïch kinh 5 ngaøy ñoái vôùi phuï nöõ töø 20 tuoåi trôû leân. Caùc böôùc tieán haønh theo thöù töï ñöôïc moâ taû nhö sau: 33 Chuaån bò Côûi aùo, nôi tieán haønh töï khaùm vuù toát nhaát ôû buoàng nguû hoaëc ôû buoàng taém, coù ñaày ñuû aùnh saùng, coù theå ngoài treân gheá hoaëc ñöùng mieãn laø thoaûi maùi. Quan saùt - Xuoâi tay, quan saùt xem coù caùc thay ñoåi ôû vuù: u cuïc, daày leân, loõm da hoaëc thay ñoåi maøu saéc da. - Ñöa tay ra sau gaùy, sau ñoù quan saùt laïi. - Choáng tay leân hoâng laøm cöû ñoäng cô ngöïc leân xuoáng baèng ñoäng taùc naâng vai leân hoaëc haï vai xuoáng. Ñoäng taùc naøy laøm roõ hôn caùc thay ñoåi ôû vuù (neáu coù). Sôø naén - Naën nheï ñaàu vuù xem coù dòch chaûy ra hay khoâng? - Ñöa tay phaûi ra sau gaùy. Duøng tay traùi sôø naén vuù phaûi, 4 ngoùn tay ñaët saùt vaøo nhau thaønh moät maët phaúng, eùp ñeàu ñaën leân caùc vuøng khaùc 34 nhau cuûa tuyeán vuù vaøo thaønh ngöïc theo höôùng voøng xoaùy oác töø ñaàu vuù ra phía ngoaøi. - Kie åm tra tö øng vu øng cu ûa vu ù va ø ca û ve à phía hoá naùch. - Laøm töông töï vôùi vuù beân kia. Tö theá naèm - Naèm ngöûa thoaûi maùi. - Ñaët moät goái moûng ôû döôùi löng beân khaùm. - Laëp laïi quaù trình khaùm nhö ôû tö theá ñöùng. - Chuye ån go ái, la øm la ïi ca ùc böô ùc cho be ân vu ù coøn laïi. Nhöõng daáu hieäu caûnh baùo beänh ung thö vuù - Khoái u khoâng ñau ôû ngöïc. - Thöôøng xuyeân bò ngöùa vaø raùt quanh nuùm vuù. - Nuùm vuù bò ræ maùu, tieát dòch khaùc thöôøng hoaëc thuït vaøo, co laïi. - Laøn da treân vuù bò saàn da cam vaø daøy leân hoaëc bò luùn xuoáng, coù neáp gaáp. - Coù haïch ôû hoá naùch. Khi moät phuï nöõ coù nhöõng daáu hieäu treân, chöïa haún ñaõ laø ung thö vuù, nhöng caàn ñeán khaùm taïi cô sôû y teá chuyeân khoa ñeå ñöôïc khaùm vaø chaån ñoaùn chính xaùc. 2.2. Khaùm vuù taïi cô sôû y teá chuyeân khoa Phuï nöõ töø 30 tuoåi trôû leân, neân ñònh kyø ñeán khaùm vuù taïi caùc cô sôû y teá chuyeân khoa töø 1-3 35 naêm moät laàn. Ñoái vôùi phuï nöõ töø 40 tuoåi trôû leân, caàn ñònh kyø ñeán khaùm moãi naêm moät laàn. Khi phaùt hieän ñöôïc khoái u vuù, coù haïch nghi ngôø, thaày thuoác seõ cho tieán haønh caùc xeùt nghieäm caàn thieát ñeå chaån ñoaùn xaùc ñònh. 2.3. Chuïp X quang tuyeán vuù Phuï nöõ töø 40 tuoåi trôû leân caàn ñònh kyø ñi chuïp X quang tuyeán vuù (ñoàng thôøi vôùi khaùm vuù taïi cô sôû y teá). Chuïp X quang tuyeán vuù coù theå phaùt hieän caùc toån thöông baát thöôøng ôû tuyeán vuù ngay caû khi chöa sôø thaáy khoái u. Chuïp X quang tuyeán vuù (Nguoàn: Robert Llewellyn-CORBIS) Ñoái vôùi nhöõng phuï nöõ coù nguy cô cao nhö ñaõ töøng xaï trò vuøng ngöïc, gia ñình coù ngöôøi bò ung thö vuù hoaëc ung thö buoàng tröùng, mang gien 36 hoaëc maéc moät soá hoäi chöùng di truyeàn, hoaëc baûn thaân bò ung thö vuù, ung thö vuù ñaõ ñieàu trò thì caàn ñi khaùm sôùm hôn vaø theo lòch cuï theå tuøy töøng tröôøng hôïp. 3. Phaùt hien s ä ômù ung thö coå töû cung Ung thö coå töû cung laø loaïi ung thö phoå bieán, ñöùng thöù hai (sau ung thö vuù) trong caùc ung thö ôû nöõ treân toaøn theá giôùi cuõng nhö taïi Vieät Nam. Trong khoaûng ba thaäp kyû qua, tyû leä maéc ung thö coå töû cung ñaõ giaûm ñaùng keå ôû haàu heát caùc nöôùc phaùt trieån nhôø chöông trình saøng loïc toát. Haàu heát caùc nöôùc khuyeán caùo phuï nöõ sau khi baét ñaàu quan heä tình duïc 3 naêm neân khaùm saøng loïc ung thö coå töû cung moãi naêm moät laàn. Phuï nöõ töø 30 tuoåi trôû leân, sau khi ñaït ñöôïc 3 laàn saøng loïc aâm tính lieân tieáp (xeùt nghieäm teá baøo hoïc coå töû cung bình thöôøng), coù theå khaùm saøng loïc thöa hôn, 2 - 3 naêm moät laàn. Nhöõng phuï nöõ ñaõ caét töû cung baùn phaàn (coøn coå töû cung) cuõng caàn ñi khaùm saøng loïc. Caùc bieän phaùp ñeå phaùt hieän sôùm ung thö coå töû cung goàm: 3.1. Khaùm phuï khoa Thaày thuoác seõ kieåm tra coå töû cung cuøng vôùi khaùm caùc cô quan khaùc trong vuøng khung chaäu. Ngöôøi ñöôïc khaùm caàn naèm treân baøn khaùm phuï khoa. Thaày thuoác coù theå söû duïng moû vòt (moät duïng 37 cuï ñeå môû aâm ñaïo) ñeå quan saùt coå töû cung vaø laáy teá baøo aâm ñaïo laøm xeùt nghieäm. Sau ñoù, thaày thuoác coù theå seõ khaùm phuï khoa baèng tay (moät tay thaêm trong keát hôïp vôùi moät tay ôû beân ngoaøi naén vuøng buïng döôùi), khaùm haïch baïch huyeát vuøng (haïch beïn). Khaùm phuï khoa cuõng coù theå tieán haønh cuøng thôøi ñieåm vôùi khaùm vuù. 3.2. Xeùt nghieäm teá baøo hoïc aâm ñaïo Phöông phaùp xeùt nghieäm hoïc teá baøo aâm ñaïo coøn coù teân laø xeùt nghieäm Pap, ñöôïc thöïc hieän trong khi khaùm phuï khoa. Thaày thuoác seõ laáy teá baøo treân beà maët coå töû cung vaø aâm ñaïo baèng moät que goã hoaëc que nhöïa hoaëc baøn chaûi nhoû hoaëc taêm boâng. Caùc teá baøo seõ ñöôïc pheát leân moät phieán kính, nhuoäm vaø soi treân kính hieån vi. Phöông phaùp naøy khaù chính xaùc, cho pheùp phaùt hieän nhöõng bieán ñoåi raát sôùm cuûa teá baøo. Trong voøng 48 giôø tröôùc khi laøm xeùt nghieäm, ngöôøi phuï nöõ khoâng neân thuït röûa aâm ñaïo, khoâng quan heä tình duïc, khoâng ñaët nuùt gaïc, caùc Hình aûnh laáy teá baøo aâm ñaïo 38 loaïi boït, keo traùnh thai hoaëc caùc loaïi kem, thuoác ñaët aâm ñaïo. Nhöõng ngaøy coù kinh, phuï nöõ khoâng neân laøm xeùt nghieäm naøy. 3.3. Nghieäm phaùp axít axeâtic Nghieäm phaùp axít axeâtic hay coøn goïi taét laø VIA laø nghieäm phaùp chaám coå töû cung baèng dung dòch axít axeâtic 3-5% vaø quan saùt baèng maét thöôøng ñeå phaùt hieän nhöõng baát thöôøng bao goàm caùc toån thöông tieàn ung thö. Ñaây laø phöông phaùp ñôn giaûn, reû tieàn, töông ñoái chính xaùc, coù hieäu quaû cao ñeå phaùt hieän sôùm ung thö coå töû cung. 3.4. Nghieäm phaùp lugol Laø nghieäm phaùp chaám coå töû cung baèng dung dòch lugol 5% vaø quan saùt baèng maét thöôøng. Bình thöôøng caùc teá baøo beà maët cuûa coå töû cung baét maøu naâu khi chaám dung dòch naøy. Neáu lôùp teá baøo naøy bò maát ñi seõ bieåu hieän baèng maøu vaøng hoaëc naâu nhaït. Ñaây cuõng laø phöông phaùp ñôn giaûn, reû tieàn, coù hieäu quaû. 3.5. Soi coå töû cung Söû duïng maùy soi phoùng ñaïi hình aûnh coå töû cung (töø 2 ñeán 25 laàn) ñeå quan saùt toån thöông deã daøng. Coù theå soi coå töû cung keát hôïp chaám axít axeâtic hoaëc duïng dòch lugol noùi treân. Soi coå töû cung khi caùc xeùt nghieäm noùi treân baát thöôøng, hoaëc nghi ngôø baát thöôøng khi kieåm tra baèng maét thöôøng. 39 Khi phaùt hieän caùc toån thöông nghi ngôø taïi coå töû cung, thaày thuoác seõ laøm sinh thieát (laáy moät maûnh nhoû, nhuoäm, soi treân kính hieån vi) ñeå chaån ñoaùn Coå töû cung bình thöôøng Coå töû cung ñaõ bò ung thö Hình aûnh soi coå töû cung 4. Phaùt hieän sôùm ung thö ña ïi - tröïc traøng Ung thö ñaïi - tröïc traøng coù tyû leä maéc ñöùng haøng thöù ba vaø laø nguyeân nhaân töû vong do ung thö ñöùng thöù hai ôû nhieàu nöôùc treân theá giôùi. Beänh gaëp nhieàu hôn ôû caùc nöôùc phaùt trieån so vôùi caùc nöôùc ñang phaùt trieån. Tuy nhieân, ung thö ñaïi - tröïc traøng ñang coù xu höôùng taêng maïnh ôû nöôùc ta trong nhöõng naêm gaàn ñaây. 40 Caùc bieän phaùp saøng loïc, phaùt hieän sôùm ung thö ñaïi - tröïc traøng bao goàm: 4.1. Xeùt nghieäm tìm maùu aån trong phaân Caùc poâlyp hoaëc khoái u aùc tính cuûa ñaïi traøng vaø tröïc traøng deã bò chaûy maùu khi phaân ñi qua. Khi maùu chaûy vôùi soá löôïng ít seõ khoâng theå thaáy ñöôïc baèng maét thöôøng. Xeùt nghieäm tìm maùu aån trong phaân coù theå phaùt hieän ñöôïc löôïng maùu nhoû naøy. Moät soá loaïi thuoác, thöùc aên coù theå laøm aûnh höôûng ñeán keát quaû xeùt nghieäm. Do vaäy, caàn theo höôùng daãn cuûa thaày thuoác tröôùc khi laøm xeùt nghieäm. Nhöõng ngöôøi coù xeùt nghieäm maùu aån trong pha ân döông tính se õ co ù nguy cô cao bò ung thö ña ïi - tröïc traøng vaø caàn ñöôïc soi toaøn boä ñaïi traøng. Moïi ngöôøi daân töø 50 tuoåi trôû leân caàn laøm xeùt nghieäm maùu aån trong phaân moãi naêm moät laàn. Nhöng ngöôøi coù nguy cô cao nhö tieàn söû baûn thaân hoaëc gia ñình bò u tuyeán, caùc hoäi chöùng ña poâlyp hoaëc ung thö ñaïi - tröïc traøng, caùc beänh vieâm ruoät,... neân ñöôïc laøm xeùt nghieäm maùu aån trong phaân cuøng caùc bieän phaùp khaùc ôû ñoä tuoåi sôùm hôn theo lôøi khuyeân cuûa thaày thuoác. 4.2. Soi toaøn boä ñaïi traøng Soi toaøn boä ñaïi traøng laø phöông phaùp toát nhaát hieän nay trong saøng loïc ung thö ñaïi - tröïc traøng. Duøng oáng soi meàm coù ñaàu soi ñeå quan saùt 41 ñöôïc toaøn boä ñaïi traøng. Trong khi soi, neáu phaùt hieän caùc toån thöông nghi ngôø ung thö hoaëc tieàn ung thö, seõ tieán haønh sinh thieát hoaëc laáy boû caùc toån thöông naøy ñeå chaån ñoaùn vaø ñieàu trò. Soi toaøn boä ñaïi traøng cuõng neân ñöôïc baét ñaàu ôû ñoä tuoåi 50, cuøng vôùi laøm xeùt nghieäm maùu aån trong phaân. Tuøy thuoäc vaøo toån thöông ñöôïc phaùt hieän khi soi maø khoaûng caùch caùc laàn soi sau coù theå töø 3-10 naêm moät laàn. Hình aûnh soi ñaïi - tröïc traøng 4.3. Thaêm tröïc traøng baèng tay Tröôùc ñaây phöông phaùp naøy ñöôïc ñeà xuaát trong saøng loïc ung thö tröïc traøng. Neáu chæ duøng ñôn thuaàn phöông phaùp naøy seõ boû soùt caùc baát thöôøng trong ñaïi traøng bao goàm caû ung thö. 42 5. Phaùt hieän sôùm ung thö tie àn lieät tuyeán Ung thö tuyeán tieàn lieät gaëp nhieàu ôû caùc nöôùc phaùt trieån hôn so vôùi caùc nöôùc ñang phaùt trieån. Ngaøy nay, tyû leä cheát do beänh naøy giaûm roõ reät nhôø khaùm saøng loïc phaùt hieän sôùm. Ñeå phaùt hieän sôùm, neân khaùm tuyeán tieàn lieät qua thaêm tröïc traøng baèng tay keát hôïp vôùi xeùt nghieäm PSA haèng naêm (PSA laø chaát chæ ñieåm u ñaëc hieäu trong ung thö tuyeán tieàn lieät) cho nam giôùi töø 50 tuoåi trôû leân. Ngoaøi ra, coù theå keát hôïp vôùi sieâu aâm, noäi soi tröïc traøng vaø chuïp caét lôùp vi tính vuøng tieåu khung ñeå xaùc ñònh chính xaùc hôn. 6. Phaùt hieän sôùm ung thö khoang mieäng Ung thö khoang mieäng laø loaïi ung thö hay gaëp cuûa vuøng ñaàu coå, lieân quan nhieàu tôùi huùt thuoác laù, aên Hình aûnh khoái u trong khoang mieäng traàu, uoáng röôïu,... Ñeå coù theå phaùt hieän sôùm, moãi ngöôøi neân quan saùt khoang mieäng qua soi göông moãi khi ñaùnh raêng haèng ngaøy. 43 Khi thaáy nhöõng veát, maûng hôi ñoû hoaëc traéng ôû nieâm maïc mieäng, veát thöông ôû khoang mieäng khoù lieàn, chaûy maùu ôû khoang mieäng, veát loeùt hoaëc nhöõng noát suøi, haù mieäng bò haïn cheá, sôø thaáy u, cuïc baát thöôøng ôû vuøng ñaàu coå caàn ñeán baùc só chuyeân khoa khaùm. Neân ñi khaùm kieåm tra ung thö khoang mieäng 3 naêm moät laàn ñoái vôùi ngöôøi treân 20 tuoåi vaø haèng naêm ñoái vôùi nhöõng ngöôøi treân 40 tuoåi, ñaëc bieät nhöõng ngöôøi huùt thuoác laù, thuoác laøo. Ngoaøi quan saùt tröïc tieáp hoaëc qua göông, thaày thuoác coù theå keát hôïp kieåm tra baèng tay ñeo gaêng. 7. Phaùt hieän sôùm ung thö da Ung thö da laø moät trong caùc ung thö thöôøng gaëp, deã chaån ñoaùn baèng maét thöôøng, coù theå ñieàu trò khoûi neáu ñöôïc phaùt hieän sôùm. Ñeå phaùt hieän sôùm, moïi ngöôøi coù theå töï quan saùt toaøn boä da cô theå, ñaëc bieät laø caùc vuøng da hôû, toát nhaát laø sau moãi laàn taém. Nhöõng bieåu hieän cuûa ung thö da coù theå laø: veát loeùt dai daúng, thænh thoaûng chaûy maùu, noåi cuïc coù theå ôû vuøng da bò söøng hoùa do aûnh höôûng cuûa aùnh naéng maët trôøi hoaëc do tia xaï hoaëc ôû moät veát seïo hoaëc ñöôøng roø hay ñôn giaûn chæ laø moät veát ñoám ñoû nhaït keùo daøi dai daúng vôùi xöôùc trôït nheï. Moät loaïi ung thö da laø ung thö haéc toá raát hay lieân quan ñeán caùc noát ruoài. Caàn löu yù caùc daáu hieäu 44 nhö: thay ñoåi veà maøu saéc, hình daïng, kích thöôùc, ñöôøng vieàn, beà maët caùc noát ruoài hoaëc coù caûm giaùc ngöùa, chaûy maùu hoaëc chaûy nöôùc vaøng ôû noát ruoài. Hình aûnh ung thö da Ñeå phaùt hieän sôùm beänh ung thö da, moïi ngöôøi neân ñi khaùm ñònh kyø 3 naêm moät laàn ôû ñoä tuoåi 30-39 vaø khaùm haèng naêm sau tuoåi 40. Nhöõng ngöôøi coù nguy cô cao laø tieàn söû gia ñình hoaëc baûn thaân bò ung thö da, bò nhöõng beänh da coù nguy cô chuyeån thaønh ung thö hoaëc nhöõng ngöôøi thöôøng xuyeân tieáp xuùc vôùi aùnh naéng maët trôøi caàn ñi khaùm ñeàu ñaën. 8. Phaùt hien s ä ômù ung thö tuyeán giaùp Coù theå phaùt hieän sôùm nhieàu tröôøng hôïp ung thö tuyeán giaùp. Trong haàu heát caùc tröôøng hôïp, ngöôøi beänh töï phaùt hieän ra moät khoái u hoaëc khoái 45 haïch ôû coå neân ñi khaùm. Moät soá laïi phaùt hieän ra beänh khi khaùm söùc khoûe ñònh kyø. Cuõng coù nhöõng tröôøng hôïp khoâng bieåu hieän gì cho ñeán khi beänh ñaõ ôû giai ñoaïn muoän. Neáu coù moät trong nhöõng bieåu hieän baát thöôøng döôùi ñaây thì neân ñi khaùm ngay: phaùt hieän thaáy moät khoái u ôû coå hoaëc thaáy coå to ra, ñau ôû vuøng tröôùc coå, khaøn tieáng hoaëc thay ñoåi gioïng noùi keùo daøi, khoù thôû hoaëc ho keùo daøi. Neân töï khaùm coå cuûa mình 2 laàn trong moät naêm ñeå xem coù khoái u naøo ôû coå khoâng. Ñaëc bieät, neáu coù moät khoái u ôû tuyeán giaùp vaø coù keøm theo moät trong nhöõng yeáu toá döôùi ñaây: nam giôùi, soáng gaàn bieån, khoái u ñaëc treân sieâu aâm hoaëc coù tieàn söû xaï trò vuøng ñaàu khi coøn nhoû. 9. Phaùt hieän sôùm caùc ung thö khaùc • Ung thö daï daøy: khoù saøng loïc phaùt hieän sôùm. Tuy nhieân, nhöõng ngöôøi coù nguy cô cao (tieàn söû vieâm loeùt daï daøy, ñau vuøng thöôïng vò, aäm aïch khoù tieâu, noân hoaëc buoàn noân,... ñieàu trò noäi khoa khoâng khoûi) caàn soi daï daøy ñeå phaùt hieän ung thö. • Ung thö gan: khoù saøng loïc phaùt hieän sôùm. Chieán löôïc phoøng choáng ung thö gan laø tieâm vaéc xin phoøng vieâm gan B, haïn cheá uoáng röôïu. Nhöõng ngöôøi coù nguy cô cao (tieàn söû vieâm gan B, xô gan, nghieän röôïu, nhieãm chaát ñoäc dioxin) caàn sieâu aâm gan vaø xeùt nghieäm maùu ñònh löôïng chaát chæ ñieåm 46 khoái u (AFP) ñònh kyø 3 - 6 thaùng moät laàn ñeå phaùt hieän ung thö gan. • Ung thö phoåi: khoù saøng loïc phaùt hieän sôùm. Chieán löôïc phoøng choáng ung thö phoåi chuû yeáu laø khoâng huùt thuoác laù, thuoác laøo. Nhöõng ngöôøi coù nguy cô cao (nghieän thuoác), coù theå laøm xeùt nghieäm tìm teá baøo aùc tính trong ñôøm, xeùt nghieäm maùu tìm moät soá chaát chæ ñieåm khoái u (CEA, cifra 21-1, SCC...) vaø chuïp X quang phoåi haèng naêm. • Ung thö buoàng tröùng: khoù phaùt hieän sôùm. Trong nhieàu tröôøng hôïp, ngöôøi phuï nöõ khoâng heà coù trieäu chöùng gì cho ñeán khi beänh phaùt trieån ñeán giai ñoaïn muoän. Hieän ñang thöû nghieäm ño noàng ñoä chaát CA-125 ôû trong maùu. Chaát naøy thöôøng taêng cao ôû nhöõng beänh nhaân ung thö buoàng tröùng. Sieâu aâm qua ñöôøng aâm ñaïo, moät xeùt nghieäm coù theå giuùp phaùt hieän beänh sôùm, ñang ñöôïc ñaùnh giaù. • Ung thö xöông: raát khoù phaùt hieän sôùm. Treû sau 12 tuoåi coù chieàu cao phaùt trieån nhanh hôn treû cuøng ñoä tuoåi caàn ñöôïc quan taâm neáu coù trieäu chöùng ñau voâ côù trong xöông. Khôûi ñaàu, ñau thöôøng mô hoà, sau ñoù ñau roõ töøng ñôït ngaén trong xöông gaây raát khoù chòu. Ñau thöôøng xuaát hieän ôû ñaàu treân hoaëc ñaàu döôùi xöông ñuøi, ñaàu treân xöông chaøy, ñaàu treân xöông caùnh tay, xöông chaäu, xöông baû vai. 47 10. Caùc daáu hieäu baùo ñoäng cu ûa ung thö Mo ät so á da áu hie äu ba ùo ño äng chung cho ca ùc loaïi ung thö: 1. Veát loeùt laâu lieàn. 2. Ho dai daúng, töùc ngöïc, ñieàu trò khoâng ñôõ. 3. Chaäm tieâu, khoù nuoát. 4. Thay ñoåi thoùi quen baøi tieát phaân, nöôùc tieåu. 5. Coù khoái u ôû vuù hay ôû treân cô theå. 6. Haïch baïch huyeát to khoâng bình thöôøng. 7. Chaûy maùu, dòch ra baát thöôøng ôû aâm ñaïo. 8. UØ tai, nhìn ñoâi. 9. Gaày suùt, thieáu maùu khoâng roõ nguyeân nhaân. Khi coù caùc daáu hieäu neâu treân, khoâng coù nghóa laø ñaõ maéc beänh ung thö. Tuy nhieân, neáu coù baát kyø moät trong caùc daáu hieäu ñoù, caàn ñeán ngay caùc cô sôû y teá chuyeân khoa ñeå ñöôïc khaùm, ñieàu trò vaø ñöôïc nhaän nhöõng lôøi khuyeân thieát thöïc. 48 Phaàn 4 Caùc bieän phaùp ñieàu trò ung thö I. Phaãu thuaät 1. Khaùi nieäm Phaãu thuaät laø phöông phaùp söû duïng dao moå, keùo,... ñeå loaïi boû khoái u. Phaãu thuaät laø phöông phaùp ñieàu trò beänh ung thö coù lòch söû laâu ñôøi nhaát vaø laø phöông phaùp ñieàu trò khoûi ñoái vôùi moät soá beänh ung thö. Tuy nhieân, hieän nay vaãn coù nhöõng quan nieäm hoaøn toaøn sai laàm nhö: khoâng ñöôïc ñuïng dao keùo khi bò ung thö. Xu höôùng hieän nay laø phaãu thuaät baûo toàn toái ña, phoái hôïp phaãu thuaät vôùi caùc phöông phaùp ñieàu trò khaùc (xaï trò, hoaù trò lieäu, ñieàu trò mieãn dòch,...) nhaèm caûi thieän chaát löôïng soáng cho ngöôøi beänh. Ngaøy nay, nhöõng tieán boä veà khoa hoïc kyõ thuaät nhö öùng duïng noäi soi can thieäp, vi phaãu, gheùp taïng,... ñaõ goùp phaàn laøm thay ñoåi phaãu thuaät ung thö. 49 Hình aûnh moät ca moå 2. Nguyeân taéc Moät soá nguyeân taéc chung cuûa phaãu thuaät ñieàu trò ung thö. - Tuaân theo nguyeân taéc chung cuûa ñieàu trò beänh ung thö: ñieàu trò phoái hôïp, laäp keá hoaïch vaø boå sung keá hoaïch ñieàu trò, coù theo doõi ñònh kyø sau ñieàu trò. - Tuaân theo nguyeân taéc chung cuûa ngoaïi khoa vaø gaây meâ hoài söùc. - Phaûi coù chaån ñoaùn beänh chính xaùc, ñuùng giai ñoaïn tröôùc khi tieán haønh phaãu thuaät ñeå traùnh nhöõng haäu quaû ñaùng tieác xaûy ra. - Phaûi ñuùng chæ ñònh. 50 3. ÖÙng duïng Trong ung thö, phaãu thuaät ñöôïc tieán haønh vôùi muïc ñích: phoøng ngöøa, chaån ñoaùn vaø ñieàu trò beänh ung thö. 3.1. Phaãu thuaät döï phoøng ung thö Phaãu thuaät döï phoøng beänh ung thö laø thöïc hieän caét boû phaàn toå chöùc cô theå coù khaû naêng phaùt trieån thaønh ung thö, ngay caû khi khoâng coù trieäu chöùng. Cuøng vôùi vieäc phoøng traùnh caùc yeáu toá nguy cô gaây ung thö, phaãu thuaät caét boû nhöõng thöông toån tieàn ung thö seõ goùp phaàn tích cöïc laøm haï thaáp tyû leä maéc beänh. 3.2. Phaãu thuaät chaån ñoaùn ung thö Chaån ñoaùn beänh ung thö chæ ñaày ñuû, chính xaùc vaø coù giaù trò khi coù keát quaû chaån ñoaùn moâ beänh hoïc. Vì theá, phaãu thuaät laø phöông tieän duy nhaát ñeå laáy maãu beänh phaåm (moät phaàn cuûa khoái u). Phaãu thuaät chaån ñoaùn ung thö bao goàm nhieàu loaïi, nhieàu möùc ñoä khaùc nhau: - Sinh thieát baèng kim. - Sinh thieát khoeùt choùp hoaëc laáy toaøn boä u. - Môû buïng thaêm doø vaø soi oå buïng. 3.3. Phaãu thuaät ñieàu trò ung thö Coù hai loaïi phaãu thuaät ñieàu trò chính laø phaãu thuaät ñieàu trò trieät caên vaø ñieàu trò taïm thôøi. Söû duïng loaïi phaãu thuaät naøo tuøy thuoäc vaøo giai ñoaïn beänh. Nhieàu ung thö khi phaùt hieän ñöôïc thì beänh 51 ñaõ ôû giai ñoaïn muoän gaây haïn cheá nhieàu ñeán keát quaû ñieàu trò. Vì vaäy, tröôùc khi moå, caàn phaûi coù chaån ñoaùn chính xaùc veà giai ñoaïn beänh cuõng nhö phaûi hieåu roõ quaù trình tieán trieån töï nhieân cuûa loaïi ung thö maø mình ñang ñieàu trò, töø ñoù môùi coù theå ra quyeát ñònh ñuùng. Phaãu thuaät ñieàu trò trieät caên Mo ät so á nguye ân ta éc pha ãu thua ät trie ät ca ên öng thö: - Laáy boû khoái u vaø toå chöùc quanh u ñuû roäng (vuøng maø teá baøo ung thö coù theå xaâm laán tôùi) töùc laø ñaûm baûo ôû dieän caét khoâng coøn teá baøo ung thö. - Naïo veùt trieät ñeå heä thoáng haïch vuøng, nhaát laø khi ñaõ coù haïch bò ung thö xaâm laán, thöôøng aùp duïng vôùi caùc ung thö bieåu moâ. - Thöïc hieän thao taùc trong phaãu thuaät baûo ñaûm khoâng reo raéc teá baøo ung thö, khoâng caáy teá baøo ung thö ôû dieän moâ. - Phaãu thuaät phaûi ñuùng muïc ñích. Phaãu thuaät ñieàu trò taïm thôøi AÙp duïng cho nhöõng tröôøng hôïp beänh ôû giai ñoaïn muoän, toån thöông ñaõ lan roäng vôùi muïc ñích: - Phaãu thuaät laáy boû khoái u toái ña taïo ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå aùp duïng caùc phöông phaùp ñieàu trò boå sung khaùc (xaï trò, hoaù trò lieäu,...). - Phaãu thuaät phuïc hoài söï löu thoâng: laøm haäu moân nhaân taïo, noái vò - traøng, noái taét hoài traøng - ñaïi traøng,... 52 - Phaãu thuaät caàm maùu: thaét ñoäng maïch chaäu trong ung thö coå töû cung. - Phaãu thuaät saïch seõ: chæ ñònh cho nhieàu tröôøng hôïp nhö ung thö vuù giai ñoaïn muoän, coù vôõ loeùt,... - Phaãu thuaät giaûm ñau: phaãu thuaät caét cuït chi, thaùo khôùp trong ung thö xöông, caét thaàn kinh chi phoái vuøng toån thöông,... Phaãu thuaät vôùi ung thö taùi phaùt vaø di caên - Taùi phaùt ung thö: trong moät soá tröôøng hôïp ung thö taùi phaùt sau ñieàu trò, tieán haønh phaãu thuaät laïi vaãn coù theå cho keát quaû toát. - Di caên ung thö: ung thö ñaõ coù di caên laø giai ñoaïn cuoái cuøng cuûa beänh, nhöng nhieàu tröôøng hôïp vaãn coù theå ñieàu trò phaãu thuaät cho keát quaû. Noùi chung, thöôøng chæ ñònh phaãu thuaät cho caùc di caên haïch vuøng. Vôùi caùc tröôøng hôïp di caên khaùc, khi chæ ñònh phaãu thuaät caàn caân nhaéc döïa treân nhöõng tieâu chí sau: + Thôøi gian xuaát hieän di caên muoän (tính theo naêm) chöa laâu. + Khoái u di caên khu truù, ñôn ñoäc ôû moät cô quan. + Söùc khoeû beänh nhaân cho pheùp thöïc hieän phaãu thuaät, tai bieán do phaãu thuaät phaûi laø toái thieåu. Phaãu thuaät trong ñieàu trò phoái hôïp (ña moâ thöùc) Moät trong nhöõng nguyeân taéc ñieàu trò beänh ung thö laø phoái hôïp nhieàu phöông phaùp. Phaãu thuaät ñöôïc keát hôïp vôùi ñieàu trò hoaù chaát hoaëc xaï trò nhaèm caét giaûm khoái u taïo ñieàu kieän toát nhaát cho ñieàu trò hoaù chaát hoaëc xaï trò. 53 3.4. Phaãu thuaät taïo hình vaø phuïc hoài chöùc naêng Phaãu thuaät taïo hình laø moät coâng ñoaïn trong quy trình phaãu thuaät ñieàu trò ung thö, coù vai troø quan troïng trong söï hoài phuïc sau phaãu thuaät. Ví duï: phaãu thuaät taïo hình vuù baèng vaït da - cô hoaëc baèng tuùi silicon chöùa nöôùc muoái sinh lyù, ñöôïc thöïc hieän sau khi caét boû tuyeán vuù cuûa phuï nöõ. 3.5. Caùc phöông thöùc phaãu thuaät khaùc - Phaãu thuaät ñoâng laïnh, ñoát ñieän, tia laser. - Phaãu thuaät noäi soi. II. Tia phoùng xaï 1. Khaùi nieäm Ñieàu trò baèng tia phoùng xaï (coøn goïi laø xaï trò, chieáu tia xaï) laø moät phöông phaùp chöõa beänh baèng caùch söû duïng caùc tia böùc xaï naêng löôïng cao hoaëc laø caùc haït ñoàng vò phoùng xaï ñöôïc phaùt ra töø caùc maùy xaï trò hoaëc caùc nguoàn phoùng xaï. Tia xaï lieàu cao coù taùc duïng tieâu dieät hoaëc kìm haõm söï phaùt trieån vaø lan traøn caùc teá baøo aùc tính. Khi chieáu tia xaï, caùc teá baøo bình thöôøng (teá baøo laønh) cuõng bò taùc ñoäng nhöng khoâng gioáng nhö caùc teá baøo ung thö, phaàn lôùn caùc teá baøo bình thöôøng coù theå phuïc hoài sau chieáu tia xaï. Tuy nhieân, ñeå baûo veä caùc teá baøo laønh, caàn luoân caân nhaéc caån thaän lieàu tia xaï chieáu vaøo vuøng caàn ñieàu 54 trò ñoàng thôøi che chaén cho vuøng moâ laønh caøng nhieàu caøng toát. Ñieàu trò tia xaï coù theå löïa choïn cho nhieàu loaïi ung thö ôû caùc phaàn khaùc nhau cuûa cô theå. Öôùc tính chung, tôùi moät nöûa soá beänh nhaân ung thö caàn ñöôïc ñieàu trò tia xaï. Ñieàu trò tia xaï gioáng nhö ñieàu trò phaãu thuaät, laø caùc phöông phaùp ñieàu trò taïi vuøng coù hieäu quaû toát khi caùc teá baøo aùc tính coøn khu truù ôû moät vuøng nhaát ñònh. Ñieàu trò tia xaï coù theå phoái hôïp vôùi caùc phöông phaùp khaùc nhö phaãu thuaät, duøng hoaù chaát, noäi tieát, yeáu toá sinh hoïc nhaèm taêng hieäu quaû ñieàu trò. Ñieàu trò tia xaï coù theå thöïc hieän baèng hai caùch: tia xaï töø ngoaøi vaø xaï trong. 2. Ñieàu trò tia phoùng xaï töø ngoaøi Phaàn lôùn beänh nhaân ñieàu trò tia xaï ung thö baèng tia xaï töø ngoaøi, phaùt ra töø caùc maùy xaï trò ñaëc bieät söû duïng tia naêng löôïng cao (tia Maùy xaï trò gia toác X, tia gamma). Caùc maùy xaï trò bao goàm maùy gia toác, maùy cobalt. 55 Keá hoaïch ñieàu trò tia phoùng xaï töø ngoaøi bao goàm nhieàu böôùc sau: - Ñaàu tieân laø moâ phoûng: ñeå xaùc ñònh vuøng chieáu xaï. Moâ phoûng coù theå keùo daøi töø 30 phuùt ñeán 2 giôø. Ñaùnh daáu vuøng chieáu xaï leân da ngöôøi beänh baèng buùt daï, ñoù laø caùc moác quan troïng ñeå xaùc ñònh vuøng chieáu tia haèng ngaøy. - Böôùc tieáp theo laø tính lieàu xaï. Toång lieàu tia xaï vaø soá buoåi tuøy thuoäc vaøo loaïi beänh, kích thöôùc u, tình traïng söùc khoeû cuûa ngöôøi beänh vaø söï phoái hôïp vôùi caùc bieän phaùp ñieàu trò khaùc. Moãi buoåi ñieàu trò, thôøi gian chieáu tia chæ töø 1 phuùt ñeán 3 phuùt, thôøi gian chuaån bò vaø chænh tö theá 15-30 phuùt. Ñôït ñieàu trò keùo daøi khoaûng 6 - 7 tuaàn, moãi tuaàn 5 ngaøy (coù theå ngaén hôn, chæ 2 - 3 tuaàn khi ñieàu trò trieäu chöùng). Ñieàu trò tia xaï thöôøng khoâng gaây ñau, coù theå caàn ñaët caùc khoái chì che chaén cho caùc cô quan laønh. Maùy tia xaï thöôøng raát lôùn vaø coù theå gaây tieáng ñoäng khi chuyeån ñoäng xung quanh ngöôøi beänh ñeå chieáu xaï caùc vuøng khaùc nhau. 3. Ñieàu trò xaï trong (tia xaï aùp saùt) Ñieàu trò xaï trong laø ñöa moät lieàu tia xaï raát cao trong moät thôøi gian ngaén hôn so vôùi ñieàu trò tia xaï töø ngoaøi vaøo moät vuøng nhoû cuûa cô theå. Ñieàu ñoù giuùp ñieàu trò coù keát quaû toát hôn. Caùch ñieàu trò naøy coù theå aùp duïng cho caùc khoái u ôû vuøng ñaàu, coå, vuù, töû cung, tuyeán tieàn lieät. 56 Xaï trò aùp saùt cho beänh nhaân ung thö voøm hoïng Coù hai caùch ñieàu trò xaï trong: - Tia xaï aùp saùt: söû duïng ñoái vôùi u ôû trong hoác töï nhieân, ôû khe keõ cuûa cô theå. Ñaët nguoàn phoùng xaï aùp saùt khoái u. - Tia xaï taïi choã: caùc nguoàn xaï ñöôïc caém tröïc tieáp vaøo trong khoái u, ngöôøi beänh coù theå ñöôïc gaây meâ vaø khoâng caûm thaáy ñau. Thaân nhaân ngöôøi beänh seõ ôû beân ngoaøi trong thôøi gian ñieàu trò, thôøi gian thaêm hoûi chæ giôùi haïn töø 15 - 20 phuùt/laàn, khoâng neân ñeå treû em döôùi 18 tuoåi, phuï nöõ coù thai thaêm ngöôøi beänh trong thôøi gian ñieàu trò. Caùc taùc duïng phuï cuûa tia xaï trong chæ giôùi haïn ôû vuøng ñaët tia xaï, ngöôøi beänh seõ khoâng caûm thaáy ñau ôû vuøng ñieàu trò. Tuyø loaïi nguoàn phoùng xaï maø moãi ñôït ñieàu trò keùo daøi khoaûng 30 phuùt ñeán vaøi ngaøy. 57 Sau khi keát thuùc ñieàu trò baùc só seõ chuyeån nguoàn phoùng xaï ra khoûi cô theå ngöôøi beänh. 4. Taùc duïng phuï vaø caùch chaêm soùc Taùc duïng phuï cuûa tia xaï thay ñoåi tuyø theo töøng ngöôøi. Ngöôøi beänh coù theå khoâng thaáy taùc duïng phuï naøo hoaëc chæ vaøi khoù chòu thoaùng qua trong ñôït ñieàu trò. Phaàn lôùn caùc taùc duïng phuï sôùm thöôøng laø meät moûi vaø thay ñoåi ôû da, coøn caùc taùc duïng phuï khaùc thöôøng lieân quan tôùi vuøng ñieàu trò. 4.1. Chaêm soùc da Ñieàu quan troïng laø khoâng xoùa maát caùc ñöôøng möïc veõ ñaùnh daáu vuøng chieáu xaï. Da vuøng tia coù theå trôû neân ñoû hoaëc raùt, noùng, sau vaøi tuaàn trôû neân aåm öôùt. Vì vaäy, trong thôøi gian ñieàu trò ngöôøi beänh caàn chuù yù chaêm soùc toát da vuøng tia, traùnh chöôøm noùng, chöôøm laïnh leân vuøng da ñaõ chieáu tia. Khi taém röûa thì traùnh kyø coï, röûa xaø phoøng, söõa taém, boâi kem, ñaùnh phaán leân vuøng da ñoù. Cuoái ñôït ñieàu trò, da vuøng chieáu tia coù theå bò vieâm ñoû, roäp, phoûng nöôùc, do ñoù caàn traùnh ñeå xaây saùt vuøng tia. Caùc phaûn öùng cuûa da seõ giaûm daàn sau khi keát thuùc ñieàu trò. 4.2. Ruïng toùc Chæ ruïng toùc khi vuøng chieáu tia xaï ôû vuøng ñaàu coå. Phaàn lôùn toùc seõ moïc trôû laïi moät thôøi gian sau khi keát thuùc ñieàu trò. 58 4.3. Giaûm baïch caàu vaø tieåu caàu Caàn ñònh kyø xeùt nghieäm maùu cuûa ngöôøi beänh vaø thay ñoåi keá hoaïch ñieàu trò khi caàn thieát ñeán khi keát quaû xeùt nghieäm maùu trôû laïi bình thöôøng. 4.4. Chaùn aên, nuoát khoù Ngöôøi beänh coù theå chaùn aên, nuoát khoù, nuoát vöôùng daãn ñeán suùt caân, meät moûi. Vì vaäy neân thöïc hieän moät soá caùch sau giuùp aên toát hôn: - AÊn moãi khi caûm thaáy ñoùi, duø luùc ñoù khoâng phaûi laø böõa aên. - AÊn nhieàu böõa aên nhoû, coù theå vöøa aên vöøa uoáng nöôùc ñeå deã nuoát thöùc aên hôn. - Khoâng neân uoáng röôïu, bia, aên nhieàu chaát chua, cay, gia vò. 4.5. Caùc bieåu hieän khaùc Tuyø theo vuøng chieáu tia xaï maø ngöôøi beänh coù theå thaáy caùc bieåu hieän khaùc nhö: - Tia xaï vuøng ñaàu coå: khoâ mieäng, giaûm tieát nöôùc boït, nuoát khoù, thay ñoåi vò giaùc, noân. - Tia xaï vuøng ngöïc: caûm thaáy nuoát vöôùng, ho, soát. - Tia xaï ôû vuù: meät moûi, haïn cheá vaän ñoäng tay, caûm giaùc boûng raùt. - Tia xaï vuøng buïng: buoàn noân, noân, tieâu chaûy. - Tia xaï vuøng khung chaäu: ñi tieåu khoù hoaëc buoát, giaûm ham muoán quan heä tình duïc. Caùc bieåu hieän treân seõ giaûm daàn sau khi keát thuùc ñieàu trò. 59 III. Hoùa trò lieäu 1. Khaùi nieäm Hoùa trò lieäu (coøn ñöôïc goïi laø ñieàu trò baèng hoùa chaát) laø moät vuõ khí quan troïng ñeå ñieàu trò beänh ung thö. Hoùa trò lieäu laø duøng caùc thuoác dieät teá baøo. Thuoác coù taùc duïng thoâng qua vieäc laøm döøng hoaëc laøm chaäm laïi söï phaân chia nhanh cuûa caùc teá baøo ung thö. Beänh nhaân ñang truyeàn hoùa chaát Tuy nhieân, thuoác cuõng aûnh höôûng ñeán caùc teá baøo laønh, nhaát laø nhöõng cô quan, boä phaän sinh saûn nhanh nhö: nieâm maïc mieäng, ñöôøng tieâu hoùa hay loâng, toùc, caùc teá baøo maùu. Söï aûnh höôûng cuûa thuoác ñeán caùc teá baøo laønh ñöôïc theå hieän qua caùc taùc duïng phuï khoâng mong muoán nhö: ruïng toùc, tieâu chaûy, vieâm nieâm maïc mieäng, nhieãm khuaån do giaûm baïch caàu, chaûy maùu do haï tieåu caàu... 60 Thöôøng thì nhöõng taùc duïng phuï naøy seõ heát khi keát thuùc hoùa trò lieäu. Thuoác coù theå ñöôïc ñöa vaøo cô theå baèng nhieàu ñöôøng khaùc nhau nhö: tieâm baép, tieâm truyeàn ñoäng maïch, tónh maïch, vaøo oå buïng, uoáng hoaëc boâi,...Trong ñoù, ñöôøng truyeàn tónh maïch thöôøng ñöôïc söû duïng nhaát. 2. Chæ ñònh Thöôøng thì hoùa trò lieäu ñöôïc keát hôïp vôùi phaãu trò, xaï trò vaø ñieàu trò sinh hoïc, hoaëc ñoâi khi ñöôïc chæ ñònh rieâng leû. Chæ ñònh hoùa trò lieäu cho ngöôøi beänh vaøo nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau tuøy thuoäc vaøo giai ñoaïn beänh vaø söï phoái hôïp vôùi caùc phöông phaùp ñieàu trò khaùc, cuï theå laø: - Hoùa trò lieäu coù theå laøm khoái u thu nhoû, giuùp phaãu trò hay xaï trò thöïc hieän deã daøng hôn. Khi ñoù ñöôïc goïi laø hoùa trò lieäu taân boå trôï. - Hoùa trò lieäu giuùp dieät noát caùc teá baøo ung thö coøn soùt laïi sau phaãu trò hay xaï trò. Khi ñoù ñöôïc goïi laø hoùa trò lieäu boå trôï. - Hoùa trò lieäu giuùp cho xaï trò hay caùc taùc nhaân sinh hoïc ñaït ñöôïc hieäu quaû cao hôn. - Hoùa trò lieäu giuùp dieät caùc teá baøo ung thö khi beänh taùi phaùt, lan traøn trong cô theå (di caên). - Hoùa trò lieäu lieàu cao keát hôïp gheùp teá baøo goác. 3. Thôøi gian hoùa trò lieäu Thöïc hieän hoaù trò lieäu theo töøng chu kyø. Moãi 61 chu kyø coù theå keùo daøi töø moät ñeán vaøi ngaøy, cuõng coù khi keùo daøi ñeán vaøi tuaàn tuøy thuoäc vaøo loaïi beänh ung thö, coâng thöùc hoaù trò vaø söùc khoeû cuûa ngöôøi beänh. Giöõa caùc chu kyø seõ coù khoaûng nghæ, muïc ñích laø ñeå cô theå ngöôøi beänh phuïc hoài, soá löôïng caùc teá baøo maùu trôû veà bình thöôøng. Khoaûng nghæ naøy coù theå töø moät ñeán vaøi tuaàn. Ngöôøi beänh neân tuaân thuû theo ñuùng heïn cuûa baùc só, khoâng ñöôïc boû dôû ñieàu trò hoaëc ñeán khoâng ñuùng heïn vì seõ aûnh höôûng khoâng nhoû ñeán keát quaû ñieàu trò. Tuyø theo beänh vaø muïc ñích ñieàu trò, baùc só seõ quyeát ñònh soá chu kyø caàn thöïc hieän. 4. Caùc taùc duïng phuï thöôøng gaëp vaø chaêm soùc 4.1. Caùc taùc duïng phuï Khoâng phaûi taát caû ngöôøi beänh ñeàu gaëp phaûi caùc taùc duïng phuï. Möùc ñoä naëng cuûa caùc taùc duïng phuï khaùc nhau ôû töøng ngöôøi. Nhöõng taùc duïng phuï phoå bieán nhaát hoùa trò lieäu bao goàm: - Caùc raéc roái ôû ñöôøng tieâu hoùa: chaùn aên, ñau mieäng, lôïi, hoïng, buoàn noân vaø noân. - Thay ñoåi veà caân naëng, meät moûi, khoâ da, ruïng toùc. - Hay bò baàm tím, chaûy maùu, thieáu maùu, nhieãm truøng. - Caùc raéc roái veà daây thaàn kinh vaø cô baép. - Khoù chòu ôû thaän vaø baøng quang. - AÛnh höôûng tôùi khaû naêng sinh saûn vaø tình duïc. 62 4.2. Thôøi gian keùo daøi cuûa caùc taùc duïng phuï - Phaàn lôùn caùc taùc duïng phuï seõ bieán maát sau khi keát thuùc ñieàu trò. - Moät vaøi taùc duïng phuï coù theå keùo daøi trong voøng vaøi thaùng hoaëc vaøi naêm môùi heát hoaøn toaøn. Vaøi tröôøng hôïp hieám, taùc duïng phuï coù theå keùo daøi caû ñôøi. Moät vaøi loaïi hoùa chaát ñieàu trò coù theå gaây ra caùc taùc duïng phuï ñeán sau. Ví duï nhö moät loaïi ung thö thöù hai coù theå xuaát hieän vaøi naêm sau. 4.3. Chaêm soùc - Traùnh tieáp xuùc vôùi choã ñoâng ngöôøi ñeå ñeà phoøng laây nhieãm viruùt, vi khuaån vì luùc naøy söùc ñeà khaùng cuûa cô theå khoâng ñöôïc toát. - Thöôøng xuyeân röûa tay, giöõ veä sinh aên uoáng vaø uoáng ñuû nöôùc. - Ngöôøi beänh coù theå uoáng caùc loaïi thuoác khaùc nhö: thuoác khaùng sinh, nhuaän traøng, thuoác caûm cuùm,... trong luùc hoùa trò lieäu nhöng caàn tuaân theo chæ ñònh cuûa baùc só. IV. Ñieàu trò noäi tieát 1. Khaùi nieäm Ñieàu trò noäi tieát trong ung thö laø phöông phaùp kìm haõm söï phaùt trieån cuûa teá baøo ung thö baèng chaát noäi tieát (hooùc moân). Do taùc duïng laøm lui beänh toát, ñieàu trò noäi tieát ñöôïc söû duïng phoái hôïp vôùi caùc phöông phaùp khaùc nhö: ñieàu trò baèng phaãu thuaät, 63 ñieàu trò baèng tia phoùng xaï, ñieàu trò baèng hoùa chaát vaø ñieàu trò baèng caùc thuoác ñieàu trò ñích. Cô cheá taùc duïng cuûa ñieàu trò noäi tieát ñoái vôùi caùc ung thö vaãn chöa ñöôïc giaûi thích ñaày ñuû. Noùi chung, ñieàu trò noäi tieát hieän nay ñöôïc tieán haønh theo caùc caùch sau: - Loaïi boû caùc hooùc moân tröïc tieáp kích thích khoái u phaùt trieån. - Ngaên chaën söï saûn xuaát hoaëc tieát ra caùc yeáu toá dinh döôõng coù taùc duïng kích thích tröïc tieáp khoái u phaùt trieån. Caùc yeáu toá naøy ñöôïc taïo ra bôûi chính teá baøo ung thö, caùc teá baøo ôû ngay xung quanh, caùc tuyeán noäi tieát ôû xa. Sau khi ñöôïc ñieàu trò noäi tieát, khoái u coù theå thoaùi lui hoaëc beänh nhaân thaáy giaûm trieäu chöùng trong moät thôøi gian. Söï phaùt trieån trôû laïi cuûa khoái u laø khoâng traùnh khoûi. Maëc duø sau ñoù khoái u vaãn coù theå ñaùp öùng vôùi caùc bieän phaùp ñieàu trò noäi tieát khaùc nhöng cuoái cuøng khoái u cuõng trôû neân trô vôùi moïi lieäu phaùp noäi tieát. Vì vaäy, caùc baùc só thöôøng phaûi keát hôïp phöông phaùp naøy vôùi caùc phöông phaùp ñieàu trò khaùc. Ñieàu trò noäi tieát coù theå theo caùch duøng thuoác noäi tieát, hoaëc thuoác öùc cheá cô theå saûn sinh noäi tieát hoaëc caét boû tuyeán noäi tieát. 2. Chæ ñònh Caùc beänh ung thö ñöôïc ñieàu trò noäi tieát hieän nay laø: 64 - Ung thö vuù. - Ung thö tuyeán tieàn lieät. - Ung thö noäi maïc töû cung. - Ung thö maùu. - Vaø moät soá ung thö khaùc. 3. Öu ñieåm - Ñieàu trò noäi tieát ñôn giaûn, deã thöïc hieän, giaù thaønh khoâng cao, taùc duïng phuï thaáp hoaëc khoâng ñaùng keå so vôùi caùc phöông phaùp khaùc. - Khaû naêng ñieàu trò: coù tôùi 1/6 soá tröôøng hôïp ung thö coù theå ñieàu trò baèng noäi tieát. Vôùi caùc tieán boä veà sinh hoïc phaân töû, hieåu bieát veà cô cheá taùc duïng cuûa caùc hooùc moân leân khoái u ngaøy caøng ñöôïc môû roäng, coù theå tìm ñöôïc caùc bieän phaùp can thieäp ngaøy caøng coù hieäu quaû hôn. V. Ñieàu trò ñích 1. Khaùi nieäm Ñieàu trò ñích (coøn goïi laø truùng ñích phaân töû) laø duøng thuoác caûn trôû caùc phaân töû ñaëc hieäu, nhaèm kìm haõm söï taêng tröôûng vaø phaùt trieån cuûa ung thö. Ñieàu trò truùng ñích trong ung thö noùi moät caùch ñôn giaûn laø phöông phaùp nhaèm vaøo teá baøo ung thö maø dieät. Vôùi quan nieäm naøy thì baát kyø loaïi thuoác naøo maø chæ tìm ñeán teá baøo ung thö ñeå dieät nhôø nhaän ra ñöôïc nhöõng neùt khaùc thöôøng cu ûa ca ùc te á ba øo na øy hoa ëc ña ùnh va øo nhö õng cho ã 65 “sô hô û” cuûa teá baøo ung thö (maø teá baøo bình thöôøng khoâng coù) trong khi khoâng gaây ra hoaëc gaây raát ít taùc ñoäng ñeán teá baøo laønh, ñeán chöùc naêng bình thöôøng cuûa caùc cô quan, boä phaän ñeàu ñöôïc coi laø ñieàu trò ñích. Hình aûnh moâ phoùng baén ñích Ñieàu trò ñích laø tieán boä môùi trong lónh vöïc chuyeân saâu cuûa ñieàu trò noäi khoa ñoái vôùi ung thö nhôø öùng duïng caùc thaønh töïu trong nghieân cöùu veà sinh hoïc phaân töû. Ñieàu trò truùng ñích coù theå duøng ñôn ñoäc hoaëc phoái hôïp vôùi caùc phöông phaùp kinh ñieån nhö: phaãu thuaät, chieáu tia xaï, ñieàu trò baèng hoùa chaát nhaèm keùo daøi thôøi gian soáng vaø giaûm bôùt taùc duïng phuï nghieâm troïng cho ngöôøi beänh. Hieän nay, ñieàu trò truùng ñích ñang ñöôïc nghieân cöùu vaø aùp duïng trong nhieàu loaïi ung thö nhö: vuù, phoåi, ñaïi - tröïc traøng, gan, tuïy, vuøng ñaàu coå,... 66 2. Caùc thuoác ñieàu trò ñích Coù nhieàu loaïi thuoác taùc ñoäng vaøo ñích, vaøo caùc quaù trình khaùc nhau ñeå kìm haõm söï phaùt trieån cuûa khoái u. Coù theå phaân nhoùm theo cô cheá taùc duïng chính nhö sau: - Nho ùm ö ùc che á ca ùc gien kích thích te á ba øo phaùt trieån. - Nhoùm öùc cheá taêng sinh maïch maùu. - Nhoùm taùc ñoäng theo cô cheá mieãn dòch. - Caùc thuoác ñieàu trò ñích khaùc. Trong moãi nhoùm laïi coù nhöõng thuoác thuoäc loaïi caùc phaân töû nhoû hoaëc thuoäc loaïi khaùng theå ñôn doøng. Coù nhöõng thuoác vöøa coù taùc duïng theo caùc cô cheá nhö loaïi 1 vöøa coù taùc duïng nhö loaïi 2 hoaëc loaïi 3. 3. Nhöôïc ñieåm cuûa ñieàu trò ñích Ca ùc thuo ác ñie àu trò ñích ñe àu co ù gia ù tha ønh khaù cao. Khoâng phaûi khi naøo ñieàu trò “ñích” cuõng coù taùc duïng toát. Ñieàu trò ñích cuõng coù theå khoâng laøm taêng tyû leä lui beänh, khoâng keùo daøi thôøi gian soáng theâm cuûa ngöôøi beänh, thaäm chí coøn laøm beänh xaáu theâm. Nhö vaäy laø muõi teân baén ra ñaõ “khoâng truùng ñích”. Töø ñoù khaùi nieäm “ñieàu trò ñích theo caù theå” ra ñôøi, nghóa laø chæ löïa choïn nhöõng ngöôøi beänh coù ñaùp öùng vôùi thuoác ñeå toái öu hoùa tyû leä thaønh coâng. 67 VI. Chaêm soùc giaûm nheï 1. Khaùi nieäm Chaêm soùc giaûm nheï cho ngöôøi beänh ung thö laø söï keát hôïp nhieàu bieän phaùp ñeå laøm giaûm söï chòu ñöïng, caûi thieän chaát löôïng cuoäc soáng cuûa ngöôøi beänh thoâng qua phoøng ngöøa, phaùt hieän sôùm, ñieàu trò ñau, nhöng vaán ñeà taâm lyù vaø thöïc theå khaùc, cung caáp söï tö vaán, hoã trôï nhaèm giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi, taâm linh maø ngöôøi beänh vaø gia ñình ñang phaûi gaùnh chòu1. Chaêm soùc beänh nhaân ung thö (hình aûnh coù tính chaát minh hoïa) Muïc ñích chính cuûa chaêm soùc giaûm nheï laø naâng cao chaát löôïng soáng, ñöa ngöôøi beänh taùi hoøa nhaäp coäng ñoàng vaø keùo daøi thôøi gian soáng theâm. 1. Boä Y teá: Höôùng daãn chaêm soùc giaûm nheï ñoái vôùi ngöôøi beänh ung thö vaø AIDS, Nxb. Y hoïc, Haø Noäi, 2006. 68 Nhöõng ngöôøi tham gia chaêm soùc ngöôøi beänh goàm nhaân vieân y teá vaø thaân nhaân ngöôøi beänh. Nhaân vieân y teá vaø thaân nhaân ngöôøi beänh caàn chuû ñoäng trao ñoåi, höôùng daãn, giuùp ñôõ nhau haèng ngaøy ñeå ñaït hieäu quaû chaêm soùc cao nhaát. Nhaân vieân y teá khoâng nhöõng ñieàu trò cho ngöôøi beänh maø coøn höôùng daãn, tö vaán, hoã trôï caùc vaán ñeà lieân quan ñeán quaù trình chaêm soùc ngöôøi beänh cho thaân nhaân ngöôøi beänh ñeå coù theå töï chaêm soùc taïi nhaø, ñoàng thôøi cung caáp vaø höôùng daãn söû duïng caùc thuoác, nhaát laø thuoác giaûm ñau gaây nghieän thuoäc dieän quaûn lyù nhaø nöôùc nhö mooùcphin. Thaân nhaân ngöôøi beänh laø ngöôøi chaêm soùc tröïc tieáp trong nhieàu vaán ñeà, nhaát laø khi chaêm soùc taïi nhaø. Khi ngöôøi beänh ôû nhaø, thaân nhaân ngöôøi beänh seõ ñöôïc höôùng daãn: cho ngöôøi beänh uoáng thuoác, thay baêng, chaêm soùc toaøn dieän, theo doõi caùc trieäu chöùng ñeå kòp thôøi baùo vôùi nhaân vieân y teá veà tình traïng beänh. Caùc vaán ñeà chính maø thaày thuoác, ngöôøi beänh vaø thaân nhaân cuøng quan taâm nhö: ngöôøi beänh caàn ñöôïc chaêm soùc taïi nhöõng nôi maø hoï mong muoán ngoaøi thôøi gian baét buoäc phaûi naèm vieän ñieàu trò, thöôøng laø taïi nhaø. 2. Noäi dung 2.1. Chaêm soùc söùc khoûe theå chaát - Ñieàu trò beänh theo chuyeân khoa. 69 - Thuyeân giaûm trieäu chöùng. - Dinh döôõng toát. - Veä sinh chu ñaùo. 2.2. Chaêm soùc söùc khoûe tinh thaàn Ngöôøi beänh caàn ñöôïc: - Caûm thoâng, chia seû nhöõng maát maùt, noãi ñau ñôùn phaûi chòu ñöïng, caàn ñöôïc ñoäng vieân an uûi ñeå coù ñuû nghò löïc vöôït qua nhöõng khoù khaên trong quaù trình ñieàu trò. - Toân troïng, giuùp ñôõ, hoã trôï trong caùc vaán ñeà veà taâm linh, toân giaùo tuøy theo phong tuïc taäp quaùn cuûa töøng gia ñình, daân toäc, töøng ñòa phöông. - Giaûi thích nhöõng ñieàu caàn bieát veà ñieàu trò, tieân löôïng beänh, nhöõng vaán ñeà xaûy ra trong hieän taïi vaø töông lai ñeå coù theå chuaån bò söùc chòu ñöïng, ñeå giaûi quyeát caùc vaán ñeà lieân quan tröïc tieáp ñeán ngöôøi beänh cuõng nhö gia ñình. Thaày thuoác vaø gia ñình coù theå phoái hôïp vôùi nhaân vieân xaõ hoäi, chính quyeàn ñòa phöông, cô quan coâng taùc, caùc toå chöùc töø thieän, haøng xoùm laùng gieàng,... giuùp ñôõ ngöôøi beänh khi coù khoù khaên. Tröïc tieáp giuùp ñôõ thaân nhaân ngöôøi beänh baèng caùch höôùng daãn chaêm soùc cuõng nhö giuùp ñôõ caùc khoù khaên khaùc. 2.3. Chaêm soùc söùc khoûe sinh lyù Trong quaù trình ñieàu trò, ngöôøi beänh ung thö caàn ñöôïc löu taâm ñieàu trò, giuùp ñôõ phuïc hoài caùc 70 chöùc naêng sinh lyù ngay caû khi thôøi gian soáng coøn ngaén ñeå ñaûm baûo chaát löôïng soáng, bao goàm: - Chöùc naêng sinh lyù cuûa caùc cô quan bò toån thöông. - Chöùc naêng lao ñoäng. - Chöùc naêng suy nghó, tö duy. - Chöùc naêng laøm vieäc. - Chöùc naêng töï sinh hoaït haèng ngaøy. - Chöùc naêng caùc cô quan phuïc vuï cho hoaït ñoäng sinh lyù. VII. Dinh döôõng trong ñieàu trò beänh ung thö Dinh döôõng cho ngöôøi beänh phaûi ñöôïc coi troïng trong quaù trình ñieàu trò beänh ung thö. Chaêm soùc dinh döôõng khoâng chæ giuùp cho ngöôøi beänh coù ñuû söùc ñeå tieáp nhaän ñöôïc caùc bieän phaùp ñieàu trò maø coøn naâng cao chaát löôïng cuoäc soáng, laøm giaûm tyû leä töû vong vì suy moøn. 1. Vai troø cuûa dinh döôõng ñoái vôùi beänh nhaân ung thö Vôùi ngöôøi beänh ung thö, dinh döôõng raát quan troïng vì ngoaøi vieäc cung caáp naêng löôïng nhö ôû ngöôøi bình thöôøng, dinh döôõng coøn phaûi nuoâi caû khoái ung thö raát “phaøm aên” ñang kyù sinh treân cô theå ngöôøi beänh. Cho neân neáu cho raèng aên kieâng hoaëc nhòn aên ñeå khoái u phaùt trieån chaäm laïi thaäm chí noù seõ cheát ñi laø moät quan nieäm raát sai laàm. 71 Thaùp caân ñoái dinh döôõng (Vieän Dinh döôõng) Khi khoái u khoâng nhaän ñöôïc caùc chaát dinh döôõng töø ngoaøi ñöa vaøo noù seõ “aên thòt” ngöôøi beänh. Ngöôøi beänh seõ cheát tröôùc khi khoái ung thö cheát. Vì vaäy aên kieâng, aên gaïo löùc vôùi muoái meø, nhòn aên laø nhöõng caùch gaây nguy hieåm vôùi ngöôøi beänh. Döï tröõ ñöôøng, ñaïm, môõ trong cô theå seõ bò huy ñoäng 72 toái ña ñeå nuoâi khoái u vaø cung caáp naêng löôïng cho cô theå toàn taïi, do ñoù seõ laøm cho ngöôøi beänh suy kieät ngaøy caøng naëng hôn vaø daãn ñeán töû vong. 2. Giaûm caân ôû ngöôøi beänh ung thö Giaûm caân laø moät trong nhöõng daáu hieäu quan troïng cuûa beänh ung thö. Vôùi nhieàu beänh nhaân, giaûm caân nhanh laø daáu hieäu laøm ngöôøi beänh lo laéng nhieàu nhaát khieán hoï phaûi ñi khaùm vaø ñöôïc phaùt hieän ra beänh ung thö. Coù 40-80% soá beänh nhaân coù daáu hieäu giaûm caân khi bò ung thö. Gaây giaûm caân roài daãn ñeán suy moøn nhieàu nhaát laø ung thö daï daøy (87%), tieáp ñeán laø ung thö tuyeán tuïy (83%), ung thö phoåi khoâng teá baøo nhoû (61%), ung thö ñaïi traøng (54%). Caøng vaøo giai ñoaïn muoän ung thö caøng gaây giaûm caân nhieàu. Nguyeân nhaân Gia ûm ca ân va ø suy mo øn trong ung thö do nhieàu yeáu toá: - Heä thoáng mieãn dòch saûn sinh ra chaát choáng laïi teá baøo ung thö laøm thay ñoåi vò giaùc, giaûm ngon mieäng daãn ñeán chaùn aên, laøm giaûm khaû naêng haáp thu, ñoàng thôøi gaây taêng cöôøng giaùng hoùa (phaân huûy) caùc chaát ñaïm trong cô theå. - Teá baøo ung thö laø nhöõng teá baøo “phaøm aên”. Chuùng laáy nhöõng “cô chaát” quyù nhaát cuûa cô theå ñeå toång hôïp ra caùc chaát caàn thieát cho quaù trình phaân baøo nhanh vaø voâ haïn cuûa chuùng. Khoâng 73 nhöõng theá, chuùng coøn tieát ra caùc ñoäc toá laøm phaân huûy chaát ñaïm trong cô theå, thay ñoåi chuyeån hoùa ñaïm, ñöôøng, môõ vaø chính caùc yeáu toá ñoù laøm cho giaûm caân trôû thaønh moät “trieäu chöùng” cuûa beänh ung thö. - Khi ñaõ ñöôïc chaån ñoaùn laø beänh ung thö, giaûm caân caøng trôû neân traàm troïng hôn nöõa laø do taùc ñoäng cuûa yeáu toá tinh thaàn: bi quan, chaùn ñôøi, khoâng muoán aên uoáng. - Taùc duïng phuï cuûa caùc phöông phaùp ñieàu trò laø gaây keùm aên, giaûm khaû naêng haáp thu. 74 Phaàn 5 Moät soá beänh ung thö thöôøng gaëp ôû Vieät Nam 1. Ung thö phoåi 1. Khaùi nieäm Ung thö phoåi baét nguoàn töø nhöõng teá baøo bieåu moâ loùt trong caùc tuùi khí goïi laø caùc pheá nang hoaëc töø lôùp loùt cuûa pheá quaûn. Ung thö phoåi coù hai loaïi chính laø loaïi khoâng phaûi teá baøo nhoû (chieám hôn 80%) vaø loaïi teá baøo Hình aûnh ung thö phoåi nhoû döïa treân hình daïng teá baøo döôùi kính hieån vi. - Loaïi khoâng phaûi teá baøo nhoû: thöôøng ít phaùt trieån maïnh hôn vaø laây lan chaäm hôn. Neáu phaùt hieän sôùm, phaãu thuaät coù hoaëc khoâng keát hôïp hoùa trò, xaï trò coù theå chöõa khoûi beänh. 75 - Loaïi teá baøo nhoû phaùt trieån nhanh vaø sôùm lan vaøo maïch maùu, di caên sang caùc phaàn khaùc cuûa cô theå. Thoâng thöôøng, khi chaån ñoaùn vaø phaùt hieän ra thì beänh ñaõ ôû giai ñoaïn naëng. Beänh naøy thöôøng ñöôïc ñieàu trò baèng hoùa trò, xaï trò vaø khoâng phaãu thuaät ñöôïc. Ung thö phoåi laø nguyeân nhaân gaây töû vong cao nhaát trong nhöõng beänh nhaân ung thö ôû nam giôùi. ÔÛ Vieät Nam theo soá lieäu ghi nhaän taïi moät soá vuøng, ung thö phoåi ñöùng haøng ñaàu vaø chieám ñeán 20% trong toång soá caùc loaïi ung thö. 2. Caùc yeáu toá nguy cô vaø bieän phaùp phoøng ngöøa Thuoác laù laø nguyeân nhaân chính gaây ung thö phoåi. 80% beänh nhaân ung thö phoåi do huùt thuoác laù. Maëc duø coøn 4% beänh nhaân bò ung thö phoåi maø khoâng huùt thuoác, nhöng moät soá trong ñoù bò huùt thuï ñoäng nghóa laø hoï thöôøng xuyeân hít phaûi khoùi cuûa ngöôøi huùt thuoác laù. - Nhöõng tieáp xuùc hoùa chaát trong quaù trình laøm vieäc lieân quan tôùi ung thö phoåi bao goàm tieáp xuùc vôùi buïi silic, niken, croâm vaø khí than, tieáp xuùc vôùi quaù trình luyeän theùp. Nguy cô naøy seõ taêng leân nhieàu laàn neáu beänh nhaân coù huùt thuoác laù. - Tieáp xuùc vôùi phoùng xaï coù nguy cô bò caùc beänh ung thö trong ñoù coù caû ung thö phoåi. Nhöõng coâng nhaân moû uranium, fluorspar vaø hacmatite 76 coù theå tieáp xuùc vôùi tia phoùng xaï do hít thôû khoâng khí coù chöùa khí radon phoùng xaï. - Ngoaøi ra, nguy cô ung thö phoåi lieân quan ñeán caùc chaát gaây oâ nhieãm khoâng khí nhö caùc saûn phaåm phuï sinh ra trong quaù trình ñoát chaùy caùc nhieân lieäu hoùa thaïch. - Moät soá bieän phaùp chính ñeå phoøng ngöøa beänh ung thö phoåi nhö: khoâng huùt thuoác laù, thuoác laøo hoaëc töø boû huùt thuoác (neáu ñaõ huùt) vaø chuû ñoäng thöïc hieän an toaøn lao ñoäng, traùnh hít khoùi, buïi ñoäc haïi. 3. Chaån ñoaùn 3.1. Trieäu chöùng Ung thö phoåi giai ñoaïn ñaàu thöôøng khoâng coù trieäu chöùng cuï theå. Nhöng khi beänh phaùt trieån, thöôøng coù nhöõng trieäu chöùng sau: - Ho dai daúng, ngaøy caøng naëng hôn. - Hoâ haáp suy giaûm nhö thôû doác. - Ñau ngöïc keùo daøi. - Ho ra maùu. - Khaøn gioïng. - Thöôøng xuyeân bò vieâm phoåi. - Luoân caûm thaáy meät moûi, baát löïc. - Giaûm caân khoâng roõ nguyeân nhaân. Caùc trieäu chöùng naøy khoâng phaûi laø ñaëc tröng rieâng cho ung thö phoåi. Caùc beänh khaùc cuõng coù theå gaây ra caùc trieäu chöùng naøy. Khi coù moät trong 77 nhöõng trieäu chöùng nhö treân neân ñeán gaëp baùc só ñeå ñöôïc chaån ñoaùn sôùm. Nhöng cuõng caàn löu yù raèng coù khoaûng 13% soá beänh nhaân khoâng coù baát cöù moät trieäu chöùng naøo cho ñeán khi phaùt hieän ra khoái u. 3.2. Xeùt nghieäm Coù nhieàu caùch ñeå phaùt hieän ung thö phoåi. - Chuïp X quang loàng ngöïc thoâng thöôøng. - Chuïp caét lôùp vi tính cho bieát roõ hôn veà vò trí, kích thöôùc cuûa khoái u vaø bieát ñöôïc khoái u ñaõ phaùt trieån ra ngoaøi phoåi hay chöa. - Chaån ñoaùn sinh thieát thoâng thöôøng nhaát laø qua noäi soi pheá quaûn. Phöông phaùp naøy ñöôïc söû duïng treân 80% beänh nhaân vaø 2/3 coù keát quaû sinh thieát döông tính. - Xeùt nghieäm ñôøm tìm teá baøo ung thö chæ coù 1/3 soá ca coù keát quaû döông tính. Coù theå duøng kim nhoû xuyeân qua thaønh ngöïc vaøo vuøng baát thöôøng sau khi ñaõ gaây teâ taïi choã. Phöông phaùp naøy chaån ñoaùn ñöôïc treân 90% beänh nhaân. Ñoâi khi caàn thieát phaûi tieán haønh sinh thieát baèng kim sinh thieát lôùn hôn neáu caùc phöông phaùp treân khoâng thaønh coâng. Nhöõng maãu sinh thieát naøy ñöôïc phaân tích döôùi kính hieån vi ñeå chaån ñoaùn beänh. Cho ñeán nay taïi Beänh vieän K ñaõ coù theå xaùc ñònh moâ beänh hoïc cho gaàn 100% soá beänh nhaân. 4. Ñieàu trò Tuøy vaøo töøng giai ñoaïn phaùt trieån cuûa beänh 78