🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Những Điều Cần Biết Khi Sống Chung Với Điện Ebooks Nhóm Zalo NHỮNG ĐIỀU CẦN BIẾT KHI SỐNG CHUNG VỚI ĐIỆN Héi ®ång chØ ®¹o xuÊt b¶n Chñ tÞch Héi ®ång: TS. NguyÔn thÕ kû Phã Chñ tÞch Héi ®ång: TS. NguyÔn Duy Hïng Thµnh viªn Héi ®ång: TS. NguyÔn tiÕn hoµng ts. nguyÔn an tiªm TS. Vò Träng L©m nguyÔn hanh nh÷ng ®iÒu cÇn biÕt khi sèng chung víi ®iÖn nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia - sù thËt nhµ xuÊt b¶n khoa häc vµ kü thuËt hµ néi - 2011 Lêi nhµ xuÊt b¶n Ngµy nay, ®iÖn ®· trë thµnh mét phÇn thiÕt yÕu cña ®êi sèng con ng­êi. ViÖc sö dông ®iÖn trong sinh ho¹t h»ng ngµy lµ mét nhu cÇu kh«ng thÓ thiÕu cña mçi ng­êi d©n, tõ n«ng th«n ®Õn thµnh thÞ. §iÖn ®· th©m nhËp vµo mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi, ®Æc biÖt lµ trong thêi kú ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n­íc hiÖn nay. V× vËy, viÖc sö dông ®iÖn an toµn, hîp lý vµ tiÕt kiÖm lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò cÊp thiÕt cña ®êi sèng x· héi, nh»m b¶o ®¶m viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi nÒn v÷ng. Tuy nhiªn, viÖc sö dông ®iÖn thÕ nµo ®Ó ®¶m b¶o an toµn, hîp lý vµ tiÕt kiÖm ®èi víi ®a sè ng­êi d©n hiÖn nay l¹i lµ mét vÊn ®Ò cÇn ®­îc sù quan t©m cña x· héi còng nh­ cña ngµnh ®iÖn, bëi v× hÇu hÕt ng­êi d©n hiÖn nay cã rÊt Ýt th«ng tin phæ biÕn vÒ kiÕn thøc sö dông ®iÖn mét c¸ch an toµn, tiÕt kiÖm. §a sè ng­êi d©n hiÖn nay sö dông ®iÖn theo thãi quen vµ kinh nghiÖm. Trong cuéc sèng h»ng ngµy vÉn x¶y ra nh÷ng tr­êng hîp tai n¹n ®¸ng tiÕc trong sö dông vµ söa ch÷a ®iÖn. Nh÷ng tai n¹n x¶y ra th­êng lµ do bÊt cÈn vµ trong nhiÒu tr­êng hîp lµ do thiÕu hiÓu biÕt vÒ ®iÖn. Nh»m gãp phÇn phæ biÕn nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ viÖc sö dông ®iÖn an toµn vµ tiÕt kiÖm cho mçi ng­êi 5 d©n, Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt xuÊt b¶n cuèn s¸ch Nh÷ng ®iÒu cÇn biÕt khi sèng chung víi ®iÖn cña t¸c gi¶ NguyÔn Hanh. Néi dung cuèn s¸ch ®Ò cËp ®Õn nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n nh»m gióp b¹n ®äc cã nh÷ng hiÓu biÕt th­êng thøc vÒ ®iÖn ®Ó sö dông ®iÖn an toµn, hiÖu qu¶ vµ tiÕt kiÖm. C¸c bµi viÕt trong cuèn s¸ch ®­îc tr×nh bµy d­íi d¹ng nh÷ng mÈu chuyÖn vui víi c¸c s¾c th¸i kh¸c nhau nh»m gióp b¹n ®äc dÔ dµng ®äc vµ n¾m b¾t c¸c th«ng tin tæng qu¸t vÒ c¸c kü n¨ng ®¬n gi¶n trong viÖc sö dông c¸c thiÕt bÞ ®iÖn an toµn, hiÖu qu¶ vµ tiÕt kiÖm. Hy väng cuèn s¸ch sÏ gãp phÇn n©ng cao hiÓu biÕt vµ c¸ch sö dông ®iÖn an toµn, tiÕt kiÖm cña quý vÞ ®éc gi¶ trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn ®Êt n­íc hiÖn nay. Xin tr©n träng giíi thiÖu cuèn s¸ch víi b¹n ®äc. Th¸ng 12 n¨m 2011 Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia - sù thËt6 LêI NãI §ÇU Chóng ta vÉn th­êng nghe c¸c bµ hµng xãm nãi víi anh thî ®iÖn: “Chó thî ®iÖn ¬i, lµm ¬n xem gióp chÞ c¸i ®Ìn mét tý! T¹i sao nã kh«ng s¸ng? Bän chÞ ch¼ng ai biÕt ®iÖn ®ãm lµ g×”. §©y hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ mét c©u kh¸ch s¸o mµ rÊt ch©n t×nh. Së dÜ nãi nh­ vËy lµ v× ®a sè chóng ta, tõ ng­êi d©n nghÌo th«n quª ®Õn nh÷ng ng­êi giµu cã ë thµnh thÞ, tuy nhµ cöa ®Çy ¾p tiÖn nghi nh­ng l¹i am hiÓu rÊt Ýt vÒ kü thuËt ®iÖn. Do ®ã mçi khi trong nhµ cã trôc trÆc vÒ ®iÖn th× chØ cßn c¸ch cËy nhê «ng thî ®iÖn mµ th«i. §óng ra, khi nhµ cöa ®· ®­îc ®iÖn khÝ ho¸ th× mäi ng­êi trong nhµ b¾t buéc ph¶i cã nh÷ng hiÓu biÕt tèi thiÓu vÒ ®iÖn, v× ®iÖn lµ ng­êi b¹n ®ång hµnh víi chóng ta trong suèt c¶ cuéc ®êi. C¸c hiÓu biÕt vÒ ®iÖn sÏ gióp ta sö dông c¸c ®å ®iÖn hîp lý, hiÖu qu¶, tiÕt kiÖm ®iÖn h¬n, vµ ®iÒu chñ yÕu lµ sinh m¹ng cña chóng ta sÏ ®­îc b¶o ®¶m h¬n. HiÖn nay, ®iÖn ®· th©m nhËp vµo mäi lÜnh vùc cña cuéc sèng nh­ng tµi liÖu, s¸ch b¸o, ph­¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng nãi vÒ chñ ®Ò nµy cßn qu¸ Ýt. §©y lµ mét “lç hæng” vÒ kiÕn 7 thøc mµ chóng ta kh«ng thÓ bá qua nÕu muèn n­íc nhµ tiÕn b­íc thµnh c«ng trªn con ®­êng c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸. Cuèn s¸ch nµy ra ®êi nh»m ®¸p øng nhu cÇu nãi trªn. S¸ch gåm cã bèn ch­¬ng: Ch­¬ng I - Nh÷ng hiÓu biÕt th­êng thøc vÒ ®iÖn. Ch­¬ng II - §iÖn vµ cuéc sèng. Ch­¬ng III - TiÕt kiÖm ®iÖn kh«ng ph¶i chØ v× m×nh mµ cßn v× mäi ng­êi. Ch­¬ng IV - Mét sè ®iÒu cÇn biÕt vÒ an toµn ®iÖn. Néi dung s¸ch kh«ng ®i s©u vµo chuyªn m«n kü thuËt ®iÖn mµ chØ ®Ò cËp ®Õn nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ ®iÖn mµ mäi ng­êi ®Òu cÇn ph¶i biÕt. S¸ch ®­îc tr×nh bµy d­íi d¹ng nh÷ng th«ng tin ng¾n gän, nh÷ng c©u hái vµ tr¶ lêi xung quanh c¸c chñ ®Ò nh­: nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ ®iÖn, c¸ch sö dông ®å ®iÖn trong nhµ, c¸c kiÕn thøc vÒ an toµn ®iÖn, c¸c biÖn ph¸p tiÕt kiÖm ®iÖn... Ngoµi ra, s¸ch cßn ®Ò cËp thªm mét sè vÊn ®Ò mµ nhiÒu ng­êi quan t©m nh­: t¸c dông cña ®iÖn ®èi víi søc khoÎ con ng­êi, c¸ch lý gi¶i nh÷ng ®iÒu tai nghe m¾t thÊy trong m«i tr­êng ®iÖn khÝ ho¸, lÞch sö ra ®êi cña ngµnh ®iÖn vµ c¸c thµnh tùu khoa häc míi nhÊt cã liªn quan ®Õn ngµnh ®iÖn... §Ó tr¸nh nhµm ch¸n khi ®äc, t¸c gi¶ kh«ng ph©n lo¹i thµnh h¹ng môc nh­ s¸ch gi¸o khoa mµ tr×nh bµy d­íi d¹ng nh÷ng mÈu chuyÖn ng¾n hoÆc chuyÖn vui, mçi chuyÖn cã mét s¾c th¸i kh¸c 8 nhau. Tuy vËy, sau khi ®äc xong vµ tæng hîp l¹i, ®éc gi¶ sÏ thu nhËn ®­îc mét sè kiÕn thøc tæng qu¸t vÒ vai trß cña ®iÖn trong ®êi sèng, ®ñ ®Ó sö dông trong sinh ho¹t hµng ngµy. Víi c¸ch tr×nh bµy nh­ trªn, bÊt cø tÇng líp nµo trong x· héi ®Òu cã thÓ lÜnh héi ®­îc dÔ dµng mµ kh«ng ph¶i nhäc c«ng t×m hiÓu trong c¸c gi¸o tr×nh kü thuËt ®iÖn. Ngay c¶ nh÷ng ng­êi ®ang c«ng t¸c trong ngµnh ®iÖn còng cã thÓ t×m thÊy ë ®©y mét sè c©u chuyÖn bæ Ých vµ lý thó trong lÜnh vùc chuyªn m«n cña m×nh. T¸c gi¶ kú väng cuèn s¸ch nhá bÐ nµy sÏ gãp phÇn lµm phong phó thªm c¸c hiÓu biÕt vÒ ®iÖn cña ®éc gi¶ trong mét x· héi ngµy cµng ®iÖn khÝ ho¸ nh­ hiÖn nay. NguyÔn Hanh 9 10 Ch­¬ng I nh÷ng hiÓu biÕt th­êng thøc vÒ ®iÖn C¸c cô nhµ ta hiÓu vÒ ®iÖn nh­ thÕ nµo? Ng­êi x­a th­êng nãi “«n cè tri t©n”, ®¹i ý lµ b»ng c¸ch «n l¹i c¸i cò, ng­êi ta cã thÓ nhËn thøc ®­îc c¸i míi mét c¸ch t­êng tËn h¬n. ChÝnh v× vËy mµ tr­íc khi t×m hiÓu c¸c ®Æc tÝnh mu«n h×nh mu«n vÎ cña ®iÖn, thiÕt nghÜ chóng ta còng nªn bá ra vµi phót ®Ó «n l¹i c©u chuyÖn ngµy x­a, c¸ch ®©y mét thÕ kû, c¸c cô nhµ ta ®· quan niÖm vÒ ®iÖn nh­ thÕ nµo. Ng­êi ViÖt Nam b¾t ®Çu cã kh¸i niÖm vÒ ®iÖn tõ khi thùc d©n Ph¸p sang ®« hé n­íc ta, ®em nÒn v¨n minh Ph¸p quèc ®Ó truyÒn b¸ cho c¸c d©n téc “nh­îc tiÓu”. LÇn ®Çu tiªn trong ®êi, ng­êi d©n b¶n xø ®­îc môc kÝch nh÷ng sù kiÖn l¹ lïng: dßng n­íc ch¶y ng­îc tõ d­íi lªn (vßi phun n­íc ë c¸c v­ên hoa), ®Ìn treo tõ trªn chóc xuèng (®Ìn ®iÖn), xe kh«ng cã ngùa kÐo mµ vÉn ch¹y (c¸i « t«)... §èi víi hä, ®©y lµ nh÷ng chuyÖn thÇn kú. NÕu hái nh÷ng ng­êi lµm viÖc 11 víi T©y th× sÏ ®­îc gi¶i thÝch: “TÊt c¶ nh÷ng chuyÖn ®ã ®Òu do ®iÖn mµ ra”. Thêi Êy cã cô ThiÒu Chöu, mét ng­êi tinh th«ng ch÷ H¸n ë Nam Kú, ®· cho ra ®êi cuèn s¸ch H¸n ViÖt tù ®iÓn. BiÕt rÊt nhiÒu ng­êi quan t©m ®Õn ch÷ “®iÖn”, cô ®· bá c«ng tham kh¶o hµng lo¹t tù ®iÓn tiÕng H¸n vµ cã thÓ ®· t×m hiÓu thªm ë nh÷ng ng­êi ®­¬ng thêi ®Ó cã ®­îc mét ®Þnh nghÜa thËt sóc tÝch vÒ “®iÖn” nh»m tho¶ m·n tÝnh hiÕu kú cña ng­êi d©n. Vµ ®©y lµ nguyªn v¨n phÇn ®Þnh nghÜa ch÷ “®iÖn” cña cô trong cuèn tù ®iÓn ®ã: “§iÖn lµ mét c¸i søc c¶m øng cña mu«n vËt ®Òu cã. C¸i søc c¶m øng ®ã nã hai tÝnh ®èi ®·i nhau, kh¸c tÝnh th× hót lÊy nhau, cïng tÝnh th× l¹i cù nhau cho nªn míi chia ra ©m ®iÖn vµ d­¬ng ®iÖn hay gäi lµ ch¸nh ®iÖn vµ phô ®iÖn. §ang lóc vËt thÓ nã yªn lÆng th× kh«ng thÊy søc ®iÖn ë ®©u, ®Õn lóc nã quÖn nã s¸t vµo vËt kh¸c, mÊt c¸i tÝnh trung hßa ®i, bÊy giê tÊt nã l«i thø ®iÖn kh¸c tÝnh nã ®Ó san ®Òu víi nã. C¸i søc l«i kÐo cña nã rÊt m¹nh vµ rÊt nhanh, tãe ra nh÷ng ¸nh s¸ng rÊt m¹nh rÊt s¸ng, nh­ chíp vµ sÐt ta th­êng tr«ng thÊy, Êy lµ thø ®iÖn thiªn nhiªn b©y giê ng­êi ta lîi dông nã ®Ó ch¹y m¸y thay søc ng­êi gäi lµ ®iÖn nh©n t¹o. C¸ch lµm ra ®iÖn cã hai c¸ch: dïng b¸nh xe m¸y s¸t vµo nhau mµ sinh ra ®iÖn nh­ xe ®iÖn, ®Ìn ®iÖn th­êng dïng ®ã; dïng vËt chÊt hãa hîp mµ sinh ra ®iÖn, nh­ ®iÖn ®¸nh d©y thÐp vµ ®iÖn m¹ th­êng dïng ®ã”. 12 §©y lµ ®Þnh nghÜa vÒ ®iÖn cña cô ThiÒu Chöu c¸ch ®©y gÇn 100 n¨m chø kh«ng ph¶i lµ ®Þnh nghÜa cña t¸c gi¶. V× kÝnh l·o ®¾c thä nªn chóng t«i m¹n phÐp cô ®­a lªn lµm bµi ®Çu tiªn cña cuèn s¸ch nµy. Mong r»ng cô kh«ng phËt ý, cßn vÒ phÇn chóng ta th× còng kh«ng nªn b×nh luËn, v× ë thêi ®ã mµ hiÓu ®­îc nh­ vËy còng lµ uyªn b¸c l¾m råi. §iÖn mét chiÒu vµ ®iÖn xoay chiÒu Trong c«ng nghiÖp còng nh­ trong cuéc sèng hµng ngµy, chóng ta th­êng nghe nãi ®Õn c¸c thuËt ng÷ “®iÖn mét chiÒu” vµ “®iÖn xoay chiÒu”, vËy chóng lµ g×? Cã thÓ gi¶i thÝch mét c¸ch s¬ l­îc nh­ sau: dßng ®iÖn lµ luång ®iÖn tö tù do ch¹y trong d©y dÉn, ®iÖn tö cã kÝch th­íc cùc kú nhá bÐ; nã bÐ ®Õn nçi nÕu cã mét “chiÕc kÝnh thÇn” phãng ®¹i con vi rót HIV to b»ng c¶ qu¶ ®Êt th× kÝch th­íc ®iÖn tö chØ b»ng h¹t c¸t, nÕu kh«ng nãi lµ cßn nhá h¬n1; khi luång ®iÖn tö ch¹y liªn tôc trong d©y dÉn theo mét chiÒu, ta cã dßng ®iÖn mét _________ 1. Khoa häc ®· chøng minh ®­îc sù hiÖn h÷u cña ®iÖn tö nh­ng vÉn ch­a ai chôp ¶nh ®­îc nã, v× nã qu¸ bÐ ®Ó c¸c thiÕt bÞ t©n kú nhÊt cña nh©n lo¹i cã thÓ nhËn diÖn. Ng­êi ta chØ chôp ®­îc ®­êng bay cña nã trong c¸c buång bät hoÆc buång Wilson mµ th«i. 13 chiÒu; nÕu luång ®iÖn tö ch¹y tíi ch¹y lui, ®¶o chiÒu liªn tôc, ta cã dßng ®iÖn xoay chiÒu. §iÖn mét chiÒu vµ xoay chiÒu ®­îc øng dông rÊt réng r·i trong cuéc sèng. §Ìn pin vµ ®Ìn ¾cquy mµ chóng ta th­êng dïng ch¹y b»ng ®iÖn mét chiÒu. Tµu ®iÖn còng ch¹y b»ng ®iÖn mét chiÒu. Ra®i«, ®ång hå ®eo tay, m¸y ghi ©m bá tói, m¸y chôp ¶nh kü thuËt sè, ®iÖn tho¹i di ®éng, m¸y trî thÝnh, c¸c qu¹t ®iÖn trªn « t«, tµu háa ®Òu ch¹y b»ng ®iÖn mét chiÒu. Nãi mét c¸ch tæng qu¸t, tÊt c¶ c¸c ®å ®iÖn d©n dông thuéc lo¹i di ®éng, bá tói ®Òu ch¹y b»ng ®iÖn mét chiÒu. §iÖn xoay chiÒu ®­îc dïng cho mét sè ®å ®iÖn gia dông nh­ bÕp ®iÖn, Êm ®un ®iÖn, qu¹t trÇn, qu¹t bµn, qu¹t th«ng giã, m¸y hót bôi, m¸y nghiÒn sinh tè, b¬m n­íc, tñ l¹nh, m¸y giÆt... §Æc biÖt, m¸y b¬m n­íc ë c¸c tr¹m thuû n«ng, m¸y b¬m chèng óng vµ mét sè m¸y mãc trong n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp ng­êi ta dïng ®iÖn xoay chiÒu ba pha. ¦u thÕ cña lo¹i ®iÖn nµy lµ cã thÓ cung cÊp nh÷ng c«ng suÊt rÊt lín vµ b¶o ®¶m ®­îc sù c©n b»ng cÇn thiÕt trong l­íi ®iÖn. Kh¸i niÖm vÒ d©y löa vµ d©y nguéi §Ó n¾m ®­îc c¸c vÊn ®Ò vÒ “®iÖn ®ãm”, tr­íc tiªn chóng ta cÇn ph¶i hiÓu hai thuËt ng÷ kh¸ th«ng dông, ®ã lµ d©y löa vµ d©y nguéi. D©y löa 14 lµ g× vµ d©y nguéi lµ g×? §­êng ®iÖn 220 v«n kÐo vµo nhµ chóng ta lµ ®iÖn xoay chiÒu mét pha. Nã bao giê còng cã hai d©y, mét d©y mang ®iÖn vµ mét d©y kh«ng mang ®iÖn. NÕu ch¹m ph¶i d©y mang ®iÖn lµ bÞ giËt, thËm chÝ cã thÓ chÕt ng­êi, cßn nÕu ch¹m vµo d©y kh«ng mang ®iÖn th× hÇu nh­ kh«ng bÞ giËt hoÆc chØ giËt tª tay chót xÝu mµ th«i. D©y mang ®iÖn cã tªn kü thuËt lµ d©y pha, v× nã ®­îc nèi víi mét pha cña m¸y ph¸t ®iÖn. Tuy vËy, trong d©n gian ta vÉn quen gäi víi c¸i tªn n«m na lµ d©y löa hoÆc d©y nãng. Së dÜ gäi nh­ vËy v× ®©y chÝnh lµ c¸i d©y g©y nªn tai n¹n hoÆc chÕt chãc, cÇn c¶nh gi¸c. Còng cã ng­êi gi¶i thÝch nh­ sau: khi dÝ bót thö ®iÖn vµo lâi d©y th× ®Ìn neon trong bót s¸ng hång lªn nh­ ngän löa. NÕu d©y ®øt r¬i xuèng ch¹m ph¶i mÆt ®Êt hoÆc bøc t­êng còng toÐ ra löa. VËy b¶n chÊt cña nã lµ löa, chí d¹i ®ïa víi löa mµ thiÖt th©n. §Ó dÔ hiÓu, trong tµi liÖu nµy chóng ta thèng nhÊt dïng c¸i tªn “d©y löa”, nh­ng khi dïng ph¶i hiÓu ®ã lµ “d©y pha”. D©y kh«ng mang ®iÖn cã tªn kü thuËt lµ d©y trung tÝnh, v× nã ®­îc nèi víi ®iÓm trung tÝnh cña m¸y ph¸t ®iÖn. Tuy vËy trong d©n gian ta vÉn quen gäi nã víi c¸i tªn d©y nguéi. Së dÜ cã tªn nh­ vËy lµ v× khi dÝ bót thö ®iÖn vµo th× bót kh«ng s¸ng. NÕu d©y ®øt r¬i xuèng ch¹m ph¶i mÆt ®Êt còng ch¼ng toÐ ra tia löa nµo. §Ó dÔ hiÓu, ë ®©y chóng ta thèng nhÊt dïng c¸i tªn “d©y 15 nguéi”, nh­ng khi dïng ph¶i hiÓu ®ã lµ “d©y trung tÝnh”. Còng cÇn nãi thªm r»ng thuËt ng÷ d©y nguéi ë ®©y chØ ®¬n thuÇn lµ quy ­íc, v× trong khi vËn hµnh (vÝ dô khi ta nÊu bÕp ®iÖn ch¼ng h¹n) th× d©y löa vµ d©y nguéi ®Òu nãng nh­ nhau, ch¼ng d©y nµo nguéi h¬n d©y nµo. T¹i sao ®iÖn ¸p ®­îc ®o b»ng v«n? Chóng ta th­êng ®¸nh gi¸ ®é nguy hiÓm cña c¸c nguån ®iÖn theo “v«n”, cµng nhiÒu v«n cµng cÇn ph¶i c¶nh gi¸c. Côc pin ®Ìn chØ cã 1,5 v«n kh«ng nguy hiÓm, c¸c em bÐ còng cã thÓ cÇm ®i ch¬i ®­îc. §iÖn trong æ c¾m 220 v«n rÊt nguy hiÓm, nÕu ch¹m vµo cã thÓ bÞ giËt chÕt ng­êi. VËy v«n lµ g×? §ã lµ ®¬n vÞ mµ c¸c kü s­ ®iÖn dïng ®Ó ®o ®iÖn ¸p. NÕu l¹i hái tiÕp ®iÖn ¸p lµ g× th× c¸ch gi¶i thÝch dµi dßng vµ l«i th«i l¾m, chØ xin kÓ c©u chuyÖn “cæ tÝch” sau ®©y, qua ®ã chóng ta cã thÓ h×nh dung ®­îc phÇn nµo. ThuËt ng÷ “v«n” ra ®êi c¸ch ®©y ®· h¬n hai thÕ kû, lóc ®ã ng­êi ta chØ biÕt cã dßng ®iÖn chø ch­a biÕt ®Õn ®iÖn ¸p. Vµo kho¶ng nh÷ng n¨m cuèi cña thÕ kû XVIII, mét nhµ vËt lý häc trÎ tuæi ng­êi Italia tªn lµ Alexandre Volta, sinh ë thµnh phè Come, ®· dùa vµo mét ph¸t hiÖn 16 trong lóc thÝ nghiÖm cña gi¸o s­ gi¶i phÉu Luitgi Galvani (còng ng­êi Italia) ®Ó x©y dùng nªn lý thuyÕt vÒ ®iÖn ¸p tiÕp xóc vµ tõ ®ã s¸ng chÕ ra chiÕc pin ®iÖn ®Çu tiªn cña nh©n lo¹i. NÕu nèi c¸c cùc cña pin nµy víi hai ®o¹n d©y ®ång råi quÑt chóng víi nhau sÏ xuÊt hiÖn mét tia löa nhá, ng­êi ta gäi ®ã lµ “tia löa ®iÖn”. Sau khi Volta hoµn thµnh chiÕc pin ®iÖn ®Çu tiªn, mäi ng­êi ®ua nhau lµm nh÷ng chiÕc pin kh¸c ngµy cµng ®å sé h¬n vµ “søc ®iÖn” còng ngµy cµng m¹nh h¬n. §Ó cã c¬ së ®¸nh gi¸ vµ cho ®iÓm c¸c pin ®ã, ng­êi ta quy ­íc mét ®¬n vÞ chung ®Ó tiÖn bÒ ®o ®¹c. §¬n vÞ ®ã gäi lµ g×? Ai còng thèng nhÊt gäi lµ “v«n” ®Ó ghi nhí c«ng lao cña nhµ vËt lý häc trÎ tuæi Volta. ChÝnh “søc ®iÖn” ngµy x­a lµ kh¸i niÖm ®iÖn ¸p mµ chóng ta ®ang dïng hiÖn nay. §iÖn bao nhiªu v«n th× giËt? Chóng ta ai còng biÕt ch¹m tay vµo ®iÖn 220 v«n th× bÞ giËt rÊt m¹nh, cßn ch¹m tay vµo côc pin ®Ìn 1,5 v«n th× ch¼ng hÒ hÊn g×. Tõ ®ã n¶y sinh ý nghÜ: ®iÖn ¸p cao míi giËt cßn ®iÖn ¸p thÊp th× ch¼ng lµm sao. Thùc ra kh«ng ph¶i nh­ vËy! C¶m gi¸c ®iÖn giËt g©y ra bëi dßng ®iÖn chø kh«ng ph¶i bëi ®iÖn 17 ¸p. Dßng ®iÖn ch¹y qua c¬ thÓ cµng m¹nh th× bÞ giËt cµng ®au, thËm chÝ g©y tö vong. C­êng ®é dßng ®iÖn nµy ®­îc quyÕt ®Þnh bëi ba yÕu tè: 1. §iÖn ¸p cao hay thÊp; 2. §iÖn trë cña c¬ thÓ ng­êi; 3. §iÖn trë cña c¸c vËt c¸ch ly gi÷a ng­êi vµ nguån ®iÖn. YÕu tè thø nhÊt th× ®· râ, cßn yÕu tè thø hai, thø ba míi lµ ®iÒu cÇn bµn. §iÖn trë c¬ thÓ ng­êi chñ yÕu do líp da quyÕt ®Þnh. Da cµng dµy vµ cµng s¹ch, cµng kh« th× ®iÖn trë cµng cao, dßng ®iÖn cµng yÕu. Da máng (vÝ dô da trÎ em, phô n÷) vµ ­ít ¸t th× ®iÖn trë cµng thÊp, dßng ®iÖn cµng m¹nh. ChÝnh v× vËy mµ lóc ch©n tay ­ít hoÆc lóc võa t¾m xong mµ ch¹m tay vµo ®iÖn 220 v«n th× cã thÓ bÞ giËt chÕt ng­êi. §iÖn trë cña c¸c vËt c¸ch ly nh­: th¶m, chiÕu, giµy, dÐp, ñng c¸ch ®iÖn, g¨ng tay c¸ch ®iÖn... còng kh«ng kÐm phÇn quan träng. ChØ cÇn mang mét ®«i ñng c¸ch ®iÖn thËt tèt th× cã sê tay vµo ®iÖn 220 v«n còng ch¼ng hÒ hÊn g×. Tuy vËy nªn nhí chØ ®­îc phÐp sê mét tay mµ th«i, tay kia ph¶i bu«ng thâng. NÕu tay kia vÞn vµo t­êng hoÆc ch¹m ph¶i d©y nguéi th× còng bÞ giËt nguy hiÓm ch¼ng kÐm g× kh«ng mang ñng. Cßn ®iÖn bao nhiªu v«n th× giËt chÕt ng­êi? C©u nµy khã tr¶ lêi l¾m v× cßn phô thuéc hµng lo¹t d÷ kiÖn phøc t¹p kh¸c. Nh­ng cã thÓ nãi chung lµ: “Trong ®iÒu kiÖn bÊt lîi nhÊt, ®iÖn tõ 25 v«n trë lªn cã thÓ g©y chÕt ng­êi”. S¸ch vë ®· ghi 18 l¹i tr­êng hîp cã ng­êi bÞ ®iÖn giËt chÕt chØ v× s¬ ý cÇm ph¶i tay vÞn cña mét chiÕc cÇu thang s¾t rß ®iÖn xoay chiÒu 24 v«n. Ngay t¸c gi¶ cuèn s¸ch nµy còng mét lÇn bÞ ®iÖn giËt kh¸ m¹nh khi lµm thÝ nghiÖm víi chiÕc biÕn ¸p tù ngÉu vµ… mét côc pin 4,5 v«n. §ã lµ t¸c ®éng cña ®iÖn ¸p qu¸ ®é do côc pin vµ biÕn ¸p g©y ra. T¹i sao ®¬n vÞ ®o dßng ®iÖn ®­îc gäi lµ ampe? Ampe lµ ®¬n vÞ ®ïng ®Ó ®o c­êng ®é dßng ®iÖn ch¹y trong d©y dÉn, hay nãi mét c¸ch n«m na, ®ã lµ chØ sè cho ta biÕt dßng ®iÖn ch¹y trong d©y m¹nh hay yÕu. Dßng ®iÖn qua bÕp ®iÖn, m¸y s­ëi, bµn lµ (bµn ñi) rÊt lín, ®Õn 5 ampe hoÆc h¬n. §ã lµ ch­a kÓ dßng ®iÖn qua bé ®iÒu hoµ kh«ng khÝ, b×nh nãng l¹nh, bÕp ®iÖn tõ, Êm ®un ®iÖn siªu nhanh... cã thÓ ®Õn h¬n 10 ampe. Trong khi ®ã, dßng ®iÖn qua ®Ìn, qua qu¹t, qua ra®i« hoÆc c¸txÐt chØ ®Õn 1 ampe lµ cïng. Trong c«ng nghiÖp ®iÖn tö ng­êi ta cßn dïng mét ®¬n vÞ nhá h¬n rÊt nhiÒu, gäi lµ miliampe. Mét miliampe b»ng mét phÇn ngh×n ampe. VÒ ®Þnh nghÜa ampe th× ®· râ nh­ng t¹i sao l¹i gäi lµ ampe th× kh«ng mÊy ng­êi ®­îc biÕt. Sù viÖc nh­ sau: 19 AndrÐ AmpÌre (1775-1836), nhµ b¸c häc vÒ to¸n vµ vËt lý ng­êi Ph¸p, lµ mét ng­êi ®· cã nhiÒu ®ãng gãp quan träng trong lÜnh vùc kü thuËt ®iÖn. ¤ng ®· ph¸t minh ra m¸y ®iÖn b¸o vµ ®Þnh luËt c¶m øng ®iÖn tõ. N¨m 1820, b»ng thùc nghiÖm «ng ®· chøng minh ®­îc r»ng, khi tõ th«ng biÕn ®æi trong mét vßng d©y dÉn khÐp kÝn sÏ t¹o ra dßng ®iÖn l­u chuyÓn trong vßng d©y ®ã. Ph¸t hiÖn nµy tuy nhá nh­ng ®· më ra mét trang míi trong lÞch sö nh©n lo¹i, nhê cã nã chóng ta míi cã ®­îc m¸y ph¸t ®iÖn, m¸y biÕn ¸p, m¸y biÕn thÕ, qu¹t ®iÖn, m¸y b¬m ®iÖn nh­ ngµy nay. V× AmpÌre lµ ng­êi cã nhiÒu ®ãng gãp lín lao trong lý thuyÕt kü thuËt ®iÖn nªn ng­êi ta gäi ®¬n vÞ ®o c­êng ®é dßng ®iÖn lµ “ampe” ®Ó c¸c thÕ hÖ ®êi sau nhí tíi «ng. §iÖn xoay chiÒu vµ mét chiÒu, lo¹i nµo nguy hiÓm h¬n? NhiÒu ng­êi th¾c m¾c gi÷a ®iÖn xoay chiÒu vµ ®iÖn mét chiÒu, lo¹i nµo nguy hiÓm h¬n? HoÆc nãi mét c¸ch chÝnh x¸c, nÕu c¶ hai ®Òu cïng mét sè v«n nh­ nhau vµ t×nh tr¹ng c¸ch ®iÖn còng gièng nhau, th× lo¹i nµo nguy hiÓm h¬n? C©u tr¶ lêi lµ: “§iÖn xoay chiÒu nguy hiÓm h¬n!”. Nã nguy hiÓm h¬n v× hai lý do sau ®©y: 20 1. Khi dßng ®iÖn xoay chiÒu ch¹y qua c¬ thÓ cña chóng ta, c¸c tÕ bµo sÏ bÞ ph©n cùc, g©y nªn nh÷ng ph¶n øng lý ho¸ häc nguy h¹i cho cÊu tróc cña chóng. Sù ph©n cùc nµy l¹i ®æi h­íng 2x50 lÇn trong mét gi©y, do ®ã t×nh h×nh l¹i cµng tåi tÖ h¬n. 2. Kh¸c víi dßng ®iÖn mét chiÒu kh«ng ®i qua ®­îc c¸c líp c¸ch ®iÖn, dßng xoay chiÒu cã thÓ dÔ dµng xuyªn qua nh÷ng líp ®iÖn m«i d­íi h×nh thøc dßng ®iÖn ®iÖn dung, do ®ã hiÖu qu¶ cña trang bÞ c¸ch ®iÖn bÞ gi¶m ®i kh¸ nhiÒu. Tuy vËy, kh«ng ph¶i bÊt cø dßng ®iÖn xoay chiÒu nµo còng nguy hiÓm. §èi víi dßng ®iÖn xoay chiÒu cao tÇn (cã tÇn sè kho¶ng 10.000 hÐc) th× møc ®é nguy hiÓm l¹i gi¶m ®i v× lóc nµy møc ®é ph¶n øng cña tÕ bµo kh«ng theo kÞp tÇn sè cña dßng ®iÖn. Víi tÇn sè nµy th× ta cã thÓ cÇm mét bãng ®Ìn sîi ®èt trªn tay, ®Ìn vÉn s¸ng mµ ng­êi cÇm vÉn kh«ng hÒ hÊn g×. §Ó cã thÓ nhËn biÕt mét c¸ch trùc gi¸c, xin xem b¶ng tæng kÕt sau ®©y. Trong b¶ng ghi c¸c kÕt qu¶ thùc nghiÖm vÒ møc ®é t¸c ®éng cña hai lo¹i dßng ®iÖn trªn c¬ thÓ con ng­êi, khi cã cïng mét dßng ®iÖn ch¹y qua. C­êng ®é dßng ®iÖn (tÝnh theo miliampe) 0 ÷ 1,5 10 20 - 25 100 §iÖn xoay chiÒu Tª ngãn tay Khã rót tay ra Tay bÞ liÖt Tª liÖt h« hÊp §iÖn mét chiÒu Kh«ng cã c¶m gi¸c Tay ®au vµ bÞ nãng Tay nãng r¸t Khã thë 21 C«ng dông cña cÇu ch¶y (cÇu ch×) CÇu ch¶y lµ tªn gäi míi cña cÇu ch×. Tr­íc ®©y nã ®­îc lµm b»ng d©y ch× nh­ng v× ch× lµ kim lo¹i ®éc h¹i ®èi víi con ng­êi nªn ng­êi ta ®· thay b»ng c¸c thø kim lo¹i kh¸c, nh­ ®ång vµ c¸c lo¹i hîp kim ch¼ng h¹n. ChÝnh v× thÕ mµ ngµnh ®iÖn ®· thèng nhÊt kh«ng gäi lµ cÇu ch× n÷a mµ gäi lµ "cÇu ch¶y" cho ®óng nghÜa. Chóng ta còng nªn gäi nh­ thÕ cho quen. CÇu ch¶y kh«ng ph¶i lµ bé phËn g©y phiÒn to¸i mµ chÝnh nã ®· cã c«ng gióp chóng ta trong viÖc b¶o vÖ c¸c ®å ®iÖn trong nhµ còng nh ng¨n ngõa tai n¹n chËp m¹ch ®iÖn g©y háa ho¹n. Mçi khi cã hiÖn t­îng chËp m¹ch, dßng ®iÖn trong m¹ng sÏ lín lªn ®ét ngét lµm c¸c d©y ®iÖn ®á rùc vµ bèc ch¸y. V× sîi d©y cña cÇu ch¶y m¶nh h¬n d©y ®iÖn th«ng th­êng rÊt nhiÒu, do ®ã trong tr­êng hîp nµy cÇu ch¶y sÏ “tù nguyÖn” næ tr­íc ®Ó ng¾t ngay m¹ch ®iÖn, b¶o ®¶m an toµn cho c¸c ®å ®iÖn gia dông, tµi s¶n vµ tÝnh m¹ng cña ng­êi dïng ®iÖn. VËy nã chÝnh lµ chiÕn sÜ c¶m tö, quyÕt tö ®Ó... nhµ cöa vµ c¸c ®å ®iÖn quyÕt sinh. CÇu ch¶y kh«ng nh÷ng chØ b¶o vÖ chËp m¹ch mµ cßn cã t¸c dông b¶o vÖ qu¸ t¶i. Mçi khi b¹n dïng ®iÖn qu¸ nhiÒu, vÝ dô nh­ cho ch¹y ®ång thêi b×nh nãng l¹nh, bµn lµ, bÕp ®iÖn..., d©y ®iÖn trong nhµ kh«ng chÞu næi sÏ ph¸t nãng. Trong 22 tr­êng hîp nµy, cÇu ch¶y sÏ thùc hiÖn nhiÖm vô cña m×nh. HiÖn nay trªn thÞ tr­êng ®ang b¸n nhiÒu lo¹i ¸pt«m¸t (cÇu dao tù ®éng). Lo¹i nµy dïng ®Ó thay cÇu ch¶y rÊt tiÖn, v× nã võa lµm chøc n¨ng cÇu ch¶y l¹i võa lµm chøc n¨ng cÇu dao. Mçi khi ¸pt«m¸t nh¶y do qu¸ t¶i hoÆc ng¾n m¹ch, chØ cÇn gµi l¹i lÉy lµ xong. TÊt nhiªn, tr­íc khi gµi l¹i lÉy ph¶i t×m cho ra nguyªn nh©n ®Ó kh¾c phôc råi míi ®ãng ®iÖn. T¹i sao cÇu ch¶y vµ c«ng t¾c ®Ìn ph¶i l¾p vµo d©y löa? Theo quy ®Þnh vÒ l¾p ®Æt ®iÖn th× cÇu ch¶y bao giê còng ph¶i l¾p vµo d©y löa, v× khi cÇu ch¶y næ th× tÊt c¶ ®å ®iÖn ®Êu vµo m¹ch ®iÖn ®ã còng sÏ mÊt ®iÖn theo, kh«ng g©y nguy hiÓm cho con ng­êi. CÇn nhí nÕu l¾p cÇu ch¶y vµo d©y nguéi th× khi cÇu ch¶y næ, æ c¾m, c«ng t¾c vµ mét sè ®å ®iÖn nèi trùc tiÕp víi m¹ng ®iÖn vÉn cßn mang ®iÖn. C«ng t¾c ®Ìn lµ bé phËn dïng ®Ó ®ãng ng¾t dßng ®iÖn ch¹y qua ®Ìn nªn dï l¾p ë d©y löa hay d©y nguéi ®Òu cã t¸c dông nh­ nhau, nghÜa lµ l¾p ë ®©u còng ®Òu cã thÓ bËt t¾t ®Ìn ®­îc. Tuy vËy ®Ó b¶o ®¶m an toµn ®iÖn ng­êi ta còng quy ®Þnh chØ ®­îc phÐp l¾p c«ng t¾c ®Ìn vµo d©y löa v× nh÷ng lý do sau: 23 1. L¾p ë d©y löa th× khi ng¾t c«ng t¾c ta cã thÓ yªn t©m th¸o bãng ®Ìn ®Ó kiÓm tra hoÆc thay thÕ, v× lóc ®ã ®ui ®Ìn kh«ng mang ®iÖn. Ng­îc l¹i nÕu l¾p ë d©y nguéi th× khi ng¾t c«ng t¾c, ®ui ®Ìn vÉn mang ®iÖn, rÊt nguy hiÓm. 2. L¾p ë d©y löa th× khi ng¾t c«ng t¾c, c¶ hai ruét cña sîi d©y nèi víi bãng ®Ìn ®Òu kh«ng cã ®iÖn. Ng­îc l¹i nÕu l¾p ë d©y nguéi th× khi ng¾t c«ng t¾c, mÆc dï ®· th¸o bãng ®Ìn ra råi, mét ruét cña sîi d©y nèi víi bãng ®Ìn vÉn cßn mang ®iÖn, kh«ng b¶o ®¶m an toµn. T¹i sao khi nèi d©y ®iÖn xong ph¶i quÊn b¨ng c¸ch ®iÖn? Theo quy ®Þnh vÒ an toµn, khi nèi d©y ®iÖn xong ph¶i bäc kÝn mèi nèi b»ng b¨ng c¸ch ®iÖn. Thao t¸c nµy nh»m vµo c¸c môc ®Ých sau: 1. B¶o ®¶m an toµn cho ng­êi sö dông ®iÖn. NÕu v« ý ch¹m ph¶i sÏ kh«ng bÞ ®iÖn giËt. 2. B¶o ®¶m an toµn cho m¹ng ®iÖn trong nhµ. Th«ng th­êng d©y ®iÖn dïng trong gia ®×nh lµ d©y ®«i. NÕu nèi d©y kh«ng ®óng quy c¸ch, hai mèi nèi ë qu¸ gÇn nhau mµ kh«ng c¸ch ®iÖn tèt sÏ cã nguy c¬ bÞ chËp m¹ch. NÕu lµ d©y ®¬n còng vËy, vÉn cã nguy c¬ rß ®iÖn ra t­êng, ra nÒn nhµ. 24 3. C¸ch ly mèi nèi víi m«i tr­êng xung quanh, kh«ng ®Ó bÞ t¸c h¹i do h¬i Èm, «xy vµ c¸c chÊt khÝ ¨n mßn. NÕu bäc c¸ch ®iÖn tèt vµ ®óng quy c¸ch, chÊt l­îng mèi nèi cã thÓ ®­îc b¶o toµn trong nhiÒu n¨m, thËm chÝ h¬n chôc n¨m. 4. T¨ng c­êng ®é bÒn c¬ khÝ vµ lµm gi¶m ®iÖn trë tiÕp xóc t¹i c¸c mèi nèi. §Æc tÝnh cña b¨ng c¸ch ®iÖn lµ co ngãt theo thêi gian, do ®ã dïng cµng l©u th× nã cµng bã chÆt l¹i, lµm cho viÖc truyÒn ®iÖn ®­îc tèt h¬n vµ mèi nèi kh«ng bÞ ph¸t nãng. C¸ch dïng bót thö ®iÖn Bót thö ®iÖn lµ dông cô ®¬n gi¶n ®Ó ph¸t hiÖn tr¹ng th¸i mang ®iÖn cña c¸c vËt thÓ kim lo¹i hoÆc phi kim lo¹i. VËt thÓ ®ã cã thÓ lµ d©y ®iÖn, æ c¾m hoÆc vá c¸c thiÕt bÞ ®iÖn gia dông. Lo¹i nµy chØ ®­îc phÐp dïng cho m¹ng ®iÖn h¹ ¸p trong gia ®×nh. §èi víi ®iÖn cao ¸p ph¶i dïng lo¹i bót to h¬n nhiÒu, b»ng cì cæ tay, vµ ph¶i cã sµo c¸ch ®iÖn chuyªn dông cïng quy tr×nh thö rÊt nghiªm ngÆt ®Ó b¶o ®¶m an toµn tÝnh m¹ng cho ng­êi thao t¸c. Bót thö ®iÖn h¹ ¸p cã nhiÒu kiÓu, cã kiÓu h×nh d¹ng nh­ bót m¸y, cã kiÓu gièng tuècn¬vÝt, nh­ng dï kiÓu nµo ®i n÷a th× còng gåm c¸c bé phËn sau ®©y: ®Çu tiÕp xóc b»ng que kim lo¹i, tiÕp ®Õn lµ ®iÖn trë ®Öm, bãng neon, lß xo vµ c¬ 25 cÊu tho¸t ®iÖn d­íi d¹ng mãc cµi bót hoÆc phiÕn kim lo¹i trßn. Khi cÇm bót thö ph¶i ®Æt ngãn trá hoÆc ngãn c¸i vµo c¬ cÊu tho¸t ®iÖn råi dïng c¸c ngãn cßn l¹i ®Ó cÇm chu«i “bót”, sau ®ã chÊm ®Çu tiÕp xóc vµo chç cÇn thö. NÕu bãng neon s¸ng lµ ch¾c ch¾n cã ®iÖn. NÕu bãng kh«ng s¸ng vÉn ch­a thÓ kÕt luËn ng­îc l¹i, v× “bót” cã thÓ háng. §Ó kiÓm tra chÊt l­îng, ph¶i chÊm bót vµo mét chç ch¾c ch¾n cã ®iÖn (nh­ æ c¾m hoÆc ®Çu vµo cña cÇu dao tæng ch¼ng h¹n), chØ khi nµo bãng s¸ng míi yªn t©m. ChÝnh v× lý do trªn mµ lóc ban ®Çu cã kiÓu bót “2 trong 1”, võa thö ®­îc ®iÖn võa cã thÓ thay bót ch×. Lo¹i bót nµy hiÖn kh«ng tån t¹i n÷a v× trong qu¸ tr×nh sö dông cã thÓ bÞ tiÕp xóc xÊu hoÆc lâi ch× g·y, g©y ra nhiÒu hiÓu nhÇm tai h¹i. Bót thö ®iÖn ph¶i cÊt ë n¬i kh« r¸o vµ kh«ng ®­îc ®Ó lät vµo tay c¸c em bÐ. T¹i sao khi ®ãng cÇu dao th× ph¶i hÊt lªn, khi ng¾t cÇu dao th× ph¶i kÐo xuèng? §©y lµ quy ®Þnh b¾t buéc ®èi víi cÇu dao ®iÖn còng nh­ c¸c c¬ cÊu ®ãng c¾t ®iÖn kh¸c (c«ng t¾c, ¸pt«m¸t...). Së dÜ ng­êi ta quy ®Þnh nh­ vËy lµ v× c¸c lý do sau: 26 1. ViÖc c¾t nguån ®iÖn bao giê còng quan träng h¬n viÖc ®ãng ®iÖn, v× thao t¸c nµy cÇn ph¶i nhanh vµ døt kho¸t nh»m gi¶m thiÓu c¸c t¸c h¹i cho con ng­êi còng nh­ cho tµi s¶n, thiÕt bÞ (vÝ dô: cÊp cøu ng­êi bÞ ®iÖn giËt, ch¸y m¸y, ch¸y nhµ…). Th«ng th­êng, thao t¸c kÐo xuèng bao giê còng thuËn tay vµ nhanh h¬n thao t¸c ®Èy lªn, do ®ã ng­êi ta ­u tiªn thao t¸c kÐo xuèng cho viÖc c¾t ®iÖn. 2. Khi c¾t nguån ®iÖn th­êng ph¸t sinh hå quang lµm ch¸y tiÕp ®iÓm. §éng t¸c c¾t cµng nhanh th× tia hå quang cµng Ýt, gióp cho thêi gian ho¹t ®éng cña cÇu dao ®­îc l©u dµi. 3. Khi cÇu dao ®· cò, tiÕp ®iÓm vµ trôc cÇn g¹t bÞ láng lÎo cã thÓ bÞ r¬i xuèng do chÊn ®éng. NÕu quy ­íc vÞ trÝ ng¾t ë trªn, vÞ trÝ ®ãng ë d­íi th× sau khi ng¾t råi, tay g¹t cã kh¶ n¨ng l¹i r¬i xuèng ®Ó ®ãng m¹ch ®iÖn, g©y nªn hËu qu¶ v« cïng tai h¹i. Còng cÇn nãi thªm r»ng, nÕu c¸c c¬ cÊu ®ãng c¾t ®iÖn trong nhµ b¹n l¾p sai quy ®Þnh nµy, cÇn cho ng­êi chÊn chØnh l¹i ngay (trõ c«ng t¾c cÇu thang). T¹i sao miÒn B¾c gäi lµ c«ng t¬, miÒn Nam gäi lµ ®iÖn kÕ? HiÖn nay, c¸i dïng ®Ó ®o sè ®iÖn n¨ng tiªu thô ë mçi n¬i gäi mét c¸ch kh¸c nhau, miÒn B¾c gäi lµ c«ng t¬, cßn miÒn Nam th× gäi lµ ®iÖn kÕ. VËy 27 c¸ch gäi nµo ®óng, c¸ch nµo sai? KÓ còng khã ph©n gi¶i, v× tªn gäi chØ lµ quy ­íc, miÔn r»ng ng­êi nµy nãi ng­êi kia hiÓu lµ ®­îc. Tuy vËy, hiÖn nay n­íc ta ®ang trªn ®µ c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa, ch¼ng lÏ trong cïng mét n­íc l¹i kh«ng thèng nhÊt ®­îc mét thuËt ng÷ ®¬n gi¶n nh­ thÕ hay sao? ThËt ra c¶ hai miÒn ®Òu gäi ch­a ®óng víi tÝnh n¨ng cña nã. MiÒn B¾c gäi t¾t lµ c«ng t¬ ch­a chÝnh x¸c v× c«ng t¬ chØ cã nghÜa lµ m¸y ®Õm, vÝ dô: c«ng t¬ ®iÖn, c«ng t¬ n­íc, c«ng t¬ mÐt... Ngoµi ra, c«ng t¬ lµ phiªn ©m tõ ch÷ compteur cña Ph¸p nªn nhiÒu ng­êi ë miÒn Nam kh«ng ­a dïng. ChÝnh v× ý nghÜ nµy mµ c¸c chuyªn gia n¨ng l­îng miÒn Nam (cã thÓ tõ tr­íc n¨m 1975) ®· s¸ng t¸c ra thuËt ng÷ ®iÖn kÕ víi tinh thÇn c¸i m¸y ®o ®iÖn. Míi nghe cã vÎ æn, nh­ng ®i s©u vµo kü thuËt th× thÊy m¬ hå qu¸. VËy c¸i m¸y nµy ®o ®iÖn n¨ng hay ®iÖn l­îng, ®o ®iÖn ¸p hay ®iÖn tr­êng, ®o ®iÖn trë hay ®iÖn dung... v× chóng ®Òu lµ “®iÖn” c¶. MÆt kh¸c thuËt ng÷ ®iÖn kÕ (galvanometer, galvanomÌtre...) ®· ®­îc dïng ®Ó chØ mét lo¹i khÝ cô x¸c ®Þnh c­êng ®é vµ h­íng cña dßng ®iÖn mét chiÒu1. ThuËt ng÷ _________ 1. Xem: Tõ ®iÓn khoa häc vµ kü thuËt Anh - ViÖt, Nxb. Khoa häc kü thuËt, Hµ Néi, 2003. Thùc ra ®Þnh nghÜa nµy ch­a ®­îc chÝnh x¸c l¾m. §óng ra ph¶i nãi: khÝ cô x¸c ®Þnh c­êng ®é vµ h­íng cña c¸c dßng ®iÖn mét chiÒu cã trÞ sè rÊt nhá; hoÆc ®¬n gi¶n h¬n: khÝ cô dïng ®Ó ph¸t hiÖn c¸c dßng ®iÖn mét chiÒu cã trÞ sè rÊt nhá. NÕu theo ®Þnh 28 nµy hiÖn ®ang cã mÆt trong cuèn Tõ ®iÓn khoa häc vµ kü thuËt Anh - ViÖt vµ ®· ®­îc sö dông réng r·i ë n­íc ta tõ h¬n nöa thÕ kû nay. VËy c¸i vËt g©y nhiÒu tranh c·i kia nªn gäi thÕ nµo cho ®óng víi tÝnh n¨ng cña nã? Tèt nhÊt nªn gäi lµ ®iÖn n¨ng kÕ, cßn nÕu chÊp nhËn c¸c tõ phiªn ©m th× gäi lµ c«ng t¬ ®iÖn. Kil«o¸t giê hay kil«o¸t trªn giê? Trong kü thuËt ®iÖn, ng­êi ta ký hiÖu l­îng ®iÖn tiªu dïng b»ng ®¬n vÞ kil«o¸t giê chø kh«ng ph¶i kil«o¸t/giê. Muèn biÕt kh¸ch hµng tiªu thô bao nhiªu ®iÖn, ng­êi ta lÊy c«ng suÊt (tøc kil«o¸t) ®em nh©n víi thêi l­îng sö dông (tøc giê). VËy kil«o¸t giê lµ tÝch cña c«ng suÊt víi sè giê sö dông. Nã hoµn toµn kh«ng gièng víi vËn tèc cña chiÕc xe ch¹y trªn ®­êng. Trong tr­êng hîp nµy vËn tèc xe ®­îc biÓu thÞ b»ng ®¬n vÞ kil«mÐt/giê. Muèn biÕt vËn tèc cña chiÕc xe, ng­êi ta lÊy ®o¹n ®­êng xe ch¹y chia cho sè giê l¨n b¸nh. VËy l­îng ®iÖn tiªu thô (tøc ®iÖn n¨ng) lµ kÕt qu¶ cña phÐp nh©n, cßn vËn tèc (tøc ®é nhanh) lµ kÕt qu¶ cña phÐp chia. VËy khi nãi vÒ nghÜa cña tõ ®iÓn th× c¸c ampe kÕ cã sè 0 n»m gi÷a thang ®o còng ®Òu lµ ®iÖn kÕ c¶ hay sao? 29 s¶n l­îng ®iÖn ph¶i ®äc lµ “kil«o¸t giê” chø kh«ng ph¶i “kil«o¸t trªn giê”. ViÕt cho ®óng ®¬n vÞ “kil«o¸t giê” còng l¾m chuyÖn l«i th«i, rÊt nhiÒu ng­êi viÕt sai, kÓ c¶ mét sè ng­êi ®ang c«ng t¸c trong ngµnh ®iÖn. Thùc ra nã chØ cã ba ch÷ c¸i: K, W vµ H, thø tù còng ®óng nh­ vËy, nh­ng vÊn ®Ò ë ®©y lµ ch÷ nµo viÕt hoa ch÷ nµo kh«ng viÕt hoa. Cã thÓ viÕt theo t¸m c¸ch nh­ sau: kwh, kwH, kWh, kWH, Kwh, KwH, KWh vµ KWH, nh­ng trong t¸m c¸ch ®ã chØ cã mét c¸ch viÕt ®óng. VËy theo b¹n ®ã lµ c¸ch thø mÊy? §õng ng¹i! ChØ nghÜ chót xÝu lµ ra ngay th«i mµ... §óng råi! §ã lµ c¸ch thø ba: kWh. Trong ba ch÷ c¸i nµy chØ cã ch÷ “W” lµ viÕt hoa cßn hai ch÷ kia ph¶i viÕt th­êng. NÕu “k” viÕt hoa sÏ bÞ hiÓu nhÇm lµ Kelvin (K), mét ®¬n vÞ dïng ®Ó ®o nhiÖt ®é, cßn nÕu “h” viÕt hoa sÏ bÞ hiÓu nhÇm lµ Henri (H), mét ®¬n vÞ dïng ®Ó ®o ®iÖn c¶m. §¹i héi “hai con nhÊt” Mét h«m, tÊt c¶ c¸c ®å ®iÖn gia dông tæ chøc “§¹i héi hai con nhÊt” ®Ó b×nh bÇu ng­êi nµo cã c«ng suÊt lín nhÊt vµ ng­êi nµo c«ng suÊt nhá nhÊt. H«m khai m¹c thËt lµ vui. Ng­êi ta thÊy nh÷ng anh qu¹t c©y cao nghÒu, 30 võa ®i võa lóc l¾c c¸i ®Çu qu¸ cì, nh÷ng b¸c tñ l¹nh oai vÖ ®øng im ë gãc phßng rªn õ õ, nh÷ng c« tivi lïn tÞt trong bé comlª ®en trang träng, võa ®i võa h¸t nghªu ngao vµ mét tèp ®iÖn tho¹i di ®éng bÐ nhá ®ang n« ®ïa Çm ü. Bän nµy ®øa nµo ®øa nÊy chØ b»ng hai ngãn tay nh­ng l¹i rÊt to måm. Vµo cuéc häp, c¸c ®¹i biÓu tranh luËn rÊt s«i næi, ai còng muèn giµnh phÇn nhÊt vÒ m×nh. Cuèi cïng chñ täa - lµ «ng Tr­ëng Chi nh¸nh ®iÖn ®Þa ph­¬ng - ®øng lªn tæng kÕt: - Cuéc th¶o luËn ®Õn ®©y lµ kÕt thóc, t«i xin thay mÆt chñ tÞch ®oµn tuyªn bè kÕt qu¶. Hä hµng nhµ ®iÖn chóng ta l©u nay vÉn chia lµm hai ph¸i, ph¸i mét chiÒu vµ ph¸i xoay chiÒu. Tuy tªn gäi cã kh¸c nhau nh­ng tÊt c¶ chóng ta ®Òu phôc vô ®¾c lùc cho lîi Ých cña con ng­êi. §ã lµ mét ®iÒu ®¸ng tù hµo vµ vinh dù (®¹i héi vç tay ®«m ®èp). Sau khi kiÓm phiÕu, chóng t«i thu ®­îc kÕt qu¶ nh­ sau: bªn ph¸i mét chiÒu th× «ng §Ìn ¾cquy dïng bãng sîi ®èt cã c«ng suÊt lín nhÊt; v« ®Þch vÒ c«ng suÊt nhá lµ chÞ §ång hå ®eo tay ®iÖn tö, chØ cÇn mét viªn pin lithi nhá bÐ, chÞ cã thÓ ho¹t ®éng suèt 5 n¨m liÒn mµ kh«ng cÇn nghØ gi¶i lao (cã tiÕng vç tay). Bªn ph¸i xoay chiÒu th× b¸c B×nh nãng l¹nh siªu tèc lµ ng­êi cã c«ng suÊt lín nhÊt, mçi khi cao høng b¸c ta cã thÓ xµi ®Õn bèn ngh×n o¸t, gÊp b¶y m­¬i lÇn anh qu¹t bµn. 31 V« ®Þch vÒ c«ng suÊt nhá lµ chó Bót thö ®iÖn. Chó nµy ng­êi m¶nh dÎ nªn ¨n uèng nho nh·, dï cã dÝ vµo ®iÖn hµng tiÕng ®ång hå, c«ng t¬ ®iÖn vÉn kh«ng hÒ quay (cã tiÕng vç tay). §¹i héi thµnh c«ng tèt ®Ñp. C¸c ®¹i biÓu ra vÒ th× thµo bµn t¸n: “Chñ täa cña chóng m×nh hïng biÖn thËt, ¨n nãi ®©u ra ®Êy!”. Cã tiÕng nãi leo: “Cã thÕ ng­êi ta míi ®­îc chän lµm tr­ëng chi nh¸nh ®iÖn!”. 32 Ch­¬ng II §iÖn vµ cuéc sèng T¹i sao l¹i cã c©u: Ng­êi thî ®iÖn chØ ®­îc phÐp sai lÇm mét lÇn trong ®êi? Chóng ta ai còng cã thÓ ph¹m sai lÇm, kh«ng nh÷ng mét lÇn mµ cã thÓ rÊt nhiÒu lÇn trong ®êi. Mét gi¸o s­ cã thÓ ph¹m sai lÇm, thËm chÝ nhiÒu lÇn, nh­ng cø sau mét lÇn sai lÇm nh­ vËy lµ «ng ta l¹i c¶i tiÕn ph­¬ng ph¸p gi¶ng d¹y ®Ó sinh viªn tiÕp thu ®­îc dÔ dµng h¬n hoÆc t×m c¸ch n©ng cao chÊt l­îng gi¸o tr×nh ®Ó sinh viªn tÝch lòy ®­îc nhiÒu kiÕn thøc chÝnh x¸c vµ bæ Ých h¬n. Mét nhµ chÝnh trÞ còng cã thÓ ph¹m sai lÇm, nh­ng cø sau mét lÇn sai lÇm nh­ vËy lµ «ng ta l¹i kÞp thêi ®æi míi t­ duy vµ ®­êng lèi l·nh ®¹o cña m×nh. Mét b¸c sÜ còng cã thÓ ph¹m sai lÇm, nh­ng cø sau mét lÇn nh­ vËy lµ «ng ta l¹i rót kinh nghiÖm ®Ó ch÷a ch¹y cho bÖnh nh©n hiÖu qu¶ h¬n, rót ng¾n thêi gian ®iÒu trÞ, phôc vô ngµy cµng tèt h¬n cho céng ®ång. 33 ChØ cã ng­êi thî ®iÖn th× chØ ®­îc phÐp sai lÇm mét lÇn trong ®êi. V× sao vËy? V× chØ cÇn mét lÇn s¬ ý, dï trong tÝch t¾c, lµ ph¶i tr¶ gi¸ b»ng chÝnh sinh m¹ng cña m×nh. Rót phÝch ®iÖn thÕ nµo th× ®óng c¸ch? Rót phÝch ®iÖn lµ viÖc qu¸ dÔ dµng, ai còng cã thÓ lµm ®­îc, nh­ng rót thÕ nµo ®óng c¸ch míi lµ ®iÒu cÇn bµn. §Ó tr¸nh c¸c rñi ro cã thÓ x¶y ra, khi rót (hoÆc c¾m) phÝch ®iÖn cÇn l­u ý c¸c ®iÓm sau: 1. Hai ch©n ph¶i ®­îc c¸ch ®iÖn tèt víi mÆt ®Êt, cã nghÜa lµ ph¶i mang giµy hoÆc ®i dÐp kh«, kh«ng ®­îc ®i ch©n ®Êt hoÆc mang dÐp ­ít. NÕu c¸ch ®iÖn gi÷a ch©n vµ ®Êt kh«ng b¶o ®¶m th× khi phÝch c¾m rß ®iÖn cã thÓ g©y chÕt ng­êi. 2. Kh«ng ®­îc n¾m sîi d©y nguån ®Ó kÐo mµ ph¶i cÇm vµo phÇn nhùa cña phÝch ®iÖn ®Ó rót. Së dÜ quy ®Þnh nh­ vËy lµ v× nÕu phÝch c¾m qu¸ chÆt hoÆc d©y nguån qu¸ m¶nh sÏ cã nguy c¬ d©y ®øt g©y chËp m¹ch hoÆc tai n¹n ®iÖn giËt. NhiÒu ng­êi sî phÝch c¾m nãng qu¸, cÇm vµo báng tay. §©y lµ tr­êng hîp phÝch c¾m hoÆc æ c¾m ®· xuèng cÊp, cÇn ph¶i thay míi. NÕu duy tr× t×nh tr¹ng ®ã sÏ cßn nhiÒu phiÒn phøc kh¸c x¶y ra. 34 3. Khi tay nµy rót phÝch, tay kia kh«ng ®­îc chèng vµo t­êng hoÆc n¾m vµo c¸c vËt thÓ kim lo¹i kh¸c bªn c¹nh nh­ èng n­íc, vá tñ l¹nh, m¸y giÆt... NÕu lµm ®óng quy ®Þnh nµy th× nhì phÝch cã bÞ rß ®iÖn còng kh«ng nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng. C¸ch tèt nhÊt lµ tay cßn l¹i ph¶i bu«ng thâng hoÆc khÐp gän vµo ng­êi. Kh«ng nªn ®ót tay vµo tói quÇn v× t­ thÕ mÊt tù nhiªn. Còng kh«ng nªn quÆt tay ra ®µng sau v× nhì cã ai ®i qua ch¹m ph¶i ®óng lóc ®iÖn giËt th× c¶ hai ng­êi ®Òu bÞ... ®o v¸n. C¾m phÝch ®iÖn còng ph¶i tu©n theo c¸c quy ®Þnh nãi trªn. Sè 1 lín hay sè 3 lín? Nh÷ng ng­êi trong nhµ dïng nhiÒu lo¹i qu¹t ®iÖn th­êng hay quªn quy ­íc nµy, kh«ng râ sè 1 lín hay sè 3 lín? Lín ë ®©y lµ nãi vÒ tèc ®é qu¹t. Cã qu¹t khi ®Ó sè 1 th× giã m¹nh nhÊt nh­ng còng cã qu¹t ph¶i ®Ó sè 3 giã míi m¹nh. Ph¶i ch¨ng c¸c nhµ chÕ t¹o qu¹t ®iÖn kh«ng cã tiÕng nãi chung? Thùc ra kh«ng ph¶i nh­ vËy! Sè nµo lín lµ tïy theo cÊu t¹o cña tõng lo¹i qu¹t. §èi víi c¸c qu¹t cã bé phËn ®Æt sè kiÓu xoay trßn, sè 1 lµ tèc ®é lín nhÊt, sè 3 lµ tèc ®é nhá nhÊt. Trong lóc ®ã c¸c qu¹t cã bé phËn ®Æt sè kiÓu nót bÊm th× sè 3 lµ tèc ®é lín nhÊt, sè 1 lµ tèc ®é nhá nhÊt. 35 Së dÜ nh­ vËy lµ v× khi khëi ®éng qu¹t bao giê còng ph¶i dïng sè cã tèc ®é lín nhÊt ®Ó tr¸nh t×nh tr¹ng bÞ “om ®iÖn”, g©y nãng qu¹t, nhÊt lµ ®èi víi c¸c qu¹t ®· cò. §èi víi bé phËn ®Æt sè kiÓu xoay trßn, nóm quay ph¶i lÇn l­ît chuyÓn dÞch tõ sè 1 ®Õn 3, do ®ã cho sè 1 cã tèc ®é lín lµ hîp lý. Ng­îc l¹i, ®èi víi bé phËn ®Æt sè kiÓu nót bÊm th× kh«ng lµm ®­îc nh­ vËy, v× ng­êi sö dông cã thÓ bÊm tïy ý, kh«ng theo mét quy luËt nhÊt ®Þnh. Trong tr­êng hîp nµy, tèt nhÊt lµ tu©n theo nguyªn t¾c l«gÝch cho dÔ nhí, sè cµng lín tèc ®é cµng cao. C¸c qu¹t cã bé phËn ®Æt sè xoay trßn th­êng lµ: qu¹t trÇn, qu¹t treo t­êng. C¸c qu¹t cã bé phËn ®Æt sè kiÓu nót bÊm th­êng lµ: qu¹t bµn, qu¹t c©y, qu¹t löng. §«i lóc trªn thÞ tr­êng còng thÊy xuÊt hiÖn vµi th­¬ng hiÖu qu¹t bµn, qu¹t löng kh«ng tu©n theo quy ®Þnh nµy. §ã lµ nhµ chÕ t¹o lµm theo quan ®iÓm cña hä, quan ®iÓm Êy lµ thÕ nµo th× ai mµ biÕt ®­îc. Bãng ®Ìn ®iÖn xuÊt hiÖn tõ n¨m nµo? §Çu thÕ kû thø XIX con ng­êi míi ph¸t minh ra pin ®iÖn vµ tõ ®ã míi b¾t ®Çu nghÜ ®Õn viÖc chÕ t¹o ra bãng ®Ìn ®iÖn ®Ó ®ì lÖ thuéc vµo thiªn nhiªn. Bãng ®Ìn ®iÖn ®Çu tiªn lµ mét èng thñy tinh rót ch©n kh«ng, bªn trong cã chøa mÈu 36 c¸cbon nhá xÝu. Khi dßng ®iÖn ch¹y qua, mÈu c¸cbon nãng rùc lªn vµ ph¸t ra ¸nh s¸ng. Lo¹i nµy cã ­u ®iÓm bËt lªn lµ s¸ng ngay, s¸ng h¬n ngän nÕn rÊt nhiÒu, l¹i kh«ng sî giã, nh­ng nh­îc ®iÓm cña nã lµ mÈu c¸cbon rÊt chãng h­ háng. M·i ®Õn khi Thomas Edison, mét nhµ vËt lý tµi ba ng­êi Mü ph¸t minh ra bãng ®Ìn sîi ®èt lÇn ®Çu tiªn th× sù kiÖn nµy ®· lµm thay ®æi c¶ bé mÆt thÕ giíi. Edison cã s¸ng kiÕn thay thÕ mÈu c¸cbon b»ng d©y tãc nªn hiÖu suÊt bãng ®Ìn ®iÖn kh¸ cao. ChiÕc bãng “kú diÖu” nµy ®· táa s¸ng vµo mét tèi th¸ng 10 n¨m 1879 t¹i cuéc TriÓn l·m c«ng nghÖ Hoa Kú vµ ®· s¸ng ®­îc ®Õn... 15 giê ®ång hå míi t¾t. B©y giê mét bãng ®Ìn nh­ vËy nÕu ®em b¸n ch¾c ch¼ng ai mua, nh­ng lóc bÊy giê th× ®ã lµ mét thµnh tùu kü thuËt v­ît bËc cña nh©n lo¹i. Tõ ®ã ®Õn nay, bãng ®Ìn ®iÖn liªn tôc ®­îc c¶i tiÕn. Tr­íc tiªn, ng­êi ta lîi dông hiÖn t­îng phãng ®iÖn trong h¬i thñy ng©n ®Ó chÕ ra bãng ®Ìn tuýp cã hiÖu suÊt ph¸t quang cao gÊp ba lÇn. TiÕp ®ã, thõa h­ëng nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc hiÖn ®¹i, c¸c chuyªn gia ®· chÕ t¹o ®­îc nhiÒu kiÓu ®Ìn võa s¸ng võa Ýt tèn ®iÖn nh­ ®Ìn ®ièt quang, ®Ìn comp¾c, ®Ìn natri cao ¸p... Trong sè ®ã, ®Ìn ®ièt quang cã nhiÒu høa hÑn nhÊt. HiÖn nay ®· cã ®Ìn pin ®ièt quang lo¹i “siªu tiÕt kiÖm ®iÖn” võa gän nhÑ, võa kh«ng ph¶i thay pin, l¹i cã ®é s¸ng t­¬ng ®­¬ng víi c¸c ®Ìn pin th«ng th­êng. Kho¶ng m­êi n¨m n÷a th«i, chóng ta sÏ 37 cã quyÒn sö dông nh÷ng bãng ®ièt quang c«ng suÊt rÊt thÊp nh­ng ®ñ chiÕu s¸ng c¶ mét c¨n phßng réng lín. ¦íc m¬ nµy cã ®ñ c¬ së khoa häc ®Ó trë thµnh hiÖn thùc. Dïng bãng ®Ìn comp¾c ®ì tèn tiÒn? HiÖn nay mét sè ng­êi cho r»ng dïng bãng ®Ìn comp¾c tiÕt kiÖm ®iÖn, vµ do tiÕt kiÖm ®­îc ®iÖn nªn tiÕt kiÖm ®­îc tiÒn. B©y giê chóng ta thö xÐt xem lËp luËn trªn cã ®óng kh«ng. Mét bãng ®Ìn comp¾c 12 o¸t cã ®é s¸ng t­¬ng ®­¬ng víi mét bãng ®Ìn tuýp 20 o¸t. VËy thay mét bãng ®Ìn tuýp b»ng bãng comp¾c sÏ tiÕt kiÖm ®­îc 8 o¸t. Theo gi¸ b¸n ®iÖn hiÖn hµnh, ®èi víi c¸c hé nghÌo (dïng d­íi 50 sè ®iÖn/th¸ng), mçi sè lµ 993 ®ång/kWh; ®èi víi c¸c hé kinh tÕ trung b×nh (dïng d­íi 100 sè ®iÖn/th¸ng), mçi sè lµ 1.242 ®ång/kWh; tÝnh trung b×nh lµ 1.118 ®ång/kWh. Cø gi¶ thiÕt mçi hé dïng bãng ®Ìn 5 giê/®ªm, mçi n¨m sÏ tiÕt kiÖm ®­îc: 8 o¸t x 5 giê x 365 ngµy x 1.118 ®ång = 16.323 ®ång Gi¸ mét bãng ®Ìn comp¾c 12 o¸t hiÖn nay kho¶ng 30.000 ®ång, vËy muèn “cã l·i”, bãng ®Ìn ®ã ph¶i dïng ®­îc trªn hai n¨m. Do ®ã, nãi chung dïng bãng comp¾c vÉn ch­a thùc sù tiÕt 38 kiÖm v× tuæi thä cña bãng ®Ìn comp¾c kÐm so víi bãng ®Ìn tuýp. Trªn ®©y lµ “chÎ t­ sîi tãc” ®Ó tÝnh to¸n cho vui chø thùc ra nÕu “lâm” th× còng chØ kho¶ng 10.000 ®ång lµ cïng, ch¼ng ®¸ng bao nhiªu. C¸i chÝnh ë ®©y lµ ®Êt n­íc ®ang trong t×nh tr¹ng thiÕu ®iÖn vµo giê cao ®iÓm, nÕu toµn d©n ®Òu dïng bãng comp¾c ®Ó th¾p s¸ng trong sinh ho¹t sÏ gãp phÇn tiÕt kiÖm ®­îc mét l­îng ®iÖn n¨ng ®¸ng kÓ ®Ó phôc vô s¶n xuÊt vµ an sinh x· héi. §ã ch¼ng ph¶i lµ ®iÒu nªn lµm hay sao! C¸ch ®Æt giê c¸c ®ång hå lÞch kiÓu hiÖn sè HiÖn nay trªn thÞ tr­êng cã b¸n nhiÒu lo¹i ®ång hå lÞch hiÖn sè do Trung Quèc s¶n xuÊt. Lo¹i nµy ®­îc nhiÒu ng­êi ­a thÝch v× võa chØ giê giÊc, ngµy th¸ng n¨m, thø trong tuÇn, ®ång thêi cßn chØ ngµy th¸ng ©m lÞch vµ nhiÖt ®é trong phßng. Gi¸ cña chóng còng kh«ng ®¾t l¾m, phï hîp víi tói tiÒn cña ng­êi d©n c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn. V× dïng bé phËn ®Þnh thêi b»ng tinh thÓ th¹ch anh nªn chØ sè cña chóng t­¬ng ®èi chÝnh x¸c, mçi th¸ng chØ sai kho¶ng mét phót. Tuy vËy dïng l©u c¸c sai sè tÝch lòy kh¸ lín, do ®ã cÇn ph¶i ®Þnh kú chØnh l¹i thêi gian. Lo¹i nµy kh«ng 39 cã nóm xoay ®Ó ®Æt giê giÊc nh­ c¸c lo¹i ®ång hå th«ng dông, còng kh«ng thÓ dïng c¸ch ng¾t ®iÖn t¹m thêi ®Ó chØnh khi ®ång hå ch¹y nhanh (v× bé phËn ®Þnh thêi ho¹t ®éng liªn tôc b»ng pin, ngay c¶ khi ®· ng¾t ®iÖn l­íi). Muèn ®Æt l¹i giê giÊc ta lÇn l­ît thùc hiÖn c¸c thao t¸c sau: 1. VÉn ®Ó ®ång hå nèi vµo l­íi ®iÖn nh b×nh th­êng. 2. Ên nót B ®Ó chuyÓn sang chÕ ®é ®iÒu chØnh (nót nµy n»m ë vá sau cña ®ång hå, phÝa bªn ph¶i). Ên lÇn thø nhÊt, sè chØ n¨m sÏ nhÊp nh¸y. Ên lÇn thø hai, sè chØ th¸ng sÏ nhÊp nh¸y... Cø tiÕp tôc nh­ thÕ ®Õn lóc nµo sè chØ phót nhÊp nh¸y th× th«i. 3. Ên nót C ®Ó chØnh sè cho ®óng yªu cÇu. NÕu muèn tiÕn nhiÒu sè, ta gi÷ tay liªn tôc. 4. Ên nót A ®Ó ®­a ®ång hå vÒ tr¹ng th¸i ho¹t ®éng theo chÕ ®é míi. NÕu muèn chØnh ngµy, giê, th¸ng, n¨m, thø trong tuÇn còng dïng ph­¬ng ph¸p nh­ trªn. §iÓm kh¸c nhau duy nhÊt ë ®©y lµ ®éng t¸c 2 dõng l¹i khi ngµy, giê, th¸ng… nhÊp nh¸y. Tuy vËy, c¸c thao t¸c ®ã rÊt Ýt khi dïng ®Õn. æ c¾m tuyÖt ®èi an toµn Mét trong nh÷ng ®iÒu mµ c¸c gia ®×nh cã con nhá kh«ng yªn t©m lµ khi hä v¾ng nhµ, c¸c em bÐ 40 tinh nghÞch th­êng lÊy c¸c vËt kim lo¹i ®ót vµo æ c¾m, g©y tai n¹n ®iÖn giËt. C¸c vËt ®ã cã thÓ lµ: mÈu d©y thÐp, cÆp t¨m, kim kh©u len, c¸i ®inh gØ... Chóng n»m trong c¸c xã xØnh, c¸c em nhÆt ®­îc, dïng c¾m vµo bÊt cø lç nµo mµ chóng thÊy ®Ó xem “cã con g× trong ®ã” chui ra hay kh«ng. §Ó tr¸nh t×nh tr¹ng nµy, ng­êi ta th­êng l¾p c¸c æ c¾m cao h¬n tÇm tay cña trÎ em. Tuy vËy, c¸ch nµy còng cã rÊt nhiÒu bÊt tiÖn khi sö dông. §· mÊy thËp kû nay, c¸c chuyªn gia vÒ ®iÖn t×m c¸ch chÕ ra nhiÒu kiÓu æ c¾m an toµn, ®¹i lo¹i nh­: æ c¾m cã n¾p ®Ëy, æ c¾m cã n¾p xoay... Lo¹i thø nhÊt muèn c¾m ®iÖn ph¶i më n¾p, dïng xong vÆn chÆt n¾p l¹i. Lo¹i thø hai muèn dïng ®iÖn ph¶i c¾m phÝch vµo hai lç ®Ó xoay, ®Õn vÞ trÝ thÝch hîp phÇn mang ®iÖn míi lé ra. C¸ch nµy chØ hiÖu nghiÖm ®èi víi c¸c em d­íi ba tuæi. Khi c¸c em lín lªn ®· biÕt nhËn thøc, chóng b¾t ch­íc ng­êi lín vµ còng cã nguy c¬ bÞ ®iÖn giËt. GÇn ®©y, c¸c n­íc c«ng nghiÖp tiªn tiÕn trªn thÕ giíi võa tung ra thÞ tr­êng mét kiÓu æ c¾m tuyÖt ®èi an toµn. Mçi lç trong æ c¾m ®Òu cã hai phiÕn nhùa bÞt kÝn, kh«ng thÓ ®ót bÊt cø vËt g× vµo ®­îc. Khi muèn lÊy ®iÖn chØ cÇn cÇm phÝch ®iÖn c¾m m¹nh vµo hai lç, c¸c phiÕn nhùa sÏ tù ®éng t¸ch ra. Dïng xong rót phÝch, lç l¹i ®­îc bÞt kÝn nh­ cò. Cã ng­êi hái r»ng: NÕu c¸c “«ng t­íng” t×m ®©u ®­îc que s¾t cø hý ho¸y c¾m vµo th× sao? C©u 41 tr¶ lêi lµ: Ph¶i c¾m vµo c¶ hai lç cïng mét lóc th× c¸c phiÕn nhùa míi t¸ch ra. NÕu chØ dïng que Ên vµo mét lç th× kh«ng cã t¸c dông. C¸c bËc cha mÑ ë n­íc ta nhí mua lÊy mµ dïng, hiÒm nçi còng khã t×m mua vµ gi¸ h¬i ®¾t. Dïng bót thö ®iÖn cã bÞ giËt? NhiÒu ng­êi kh«ng d¸m dïng bót thö ®iÖn v× sî bÞ giËt, thùc ra kh«ng ph¶i nh­ vËy. Ng­êi thö kh«ng bÞ giËt chót nµo c¶ mµ vÉn c¶m thÊy ung dung, khoan kho¸i nh­ th­êng. Tr­íc khi bµn vÊn ®Ò nµy, h·y kh¶o s¸t ®­êng ®i cña dßng ®iÖn trong qu¸ tr×nh thö. Khi ng­êi thao t¸c chÊm bót vµo m¹ch ®iÖn, dßng ®iÖn sÏ ch¹y qua ®Çu bót, viªn ®iÖn trë ®Öm, bãng ®Ìn neon, lß xo trung gian råi qua c¬ thÓ ng­êi thö ®Ó xuèng ®Êt. Bãng ®Ìn neon ho¹t ®éng theo nguyªn t¾c phãng ®iÖn trong khÝ hiÕm cã ®iÖn trë rÊt cao. Viªn ®iÖn trë ®Öm cã t¸c dông h¹n chÕ ®iÖn ¸p hai ®Çu bãng vµ còng cã ®iÖn trë rÊt cao, ®Õn h¬n mét triÖu «m. Víi c¸ch bè trÝ nµy, dßng ®iÖn qua c¬ thÓ ng­êi ch­a ®Õn 0,1 miliampe. Bãng ®Ìn sîi ®èt mµ ta vÉn dïng th­êng ngµy cã dßng ®iÖn tõ 20 miliampe trë lªn (tuú theo c«ng suÊt bãng). NÕu dßng ®iÖn nµy ch¹y qua ng­êi sÏ bÞ giËt nghiªm träng. Trong lóc ®ã, dßng ®iÖn qua 42 ng­êi khi thö b»ng bót thö ®iÖn ch­a ®Õn 0,1 miliampe, nhá h¬n gÊp nhiÒu lÇn nªn kh«ng g©y c¶m gi¸c ®iÖn giËt. VËy cø yªn t©m dïng bót thö ®iÖn ®i, kh«ng sao c¶. Còng cÇn nãi thªm r»ng, c¸i bãng tý xÝu trong bót thö ®iÖn míi ®Ých thÞ lµ bãng neon, v× trong ®ã cã chøa khÝ neon. NhiÒu ng­êi quen gäi bãng ®Ìn tuýp víi c¸i tªn “bãng ®Ìn neon” lµ kh«ng chÝnh x¸c, v× trong ®ã ch¼ng cã chót khÝ neon nµo hÕt. T¹i sao ®Ìn tuýp cã t¾cte? Chóng ta th­êng thÊy trªn mét sè ®Ìn tuýp cã mét bé phËn mµu tr¾ng h×nh nót chai g¾n vµo ®Õ ®Ìn. Bé phËn ®ã cã tªn gäi lµ “t¾cte”. Mçi khi bé phËn nµy háng hoÆc cã vÊn ®Ò, ®Ìn sÏ kh«ng s¸ng hoÆc chØ chËp chên mµ kh«ng thÓ s¸ng ®­îc. VËy t¾cte dïng ®Ó lµm g×? Nh­ ®· biÕt, ®Ìn tuýp cã hai lo¹i: lo¹i balat ®iÖn tõ vµ lo¹i balat ®iÖn tö. Lo¹i balat ®iÖn tõ bao giê còng ph¶i cã t¾cte míi khëi ®éng ®­îc v× cÇn b¶o ®¶m hai ®iÒu kiÖn sau ®©y: 1. Ph¶i cã mét sè nhiÖt ®iÖn tö ph¸t sinh ë hai cùc ®Ó t¨ng ®é nh¹y cña ®Ìn. 2. Ph¶i cã ®iÖn ¸p ®ñ lín gi÷a hai cùc ®Ó ®Ìn cã thÓ dÔ dµng phãng ®iÖn. 43 §iÖn ¸p 220 v«n cña m¹ng ®iÖn gia ®×nh kh«ng ®ñ m¹nh ®Ó lµm viÖc nµy nªn cÇn ph¶i cã t¾cte gióp søc. Khi ta ®ãng c«ng t¾c, dßng ®iÖn sÏ ch¹y qua balat, t¾cte vµ hai d©y tãc cña bãng ®Ìn. Hai d©y tãc nµy lËp tøc nãng ®á lªn vµ ph¸t ra nhiÖt ®iÖn tö. §óng lóc ®ã t¾cte ng¾t m¹ch ®Ó t¹o nªn ®iÖn ¸p c¶m øng. §iÖn ¸p nµy chØ xuÊt hiÖn khi ng¾t m¹ch vµ cã trÞ sè lín h¬n nhiÒu so víi ®iÖn ¸p 220 v«n nªn ®ñ søc phãng ®iÖn vµ lµm ®Ìn táa s¸ng. Sau khi ®Ìn s¸ng æn ®Þnh, t¾cte l¹i trë vÒ tr¹ng th¸i cò ®Ó chê lÇn ®ãng ®iÖn tiÕp theo. ChÝnh v× vËy mµ mçi khi bËt ®Ìn tuýp thÊy kh«ng s¸ng hoÆc chËp chên th× ph¶i t¾t ngay vµ thay t¾cte míi. NÕu duy tr× t×nh tr¹ng nµy l©u, d©y tãc cña bãng cã nguy c¬ bÞ ch¸y do qu¸ t¶i. TÊt nhiªn khi ®· thay t¾cte mµ vÉn kh«ng ®­îc viÖc th× míi t×m ®Õn c¸c nguyªn nh©n kh¸c, vÝ dô nh­ chÊt l­îng bãng xuèng cÊp ch¼ng h¹n. T¹i sao pin dïng l©u th× ®iÖn ¸p thÊp? C©u hái nµy míi nghe cã vÎ qu¸ ®¬n gi¶n, ai còng tr¶ lêi ®­îc. Th«ng th­êng c¸i g× dïng cµng l©u th× chÊt l­îng cµng kÐm. Viªn pin míi chøa ®Çy ®iÖn, dïng cµng l©u th× l­îng ®iÖn hao hôt dÇn vµ kÕt qu¶ lµ ®iÖn ¸p sÏ thÊp ®i, thÕ th«i. 44 Thùc ra kh«ng ph¶i nh­ vËy! LËp luËn nãi trªn chØ ®óng víi c¸c tô ®iÖn, cßn ®èi víi c¸c nguån ®iÖn dïng ho¸ n¨ng nh­ pin, ¾cquy th× sù viÖc hoµn toµn kh¸c. TÊt nhiªn pin dïng cµng l©u th× ®iÖn ¸p gi÷a hai cùc cã suy gi¶m Ýt nhiÒu, nh­ng l­îng gi¶m kh«ng ®¸ng kÓ. VËy t¹i sao khi kiÓm tra b»ng v«n kÕ th× pin míi ®o ®­îc 1,5 ÷ 1,6 v«n, cßn pin cò chØ cã 1,3 v«n? VÊn ®Ò ë ®©y lµ do sù biÕn ®æi néi trë cña pin. Pin míi cã néi trë thÊp nªn dßng ®iÖn ph¸t ra m¹nh, pin cò néi trë lín nªn dßng ®iÖn yÕu ®i. Khi kiÓm tra b»ng v«n kÕ th«ng dông sÏ cã mét dßng ®iÖn ch¹y qua pin vµ m¸y ®o, chÝnh dßng ®iÖn nµy g©y ra sôt ¸p lín bªn trong pin cò lµm ®iÖn ¸p gi÷a hai ®Çu m¸y ®o bÞ suy gi¶m. NÕu b¹n dïng v«n kÕ hiÖn sè th× sù viÖc hoµn toµn kh¸c. Néi trë cña v«n kÕ rÊt lín nªn chØ sè sÏ gi¶m kh«ng ®¸ng kÓ, lµm ta ngé nhËn lµ pin vÉn ch­a hÕt ®iÖn. ChÝnh v× vËy mµ khi kiÓm tra chÊt l­îng pin kh«ng nªn dïng v«n kÕ hiÖn sè. Còng víi lËp luËn trªn, khi thay pin c¸c ®å ®iÖn tö th«ng dông ph¶i thay toµn bé b»ng pin míi. NÕu luyÕn tiÕc gi÷ l¹i vµi viªn “vÉn cßn tèt” th× kh«ng nh÷ng kh«ng cã lîi mµ cßn cã h¹i, v× c¸c viªn ®ã sÏ lµ phô t¶i cña c¸c viªn pin míi thay. §iÒu nµy sÏ lµm nguån ®iÖn n¨ng dù tr÷ bÞ suy gi¶m rÊt nhanh. 45 L¾p æ c¾m ®iÖn mét pha - dÔ mµ ho¸ khã æ c¾m ®iÖn mét pha lµ lo¹i ®­îc dïng nhiÒu nhÊt trong gia ®×nh, nã bao giê còng cã hai lç, mét lç dïng cho d©y löa, mét lç dïng cho d©y nguéi. Víi mét chiÕc tuècn¬vÝt gän nhÑ, l¾p æ c¾m mét pha chØ cÇn 5 phót, ng­êi nµo vông vÒ th× chØ ®Õn 10 phót lµ cïng. VËy ®©y lµ viÖc dÔ, ai còng lµm ®­îc, chØ cÇn biÕt Ýt nhiÒu vÒ ®iÖn ®ãm. Nh­ng ë ®êi viÖc dï dÔ ®Õn ®©u còng cã lý thuyÕt riªng cña nã. VÊn ®Ò ë ®©y lµ hai lç c¾m ®iÖn nªn bè trÝ nh thÕ nµo? Theo quy ®Þnh, hai lç nµy ph¶i ë trªn ®­êng th¼ng n»m ngang. Víi vÞ thÕ nµy, hai ch©n cña phÝch c¾m lu«n tiÕp xóc tèt víi æ c¾m, cho dï lç c¾m cã bÞ d·n ra ®«i chót. Ng­îc l¹i nÕu theo h­íng th¼ng ®øng th× lóc æ c¾m xuèng cÊp - vµ nÕu l¾p cao - th× ch©n trªn cña phÝch c¾m th­êng cã xu h­íng bÞ kÐo ra ngoµi do søc nÝu cña d©y nguån. §iÒu nµy g©y nªn tiÕp xóc xÊu lµm ph¸t sinh tia löa, æ c¾m ph¸t nhiÖt vµ rÊt chãng háng. VËy mét viÖc t­ëng chõng nh­ dÔ mµ hãa ra kh«ng dÔ chót nµo. Còng cÇn nãi thªm r»ng, mét sè æ c¾m mét pha ngo¹i nhËp th­êng cã ba lç, lç thø ba nµy dïng ®Ó nèi víi d©y tiÕp ®Êt. D©y nµy kh«ng ph¶i lµ d©y nguéi nh­ mét sè ng­êi nhÇm t­ëng. NÕu gia ®×nh kh«ng cã m¹ng tiÕp ®Êt th× cã thÓ bá qua nh­ng hai lç kia vÉn ph¶i theo ®óng quy ®Þnh nh­ trªn. 46 T¹i sao kh«ng ®­îc nèi d©y nguéi vµo èng n­íc? M¹ng ®iÖn cò trong gia ®×nh th­êng hay bÞ ®øt d©y nguéi (d©y trung tÝnh), trong tr­êng hîp nµy ph¶i thay d©y nguéi míi theo ®óng quy ®Þnh mµ ngµnh ®iÖn ®· ban hµnh. Tuy vËy còng cã ng­êi dïng c¸ch nèi d©y nguéi bÞ ®øt víi ®­êng èng n­íc ®Ó dïng t¹m. §©y lµ mét c¸ch lµm rÊt nguy hiÓm v× c¸c lý do sau: 1. HÖ thèng ®­êng n­íc tuy ®­îc ch«n trong ®Êt nh­ng chÊt l­îng tiÕp ®Êt cña nã qu¸ kÐm nªn kh«ng thÓ dïng ®Ó lµm d©y nguéi ®­îc. NÕu dïng èng n­íc thay d©y nguéi, khi ch¹m vµo vßi n­íc cã thÓ bÞ ®iÖn giËt nguy hiÓm. 2. Trong hÖ thèng ®­êng n­íc cã rÊt nhiÒu r¾c co, cót nèi, mÆt bÝch… C¸c chi tiÕt nµy th­êng bÞ han gØ theo thêi gian, do ®ã dïng cµng l©u th× chÊt l­îng tiÕp ®Êt cña hÖ thèng cµng tåi, mèi nguy hiÓm l¹i cµng cao. 3. Nh÷ng vïng ®Êt t¹i c¸c vßi n­íc th­êng ­ít ¸t hoÆc Èm thÊp. §iÒu nµy lµm tai n¹n ®iÖn giËt thªm nghiªm träng, cã thÓ dÉn ®Õn chÕt ng­êi. 4. NÕu vßi n­íc cña mét nhµ bÞ rß ®iÖn th× vßi n­íc cña c¸c nhµ l©n cËn trªn cïng hÖ thèng ®ã còng bÞ rß theo. VËy mét hµnh ®éng thiÕu ý thøc cña mét ng­êi cã thÓ g©y nguy hiÓm cho nh÷ng ng­êi kh¸c. 47 Tãm l¹i, tuyÖt ®èi kh«ng ®­îc nèi d©y nguéi bÞ ®øt vµo ®­êng èng n­íc ®Ó dïng t¹m. Khi d©y nguéi cña m¹ng ®iÖn gia ®×nh bÞ ®øt, nÕu b¹n kh«ng hiÓu biÕt vÒ ®iÖn th× nªn mêi thî ®iÖn ®Õn ®Ó xö lý. §©y lµ viÖc lµm kh«ng nh÷ng v× m×nh mµ cßn v× mäi ng­êi. T¹i sao d©y ®iÖn ®­îc lµm b»ng ®ång? Theo lý thuyÕt, cã thÓ dïng bÊt kú kim lo¹i nµo ®Ó lµm d©y ®iÖn, miÔn lµ b¶o ®¶m søc bÒn c¬ khÝ vµ søc bÒn ho¸ häc ®Ó cã thÓ chÞu ®ùng tèt c¸c t¸c ®éng ®a d¹ng cña m«i tr­êng. Tuy vËy, ®Ó ®iÖn n¨ng ®ì bÞ tiªu hao trªn ®­êng ®i, ng­êi ta ph¶i chän kim lo¹i nµo cã ®é dÉn ®iÖn cao nhÊt. §ång lµ kim lo¹i lý t­ëng ®Ó lµm viÖc nµy v× ®é dÉn ®iÖn b»ng 1,56.10 - 6 «m.cm, chØ thua cã vµng vµ b¹c. Gi¸ thµnh cña nã l¹i rÎ, tr÷ l­îng dåi dµo vµ cã thÓ s¶n xuÊt trªn quy m« c«ng nghiÖp. Tuy vËy, muèn ®ång cã thÓ dïng tèt trong kh©u truyÒn t¶i vµ ph©n phèi ®iÖn, cÇn ph¶i qua c¸c kh©u nhiÖt luyÖn cÇn thiÕt ®Ó ®¶m b¶o suÊt dÉn ®iÖn tèi ­u vµ ®é bÒn dÎo c¬ khÝ trªn ®­êng d©y. Mét sè n­íc cã tr÷ l­îng ®ång thÊp ng­êi ta cßn dïng nh«m ®Ó lµm d©y ®iÖn. D©y nh«m cã ­u ®iÓm lµ gi¸ thµnh rÎ h¬n ®ång nh­ng nh­îc ®iÓm lµ ®é bÒn c¬ khÝ thÊp vµ dÔ bÞ t¸c ®éng bëi m«i 48 tr­êng, nhÊt lµ c¸c vïng kh«ng khÝ Èm ­ít vµ bÞ nhiÔm mÆn. ChÝnh v× vËy mµ kh«ng thÓ dïng d©y nh«m cho c¸c m¹ng ®iÖn ë vïng duyªn h¶i. Cßn t¹i sao kh«ng dïng vµng vµ b¹c ®Ó lµm d©y ®iÖn? §iÒu nµy kh«ng cã g× khã hiÓu. ChØ cÇn c¨ng d©y tèi h«m tr­íc lµ s¸ng h«m sau nã sÏ biÕn thµnh ®å trang søc cho c¸c bµ, c¸c c«. Tuy vËy còng xin nãi thªm r»ng, trong c¸c linh kiÖn ®iÖn tö hoÆc trong c¸c m¸y ®o tinh vi, ng­êi ta vÉn dïng c¸c m¹ch ®iÖn b»ng vµng nguyªn chÊt hoÆc hîp kim vµng. §©y lµ ®iÒu b¾t buéc ®Ó b¶o ®¶m yªu cÇu kü thuËt cùc kú cao cña chóng. Bé b¶o vÖ ®iÖn giËt lµ g×? Bé b¶o vÖ ®iÖn giËt cßn cã tªn gäi kü thuËt lµ bé ng¾t ®iÖn vi sai. Thùc ra thiÕt bÞ nµy kh«ng b¶o vÖ b¹n khái bÞ ®iÖn giËt mµ nã chØ gióp b¹n nÕu bÞ ®iÖn giËt sÏ kh«ng dÉn ®Õn tö vong. Nh­ng th«i, ®­îc nh­ thÕ còng lµ quý l¾m råi! VËy bé b¶o vÖ ®iÖn giËt ho¹t ®éng nh­ thÕ nµo? Nh­ ®· biÕt, ®­êng ®iÖn dÉn vµo nhµ bao giê còng gåm hai d©y: d©y löa vµ d©y nguéi. NÕu m¹ng ®iÖn gia ®×nh ®­îc c¸ch ®iÖn tèt ®èi víi ®Êt th× c­êng ®é dßng ®iÖn trong d©y löa vµ d©y nguéi lu«n b»ng nhau. NÕu cã ng­êi v« ý ch¹m vµo d©y 49 löa (hoÆc c¸c vËt thÓ bÞ rß ®iÖn) th× c­êng ®é trong hai d©y sÏ lÖch nhau ®«i chót, vµ bé b¶o vÖ ®iÖn giËt sÏ ra lÖnh c¾t ngay nguån ®iÖn. VÒ lý thuyÕt th× hay nh­ vËy, nh­ng thùc tÕ trong nhiÒu n¨m qua, ViÖt Nam ta rÊt Ýt ng­êi mua vµ sö dông lo¹i thiÕt bÞ nµy. V× c¸c lý do sau: 1. Nã kh«ng thÓ b¶o vÖ b¹n trong tÊt c¶ mäi t×nh huèng ®iÖn giËt, còng cã tr­êng hîp nã kh«ng t¸c ®éng, mÆc dï tr­êng hîp ®ã rÊt nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng con ng­êi. 2. ChØ thÝch hîp víi c¸c ng«i nhµ ®­îc x©y dùng ®óng tiªu chuÈn quèc tÕ, m¹ng ®iÖn trong nhµ ®· ®­îc c¸ch ly tèt ®èi víi ®Êt. ë n­íc ta cßn tån t¹i nhiÒu nhµ cÊp bèn vµ c¸c chung c cò kü, d©y ®iÖn trong nhµ bÞ l·o ho¸ nghiªm träng, t­êng th× Èm dét, hÔ m­a vµi h«m lµ bÞ rß ®iÖn. Trong ®iÒu kiÖn nµy, ho¹t ®éng cña bé b¶o vÖ ®iÖn giËt sÏ bÞ rèi lo¹n. ChÝnh v× vËy mµ nh÷ng ng­êi nµo cã biÖt thù riªng th× nªn mua vÒ mµ dïng, cßn ®a sè chóng ta th× cø ¸p dông ph­¬ng ch©m “cÈn t¾c v« ­u” lµ hay h¬n c¶. §iÖn tõ tr­êng cña ®å ®iÖn gia dông ¶nh h­ëng ®Õn søc khoÎ? Chóng ta ®ang sèng trong mét “®¹i d­¬ng” ®iÖn tõ tr­êng, nh­ng v× c¸c tr­êng ®iÖn tõ nµy 50 qu¸ yÕu nªn c¬ thÓ ®· ®­îc thÝch nghi, chØ riªng ®iÖn tõ tr­êng s¶n sinh do c¸c ®å ®iÖn dïng trong gia ®×nh lµ cã kh¶ n¨ng g©y t¸c h¹i cho søc kháe. Lý do lµ v× chóng ta dïng chóng th­êng xuyªn vµ dïng víi cù ly ng¾n nªn t¸c h¹i t¨ng lªn gÊp nhiÒu lÇn. Nãi chung, ®iÖn tõ tr­êng xoay chiÒu gåm hai thµnh phÇn: ®iÖn tr­êng xoay chiÒu vµ tõ tr­êng xoay chiÒu. Trong hai thµnh phÇn trªn th× tõ tr­êng xoay chiÒu lµ nh©n tè g©y t¸c h¹i nhiÒu nhÊt. C­êng ®é tõ tr­êng th­êng ®­îc ®o b»ng miligaox¬. Theo c¸c nghiªn cøu y häc th× chØ kho¶ng 150 miligaox¬ lµ ®· ¶nh h­ëng ®Õn søc khoÎ con ng­êi. Tuy vËy, nã cßn phô thuéc vµo mét yÕu tè quan träng n÷a lµ thêi gian ph¬i nhiÔm nhiÒu hay Ýt. VÝ dô nh­ ngñ d­íi tÊm “ch¨n ®iÖn” chØ chÞu c­êng ®é tõ tr­êng ch­a ®Õn 100 miligaox¬, nh­ng v× nã ¸p s¸t vµo c¬ thÓ trong thêi gian dµi nªn kh¸ nguy hiÓm. Ng­îc l¹i, nÕu ®øng ë mÐp vµnh ®ai an toµn cña ®­êng truyÒn t¶i ®iÖn, b¹n cã thÓ chÞu c­êng ®é ®Õn 250 miligaox¬, nh­ng thØnh tho¶ng qua l¹i th× kh«ng sao. §Ó tr¸nh c¸c t¸c h¹i do tõ tr­êng xoay chiÒu g©y ra, tèt nhÊt lµ nªn h¹n chÕ thêi gian sö dông nh÷ng ®å ®iÖn cã tõ tr­êng m¹nh (nh­ má hµn kiÓu sóng lôc, khoan ®iÖn, lß vi sãng...) hoÆc c¸c thø tuy tõ tr­êng yÕu nh­ng l¹i tiÕp xóc hµng ngµy. Nh÷ng nguån nµy tuy c­êng ®é chØ vµi miligaox¬ hay vµi chôc miligaox¬ nh­ng nÕu c¬ 51 thÓ ph¶i høng chÞu suèt ®êi còng rÊt cã h¹i cho søc khoÎ (nh­ ti vi ch¼ng h¹n). Sau ®©y lµ mét sè t­ liÖu cÇn tham kh¶o. C­êng ®é TT C¸c vÞ trÝ vµ ®Þa ®iÓm ®o tõ tr­êng (miligaox¬) 1 60 cm c¸ch bãng ®Ìn comp¾c 1 ÷ 2 2 45 cm c¸ch bé ®Ìn huúnh quang hai bãng 2 ÷ 4 3 0,6 m tr­íc mµn h×nh tivi mµu 8 ÷ 20 4 M¸y sÊy tãc vµ dao c¹o r©u ®iÖn 60 5 30 cm c¸ch lß vi sãng c«ng suÊt lín 80 6 Trªn ®Çu xuyÕc v«n t¬ mang c«ng suÊt 200W 280 7 T¹i tay n¾m cña m¸y c­a kiÓu l­ìi dao Bosch 490 8 T¹i tay n¾m cña m¸y khoan ®iÖn 3/8 inch 640 9 T¹i tay n¾m cña m¸y trén cÇm tay Sunbeam 880 10 T¹i ®­êng c¸p cña bé ®æi ®iÖn mang t¶i 500W 1030 11 T¹i tay n¾m cña m¸y hµn kiÓu sóng lôc 160W 1070 Cßn mét ®iÒu n÷a nhiÒu b¹n th¾c m¾c, ®ã lµ: Dïng ®iÖn tho¹i di ®éng cã ¶nh h­ëng ®Õn n·o bé hay kh«ng? ChuyÖn nµy kh¸ phøc t¹p, v× nÕu chØ riªng viÖc tin vµo c¸c ph­¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng th× còng ®ñ ¶nh h­ëng ®Õn n·o bé råi. N¨m nµy ng­êi ta b¶o cã ¶nh h­ëng, vµi n¨m sau l¹i b¶o kh«ng, råi vµi n¨m n÷a l¹i b¶o cã... Tèt nhÊt lµ cø dïng, nh­ng kh«ng nªn “®iÖn tho¹i «m”. ChØ cã ®iÒu ch¾c ch¾n lµ kh«ng nªn cÊt ®iÖn tho¹i vµo tói ngùc tr¸i v× ®iÖn tõ tr­êng do ®iÖn tho¹i ph¸t ra cã thÓ t¸c h¹i ®Õn tim, nhÊt lµ nh÷ng ng­êi cã dïng m¸y trî tim. 52 BÖnh ®iÒu hoµ kh«ng khÝ lµ g×? BÖnh nµy chØ xuÊt hiÖn trong d¨m chôc n¨m gÇn ®©y, tõ khi con ng­êi biÕt sö dông bé ®iÒu hoµ kh«ng khÝ ®Ó c¶i thiÖn m«i tr­êng sèng. Nh­ ®· biÕt, vµo mïa hÌ oi bøc, nÕu trong phßng cã l¾p m¸y ®iÒu hßa kh«ng khÝ th× sÏ c¶m thÊy m¸t mÎ, dÔ chÞu, kh«ng chØ ngñ ngon giÊc mµ n¨ng suÊt lµm viÖc còng t¨ng lªn ®¸ng kÓ. Tuy vËy, cã mét sè ng­êi dÞ øng víi lo¹i thiÕt bÞ hiÖn ®¹i nµy, cø cho ch¹y ®iÒu hßa kh«ng khÝ lµ l¹i hay èm vÆt. V× trong c¸c tµi liÖu y häc kh«ng cã bÖnh danh nãi trªn cho nªn ng­êi ta gäi nã víi c¸i tªn n«m na lµ “bÖnh ®iÒu hoµ kh«ng khÝ”. BÖnh nµy th­êng x¶y ra trong c¸c nhµ cao tÇng, m«i tr­êng sinh ho¹t khÐp kÝn gi÷a bèn bøc t­êng, cuéc sèng con ng­êi chØ lÖ thuéc vµo bé ®iÒu hßa kh«ng khÝ mµ kh«ng ®­îc hÝt thë nh÷ng lµn giã trong lµnh cña thiªn nhiªn. TriÖu chøng cña c¨n bÖnh lµ dÔ bÞ c¶m, viªm phæi, viªm d¹ dµy, ®­êng ruét... thËm chÝ cã thÓ dÉn ®Õn hiÖn t­îng hai chi d­íi bÊt lùc, ®au buèt, miÖng vµ m¾t kh«ng c©n ®èi. BÖnh ®iÒu hßa kh«ng khÝ dÔ x¶y ra ®èi víi nh÷ng ng­êi cã bÖnh m·n tÝnh, khiÕn c¨n bÖnh m·n tÝnh cµng nÆng thªm. Nguyªn nh©n cña bÖnh nµy lµ do sù chªnh lÖch nhiÖt ®é gi÷a kh«ng khÝ trong phßng vµ ngoµi trêi. ViÖc thay ®æi nãng l¹nh ®ét ngét nµy gióp c¸c 53 vi khuÈn dÔ dµng th©m nhËp vµo c¬ thÓ qua tuyÕn må h«i dÉn tíi c¸c chøng bÖnh kh¸c. Muèn dïng ®iÒu hßa kh«ng khÝ mµ kh«ng ¶nh h­ëng nhiÒu ®Õn søc khoÎ, tèt nhÊt lµ nªn bè trÝ l¹i néi thÊt hîp lý. T¹i cöa ra vµo nªn t¹o thªm mét khoang trung gian cã cöa kÝnh lu«n khÐp kÝn. Mçi khi ra vµo ta nghØ ch©n t¹i ®ã vµi phót cho c¬ thÓ quen dÇn víi sù thay ®æi nhiÖt ®é ®ét ngét cña m«i tr­êng. Tuy vËy, khoang nµy cã thÓ lµm chËm b­íc ch©n ng­êi ra vµo nh÷ng lóc kh«ng cho ch¹y ®iÒu hßa kh«ng khÝ, vËy lóc ®ã hai c¸nh cöa phÝa trong cña khoang nªn ®­îc më ra nÐp h¼n vµo t­êng. Nguyªn lý lµm viÖc cña má hµn c¶m øng Ng­êi b¹n tri kû nhÊt cña thî ch÷a ®å ®iÖn tö lµ c¸i má hµn. H·y thö giÊu c¸i má hµn ®i mµ xem, ch¾c ch¾n «ng ta sÏ ph¶i bã tay. Má hµn cã hai lo¹i: lo¹i ®iÖn trë vµ lo¹i c¶m øng. Lo¹i ®iÖn trë lµ lo¹i dïng c¸ch gia nhiÖt b»ng d©y ®iÖn trë. D©y nµy lµm b»ng hîp kim niken - cr«m, quÊn quanh lâi ®ång cña má hµn. Khi cho ®iÖn vµo, d©y sÏ ®á rùc lªn ®Ó nung nãng lâi ®ång. Lo¹i c¶m øng th× dïng c¸ch gia nhiÖt kh¸c. B¶n th©n nã lµ mét biÕn ¸p c¶m øng cì nhá, cuén s¬ cÊp cã rÊt nhiÒu 54 vßng d©y vµ ®­îc lÊy ®iÖn tõ æ c¾m 220 v«n. Cuén thø cÊp chØ gåm mét vßng duy nhÊt cã tiÕt diÖn to bù. ChÝnh mòi cña má hµn lµ mét thµnh phÇn trong c¸i vßng Êy. V× cuén thø cÊp chØ cã mét vßng nªn theo nguyªn t¾c kü thuËt ®iÖn th× dßng ®iÖn trong vßng nµy sÏ rÊt lín, do ®ã mòi má hµn sÏ nãng lªn vµ lµm ch¶y thiÕc hµn. Lo¹i má hµn nµy cã ng­êi cßn gäi lµ “má hµn sóng lôc” v× h×nh d¹ng nã gièng nh­ mét khÈu sóng lôc. Còng cã “b¸ng sóng”, “nßng” vµ “cß sóng” h¼n hoi. Cß sóng chÝnh lµ c«ng t¾c ®iÖn. Khi ta bãp cß, dßng ®iÖn sÏ ch¹y vµo biÕn ¸p lµm nã ho¹t ®éng, nh¶ cß ra th× l¹i th«i. ¦u ®iÓm cña má hµn c¶m øng lµ nãng rÊt nhanh, hÇu nh­ lµ nãng tøc thêi. Mét ­u ®iÓm n÷a lµ tiÕt kiÖm ®iÖn vµ kh«ng g©y ra nãng bøc nh­ khi dïng má hµn ®iÖn trë. Nh­îc ®iÓm cña nã lµ nÆng nÒ, cÇm mái tay. Mét nh­îc ®iÓm quan träng n÷a lµ nã ph¸t ra tõ tr­êng xoay chiÒu rÊt m¹nh, cã thÓ ¶nh h­ëng bÊt lîi ®Õn søc kháe ng­êi sö dông. Ng­êi ta ®· dïng tõ kÕ ®Ó ®o t¹i tay n¾m cña lo¹i má hµn nµy vµ thÊy r»ng c­êng ®é tõ tr­êng cã thÓ lªn ®Õn h¬n 1000 miligaox¬, trong khi ®ã møc an toµn ®èi víi con ng­êi lµ d­íi 150 miligaox¬. Còng cÇn nãi thªm lµ cã nh÷ng lo¹i má hµn bªn ngoµi gièng nh­ sóng lôc, cã “b¸ng sóng” vµ “cß sóng” h¼n hoi, nh­ng thùc chÊt lµ má hµn 55 ®iÖn trë (nh­ mét kiÓu cña Liªn X« cò). L¹i cã má hµn th¼ng t¾p, m×nh thu«n nh­ khóc mÝa nh­ng l¹i lµ lo¹i c¶m øng (nh­ mét kiÓu cña Mü). VËy kh«ng nªn “xem mÆt mµ b¾t h×nh dong”. ë ®êi còng nh­ vËy ®Êy, c¸c b¹n ¹! Cã c¸ch nµo lµm c«ng t¬ quay ng­îc kh«ng? §©y lµ mét vÊn ®Ò ®­îc nhiÒu ng­êi quan t©m. Quan t©m kh«ng ph¶i v× môc ®Ých nµy, môc ®Ých nä, mµ chØ ®¬n thuÇn v× tÝnh hiÕu kú. §· cã thêi gian d­ luËn x«n xao vÒ chuyÖn bän “®iÖn tÆc” ®· s¸ng chÕ ra mét thiÕt bÞ ®Æc biÖt, nÕu c¾m thiÕt bÞ nµy vµo æ c¾m trong nhµ th× c«ng t¬ quay ng­îc, vµ tõ ®ã ng­êi dïng ®iÖn cã thÓ ®iÒu chØnh chØ sè c«ng t¬ theo ý muèn. Qua mét thêi gian ®iÒu tra kh¸ dµi vµ kú c«ng, c¸c kü s­ vµ c«ng nh©n Së §iÖn lùc Hµ Néi (nay lµ C«ng ty §iÖn lùc thµnh phè Hµ Néi) ®· tÞch thu ®­îc mét sè bé nh vËy. B¶o “®iÖn tÆc” cho ch¹y th× thÊy ®óng lµ c«ng t¬ quay ng­îc, nh­ng khi xem kü hÖ thèng d©y nèi th× thÊy cã mét nh¸nh ®Êu vµo tr­íc c«ng t¬. Cã nghÜa lµ vÉn ph¶i lÊy ®iÖn tr­íc c«ng t¬. Mµ trÝch ®iÖn tr­íc c«ng t¬ lµ vi ph¹m nghiªm träng quy tr×nh sö dông ®iÖn. Hái: “ThÕ t¹i sao «ng kh«ng lÊy ®iÖn tr­íc c«ng t¬ ®Ó dïng mµ ph¶i lµm 56 l«i th«i thÕ nµy?”. Tr¶ lêi: “LÊy nh­ thÕ lé liÔu, dÔ bÞ ph¸t hiÖn, cßn ë ®©y chØ mét m¹ch nhá giÊu vµo ®©u còng ®­îc, khi nµo cÇn th× dïng”. Ngµy nay, tÊt c¶ c¸c c«ng t¬ ®iÖn ®Òu ®­îc ®­a lªn cét nªn c¸c “bé quay ng­îc c«ng t¬” kh«ng cßn ®Êt ®Ó dông vâ n÷a, cßn c¸c c«ng t¬ l¾p trong nhµ th× m¹ch ®iÖn ®Çu vµo ®· ®­îc b¶o vÖ rÊt chu ®¸o b»ng c¸c d©y c¸p chuyªn dông. Giê ®©y, ý thøc cña kh¸ch hµng vµ c«ng nh©n ngµnh ®iÖn ®· ®­îc n©ng cao nªn nh÷ng chuyÖn tiªu cùc nh­ trªn kh«ng cßn xuÊt hiÖn n÷a. T¹i sao ph¶i ®­a c«ng t¬ lªn cét? V× chèng hiÖn t­îng lÊy c¾p ®iÖn. Nãi ra th× kh«ng ®­îc lÞch sù l¾m v× ®©y chØ lµ “con s©u lµm rÇu nåi canh”, nh­ng thùc chÊt vÊn ®Ò lµ nh­ vËy. D©y dÉn ®iÖn vµo tõng hé tiªu thô tr­íc tiªn ph¶i qua c«ng t¬, sau ®ã míi nèi víi m¹ng ®iÖn trong nhµ. C¸i kho¶n mµ c¸c «ng thî ®iÖn lo nhÊt lµ ®o¹n d©y tr­íc c«ng t¬. NÕu chñ hé bÝ mËt trÝch ®iÖn ë ®o¹n nµy th× cã thÓ dïng ®iÖn tho¶i m¸i mµ c«ng t¬ kh«ng hÒ quay. Ngµnh ®iÖn gäi ®ã lµ “hiÖn t­îng lÊy c¾p ®iÖn tr­íc c«ng t¬”. Tr­íc ®©y, trong thêi gian Ph¸p thuéc, ng­êi ta vÉn l¾p c«ng t¬ trong nhµ ®Ó chñ hé tiÖn theo dâi sè l­îng ®iÖn ®· tiªu thô nh»m ®Ò ra kÕ ho¹ch 57 sö dông ®iÖn hîp lý. §o¹n d©y tr­íc c«ng t¬ ®­îc lµm b»ng c¸p vá ch×, rÊt khã trÝch ®iÖn, hoÆc gi¶ cã trÝch ®iÖn th× rÊt dÔ bÞ ph¸t hiÖn. Trong vµi chôc n¨m gÇn ®©y, c¸p vá ch× ®­îc thay b»ng c¸p vá nhùa, viÖc lÊy c¾p ®iÖn b»ng m¹ch ngÇm cã phÇn dÔ dµng vµ kÝn ®¸o h¬n nhiÒu, dÉn ®Õn thÊt thu cho ngµnh ®iÖn. ChÝnh v× lý do ®ã mµ ngµnh ®iÖn ®· quyÕt ®Þnh ®­a toµn bé c«ng t¬ ra cét. ViÖc ®­a c«ng t¬ lªn cét cã nhiÒu lîi thÕ nh­: 1. H»ng th¸ng thî ®iÖn kh«ng ph¶i ®Õn gâ cöa tõng nhµ ®Ó ghi sè c«ng t¬. 2. §äc c«ng t¬ trªn cét tuy ph¶i b¾c thang phiÒn phøc nh­ng v× c«ng t¬ ®Ó tËp trung nªn lÊy sè liÖu rÊt nhanh. 3. Qu¶n lý c«ng t¬ dÔ dµng, kh«ng bÞ mÊt c«ng t¬ hoÆc hiÖn t­îng th¸o cÆp ch× ®Ó ®iÒu chØnh l¹i tèc ®é ®Üa quay. 4. Ng¨n chÆn ®­îc triÖt ®Ó hiÖn t­îng lÊy c¾p ®iÖn. BÊt tiÖn duy nhÊt vÒ phÝa kh¸ch hµng lµ kh«ng thÓ theo dâi ®­îc th­êng xuyªn l­îng ®iÖn tiªu thô. Ai muèn theo dâi th× xin mêi chÞu khã leo thang. Pin ®iÖn tho¹i? TÊt c¶ c¸c ®iÖn tho¹i di ®éng ®Òu cã mét bé phËn h×nh ch÷ nhËt dÑt n»m ë phÝa sau, gäi lµ 58 “pin ®iÖn tho¹i”. ChiÕc “pin” nµy cã ®iÖn ¸p dao ®éng trong kho¶ng 4 v«n, vÝ dô “pin ion lithi” cña MOTOROLA cã ®iÖn ¸p tõ 3,6 v«n ®Õn 4,2 v«n. C¸ch gäi nh­ thÕ cã ®óng hay kh«ng, chóng ta thö bµn xem. Theo ®Þnh nghÜa vÒ kü thuËt ®iÖn, pin vµ ¾cquy ®Òu lµ nguån ph¸t ®iÖn mét chiÒu dùa trªn nguyªn t¾c biÕn ®æi ho¸ n¨ng thµnh ®iÖn n¨ng. §iÓm kh¸c nhau gi÷a chóng lµ: pin chØ dïng mét lÇn, hÕt ®iÖn ph¶i thay pin míi; trong lóc ®ã, ¾cquy th× hÕt ®iÖn cã thÓ s¹c l¹i ®­îc. Mét ¾cquy cã thÓ s¹c l¹i rÊt nhiÒu lÇn nÕu biÕt c¸ch sö dông vµ b¶o d­ìng. “Pin ®iÖn tho¹i” cã thÓ s¹c ®i s¹c l¹i rÊt nhiÒu lÇn, vËy ta kh«ng nªn gäi “pin” mµ ph¶i gäi “¾cquy” míi ®óng. C¸c chuyªn viªn vÒ ®iÖn tho¹i di ®éng ch¾c còng n¾m v÷ng ®iÒu nµy nh­ng t¹i sao hä vÉn gäi lµ pin? T×m hiÓu nguyªn nh©n cã thÓ thÊy, mÆt sau cña c¸c “pin” vµ trong b¶n h­íng dÉn sö dông ®iÖn tho¹i di ®éng (th­êng b»ng tiÕng Anh) kÌm theo, bé phËn nµy ®­îc mÖnh danh lµ “battery”. Ng­êi Anh vÉn dïng thuËt ng÷ “battery” ®Ó chØ c¶ pin lÉn ¾cquy, vÝ dô: dry battery: pin kh«; alkaline battery: ¾cquy kiÒm… VËy lçi lµ do kh©u dÞch thuËt, v× ng­êi dÞch kh«ng n¾m v÷ng kü thuËt. Tuy vËy, trong lóc trao ®æi ta còng cã thÓ gäi nã lµ “pin ®iÖn tho¹i” cho tiÖn, nh­ng ph¶i hiÓu thùc chÊt nã lµ ¾cquy. 59 T¹i sao l¹i gäi lµ phô t¶i? L©u nay chóng ta vÉn dïng ch÷ “phô t¶i” ®Ó chØ l­îng ®iÖn n¨ng kh¸ch hµng tiªu thô. V× dïng ®· quen hµng chôc n¨m nay nªn kh«ng mÊy ai quan t©m ®Õn ng÷ nghÜa chÝnh x¸c cña nã, nÕu kh«ng cã c©u chuyÖn vui sau ®©y: Sù viÖc b¾t ®Çu tõ ®Ò nghÞ cña mét kh¸ch hµng thuéc Së §iÖn lùc Hµ Néi (nay lµ C«ng ty §iÖn lùc thµnh phè Hµ Néi). Kh¸ch hµng nµy muèn ®­îc ­u tiªn c«ng suÊt ®Ó phôc vô cho kÕ ho¹ch s¶n xuÊt hµng n¨m cña m×nh. Sau khi hai bªn trao ®æi, c¸n bé Së ®­a ra kÕt luËn: “Phô t¶i cña c¸c anh chØ ®­îc cÊp chõng Êy th«i, v× t×nh h×nh ®iÖn hiÖn nay c¨ng l¾m, mong c¸c anh th«ng c¶m”. Nghe xong «ng kh¸ch tá vÎ bÊt b×nh: “Th¶o nµo l©u nay xÝ nghiÖp chóng t«i th­êng bÞ c¾t ®iÖn, hãa ra c¸c anh xÕp chóng t«i vµo diÖn... phô t¶i. Chóng t«i lµ mét trong nh÷ng hé tiªu thô lín cña Hµ Néi, ®¸ng ra ph¶i xÕp vµo diÖn chÝnh t¶i míi ®óng chø!”... C©u chuyÖn nãi trªn ®· trë thµnh giai tho¹i trong ngµnh ®iÖn v× l©u nay chØ cã thuËt ng÷ phô t¶i chø ch­a cã chÝnh t¶i bao giê. Nh­ng t¹i sao ®· cã “phô” l¹i kh«ng cã “chÝnh”? Ch÷ “phô” ë ®©y cã ý nghÜa g×? ThuËt ng÷ “phô t¶i” ®­îc du nhËp vµo miÒn B¾c n­íc ta tõ c¸c tµi liÖu kü thuËt cña Trung 60 Quèc vµo nh÷ng n¨m 50 cña thÕ kû XX. Trong tiÕng H¸n, ch÷ “phô” cã tÊt c¶ 15 nghÜa víi 14 c¸ch viÕt kh¸c nhau. Trong c¸c nghÜa ®ã cã hai nghÜa t­¬ng ®èi s¸t víi tr­êng hîp võa nªu. Ch÷ phô thø nhÊt cã nghÜa lµ gióp ®ì, cñng cè, ng­êi d­íi quyÒn... ®­îc dïng trong c¸c thuËt ng÷: phô chÝnh, phô ®¹o, phô t¸, phô trî... Tõ ph¶n nghÜa cña nã lµ chÝnh (vÝ dô: vai chÝnh, vai phô). Ch÷ phô thø hai cã nghÜa lµ thªm vµo, ®¾p vµo, bæ sung vµo... ®­îc dïng trong c¸c thuËt ng÷: phô l­u, phô cËn, phô cÊp, phô gia, phô häa, phô tïng... Tõ ph¶n nghÜa cña nã lµ ly (vÝ dô: ly gi¸n, ly h«n). Ch÷ “phô” trong “phô t¶i” øng víi nghÜa thø hai. Khi c¸c chi nh¸nh ®iÖn ký hîp ®ång cÊp ®iÖn cho mét kh¸ch hµng míi, hä ph¶i gia t¨ng c«ng suÊt hoÆc sè ®iÖn n¨ng cÊp so víi kÕ ho¹ch cò. ChÝnh v× thÕ mµ thuËt ng÷ “phô t¶i” ë ®©y cã nghÜa lµ t¶i cÊp thªm, t¶i cÊp bæ sung, chø kh«ng ph¶i t¶i phô, t¶i thø yÕu, t¶i kh«ng quan träng... Dï t¶i ®ã cã lín bao nhiªu ®i n÷a th× còng chØ ®­îc phÐp gäi lµ phô t¶i mµ th«i. T¹i sao tia löa ®iÖn cã mµu xanh? Chóng ta ai còng cã ®«i lÇn ®­îc tr«ng thÊy tia löa ®iÖn. VÝ dô nh­: tia löa xoÑt tõ cÇn cña 61 c¸c tµu ®iÖn, tia löa phãng ra trªn c¸c ®­êng d©y cao ¸p, hå quang phãng ra khi c¾t cÇu dao ®iÖn... C¸c tia löa nµy ®Òu cã mµu xanh nh¹t rÊt Ên t­îng. VËy t¹i sao tia löa ®iÖn l¹i cã mµu xanh? Cã ng­êi gi¶i thÝch mét c¸ch ®¬n gi¶n: v× tia löa ®iÖn vèn cã mµu nh­ vËy. Nh­ng c¸ch gi¶i thÝch nµy kh«ng mang tÝnh thuyÕt phôc, v× tia sÐt phãng ra tõ c¸c ®¸m m©y còng lµ tia löa ®iÖn nh­ng l¹i cã mµu tr¾ng (!). VËy ph¶i hiÓu theo c¸ch kh¸c. Nh­ ®· biÕt, tia löa ®iÖn chØ xuÊt hiÖn gi÷a hai vËt thÓ cã ®iÖn thÕ kh¸c nhau vµ ë gÇn nhau. NÕu gi÷a hai vËt thÓ ®ã lµ ch©n kh«ng hoÆc kh«ng khÝ th× tia löa th­êng cã mµu tr¾ng (vÝ dô nh­ tia sÐt gi÷a c¸c ®¸m m©y d«ng hoÆc gi÷a ®¸m m©y d«ng vµ mÆt ®Êt ch¼ng h¹n). NÕu gi÷a chóng cã h¬i kim lo¹i th× nã sÏ mang mµu quang phæ v¹ch cña c¸c kim lo¹i ®ã. Trong thiÕt bÞ ®iÖn khi m¹ch bÞ gi¸n ®o¹n, chç khe hë sÏ ph¸t sinh tia hå quang phãng qua hai cùc cña thiÕt bÞ. Líp kh«ng khÝ gi÷a hai cùc nµy bÞ ®èt nãng lªn ®ét ngét vµ chøa ®Çy h¬i kim lo¹i. C¸c vËt liÖu dÉn ®iÖn trªn ®­êng d©y ®Òu lµm b»ng ®ång. Quang phæ v¹ch cña h¬i ®ång cã mµu xanh lôc, v× vËy c¸c tia löa ®iÖn xuÊt hiÖn trªn ®ã ®Òu cã mµu xanh lôc nh¹t. Gi¶ sö líp phñ trªn hai cùc ®­îc lµm b»ng c¸c vËt liÖu kh¸c ta sÏ ®­îc dÞp môc kÝch c¸c tia löa ®Ñp m¾t nh­ mµu ®á, mµu vµng ngµ, mµu xanh d­¬ng… 62 T¹i sao chim ®Ëu trªn ®­êng d©y cao ¸p kh«ng bÞ giËt? §iÖn giËt m¹nh hay yÕu lµ do dßng ®iÖn ch¹y qua c¬ thÓ con ng­êi (hoÆc ®éng vËt) quyÕt ®Þnh. Muèn dßng ®iÖn ch¹y qua c¬ thÓ th× nã ph¶i cã ®Çu vµo vµ ®Çu ra. VÝ dô nh­ khi ta ®øng d­íi ®Êt ch¹m tay vµo m¹ch ®iÖn th× “®Çu vµo” lµ c¸c ngãn tay vµ “®Çu ra” lµ lßng bµn ch©n. NÕu chØ cã ®Çu vµo mµ kh«ng cã ®Çu ra th× dßng ®iÖn kh«ng thÓ ch¹y vµo c¬ thÓ ®­îc, do ®ã sÏ kh«ng cã hiÖn t­îng ®iÖn giËt. L¹i cßn mét tr­êng hîp n÷a, cã ®Çu ra vµ ®Çu vµo h¼n hoi, nh­ng dßng ®iÖn ch¹y qua c¬ thÓ qu¸ yÕu nªn còng kh«ng cã c¶m gi¸c bÞ ®iÖn giËt. Mét vÝ dô: B¹n h·y sê tay tr¸i vµo cùc d­¬ng vµ tay ph¶i vµo cùc ©m cña mét chiÕc pin ®Ìn. Thùc tÕ lóc ®ã cã mét dßng ®iÖn ch¹y qua ng­êi, nh­ng v× dßng ®iÖn nµy qu¸ yÕu nªn b¹n kh«ng c¶m thÊy g× c¶. VËy yÕu tè thø hai ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh lµ ®iÖn ¸p gi÷a ®Çu vµo vµ ®Çu ra ph¶i ®ñ lín. Khi chim ®Ëu trªn d©y ®iÖn cao ¸p th× “®Çu vµo” vµ “®Çu ra” chÝnh lµ hai ch©n cña nã (v× nã kh«ng cã tay). §iÖn ¸p ph¸t sinh gi÷a hai ®iÓm nµy ch­a ®Õn 0,2 v«n, cßn nhá h¬n rÊt nhiÒu so víi ®iÖn ¸p cña pin ®Ìn, do ®ã chim vÉn c¶m thÊy b×nh yªn v« sù. Tuy vËy trong thùc tÕ vÉn cã nhiÒu tr­êng hîp chim bÞ ®iÖn giËt trªn ®­êng d©y ®iÖn. §ã lµ lóc chim ®øng vµo xµ s¾t ®Ó mæ con måi trªn ®­êng 63 d©y h¹ ¸p, hoÆc c¸c chim s¨n måi nh­ có, ®¹i bµng, chim ­ng... bay qua c¸c ®­êng d©y cao ¸p. S¶i c¸nh cña chóng cã khi lín h¬n 1 mÐt. NÕu chim r­ît måi bay xuyªn qua hai pha cña ®­êng d©y sÏ bÞ phãng ®iÖn vµ chÕt sÐm. C¸c «ng thî ®iÖn ë miÒn nói th­êng ®au ®Çu tr­íc sù kiÖn nµy, v× lóc ®ã m¹ch b¶o vÖ ®­êng d©y sÏ t¸c ®éng, g©y nªn bao phiÒn phøc. Tuy vËy, sau khi gi¶i quyÕt sù cè xong ®­îc ngåi nh¾m bia víi thÞt chim n­íng th× còng thÊy ®­îc an ñi phÇn nµo. X©y dùng c¸c ®­êng d©y siªu cao ¸p nh»m môc ®Ých g×? Mçi khi ®i du lÞch ta th­êng thÊy nh÷ng ®­êng d©y cã cét cao chãt vãt ch¹y b¨ng qua ®ång ruéng, nói non vµ s«ng ngßi. C¸c ®­êng d©y nµy ®­a ®iÖn ®Õn c¸c tØnh l©n cËn hoÆc c¸c tØnh xa x«i c¸ch chóng ta hµng ngh×n c©y sè. §ã lµ c¸c ®­êng d©y siªu cao ¸p. §iÖn ¸p cña chóng rÊt cao, cã khi ®Õn 800.000 v«n (ë n­íc ta lµ 500.000 v«n) NÕu so víi ®iÖn dïng trong gia ®×nh 220 v«n th× nã cßn cao h¬n hµng ngh×n lÇn. NhiÒu ng­êi nghÜ t¹i sao ta kh«ng dïng c¸c ®iÖn ¸p thÊp h¬n ®Ó ®­a ®i xa cã ph¶i ®ì c«ng x©y dùng c¸c ®­êng d©y ®å sé, võa ®¾t tiÒn l¹i võa nguy hiÓm kh«ng. 64 VÊn ®Ò kh«ng ®¬n gi¶n nh­ vËy! NÕu dïng cao ¸p hoÆc h¹ ¸p ®Ó ®­a ®iÖn ®i xa, sè tiÒn tèn h¬n gÊp béi vµ tæn thÊt trªn ®­êng d©y sÏ lín v« cïng. Nguyªn do nh­ sau: 1. §­êng d©y cµng dµi th× tæn thÊt cµng nhiÒu, do ®ã ®iÖn ¸p ë cuèi ®­êng d©y cµng thÊp. Cø nh×n c¸c bãng ®Ìn ë quanh ta còng ®ñ thÊy ®iÒu ®ã. Nhµ nµo ë gÇn tr¹m biÕn ¸p th× ®Ìn rÊt s¸ng, cßn c¸c nhµ ë xa tr¹m th× tèi om om. NÕu truyÒn t¶i ®iÖn n¨ng tõ Hßa B×nh ®Õn Hµ Néi mµ dïng ®iÖn ¸p 220 v«n ch¼ng h¹n, th× ®Õn n¬i ch­a ch¾c ®· th¾p næi c¸i ®Ìn pin. 2. NÕu kh«ng muèn bÞ sôt ®iÖn ¸p khi dïng ®iÖn ¸p thÊp th× d©y ph¶i cã tiÕt diÖn rÊt lín. Trong khi ®ã, ®ång lµ kim lo¹i ®¾t tiÒn. §Æc biÖt, nÕu ph¶i t¶i nhiÒu c«ng suÊt mµ dïng ®iÖn ¸p thÊp th× d©y ®iÖn ph¶i to b»ng c¸i cét nhµ, cét kÌo nµo mµ chÞu næi. NÕu dïng ®iÖn siªu cao ¸p th× dßng ®iÖn nhá h¬n, tiÕt diÖn d©y còng nhá h¬n, võa ®ì tèn nguyªn vËt liÖu l¹i võa b¶o ®¶m chÊt l­îng ®iÖn ë cuèi ®­êng d©y. Tãm l¹i, dïng ®iÖn siªu cao ¸p ®Ó truyÒn t¶i ®iÖn n¨ng ®i xa lµ ph­¬ng ¸n hîp lý h¬n c¶. Than ®¸ cã tÊt c¶ bao nhiªu mµu? §· nãi ®Õn ®iÖn lµ ph¶i nãi ®Õn than v× chØ riªng c¸c nhµ m¸y ®iÖn ®èt than ®· cung cÊp cho 65 chóng ta gÇn mét nöa sè ®iÖn n¨ng tiªu thô trong c¶ n­íc. VËy than ®¸ cã bao nhiªu mµu? Than ®¸ chØ cã mµu ®en mµ th«i, nhiÒu ng­êi b¶o thÕ. Thùc ra kh«ng ph¶i nh­ vËy, nã cã tÊt c¶ b¶y mµu: ®en, n©u, tr¾ng, ®á, xanh, vµng vµ kh«ng mµu. B¹n kh«ng tin ­? Sau ®©y xin kÓ c¸c b¹n nghe c©u chuyÖn vui vÒ mµu cña than ®¸. Than ®¸ lµ nhiªn liÖu ®Çu tiªn mµ con ng­êi biÕt sö dông ®Ó s¶n xuÊt ra ®iÖn. ViÖt Nam ta cã má than ®¸ lé thiªn ë Hång Gai vµ nhµ m¸y ®iÖn ®èt than ®¸ ®Çu tiªn lµ Nhµ m¸y ®iÖn Yªn Phô, cã tõ thêi Ph¸p thuéc. Than ®¸ rÊt cøng, cã mµu ®en lÊp l¸nh vµ khi ch¸y to¶ ra nhiÖt l­îng rÊt cao. C¸c nhµ n¨ng l­îng häc gäi nã lµ than ®¸ ®en. Than ®¸ ®en cßn cã mét “ng­êi em ruét” n÷a lµ than ®¸ n©u. Than nµy mÒm h¬n, cho nhiÖt l­îng thÊp vµ còng dïng ®Ó ®èt lß h¬i, s¶n xuÊt ra ®iÖn. Së dÜ gäi nã lµ em v× chØ lín lªn vµi tuæi n÷a th«i th× còng thµnh than ®¸ ®en (mét tuæi cña than ­íc kho¶ng mét triÖu n¨m). VËy than ®¸ cã hai mµu: ®en vµ n©u ®en. Nh­ng mét sè nhµ n¨ng l­îng häc l¹i cho r»ng bÊt cø c¸i g× còng ph¶i ®óng sè 7 míi hîp víi quy luËt tù nhiªn. VÝ dô: cÇu vång cã b¶y s¾c (tÝm, chµm, xanh d­¬ng, xanh lôc, vµng, da cam, ®á...), ©m nh¹c cã b¶y nèt (®«, rª, mi, pha, son, la, si), mét tuÇn cã b¶y ngµy (thø hai, thø ba, thø t­, thø n¨m, thø s¸u, thø b¶y vµ chñ nhËt), ®Çu chóng ta còng cã b¶y khiÕu (hai m¾t, hai lç tai, hai lç mòi 66 vµ miÖng)... VËy than ®¸ còng ph¶i cã b¶y mµu míi hîp víi lÏ tù nhiªn. §Ó ®¹t c¸i ý ®å o¸i o¨m ®ã, hä bÌn quy ­íc tÊt c¶ c¸c lo¹i n¨ng l­îng trªn tr¸i ®Êt nµy ®Òu ®­îc gäi lµ than ®¸ c¶, vµ tõ ®ã ra ®êi c¸c thuËt ng÷: Than ®¸ tr¾ng lµ n¨ng l­îng cña c¸c dßng th¸c (v× th¸c tung bät tr¾ng xo¸). Than ®¸ ®á lµ n¨ng l­îng cña nguån ®Þa nhiÖt (v× lßng tr¸i ®Êt rÊt nãng, ë ®©y kho¸ng vËt ch¶y nh·o ra vµ cã mµu ®á hång). Than ®¸ xanh lµ n¨ng l­îng cña thñy triÒu vµ c¸c dßng h¶i l­u (v× n­íc biÓn mµu xanh). Than ®¸ vµng lµ n¨ng l­îng cña tia n¾ng mÆt trêi (v× tia n¾ng cã mµu vµng). Than ®¸ kh«ng mµu lµ n¨ng l­îng cña giã (v× giã trong suèt, kh«ng cã mµu). Trong kho¶ng nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ng­êi ta cßn ph¸t hiÖn thªm mét nguån n¨ng l­îng n÷a kh¸ dåi dµo n»m tiÒm Èn d­íi bÒ mÆt tr¸i ®Êt, ®ã lµ “khÝ ®¸ phiÕn”. Nã còng gièng nh­ ga ®un bÕp nh­ng kh«ng cã nguån gèc tõ dÇu má. Kh«ng biÕt sau nµy nÕu ®­îc dïng ®Ó ph¸t ®iÖn th× c¸c nhµ n¨ng l­îng häc sÏ gäi nã lµ g×. Than ®¸ x¸m ch¨ng? Nãi tãm l¹i, nÕu hiÓu than ®¸ theo nghÜa hÑp th× nã chØ cã hai mµu: ®en vµ n©u ®en, cßn hiÓu theo nghÜa réng nh­ c¸c nhµ n¨ng l­îng häc bµy vÏ ra th× nã cã ®Õn b¶y mµu: ®en, n©u, tr¾ng, ®á, xanh, vµng vµ kh«ng mµu. 67 Sinh vËt cã thÓ ph¸t ra ®iÖn kh«ng? C¸ch ®©y mÊy n¨m, chuyªn môc “ChuyÖn l¹ ViÖt Nam” trªn VTV1 cã giíi thiÖu mét ng­êi ®µn «ng cã thÓ ph¸t ra ®iÖn ®ñ th¾p s¸ng mét bãng ®Ìn tuýp 40 o¸t. Sù kiÖn nµy lµm x«n xao d­ luËn mét thêi. Nh­ng sau ®ã xuÊt hiÖn nhiÒu ý kiÕn ph¶n b¸c, nhÊt lµ giíi kü s­ ®iÖn tö. Hä cho r»ng ®ã chØ lµ mét tiÕt môc “¶o thuËt” chø kh«ng ph¶i “chuyÖn l¹”. BÝ quyÕt n»m trong ®«i giµy cña ng­êi biÓu diÔn. Víi kü thuËt hiÖn ®¹i, ng­êi ta hoµn toµn cã thÓ dïng vµi viªn pin tiÓu vµ mét tÊm vi m¹ch nhá bÐ ®Ó lµm ®­îc viÖc trªn, mµ bé phËn ®ã cã thÓ l¾p gän trong chiÕc ®Õ giµy. Kh«ng râ ®Õn nay kÕt qu¶ ra sao, nh­ng chØ c¨n cø vµo chuyÖn ch¼ng cã nhµ khoa häc nµo trªn thÕ giíi ®Õn n­íc ta t×m hiÓu th× còng cã thÓ ®o¸n biÕt phÇn nµo. Thùc ra sinh vËt còng cã thÓ ph¸t ra dßng ®iÖn, mµ dßng ®iÖn rÊt m¹nh n÷a lµ kh¸c. §· cã lÇn ViÖn H¶i d­¬ng häc cña Liªn X« (cò) nhËn ®­îc mét b­u kiÖn ®Æc biÖt, ®ã lµ chiÕc thïng to ®ùng ®Çy n­íc. Khi ®em ®æ ra s©n th× thÊy mét con c¸ h×nh d¹ng l¹ lïng tr­ên ra, bß tho¨n tho¾t. Mét thanh niªn ®øng gÇn ®Êy véi chôp c©y gËy s¾t ®Ì l¹i th× bÞ ®iÖn giËt rÊt m¹nh, kªu «i èi. Ho¸ ra ®ã lµ loµi c¸ ®Æc biÖt cã thÓ ph¸t ra dßng ®iÖn ®Ó chèng chäi víi kÎ thï. Sau nµy míi biÕt nhiÒu ch©u lôc trªn thÕ giíi còng cã loµi c¸ t­¬ng tù nh­ 68 vËy, víi c¸i tªn lµ “c¸ ®uèi ®iÖn”. Lo¹i c¸ nµy th­êng sèng d­íi ®¸y c¸c ao hå, thÞt rÊt ngon, nh­ng b¾t ®­îc nã kh«ng ph¶i lµ chuyÖn dÔ dµng. V« phóc ®i t¾m mµ dÉm ph¶i th× nã phãng ®iÖn ng· quay l¬ chø ch­a nãi ®Õn chuyÖn b¾t. D©n b¶n xø bÌn n¶y ra s¸ng kiÕn: Sau khi t¸t c¹n ao hå, hä lïa mét bÇy tr©u xuèng bïn ®Ó quËy ph¸. C¸ ®uèi ®ua nhau phãng ®iÖn lµm tr©u ch¹y nh¸o nh¸c. ChØ mét l¸t sau c¸ phãng hÕt ®iÖn, ng­êi ta chØ viÖc léi xuèng mµ b¾t, nÕu cã bÞ giËt th× còng chØ tª tay chót xÝu mµ th«i. ThÞt cña lo¹i c¸ nµy ¨n rÊt ngon. ¸o len ph¸t s¸ng? Vµo c¸c buæi tèi mïa ®«ng l¹nh lÏo vµ khÝ trêi kh« hanh, cã lóc chóng ta cëi nhanh mét chiÕc ¸o len (nhÊt lµ lo¹i chui ®Çu) th× nghe tiÕng næ lÐp bÐp, nh×n vµo ¸o thÊy nhiÒu chÊm s¸ng xanh lËp loÌ nh­ ®om ®ãm, sau ®Êy t¾t ngÊm. HiÖn t­îng nµy lµm nhiÒu ng­êi ng¹c nhiªn, kh«ng hiÓu t¹i sao. §©y lµ hiÖn t­îng phãng ®iÖn tÜnh ®iÖn. §Ó thùc nghiÖm, b¹n h·y lÊy mét chiÕc ®òa nhùa kh« x¸t m¹nh vµo miÕng d¹, sau ®ã ®Æt ®Çu ®òa lªn phÝa trªn nhóm giÊy xÐ vôn sÏ thÊy chiÕc ®òa hót c¸c vôn giÊy ®ã. Së dÜ nh­ vËy lµ v× khi cä chiÕc ®òa vµo len d¹, ®Çu ®òa sÏ bÞ tÝch mét l­îng tÜnh ®iÖn. 69 TÜnh ®iÖn cã ®Æc tÝnh hót c¸c vËt c¸ch ®iÖn cã khèi l­îng nhá nh­ giÊy xÐ vôn, l«ng gµ, bôi bÆm kh«... Khi b¹n cëi nhanh ¸o len, nÕu thêi tiÕt kh« r¸o, th× mét sè ®iÓm ë phÝa mÆt trong cña ¸o còng sÏ bÞ tÝch ®iÖn nh­ vËy. L­îng ®iÖn ®ã sÏ phãng ra vïng kÒ cËn, g©y nªn c¸c tia löa xanh. C¸c khinh khÝ cÇu, m¸y bay hoÆc xe cé khi chuyÓn ®éng nhanh trong kh«ng khÝ còng bÞ tÝch ®iÖn, vµ nÕu sau ®ã chóng tiÕp ®Êt còng bÞ phãng ®iÖn. V× vËy mµ c¸c xe xitÐc chë x¨ng ch¹y trªn ®­êng phè bao giê còng cã mét ®o¹n xÝch s¾t lßng thßng phÝa sau. §o¹n xÝch nµy cã nhiÖm vô phãng ®iÖn kÞp thêi xuèng mÆt ®­êng ®Ó tr¸nh hiÖn t­îng xe bèc ch¸y lóc dõng b¸nh. MÆt Trêi lµm chóng ta mÊt ®iÖn? MÆt trêi ë c¸ch xa chóng ra hµng tr¨m triÖu kil«mÐt, thÕ nh­ng chÝnh nã lµ thñ ph¹m ®· g©y ra nhiÒu vô mÊt ®iÖn nghiªm träng trªn tr¸i ®Êt. VÝ dô nh­ vµo n¨m 1989 ch¼ng h¹n, mét c¬n b·o mÆt trêi ®· lµm tª liÖt toµn bé l­íi ®iÖn cña tØnh Quebec (Cana®a) vµ ®· lµm h­ h¹i hÇu nh­ toµn bé hÖ thèng ®iÖn miÒn §«ng B¾c n­íc Mü. Tõ l©u ng­êi ta ®· biÕt r»ng hiÖn t­îng phun trµo trªn 70 bÒ mÆt cña mÆt trêi lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n g©y nªn sù cè l­íi ®iÖn trªn qu¶ ®Êt Ýt ngµy sau ®ã. B·o mÆt trêi ph¸t sinh khi nh÷ng m¶ng lín cña khÝ quyÓn mÆt trêi, tøc vßng nhËt hoa, bÞ ®øt rêi vµ bay vÒ h­íng tr¸i ®Êt víi tèc ®é khñng khiÕp, cã thÓ v­ît qu¸ 10.000 kil«mÐt/gi©y. Khi ®Õn gÇn tr¸i ®Êt, chóng t­¬ng t¸c víi ®Þa tõ tr­êng lµm ph¸t sinh c¸c trËn b·o tõ, kÌm theo c¸c dßng nhiÔu cã biªn ®é kh¸ lín. ChÝnh c¸c dßng nhiÔu nµy sÏ c¶m øng nh÷ng sãng xung lªn c¸c ®­êng d©y ®iÖn lùc cña tr¸i ®Êt vµ g©y nªn sù cè. Theo c¸c chuyªn gia n¨ng l­îng, b·o tõ lµ mét trong nh÷ng c¬n ¸c méng kinh hoµng nhÊt mµ hä tõng gÆp ph¶i. Thêi gian mÊt ®iÖn cã thÓ kÐo dµi ®Õn vµi giê, thËm chÝ vµi ngµy. ThiÖt h¹i cho c«ng nghiÖp, chØ tÝnh riªng phÇn thiÕt bÞ, cã thÓ lªn ®Õn h¬n 100 triÖu USD. Th«ng th­êng c¸c xÝ nghiÖp ë vïng B¾c Mü chÞu ¶nh h­ëng m¹nh nhÊt. ë n­íc ta ®«i lóc l­íi ®iÖn còng bÞ trôc trÆc do b·o tõ nh­ng t¸c h¹i kh«ng ®¸ng kÓ. §Ó h¹n chÕ c¸c thiÖt h¹i do b·o tõ, c¸c nhµ thiªn v¨n häc ®· lËp kÕ ho¹ch theo dâi th­êng xuyªn “søc khoΔ cña mÆt trêi. Khi nµo thÊy nã “h¾t h¬i sæ mòi” lµ lËp tøc th«ng b¸o ngay cho c¸c tËp ®oµn ®iÖn lùc trªn thÕ giíi biÕt ®Ó cã kÕ ho¹ch ®èi phã kÞp thêi vµ h÷u hiÖu. 71 Sóng b¾n ra... ®iÖn §Ó chèng téi ph¹m mµ kh«ng g©y s¸t th­¬ng, hiÖn nay ë c¸c n­íc ph­¬ng T©y ng­êi ta vÉn dïng sóng b¾n ®¹n cao su. Lo¹i sóng nµy th­êng ®­îc trang bÞ cho c¸c ®éi c¶nh s¸t ®Æc nhiÖm. §ã lµ nh÷ng khÈu sóng lôc hai nßng, mçi lÇn b¾n ra hai viªn ®¹n h×nh cÇu b»ng cao su mÒm hoÆc chÊt dÎo. Theo c¸c nhµ chøc tr¸ch th× ®¹n cao su kh«ng g©y tö vong, tuy vËy trªn thùc tÕ vÉn cã ng­êi chÕt. Tr­íc t×nh tr¹ng nµy, ng­êi ta ®· chÕ t¹o ra mét lo¹i vò khÝ øng dông c«ng nghÖ cao gäi lµ “®¹i b¸c ®iÖn tõ”. §¹i b¸c nµy kh«ng dïng ®Ó chèng giÆc ngo¹i x©m mµ dïng ®Ó gi¶i t¸n c¸c ®¸m ®«ng qu¸ khÝch hoÆc t¹o kho¶ng trèng an toµn quanh nh÷ng nh©n vËt träng yÕu cÇn b¶o vÖ. §¹i b¸c ®iÖn tõ ho¹t ®éng theo nguyªn lý sau: Mét ¨ngten l¾p trªn mui xe sÏ ph¸t ra mét chïm xung vi sãng cùc m¹nh, vµo kho¶ng vµi ngh×n triÖu mªgahÐc, h­íng vÒ phÝa môc tiªu. Khi bÞ dÝnh “®¹n”, ®èi t­îng sÏ cã c¶m gi¸c bÞ báng, gièng nh­ khi ta v« ý ch¹m vµo mét bãng ®Ìn ®ang ch¸y s¸ng. Nh­ng c¶m gi¸c nµy chØ ®¬n thuÇn lµ t¸c ®éng cña vi sãng vµo ®Çu d©y thÇn kinh c¶m nhiÖt cña ®èi ph­¬ng, cßn trong thùc tÕ th× da thÞt cña ®èi ph­¬ng vÉn nguyªn lµnh, kh«ng hÒ bÞ báng chót nµo. Khi tho¸t khái chïm vi sãng, c¶m gi¸c ®au ®ín sÏ lËp tøc mÊt ®i. 72 Vµo kho¶ng th¸ng 3 n¨m 2003, LÇu N¨m Gãc ®· tr×nh bµy cho c«ng chóng xem mét lo¹i vò khÝ t­¬ng tù nh­ trªn. HiÖn c«ng tr×nh ®ang ®­îc thö nghiÖm trªn c¬ thÓ con ng­êi. Theo mét chuyªn gia vËt lý ng­êi Ph¸p, c¸c doanh nghiÖp t­ nh©n ë Nga hiÖn ®ang chµo b¸n lo¹i vò khÝ nµy t¹i c¸c n­íc ph­¬ng T©y, víi tÇm ho¹t ®éng tõ 500 ®Õn 700 m. Ngoµi ra ng­êi ta cßn cã kÕ ho¹ch dïng nã ®Ó lµm tª liÖt c¸c « t« téi ph¹m ®ang bÞ truy ®uæi, b»ng c¸ch dïng vi sãng “®èt ch¸y tõ xa” m¹ng ®iÖn tö trªn c¸c « t« ®ã. Pin ®iÖn ra ®êi tõ bao giê? C¸ch ®©y h¬n hai thÕ kû, n¨m 1786, mét gi¸o s­ gi¶i phÉu ng­êi Italia tªn lµ Luitgi Galvani lóc lµm thÝ nghiÖm trªn x¸c ®éng vËt ®· ph¸t hiÖn ra r»ng, khi ch¹m dao mæ vµo ®ïi Õch th× ®ïi Õch giËt lia lÞa. ¤ng cho r»ng së dÜ cã hiÖn t­îng l¹ lïng ®ã lµ do dßng ®iÖn trong c¬ thÓ con Õch g©y ra. Lóc bÊy giê cã mét nhµ vËt lý häc trÎ tuæi tªn lµ Alexandre Volta nghi ngê gi¶ thuyÕt nãi trªn. V× lóc ®ã con Õch ®· chÕt, lµm g× cã ®iÖn? ¤ng lao vµo nghiªn cøu, vµ cuèi cïng kÕt luËn r»ng ®ã lµ do t¸c ®éng cña ®iÖn ¸p tiÕp xóc gi÷a hai kim lo¹i kh¸c nhau. Víi nhËn ®Þnh trªn, Volta ®· s¸ng chÕ ra chiÕc pin ®iÖn ®Çu tiªn cña nh©n lo¹i. Pin nµy 73 gåm mét chång c¸c ®Üa trßn b»ng kÏm vµ ®ång ®Æt xen kÏ nhau, gi÷a chóng cã c¸c ®Üa b»ng d¹ tÈm dÊm (sau nµy c¶i tiÕn b»ng axÝt pha lo·ng). Dïng d©y kim lo¹i nèi hai ®Çu l¹i sÏ xuÊt hiÖn mét dßng ®iÖn. Ch÷ “pin ®iÖn” mµ chóng ta vÉn gäi hiÖn nay lµ b¾t nguån tõ sù tÝch ®ã, v× trong tiÕng Ph¸p ch÷ “pile” cã nghÜa lµ “mét chång”. Sau khi Volta hoµn thµnh chiÕc pin ®Çu tiªn, ng­êi ta thi nhau lµm nh÷ng chiÕc pin ®iÖn ngµy cµng ®å sé. ChiÕc pin kû lôc thêi bÊy giê do Tr­êng §¹i häc B¸ch khoa Ph¸p chÕ t¹o gåm 600 cÆp ®ång - kÏm, cã ®iÖn ¸p vµi tr¨m v«n vµ dßng ®iÖn ®Õn 10 ampe. Nhê c¸c pin ®iÖn ®ã mµ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ dßng ®iÖn mét chiÒu ngµy cµng ph¸t triÓn m¹nh mÏ, mang ®Õn rÊt nhiÒu øng dông trong cuéc sèng vµ c«ng nghÖ. Nhµ m¸y ®iÖn... ch¹y ngay Chóng ta th­êng thÊy nhan nh¶n trªn ®­êng phè c¸c tÊm biÓn qu¶ng c¸o ®¹i lo¹i nh­ “giÆt lµ lÊy ngay”, “chôp ¶nh chøng minh nh©n d©n lÊy ngay”, “ch÷a giµy dÐp lÊy ngay”... nh­ng ch­a tõng nghe nãi ®Õn “nhµ m¸y ®iÖn ch¹y ngay” bao giê. Qu¶ vËy, muèn x©y dùng mét nhµ m¸y nhiÖt ®iÖn nhanh nhÊt còng ph¶i mÊt vµi ba n¨m, x©y dùng nhµ m¸y thñy ®iÖn th× ph¶i tèn gÇn chôc 74 n¨m, vËy lµm sao l¹i cã thÓ cã “nhµ m¸y ®iÖn ch¹y ngay” ®­îc? VËy mµ cã ®Êy! C¸ch ®©y kho¶ng 10 n¨m, C«ng ty ph¸t ®iÖn Cummins ®· x©y dùng cho Mexico mét nhµ m¸y ®iÖn ch¹y ngay víi c«ng suÊt 170 MW (t­¬ng ®­¬ng víi Nhµ m¸y nhiÖt ®iÖn Thñ §øc cña ViÖt Nam). Thêi gian tõ khi ký hîp ®ång ®Õn lóc hoµ ®iÖn vµo m¹ng l­íi quèc gia chØ mÊt ván vÑn 41 ngµy. §­îc x©y dùng trªn hai ®Þa ®iÓm kÒ nhau gÇn thµnh phè Zacatecas, ®Ò ¸n nµy n»m trong khu«n khæ mét hîp ®ång cña CFE (Héi ®ång §iÖn lùc Liªn bang) cña Mexico nh»m môc ®Ých tiÕp søc cho hÖ thèng thñy ®iÖn cò cña hä ®ang sôt gi¶m c«ng suÊt nghiªm träng do thiÕu n­íc, vµ theo dù b¸o khÝ t­îng thñy v¨n th× t×nh h×nh kh« h¹n sÏ cßn kÐo dµi trong nhiÒu n¨m n÷a. Tr­íc vÊn n¹n nµy, CFE ®· quyÕt ®Þnh cÊp tèc më n¨m gãi thÇu vÒ viÖc x©y dùng c¸c “nhµ m¸y ®iÖn ch¹y ngay” vµ Cummins ®· tróng thÇu hai trong sè n¨m ®Þa ®iÓm ®ã. Së dÜ C«ng ty ph¸t ®iÖn Cummins ®¹t ®­îc thµnh tÝch hy h÷u nãi trªn lµ v× hä ®ang së h÷u mét ®oµn tµu chë m¸y ph¸t ®iªzen cho thuª ë vïng B¾c Mü. Khái cÇn ph¶i x©y èng khãi, khái cÇn ph¶i x©y lß h¬i, chØ cÇn tËp trung chóng l¹i trªn mét mÆt b»ng c¹nh l­íi ®iÖn quèc gia vµ dùng lªn vµi cét ®iÖn lµ cã ngay mét “nhµ m¸y ®iÖn” theo ®óng nghÜa ®en cña nã. ChØ kh¸c mét ®iÒu lµ chóng kh«ng ch¹y b»ng than mµ ch¹y b»ng dÇu. 75 Nhµ m¸y ®iÖn chØ cã èng khãi Mét èng khãi cao lõng l÷ng gi÷a trêi xanh, täa l¹c trªn ngän ®åi ®Êt ®¸ kh« c»n hoÆc mét b·i sa m¹c hoang vu. D­íi ch©n èng khãi lµ ®­êng d©y truyÒn t¶i dÉn ®iÖn ®Õn c¸c vïng phô cËn. §ã lµ nhµ m¸y ®iÖn? V©ng, ®Ých thÞ lµ mét nhµ m¸y ®iÖn. §©y kh«ng ph¶i lµ chuyÖn khoa häc viÔn t­ëng mµ lµ sù thùc. HiÖn nay trªn thÕ giíi ®· b¾t ®Çu xuÊt hiÖn nh÷ng nhµ m¸y ®iÖn l¹ lïng nh­ vËy. Nh­ ®· biÕt, hÇu hÕt c¸c nhµ m¸y nhiÖt ®iÖn ®Òu cã èng khãi, nh­ng ®ã chØ lµ c«ng tr×nh phô ®Ó dÉn khÝ th¶i tõ lß h¬i tho¸t ra m«i tr­êng bªn ngoµi. Muèn ph¸t ra ®iÖn, nhµ m¸y b¾t buéc ph¶i cã b·i than, b¨ng chuyÒn, lß h¬i vµ hµng lo¹t c¸c thiÕt bÞ ®iÖn lùc cång kÒnh kh¸c. Cßn ë ®©y chØ cã mét èng khãi ®¬n ®éc. VËy nã ph¸t ®iÖn b»ng c¸ch nµo? BÝ quyÕt ë chç lµ d­íi ch©n èng khãi cßn Èn giÊu mét bé tuabin - m¸y ph¸t. Bao quanh èng khãi lµ mét nhµ kÝnh réng ®Õn hµng tr¨m hÐcta, bao phñ c¶ mét vïng réng lín. Ban ngµy, ¸nh n¾ng nh­ thiªu ®èt cña vÇng mÆt trêi nhiÖt ®íi nung nãng khèi kh«ng khÝ bªn trong nhµ kÝnh, luång khÝ nãng nµy sÏ tho¸t lªn èng khãi ®Ó quay tuabin vµ m¸y ph¸t ®iÖn. Cßn ban ®ªm th× sao? D­íi nÒn ®Êt cña nhµ kÝnh, ng­êi ta r¶i s½n hµng tr¨m èng thÐp s¬n ®en, ®ùng ®Çy n­íc ®Ó hÊp thô n¨ng l­îng mÆt trêi. Khi hoµng h«n bu«ng xuèng, 76 chóng tiÕp tôc to¶ ra h¬i nãng ®Ó duy tr× dßng ®iÖn cÇn thiÕt phôc vô cho viÖc ch¹y qu¹t vµ th¾p s¸ng cña c­ d©n ®Þa ph­¬ng. ¦u ®iÓm cña lo¹i nhµ m¸y nµy lµ cÇn rÊt Ýt thiÕt bÞ nhiÖt lùc, rÊt th©n thiÖn víi m«i tr­êng, vµ ®iÒu chñ yÕu lµ nã cã thÓ vËn hµnh hµng chôc n¨m mµ kh«ng cÇn nhiªn liÖu nªn gi¸ thµnh ®iÖn n¨ng rÊt rÎ. Nh­îc ®iÓm lµ vèn ®Çu t­ ban ®Çu kh¸ lín vµ tÊt nhiªn lµ ph¶i x©y dùng ë nh÷ng vïng kh«ng cã giã b·o m¹nh hoÆc ®éng ®Êt. Nhµ m¸y thuû ®iÖn cã g©y khÝ hiÖu øng nhµ kÝnh kh«ng? NhiÒu ng­êi quan niÖm r»ng, xÐt riªng ngµnh ®iÖn th× “thñ ph¹m” chÝnh g©y nªn khÝ hiÖu øng nhµ kÝnh lµ c¸c nhµ m¸y nhiÖt ®iÖn, cßn c¸c nhµ m¸y thñy ®iÖn th× rÊt th©n thiÖn víi m«i tr­êng. Quan niÖm nãi trªn ch­a chÝnh x¸c. Qu¶ thùc hµng n¨m c¸c nhµ m¸y nhiÖt ®iÖn trªn thÕ giíi liªn tôc th¶i vµo khÝ quyÓn hµng triÖu tÊn CO2, khÝ nµy më réng lç thñng tÇng «z«n b¶o vÖ tr¸i ®Êt, lµm tr¸i ®Êt nãng lªn g©y ra biÕt bao tai häa. Nh­ng cã thùc c¸c nhµ m¸y thñy ®iÖn hoµn toµn “v« téi” trong vÊn ®Ò nµy kh«ng, ®©y lµ ®iÒu cÇn ph¶i bµn. 77 Thùc ra, c¸c nhµ m¸y thñy ®iÖn còng gãp phÇn kh«ng nhá trong viÖc s¶n sinh khÝ nhµ kÝnh. Nguån khÝ nµy kh«ng ph¶i th¶i ra tõ b¶n th©n nhµ m¸y mµ tõ c¸c hå chøa. §· lµ hå tÊt nhiªn ph¶i cã ®¸y, mµ ®· cã ®¸y tÊt nhiªn ph¶i cã bïn. ChÝnh líp bïn l­u c÷u d­íi ®¸y hå hµng ngµy ®· nh¶ lªn kh«ng trung rÊt nhiÒu lo¹i khÝ nhµ kÝnh chø kh«ng ph¶i chØ riªng CO2. L¹i cßn rong rªu, c¸ vµ c¸c ®éng thùc vËt thñy sinh kh¸c trong n­íc hå còng gi¶i phãng ra kh¸ nhiÒu lo¹i khÝ ®ã, nhÊt lµ vµo ban ®ªm. TÊt nhiªn, sè khÝ nµy kh«ng tu«n ra cuån cuén ë ®Çu èng khãi nh­ t¹i c¸c nhµ m¸y nhiÖt ®iÖn nh­ng nã l¹i ®­îc gi¶i phãng ra trªn mét diÖn tÝch v« cïng réng lín cña c¸c hå chøa nªn tæng khèi l­îng còng kh«ng ph¶i nhá. Tãm l¹i, c¸c nhµ m¸y thuû ®iÖn còng gãp phÇn g©y nªn hiÖu øng nhµ kÝnh, chØ cã ®iÒu chóng ta kh«ng thÊy ®­îc b»ng m¾t mµ th«i. S¶n xuÊt ®iÖn tõ... r¬m? Ta th­êng nghe nãi nhµ m¸y ®iÖn ch¹y b»ng than, b»ng dÇu, b»ng khÝ ®èt nh­ng ch­a nghe nãi nhµ m¸y ®iÖn ch¹y b»ng... r¬m bao giê. VËy mµ cã ®Êy! VÒ nguyªn t¾c, bÊt cø vËt liÖu nµo khi ®èt ph¸t ra nhiÖt n¨ng nh­ than, dÇu, khÝ thiªn nhiªn, gç vôn, r¬m r¸c... ®Òu cã thÓ dïng ®Ó s¶n 78