🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Nét Đẹp Phong Tục Các Dân Tộc Việt Nam Ebooks Nhóm Zalo Vi hång nh©n - l−u minh th− (Biªn so¹n) nÐt ®Ñp phong tôc c¸c d©n téc viÖt nam Nhμ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia sù thËt Nhμ xuÊt b¶n v¨n hãa d©n téc Hμ Néi - 2016 NÉT ĐẸP PHONG TỤC CÁC DÂN TỘC VIỆT NAM Héi ®ång chØ ®¹o xuÊt b¶n Chñ tÞch Héi ®ång PGS. TS. Ph¹m v¨n linh Phã Chñ tÞch Héi ®ång Ph¹m chÝ thμnh Thμnh viªn TrÇn quèc d©n TS. NguyÔn ®øc tμi TS. NguyÔn an tiªm NguyÔn vò thanh h¶o Vi hång nh©n - l­u minh th­ (Biªn so¹n) nÐt ®Ñp phong tôc c¸c d©n téc viÖt nam Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia sù thËt Hµ Néi - 2016 Nhµ xuÊt b¶n v¨n hãa d©n téc Lêi nhμ xuÊt b¶n Phong tôc, tËp qu¸n ®−îc h×nh thμnh tõ lÞch sö ph¸t triÓn téc ng−êi, g¾n víi ®êi sèng cña mçi céng ®ång, ®−îc l−u truyÒn tõ ®êi nμy qua ®êi kh¸c. Phong tôc, tËp qu¸n tèt ®Ñp trong ®êi sèng x· héi thÓ hiÖn qua c¸ch øng xö cña mçi c¸ nh©n hay cña c¶ céng ®ång, phï hîp víi h−¬ng −íc, quy −íc, luËt ph¸p vμ yªu cÇu ph¸t triÓn cña cuéc sèng hiÖn t¹i, ®−îc c¸c thμnh viªn trong céng ®ång thõa nhËn vμ tù nguyÖn thùc hiÖn. ViÖt Nam lμ quèc gia thèng nhÊt, gåm 54 d©n téc cïng chung sèng. Mçi d©n téc ®Òu cã phong tôc, tËp qu¸n mang nh÷ng nÐt ®éc ®¸o, ®Æc s¾c rÊt riªng, lμm nªn b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc. Tr©n träng, g×n gi÷ vμ ph¸t huy nh÷ng nÐt ®Ñp phong tôc c¸c d©n téc lμ c¬ së, tiÒn ®Ò b¶o vÖ b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc ViÖt Nam trªn ®−êng héi nhËp vμ ph¸t triÓn ®Êt n−íc. Cuèn s¸ch NÐt ®Ñp phong tôc c¸c d©n téc ViÖt Nam giíi thiÖu mét sè phong tôc ®Ñp cña c¸c d©n téc ®Ó ®ång bμo c¸c d©n téc hiÓu vÒ phong tôc tèt ®Ñp cña nhau, tõ ®ã tù hμo, yªu quý v¨n hãa d©n téc m×nh còng nh− v¨n hãa cña c¸c d©n téc anh em trªn ®Êt n−íc ViÖt Nam. 5 Do ®iÒu kiÖn s−u tÇm, biªn so¹n vμ khu«n khæ cuèn s¸ch cã h¹n nªn ch−a thÓ giíi thiÖu ®Çy ®ñ nh÷ng phong tôc ®Ñp cña tÊt c¶ c¸c d©n téc ë n−íc ta. RÊt mong nhËn ®−îc sù gãp ý cña b¹n ®äc ®Ó cuèn s¸ch ®−îc hoμn thiÖn h¬n trong nh÷ng lÇn xuÊt b¶n sau. Xin giíi thiÖu cuèn s¸ch cïng b¹n ®äc. Th¸ng 8 n¨m 2016 NHμ XUÊT B¶N CHÝNH TRÞ QUèC GIA Sù THËT6 Gi¸ trÞ cña luËt tôc trong kho tμng v¨n hãa truyÒn thèng ViÖt Nam lμ n−íc cã nhiÒu d©n téc. Do ®iÒu kiÖn sinh sèng kh¸c nhau, tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n hãa, x· héi kh¸c nhau nªn mçi d©n téc cã nh÷ng quy ®Þnh kh¸c nhau vÒ c¸ch øng xö, c¸ch qu¶n lý x· héi, tõ ®ã mμ h×nh thμnh luËt tôc. HÇu hÕt luËt tôc cña c¸c d©n téc thiÓu sè ®−îc l−u hμnh trong nh©n d©n d−íi h×nh thøc truyÒn miÖng vμ ®−îc s¾p xÕp thμnh nh÷ng ®o¹n v¨n vÇn, cã nhÞp ®iÖu. Tuy nhiªn, ë nh÷ng d©n téc cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn h¬n, cã ch÷ viÕt, luËt tôc dÇn dÇn còng ®−îc ghi thμnh v¨n b¶n. Tr−íc ®©y nhμ n−íc phong kiÕn ®· tõng cã nh÷ng quy ®Þnh vÒ ban hμnh vμ qu¶n lý thèng nhÊt luËt tôc trªn c¶ n−íc nh−ng vÉn t«n träng luËt tôc cña c¸c d©n téc, vËn dông luËt tôc (tËp qu¸n ph¸p) ®Ó bæ sung cho luËt ph¸p. LuËt tôc cña c¸c d©n téc thiÓu sè tr−íc ®©y tuy kh¼ng ®Þnh vμ b¶o vÖ quyÒn lîi cña tÇng líp chøc dÞch nh−ng còng quan t©m ®Õn xö lý c¸c mèi quan hÖ x· héi kh¸c, ®Æc biÖt lμ c¸c quan hÖ trong gia ®×nh, dßng hä, céng ®ång lμng, b¶n, bu«n, phum, sãc, plei... Ngoμi ra, luËt tôc cßn chó ý gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi víi thiªn nhiªn 7 (®Êt ®ai, nguån n−íc, tμi nguyªn rõng, tμi nguyªn n−íc) nh»m b¶o vÖ, sö dông, ph©n phèi cho c¶ céng ®ång vμ c¸c thÕ hÖ. LuËt tôc cña c¸c d©n téc thiÓu sè kh«ng chØ quan t©m ®Õn sù trõng ph¹t ®iÒu ¸c mμ cßn gãp phÇn vμo viÖc ng¨n ngõa ®iÒu ¸c, khuyªn r¨n lμm ®iÒu tèt. §©y lμ mÆt tÝch cùc, −u ®iÓm cña luËt tôc cña c¸c d©n téc thiÓu sè. VÝ dô: 1. LuËt tôc cña ng−êi M’n«ng cã ®iÒu quy ®Þnh vÒ x©m ph¹m rõng cÊm: Mçi bon (bu«n) cã mét khu rõng cÊm, lμ n¬i thê ma, lμ rõng ®Çu nguån n−íc, cÊm mäi ng−êi kh«ng ®−îc chÆt ph¸. NÕu ai vi ph¹m mμ g©y tai häa th× tïy theo hËu qu¶ nÆng hay nhÑ mμ bÞ ph¹t; nÕu lμm cho ng−êi trong bon èm ®au th× ph¶i lμm lÔ t¹ thÇn linh; nÕu cã ng−êi bÞ chÕt th× ph¶i ph¹t voi vμ giÕt tr©u ®Ó t¹ téi thÇn linh. 2. LuËt tôc cña ng−êi £®ª cã ®iÒu quy ®Þnh vÒ téi trém lóa, téi giÊu ®å trém c¾p trong nhμ, téi lÊy tæ ong cña ng−êi kh¸c: - Téi trém lóa: Lóa tÎ trong kho, lóa nÕp trong bå/§Êt mÇu bªn trªn, ®Êt ®á phÝa d−íi/Nh− ng−êi ®· chÕt gi÷ trong hßm d−íi huyÖt/Anh lÊy trém lóa nh− ®em con nÐm bá/Anh nh− ma lai ®i h¹i ng−êi/Mang kiÕn chóa, kiÕn ngøa bá cho ng−êi/Chßi rÉy ®ang yªn anh l¹i gieo m−íp ®¾ng/Nhμ ®ang Êm anh l¹i l«i chiÕu mÒn xuèng ®Êt/Téi lín nμy ng−êi ta xÐt xö/Mét heo lín cho 8 chñ nhμ/Mét heo nhá cóng hån lóa/Cña c¶i ng−êi ta lÊy l¹i. - Téi giÊu ®å trém c¾p trong nhμ: C©y ch−a tõng chÆt l¹i cã tr¸i ¨n/L−ng tùa cét, ch©n kh«ng mái/V× cÊt ®å ¨n c¾p trong nhμ/Nh− ng−êi ta nãi- anh còng lμ ng−êi ¨n c¾p/Nh− chiªng cïng mét cì/Nh− cμnh víi ngän cïng mét c©y/Nh− chim cu ®Êt mét ®«i/Ph¹t gÊp hai, gÊp ba anh còng ph¶i ®Òn. - Téi lÊy tæ ong cña ng−êi kh¸c: Tæ ong lín ng−êi ta ®· lμm dÊu/Tæ ong nhá ®· trång c©y/C©y khuih mra ng−êi ta ®· lét vá/ThÕ mμ c©y kdja anh l¹i lÐn ®ãng/C©y kt¬ng anh trÌo trém/MÆt mòi anh ng−êi ta ®· biÕt/Bao nhiªu tæ ong anh ph¶i ®Òn ®ñ/Cóng chñ mét con heo. 3. LuËt tôc cña ng−êi Th¸i cã ®iÒu quy ®Þnh vÒ ng−êi chöi cay nghiÖt nh− sau: - Ai chöi ng−êi bÒ trªn «ng, bμ néi ngo¹i, bè mÑ, cËu, d× ruét ph¶i ph¹t 3 l¹ng b¹c, kÌm theo r−îu, lîn; ph¶i cóng vÝa cho ng−êi bÞ chöi 1 l¹ng b¹c, kÌm theo r−îu, lîn. - Ai chöi ng−êi kh¸c thuéc kÎ d−íi, ng−êi b»ng vai vÕ; chÞ em d©u c·i nhau ph¶i ph¹t 3 l¹ng b¹c, kÌm theo r−îu, lîn, ph¶i mÊt mét hò r−îu cóng vÝa cho ng−êi bÞ chöi. LuËt tôc cña ng−êi Th¸i còng ghi nh÷ng ®iÒu khuyªn r¨n, ®¹o lý lμm ng−êi: - Con ng−êi ta trêi sinh, trêi ®Æt/Ganh nhau lμm h−íng vÒ phÝa tr−íc míi nªn. 9 - ThÊy ®iÒu hay ph¶i häc/PhÐp t¾c ph¶i biÕt ®ñ/§¹t tíi tr×nh ®é trung b×nh míi gäi lμ ph¶i. - §õng bá chÊy lªn ®Çu/§õng nhËp bän ng−êi gian, nã sÏ lôy tíi th©n. - M¾t kh«ng thÊy, kh«ng biÕt, ®õng lμm/ §õng ¨n nÊm mét ch©n/§õng víi theo nh÷ng kÎ nÞnh hãt, m¸ch quÐ/Kh«ng nªn nghe lêi xóc xiÓm, bÞa ®Æt/Nh−ng ai nãi ®iÒu g× còng nªn ghi nhËn. - Kh«ng dùa dÉm vμo ng−êi th× hay h¬n/ Nh÷ng ng−êi lμm ¬n cho m×nh ph¶i ghi lßng t¹c d¹/Cè g¾ng lμm cho tíi ngμy ®−îc ®Òn ®¸p. - Nh÷ng viÖc cong queo, kh«ng theo lμ tèt nhÊt/Bëi v× cã loμi ma kÒ trªn ®«i vai/M×nh lμm ®iÒu dë, tù kh¾c cã ng−êi t−êng. Cã thÓ nãi, luËt tôc cña c¸c d©n téc thiÓu sè lμ mét trong nh÷ng di s¶n v¨n hãa cã gi¸ trÞ nhiÒu mÆt vÒ lÞch sö, v¨n hãa, v¨n häc, nghÖ thuËt mμ ngμy nay cÇn s−u tÇm, khai th¸c, nghiªn cøu ®Ó vËn dông trong viÖc b¶o vÖ, qu¶n lý m«i tr−êng vμ nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn; x©y dùng vμ cñng cè ®¹o ®øc, thuÇn phong mü tôc; b¶o vÖ trËt tù trÞ an; b¶o tån, ph¸t huy b¶n s¾c d©n téc; x©y dùng quy −íc lμng, b¶n, bu«n vμ gia ®×nh v¨n hãa. Tuy nhiªn trong quy tr×nh vËn dông cÇn lo¹i bá nh÷ng yÕu tè tiªu cùc, l¹c hËu g©y ¶nh h−ëng xÊu tíi ®êi sèng x· héi, ®èi víi ®¹o lý vμ ph¸p luËt nh− tôc nèi d©y, ®Î rõng, ph©n biÖt ®óng - sai b»ng ®æ ch×, lÆn n−íc... 10 Phong tôc thê cóng tæ tiªn cña ng−êi Kh¸ng Theo kÕt qu¶ Tæng ®iÒu tra d©n sè vμ nhμ ë ViÖt Nam n¨m 2009, d©n téc Kh¸ng cã 13.840 ng−êi, c− tró chñ yÕu ë mét sè x· cña c¸c tØnh §iÖn Biªn, S¬n La, Lai Ch©u vμ th−êng xen kÏ víi ng−êi Th¸i nªn s¾c th¸i v¨n hãa Ýt nhiÒu cã sù ¶nh h−ëng, ®Æc biÖt ë trang phôc vμ tiÕng nãi. Quan niÖm vÒ tæ tiªn cña ng−êi Kh¸ng liªn quan ®Õn quan niÖm vÒ hån ng−êi. Hä cho r»ng, trong mét con ng−êi cã tíi n¨m hån (man). Hån chÝnh ngù ë trªn ®Çu, cßn c¸c hån kh¸c ngù ë tø chi. Khi ng−êi chÕt, n¨m hån thμnh ma (ma ngÆt). Hån chÝnh ngô ë trong nhμ, lμ ma nhμ (ma ngÆt nh¸) phï hé cho con ch¸u nªn ®ã còng lμ ®èi t−îng ph¶i thê cóng. Cßn tæ tiªn trong gia ®×nh lμ nh÷ng ng−êi ruét thÞt cïng dßng hä (trùc hÖ) nh−ng lμ ®μn «ng ®· chÕt. Nh÷ng ng−êi anh em tuy còng lμ ®μn «ng nh−ng ®· t¸ch hä th× kh«ng thuéc tæ tiªn. Nh− vËy, thùc tÕ tæ tiªn trùc hÖ cña ng−êi Kh¸ng gåm cã thÕ hÖ cha, «ng, cô, kþ, b»ng bèn ®êi. Hä cho r»ng, cïng mét tæ tiªn tøc lμ cïng mét gia ®×nh nªn c¸c c«ng viÖc ®¹i sù ®Òu ph¶i cã sù tham gia cña c¸c thμnh viªn. LÔ vËt trong c¸c lÔ cóng ®Òu ph¶i cã bèn suÊt ®Ó bèn thÕ 11 hÖ tæ tiªn ®−îc thô h−ëng nh− nhau. Chç ®Æt bμn thê tæ tiªn trong nhμ cña ng−êi Kh¸ng gäi lμ hoãng, hay cßn ®−îc gäi lμ cß lß hoãng. Còng cã tr−êng hîp cha mÑ vî cña chñ nhμ ®−îc thê phông kh«ng bÞ coi lμ ph¹m quy mμ cßn ®−îc khuyÕn khÝch, ®éng viªn vÒ lßng hiÕu th¶o. Kh¸c víi mét sè d©n téc kh¸c nh− M«ng, Kinh,... ng−êi Kh¸ng kh«ng lËp bμn thê t¹i gian gi÷a nhμ, ®èi diÖn víi cöa chÝnh. Hä cã mét kh«ng gian riªng dμnh lμm hoãng, n»m ë gi÷a gian ngñ cña kh¸ch vμ gian ngñ cña chñ nhμ, gäi lμ nan hoãng, ®−îc t¸ch bëi vμi tÊm phªn ®an th−a hoÆc ®an kÝn lμm v¸ch. Bªn trong hoãng chØ cã ®«i chÐn chuyªn dïng cho viÖc thê cóng. Khi trong nhμ cã bè hoÆc mÑ chÕt, ng−êi con trai c¶ lÊy hßn ®¸ kª nåi bªn bÕp nÐm vμo hoãng víi ý nghÜa quë tr¸ch ma «ng bμ kh«ng phï hé, ®Ó cho bè (hoÆc mÑ) bÞ chÕt. B©y giê bè (hoÆc mÑ) ®· chÕt th× ma «ng bμ ph¶i ra n−¬ng mμ ë. Hßn ®¸ sÏ nÐm tróng vμo tÊm liÕp lμm cho tÊm liÕp bÞ xiªu vÑo. §ã lμ c¸i cí ®Ó dì bá hoãng thê «ng bμ, råi gia chñ ng¨n l¹i tÊm liÕp míi, tøc lμ lμm l¹i hoãng míi ®Ó thê bè mÑ. Ng−êi Kh¸ng quy −íc tÊt c¶ c¸c con trai ®Òu ®−îc quyÒn lËp hoãng ®Ó thê cha mÑ nh−ng ph¶i ®Õn khi cã gia ®×nh riªng vμ lÇn l−ît theo thø tù tõ anh c¶ cho ®Õn em ót. NÕu cha mÑ chÕt khi c¸c con ch−a lËp gia ®×nh riªng, tøc ch−a cã vî hoÆc cã chång th× chØ thê mÑ chø kh«ng ®−îc thê cha. 12 Con g¸i ®· ®i lÊy chång, nÕu gÆp c¬ sù l¹, hoÆc èm ®au kh«ng râ nguyªn nh©n th× nhê thÇy cóng, thÇy bãi xem, cã thÓ cã tr−êng hîp cha mÑ ®ßi ®−îc ë gÇn ®øa con g¸i ®ã th× ®«i vî chång sÏ lËp bμn thê ®Ó thê cha mÑ vî. Tr−êng hîp nÕu mÑ chÕt tr−íc bè th× hån mÑ kh«ng ®−îc ë chung trong hoãng v× ë ®ã cßn cã hån «ng bμ (ma ngÆt pñ gia), nªn c¸c con ph¶i dùng mét nÕp nhμ sμn nhá bªn c¹nh nhμ sμn lín, gäi lμ nha ®Õ trong khu«n viªn ng«i nhμ chÝnh ®Ó thê. Nha ®Õ còng lμ nÕp nhμ sμn nh−ng chØ cao chõng 1,5m, lîp gianh, ba xung quanh th−ng v¸ch liÕp, mét mÆt bá trèng ®Ó thùc hμnh nghi lÔ, kh«ng cã cÇu thang. Khi nμo bè chÕt th× nha ®Õ sÏ ®−îc dì bá v× bè vμ mÑ ®· ®−îc thê chung t¹i hoãng trong nhμ. Nh÷ng gia ®×nh thê bè mÑ vî, tuy kh«ng phæ biÕn, còng lμm mét nha ®Õ trong khu«n viªn ng«i nhμ chÝnh, cho nªn kh¸ch tíi th¨m nhμ ng−êi Kh¸ng cã thÓ thÊy cã nh÷ng gia ®×nh cã tíi hai nha ®Õ. Ng−êi Kh¸ng ë huyÖn TuÇn Gi¸o, tØnh §iÖn Biªn cßn dùng thªm nÕp nhμ nhá vÒ phÝa tr¸i ng«i nhμ chÝnh, còng gièng nh− nha ®Õ nh−ng ®©y lμ nha l¸i ®Ó thê cha khi mÑ vÉn cßn sèng. ChØ khi nμo cha mÑ chÕt c¶ th× con c¸i míi r−íc hån cha mÑ vμo thê trong hoãng. Nha l¸i cßn lμ n¬i thê cha mÑ ®Î ®· chÕt khi ng−êi con trai ®i ë rÓ bªn nhμ vî, v× theo phong tôc kh«ng ®−îc ®−a hån cha mÑ ®Î cña m×nh vμo thê chung víi 13 cha mÑ vî. Trong tr−êng hîp ®«i vî chång kh«ng cã con trai th× con rÓ c¶ cã thÓ thê cha mÑ vî, coi cha mÑ vî lμ tæ tiªn khi anh ta vÉn ë bªn nhμ vî. NÕu ®«i vî chång ë riªng, kh«ng ph¶i ë rÓ n÷a th× gia ®×nh sÏ thê cha mÑ vî t¹i nha l¸i. Nha l¸i cßn thê c¸c anh em trong gia ®×nh chÕt khi ch−a cã vî hoÆc chång, hoÆc ®· cã vî con nh−ng ch−a ë riªng. Khi nμo con c¸i cña hä lín lªn, ®· cã thÓ tù lËp, lμm ®−îc nhμ riªng th× hä sÏ r−íc hån cha mÑ ®i. Còng nh− mét sè téc ng−êi thiÓu sè kh¸c, ng−êi Kh¸ng kh«ng cã tôc cóng giç tæ tiªn vμo ngμy mÊt, còng kh«ng thùc hμnh cóng vμo c¸c ngμy mïng Mét, ngμy R»m mμ chØ cóng vμo nh÷ng dÞp TÕt Nguyªn ®¸n, lÔ c¬m míi, hoÆc khi gia ®×nh cã ng−êi èm ®au kh«ng râ nguyªn nh©n, gia ®×nh míi sinh con vμ ®¸m c−íi. X−a kia ng−êi Kh¸ng kh«ng cã tôc ¨n TÕt Nguyªn ®¸n. Trong qu¸ tr×nh giao l−u, giao thoa v¨n hãa víi c¸c d©n téc l¸ng giÒng, tôc lÖ nμy míi h×nh thμnh, vμ duy nhÊt TÕt Nguyªn ®¸n ng−êi Kh¸ng cã th¾p h−¬ng. LÔ vËt ®Ó cóng tæ tiªn còng lμ c¬m, thÞt gμ, thÞt lîn, canh thÞt, canh rau... nh−ng nhÊt thiÕt ph¶i cã b¹c tr¾ng, nay ®· thay thÕ b»ng tiÒn giÊy. LÔ cóng c¬m míi lμ nghi lÔ truyÒn thèng cña hÇu hÕt c¸c d©n téc ViÖt Nam nãi chung, còng lμ nghi lÔ truyÒn thèng cña ng−êi Kh¸ng nãi riªng, 14 chØ cã ®iÒu c¸c gia ®×nh bè trÝ lμm sao ®Ó bμ con lèi xãm lÇn l−ît ®Õn ®−îc víi nhau cμng ®«ng vui cμng tèt. §ång bμo cho r»ng nhμ cμng cã nhiÒu kh¸ch khøa ®Õn ¨n uèng chia vui chøng tá nhμ ®ã cã phóc lín. LÔ vËt d©ng hiÕn cho tæ tiªn khi hμnh lÔ bao gåm mét con lîn, mét con gμ, mét chum r−îu cÇn, mét chai r−îu ch−ng cÊt, mét n¾m c¬m, mét qu¶ trøng, vμi con c¸ n−íng vμ mét s¶i v¶i tr¾ng. TÊt c¶ ®−îc bμy ë gi÷a nhμ, gÇn chç ®Æt hoãng. Lêi khÊn méc m¹c ®¹i ý nh− sau: “¥ ma nhμ... C¸c con c¸c ch¸u ë ®©y ¨n c¬m xong kh«ng ®−îc ë yªn. CÇm dao ®eo bªn h«ng ®i ph¸t n−¬ng ph¸t rÉy thu dän xong. Giê phót nμy lóa ®· træ b«ng, ®· thμnh h¹t thãc, ®· thμnh h¹t g¹o råi. Giê c¸c con c¸c ch¸u míi thu ho¹ch mét chót vÒ lμm c¬m míi. Xin mêi bè mÑ. Con ch¸u cã mét ®«i h−¬ng, ®«i c¸ n−íng, mét con gμ, n¾m c¬m míi cóng tæ tiªn, d©ng bè mÑ. Lμm sao ®Ó c¸c con c¸c ch¸u lμm ¨n ph¸t tμi, lμm ¨n ®ì vÊt v¶ mμ thu ho¹ch ®−îc nhiÒu s¶n phÈm. Tæ tiªn, bè mÑ thô h−ëng xong th× phï hé cho con ch¸u...”. Nh÷ng gia ®×nh cã nha ®Õ hay nha l¸i th× còng söa so¹n lÔ vËt nh− cóng ma nhμ nh−ng m©m lÔ ®−îc ®Æt t¹i nha ®Õ, nha l¸i ®Ó gia chñ khÊn t¹i ®ã. Cóng khÊn xong, mäi ng−êi cïng nhau ¨n uèng trong kh«ng khÝ ®Çm Êm, vui vÎ. Khi gia ®×nh cã ng−êi èm l©u ngμy kh«ng râ nguyªn nh©n, ng−êi Kh¸ng cho r»ng cã thÓ lμ do 15 tæ tiªn ¨n kh«ng no, uèng kh«ng ®ñ nªn trë vÒ quÊy nhiÔu con ch¸u b»ng c¸ch b¾t ®i bèn hån ë tay ch©n, cho nªn ph¶i gäi hån trë vÒ víi th©n chñ. Tr−êng hîp nμy gia chñ cã thÓ tù cóng nh−ng còng cã thÓ mêi thÇy ®Õn cóng gióp. LÔ vËt gåm hai phÇn. Mét phÇn gåm cã hai con gμ (z×a), bèn n¾m x«i, bèn chÐn r−îu (h¹ siªu) ®Ó cóng tæ tiªn. Mét phÇn cã mét con gμ, bèn n¾m x«i dμnh cho hån ng−êi èm ¨n cho kháe ®Ó trë vÒ nhËp vμo thÓ x¸c. VÞ trÝ cóng gäi hån ®Æt t¹i bøc v¸ch kÒ víi bÕp löa. T¹i ®ã ng−êi ta c¨ng mét m¶nh v¶i tr¾ng, biÓu thÞ cho sù tinh khiÕt, trong s¹ch. D−íi ®Êt ®Æt mét c¸i mÑt lãt v¶i tr¾ng ®Ó c¸c lÔ vËt vμ dông cô hμnh nghÒ cña thÇy cóng. C¹nh ®ã tr¶i mét tÊm chiÕu hoÆc ch¨n ®Ó thÇy ngåi hμnh lÔ. Sau khi mêi ma tæ tiªn vÒ thô h−ëng lÔ vËt, thÇy cóng h¸t bμi ®−a hån ng−êi èm trë vÒ víi th©n x¸c. Bμi h¸t cã ba tr−êng ®o¹n: ®o¹n t×m hån l−u l¹c; ®o¹n d¾t hån vÒ; vμ ®o¹n hån nhËp vμo víi th©n x¸c cña ng−êi èm. TiÕp ®ã lμ nghi thøc ®eo vßng vÝa. Vßng vÝa ®−îc bÖn b»ng nhiÒu sîi chØ cã mμu ngò s¾c. ThÇy ®äc thÇn chó, yÓm bïa vμo chiÕc vßng. Khi ®ã chiÕc vßng sÏ cã quyÒn n¨ng chèng l¹i sù x©m nhËp cña tμ ma vμo c¬ thÓ ng−êi èm vμ chèng kh«ng cho hån vÝa bá ®i. Phï phÐp xong, thÇy ®eo vßng vÝa vμo cæ ng−êi èm. Lóc nμy nh÷ng ng−êi tham dù lμ ng−êi ruét thÞt, hä hμng, ng−êi th©n thÝch 16 hay kh¸ch khøa cïng chóc mõng hån ng−êi èm ®· trë vÒ b»ng c¸ch ®eo thªm nhiÒu vßng vÝa vμo cæ tay, cæ ch©n cña ng−êi èm, ®ång thêi ®ãng gãp mét chai r−îu, mét con gμ hay mét b¸t g¹o cho chñ nhμ. Hä cho r»ng lμm nh− thÕ tøc lμ ®· ®−îc lμm phóc, mμ ng−êi ®−îc lμm phóc sÏ cã quyÒn h·nh diÖn víi mäi ng−êi. Gia ®×nh cã trÎ míi sinh, sau mét tuÇn, khi lμm lÔ ®Æt tªn, ng−êi Kh¸ng còng tiÕn hμnh lÔ cóng tæ tiªn, nh»m th«ng b¸o víi tæ tiªn, tøc ma nhμ r»ng gia ®×nh ®· cã thªm mét nh©n khÈu míi, ®ång thêi xin ma nhμ cho ®øa trÎ mét c¸i tªn ®Ñp vμ ban cho ®øa trÎ søc kháe c−êng tr¸ng, am t−êng téc phong nÕu lμ con trai; nÕt na dÞu dμng, giái giang viÖc nhμ, sinh nhiÒu con c¸i nÕu lμ con g¸i. LÔ vËt gåm cã mét ®«i gμ mét trèng mét m¸i, mét ®Çu lîn chõng hai chôc c©n, hai qu¶ trøng gμ luéc, mét b¸t c¬m, hai chÐn r−îu, mét ®Üa muèi ít cïng b¸t, ®òa, th×a ®−îc bμy trong hoãng. Ng−êi khÊn lμ «ng chñ nhμ nh−ng còng cã thÓ «ng chñ nhê ng−êi kh¸c th«ng th¹o h¬n gióp. Lêi khÊn ®¹i ý nh− sau: “¥ ma nhμ! H«m nay gia ®×nh cã m©m c¬m, cã lîn, cã gμ, cã r−îu... d©ng cóng ma nhμ. Ma nhμ ®ang ngñ th× h·y dËy. Ma nhμ ®i ch¬i th× h·y vÒ. Ma nhμ bËn viÖc th× h·y g¸c l¹i. Ma nhμ h·y vÒ ®©y uèng r−îu, ¨n thÞt. VÒ ®©y nghe lêi khÊn cña gia ®×nh. ¥ ma nhμ! Gia ®×nh cã con d©u (hoÆc con g¸i nÕu 17 ë rÓ) sinh ®−îc con trai (hoÆc con g¸i) xinh t−¬i, kh¸u khØnh. Gia ®×nh cã thªm mét thμnh viªn míi. Nhau thai ®· ®−îc treo ë cμnh c©y to ven rõng. Gia ®×nh ®· lμm phÐp dùa c«i dùa nai, pin poi pin s¹c (tiÕng lãng v« nghÜa ®äc kÌm cho thªm phÇn linh thiªng). Nay gia ®×nh lμm c¬m cóng ma nhμ. Ma nhμ h·y uèng cho say, h·y ¨n cho ®ñ. ¥ ma nhμ! Nay gia ®×nh muèn ®Æt tªn cho ®øa trÎ míi sinh. Mét c¸i tªn hay. Mét c¸i tªn ®Ñp ®Ó ®øa trÎ lín lªn m¹nh kháe. §Ó ®øa trÎ dÔ nu«i. §Ó ®øa trÎ kh«ng èm kh«ng ®au. §Ó ®øa trÎ lín nhanh nh− c©y mai c©y vÇu... Ma nhμ vÒ chøng gi¸m. Ma nhμ m¸ch cho mét c¸i tªn cho ®óng cho hay ®Ó cho ®øa trÎ mang theo suèt ®êi...”. LÔ ®Æt tªn cho trÎ lu«n cã sù tham dù cña anh chÞ em hä hμng, bμ con xãm lμng. Mäi ng−êi ®Õn mang theo nhiÒu quμ tïy t©m nh− b¸t g¹o, chai r−îu, con gμ, qu¶ trøng... Sau khi gia chñ ®· cóng khÊn, nh÷ng ng−êi ®μn «ng ngåi qu©y quÇn trªn tÊm ch¨n hoÆc tÊm chiÕu. Tr−íc sù chøng kiÕn cña tæ tiªn, lÇn l−ît tõng ng−êi, tõ ng−êi cao niªn nhÊt bªn hä ngo¹i cho ®Õn nh÷ng ng−êi kh¸c bªn hä néi x−íng lªn mét c¸i tªn råi tung mét c¸i chÐn lªn cao cho r¬i xuèng. NÕu tung hai lÇn liªn tiÕp mμ c¸i chÐn ®Òu r¬i ngöa, tøc lμ ®øa trÎ ®· ®−îc ®Æt ®óng tªn. Mét ai ®ã ®Æt ®−îc ®óng tªn cho ®øa trÎ th× dõng t¹i ®ã, coi nh− tæ tiªn ®· chøng nhËn tªn cho ®øa trÎ. 18 Cã thÓ nãi, trong quan niÖm cña ng−êi Kh¸ng, viÖc thê cóng tæ tiªn xuÊt ph¸t tõ sù ghi nhí c«ng ¬n nguån céi g¾n víi niÒm tin vÒ sù bÊt diÖt cña linh hån sau khi chÕt. ChÝnh niÒm tin ®ã ®· gióp hä sèng tèt h¬n, cã thÓ v−ît qua mäi khã kh¨n trong cuéc sèng. Mçi dÞp tæ chøc thê cóng tæ tiªn lμ lóc nh÷ng ng−êi trong gia ®×nh, dßng hä cã ®iÒu kiÖn ®Ó gÆp gì th¨m hái nhau, t¹o thªm sù th©n thiÕt, g¾n bã. §©y lμ phong tôc ®Ñp cÇn b¶o tån vμ ph¸t huy. 19 Phong tôc thê cóng tæ tiªn cña ng−êi Bè Y D©n téc Bè Y, còng lμ téc danh tù gäi ®· cã mÆt trong khèi B¸ch ViÖt tõ ngμn x−a, cßn ®−îc gäi lμ Tu DÝ. Ng−êi Bè Y tuy sè d©n Ýt (theo kÕt qu¶ Tæng ®iÒu tra d©n sè vμ nhμ ë ViÖt Nam n¨m 2009 lμ 2.273 ng−êi), c− tró chñ yÕu t¹i mét sè huyÖn vïng cao tØnh Hμ Giang vμ huyÖn M−êng Kh−¬ng tØnh Lμo Cai nh−ng ®ång bμo l¹i së h÷u mét kho tμng v¨n hãa rÊt ®å sé vμ cùc kú phong phó víi nh÷ng lÔ tôc thê cóng tæ tiªn còng dμy ®Æc quanh n¨m. Sau ®©y chØ giíi thiÖu mét trong nh÷ng nghi lÔ ®Æc s¾c cña ®ång bμo, ®ã lμ lÔ cóng t¹ ¬n cha mÑ, «ng bμ, tiÕng Bè Y gäi lμ siÓn lý. LÔ cóng diÔn ra vμo ngμy h«m sau, khi «ng bμ hay cha mÑ qu¸ cè. LÔ vËt cña con ch¸u d©ng lªn «ng bμ hay cha mÑ gåm cã x«i mμu, r−îu, gμ, h−¬ng, hoa... bμy thμnh mét m©m ®Æt lªn bμn thê chÝnh. NÕu gia ®×nh ®«ng con ch¸u th× cã thÓ s¾p nhiÒu m©m. Ngoμi ra mçi con, ch¸u hoÆc ®«i vî chång cßn cã thÓ d©ng lÔ vËt riªng do tay m×nh lμm ra. ChuÈn bÞ xong, thÇy cóng vμ thÇy cóng phô mang chiªng, tï vμ ra ngoμi cöa chÝnh thæi ba håi th«ng b¸o cho c¸c vÞ thÇn linh biÕt lμ lÔ t¹ ¬n chÝnh thøc b¾t ®Çu. PhÇn nghi lÔ nμy gäi lμ chÝ pê, 20 lμ nghi lÔ b¾t buéc më ®Çu cho lÔ cóng. Lóc nμy c¸c con ch¸u ngåi tr−íc bμn thê, nam mét bªn, n÷ mét bªn. ThÇy cóng phô th¾p h−¬ng c¾m lªn c¸c ban thê, mçi ban thê ba nÐn. Sau ®ã thÇy cóng khÊn mêi tæ tiªn vÒ. Lêi khÊn ®¹i ý nh− sau: “H«m nay con ch¸u ®· ®ãn ®−îc «ng bμ, cha mÑ vÒ. Con ch¸u cã m©m lÔ gåm gμ, r−îu, hoa qu¶ ®Ó t−ëng nhí c«ng ¬n «ng bμ, cha mÑ. Mong «ng bμ, cha mÑ nhËn cho vμ phï hé, ®é tr× cho con ch¸u m¹nh kháe, ¨n nªn lμm ra...”. ThÇy cóng sÏ ®äc tªn tõng ng−êi, nªu c¸c lÔ vËt do con ch¸u mang ®Õn d©ng tÕ. C«ng ®o¹n tiÕp theo lÔ t¹ ¬n «ng bμ, cha mÑ lμ lÔ c¶m ¬n tæ tiªn, gäi lμ sμng duÒ. LÔ nμy con ch¸u kh«ng ph¶i chuÈn bÞ lÔ vËt mμ chØ ngåi quú tr−íc bμn thê chÝnh. ThÇy cóng c¾m h−¬ng lªn bμn thê chÝnh, bμn thê phô, bμn thê Thæ c«ng, bμn thê Bå T¸t. TiÕng chu«ng næi lªn. ThÇy cóng ®äc bμi v¨n khÊn gäi c¸c vÞ thÇn, tæ tiªn vÒ ngù n¬i bμn thê. TiÕp ®Õn, thÇy cóng ®äc sí d©ng vÞ thÇn cai qu¶n ©m phñ ®Ó vÞ thÇn nμy më cöa cho linh hån ng−êi chÕt ®i qua. ThÇy tiÕp tôc d©ng sí lªn vÞ thÇn kiÓm tra, xem xÐt ch÷ viÕt trªn sí xem cã sai sãt g× kh«ng. L¹i tiÕp tôc d©ng sí xin lÇn l−ît c¸c vÞ thÇn, trong ®ã cã Quan thÕ ©m Bå T¸t (Quang zinh pï sa), vÞ thÇn chuyªn cai qu¶n vÒ téi lçi, cã thÓ xãa téi hoÆc gi¶m nhÑ téi lçi cho ng−êi chÕt khi sèng ®· m¾c ph¶i, råi mang sí ®i hãa. C«ng 21 ®o¹n tiÕp theo, thÇy l¹i d©ng sí lªn vÞ thÇn cai qu¶n m−êi cöa ¶i, lÇn l−ît tõng cöa ¶i mét. Cóng ®Õn cöa ¶i nμo th× tr×nh b¸o cho vÞ thÇn cai qu¶n cöa ¶i ®ã, lÔ vËt gåm giÊy tiÒn, mét l¸ sí vμ mét nÐn h−¬ng. §ång bμo quan niÖm, nÕu ng−êi chÕt khi sèng ®¹o ®øc tèt th× sÏ sím ®−îc ®Çu thai. §èi víi ng−êi Bè Y ë Lμo Cai, lÔ cóng t¹ ¬n «ng bμ, cha mÑ gåm c¶ mét chuçi nh÷ng c«ng ®o¹n ph¶i hμnh lÔ kh¸c nhau, kh«ng thÓ bá qua hay gi¶n tiÖn c«ng ®o¹n nμo. §ång bμo cho r»ng lμm nh− vËy, c¸i ®øc ¨n ë víi tæ tiªn míi trän vÑn. 22 Phong tôc thê cóng tæ tiªn cña ng−êi La Hñ La Hñ lμ mét trong nh÷ng téc ng−êi thiÓu sè cã sè d©n rÊt Ýt. Theo kÕt qu¶ Tæng ®iÒu tra d©n sè vμ nhμ ë ViÖt Nam n¨m 2009, ng−êi La Hñ cã 9.651 ng−êi, ®ång bμo sinh sèng chñ yÕu ë huyÖn M−êng TÌ, tØnh Lai Ch©u. Quan niÖm vÒ vò trô, thÕ giíi cña ng−êi La Hñ t−¬ng ®èi ®¬n gi¶n. Ng−êi La Hñ tin cã ma lμnh vμ ma ¸c. Ma lμnh lμ hån «ng bμ, cha mÑ chÕt giμ vμ chÕt ë trong nhμ. Tuy nhiªn, ma lμnh còng dÔ biÕn thμnh ma ¸c khi ®ãi ¨n. Khi ®ã ph¶i mêi thÇy cóng, thÇy bãi xem råi chØ cho c¸ch ch÷a. Cßn ma ¸c th× nhiÒu v« kÓ, nªn ë trong nhμ ng−êi lín th−êng khuyªn trÎ nhá tr¸nh nãi chuyÖn vÒ ma qu¸i. §ång bμo cho r»ng khi cã ng−êi chÕt tøc lμ bÞ ma ¸c b¾t. Ng−êi La Hñ còng tin vμo thÇy cóng (a ng¬), lμ ng−êi cã n¨ng lùc tiÕp xóc víi thÇn, ma, nªn nÕu gÆp ph¶i tai häa g×, hä vÉn th−êng t×m ®Õn a ng¬ ®Ó biÕt ph¶i cóng ma nμo, lÔ vËt gåm nh÷ng g×. Trong tÝn ng−ìng cña ng−êi La Hñ, hån hay ma tæ tiªn kh«ng qu¸ ®Ì nÆng nªn hä còng kh«ng qu¸ ©u sÇu, lo l¾ng trong viÖc cóng tÕ. Tuy nhiªn hä kh«ng sî ma rõng, ma nói b»ng sî ma ng−êi 23 chÕt. NÕu cã ng−êi èm ®au mμ a ng¬ cóng kh«ng khái, tøc lμ ng−êi ®ã ph¶i chÕt, do ma tæ tiªn b¾t ®i. Vμ còng v× thÕ nªn sau khi ch«n cÊt ng−êi chÕt xong, hä kh«ng cßn ph¶i qu¸ nÆng lßng víi ng−êi qu¸ cè n÷a. N¬i thê cóng cña ng−êi La Hñ lμ mét c¸i giá, trong ®ã bá qu¶ men r−îu cÇn, nhóm muèi vμ cñ gõng treo lªn trªn m¸i nhμ lμm n¬i tró ngô cña tæ tiªn. Cßn khi cóng b¸i th× hä treo mét cμnh l¸ xanh cïng víi mét tÊm phªn ®an m¾t c¸o trªn ®Çu gi−êng cña chñ nhμ. LÔ tôc thê cóng tæ tiªn cña ng−êi La Hñ kh«ng r−êm rμ, phøc t¹p, kh«ng cÇn tr¶i qua nhiÒu c«ng ®o¹n, nhiÒu nghi thøc. Trong mét n¨m, ng−êi La Hñ kh«ng cã lÔ hay héi g× ngoμi viÖc cóng ma nÕu cã ng−êi èm. Hä còng tæ chøc ¨n TÕt Nguyªn ®¸n nh−ng kh«ng cóng tÕ mμ chØ nghØ ng¬i, ¨n uèng vμ vui ch¬i. Trong nghi lÔ thê cóng tæ tiªn, ng−êi La Hñ kh«ng cã ngμy giç nh− ng−êi Kinh vμ mét sè d©n téc kh¸c. H»ng n¨m, ®ång bμo cóng tæ tiªn vμo lÔ dÞp lÔ c¬m míi, gäi lμ æ xí cha (®−îc tæ chøc tïy theo mçi gia ®×nh khi lóa chÝn) ®Ó t−ëng nhí ®Õn «ng bμ, cha mÑ ®· cã c«ng sinh thμnh, d−ìng dôc. LÔ vËt lμ hai b¸t g¹o nÕu c¶ cha vμ mÑ ®Òu mÊt, cßn nÕu míi chØ mét ng−êi mÊt th× lÊy mét b¸t nÊu chÝn, xíi ra b¸t cïng thøc ¨n chÝn ®Æt trong mét c¸i sμng ®Ó lªn phÝa ®Çu gi−êng cña chñ nhμ. TiÕp ®ã, chñ nhμ khÊn b»ng lêi méc m¹c nh− nãi 24 chuyÖn th−êng ngμy. Xong nghi lÔ th× h¹ m©m xuèng råi c¶ nhμ cïng ¨n uèng vui vÎ. Tr−êng hîp gia c¶nh kh¸ gi¶, hä cã thÓ mæ lîn mêi hä hμng, kh¸ch khøa ®Õn cïng liªn hoan. Tr−êng hîp gia c¶nh tóng bÊn th× chØ cÇn b¸t c¬m g¹o míi víi vμi con c¸. Tr−êng hîp qu¸ nghÌo tóng th× chØ cÇn b¸t c¬m g¹o míi víi nhóm muèi. Ng−êi La Hñ cho r»ng «ng bμ, cha mÑ lμ nh÷ng vÞ thÇn thiªng liªng che chë cho con ng−êi. Tôc ng÷ La Hñ cã c©u: “Kh«ng g× cao h¬n bãng cha/Kh«ng g× ngät h¬n s÷a mÑ” (M« tÌ ba pÐ th¶o ma m« chiª gao/S« su tª a mÐ chó gõ th¶o ma s« chiª ga) ®Ó r¨n d¹y con ch¸u ph¶i lu«n nhí vÒ c«ng lao sinh thμnh vμ d−ìng dôc cña cha mÑ. §©y lμ nÐt ®Ñp v¨n hãa cÇn tr©n träng, b¶o tån vμ ph¸t huy. 25 Phong tôc thê cóng tæ tiªn cña ng−êi L« L« Theo kÕt qu¶ Tæng ®iÒu tra d©n sè vμ nhμ ë ViÖt Nam n¨m 2009, d©n téc L« L« cã 4.541 ng−êi, ®Þa bμn c− tró chñ yÕu cña ®ång bμo ë tØnh Hμ Giang. Phong tôc cña ng−êi L« L«, khi gia ®×nh cã ng−êi chÕt tõ 3 ®Õn 4 n¨m, ng−êi con tr−ëng trong gia ®×nh sÏ lËp bμn thê tæ tiªn («ng tæ), tiÕng L« L« lμ dïy khÕ, vμ r−íc hån lªn bμn thê, lËp bμi vÞ (h×nh ng−êi) ®Ó thê cóng. Ng−êi L« L« cho r»ng, tæ tiªn lμ nh÷ng ng−êi thuéc c¸c thÕ hÖ tr−íc, ®· sinh ra m×nh vμ chia thμnh hai hÖ: tæ tiªn gÇn (dïy khÕ) lμ c¸c «ng tæ 3 ®Õn 4 ®êi, vμ tæ tiªn xa (pê xi) lμ nh÷ng «ng tæ tõ ®êi thø 5 hoÆc thø 6 trë ®i. C¸c gia ®×nh L« L« th−êng lËp bμn thê tæ tiªn ë s¸t v¸ch cña gian gi÷a, ®èi diÖn cöa chÝnh, cã nh÷ng h×nh nh©n b»ng gç, ®−îc c¾m hoÆc cμi ë v¸ch phÝa trªn bμn thê t−îng tr−ng cho linh hån tæ tiªn. Tuy mäi gia ®×nh L« L« ®Òu cã ban thê tæ tiªn, nh−ng lÔ cóng tæ tiªn cña ng−êi L« L« th−êng ®−îc tæ chøc t¹i nhμ tr−ëng hä (thÇu ch−) vμ ®−îc dßng hä chuÈn bÞ tr−íc c¶ n¨m. Theo lÖ th−êng, khi lμm lÔ, tr−ëng hä sÏ lμ ng−êi ®øng ra s¾m lÔ. 26 C¸c gia ®×nh trong dßng hä ®ãng gãp theo kh¶ n¨ng. LÔ vËt b¾t buéc ph¶i cã ®Ó d©ng cóng tæ tiªn gåm: 1 con bß, 1 con lîn, 1 con gμ, x«i, r−îu, tiÒn vμng (phÝu khÝ), ®Ìn dÇu, ®«i trèng ®ång. Khi dßng hä cã kÕ ho¹ch lμm lÔ, tr−ëng hä ph¶i lμ ng−êi trùc tiÕp ®i mêi thÇy cóng (trõ khi tr−ëng hä lμ thÇy cóng th× c«ng viÖc nμy do tr−ëng hä ®¶m nhiÖm) vμ cö mét ng−êi ®μn «ng trong hä ®i m−în trèng ®ång vÒ ®Ó lμm lÔ. Trong céng ®ång ng−êi L« L«, trèng ®ång ®−îc coi lμ b¶o vËt linh thiªng, lu«n cã ®«i. ChiÕc trèng ®ång c¸i (gi¶nh ®ó) lu«n lμ chiÕc trèng to, cßn trèng ®ùc (gi¶nh kª) lμ chiÕc trèng nhá h¬n. §«i trèng ®ång nμy chØ ®−îc ®em ra ®¸nh khi cã lÔ héi lín trong céng ®ång, dßng téc. Sau ®ã hä mêi nghÖ nh©n ®¸nh trèng ®ång t¹i nhμ trong lÔ cóng tæ tiªn; mêi vμ nhê ng−êi hãa trang thμnh ng−êi rõng, hay cßn gäi lμ ma cá (gμ lu ngang) ®Ó móa nghi lÔ. Nh÷ng ng−êi hãa trang ma cá sÏ cïng nhau ®i t×m lo¹i cá “su choeo” trªn nói. §©y lμ mét lo¹i cá dμi, mÒm, dai, dïng ®Ó bÖn thμnh trang phôc che kÝn kh¾p ng−êi. Khi hãa trang xong, ma cá sÏ “nh¶y lÔ” cho ®Õn khi kÕt thóc lÔ cóng tæ tiªn. Trong giai ®o¹n ®ã, hä kh«ng ®−îc phÐp ¨n, nãi; ®i ®øng kh«ng ®−îc vÊp ng·. §ång bμo cho r»ng nÕu vÊp ng· hoÆc bÞ nhËn d¹ng th× n¨m ®ã sÏ gÆp xui xÎo. Trong nghi lÔ cóng tæ tiªn hay lÔ cóng tang ma cho ng−êi ®· khuÊt cña ng−êi L« L« b¾t buéc ph¶i 27 cã ng−êi “nh¶y lÔ” trong trang phôc ma cá. Hä quan niÖm r»ng, ma cá lμ nguån céi cña tæ tiªn x−a ë trªn rõng, lÊy c©y cá lμm quÇn ¸o, nªn khi lμm lÔ, muèn tæ tiªn vÒ ®−îc th× ph¶i cã ma cá lμ ng−êi dÉn ®−êng lμm cÇu nèi gi÷a con ch¸u trªn trÇn gian víi tæ tiªn. §©y lμ mét nghi lÔ ®éc ®¸o trong c¸c phong tôc cæ truyÒn cña ng−êi L« L«. LÔ cóng tæ tiªn cña ng−êi L« L« gåm ba phÇn chÝnh: lÔ hiÕn tÕ, lÔ t−ëng nhí vμ lÔ tiÔn ®−a tæ tiªn. Më ®Çu cña lÔ cóng tæ tiªn lμ lÔ hiÕn tÕ. ThÇy cóng chÝnh lμm thñ tôc tr−íc sù chøng kiÕn cña dßng hä vμ céng ®ång ®Ó b¸o c¸o, mêi tæ tiªn vÒ dù vμ h−ëng lÔ vËt do con ch¸u d©ng lªn. Sau ®ã, nghi thøc ®¸nh trèng ®ång ®−îc tiÕn hμnh. NghÖ nh©n nhËn hai chÐn r−îu uèng c¹n vμ næi trèng, trong khi nh÷ng ng−êi phô n÷ trong nhμ mÆc trang phôc truyÒn thèng nh¶y móa vμ hμnh lÔ theo nhÞp trèng cïng ®oμn ma cá. Khi thÇy cóng døt lêi mêi vμ b¸o c¸o víi tæ tiªn, gμ ®−îc mang ®i ®Ó lμm lÔ chÝn. Gμ luéc xong, ®«i c¸nh ®−îc d©ng lªn bμn thê vμ thÇy cóng lμm tiÕp nhiÖm vô cña m×nh lμ d©ng cóng tæ tiªn ®«i c¸nh. TiÕp ®ã, ®−îc ®−a ra gi÷a s©n chäc tiÕt. ThÇy cóng khÊn b¸o víi tæ tiªn d©ng cóng con lîn ®Ó tæ tiªn nu«i ë câi vÜnh h»ng. Trong lóc thÇy cóng ®äc lêi khÊn d©ng lÔ, toμn thÓ trÎ em trong hä cã mÆt t¹i buæi lÔ quú xuèng, khoanh tay tr−íc ngùc, cói mÆt l¾ng nghe ®Õn hÕt bμi cóng míi ®−îc ngÈng mÆt lªn vμ ®øng 28 dËy. VËt hiÕn tÕ tiÕp theo lμ mét con bß ®−îc chäc tiÕt ngay t¹i s©n. Môc ®Ých cña viÖc con ch¸u hiÕn tÕ bß lμ mong muèn d©ng thøc ¨n cho tæ tiªn trªn ®−êng bay vÒ trêi, trë vÒ câi vÜnh h»ng. LÔ t−ëng nhí tæ tiªn do céng ®ång ng−êi L« L« trong b¶n cïng víi ®oμn móa nghi lÔ thùc hiÖn. §oμn móa liªn tôc ®Õn chiÒu, còng lμ thêi ®iÓm kÕt thóc lÔ t−ëng nhí tæ tiªn. Nhê niÒm tin t©m linh vμ lßng nhiÖt t×nh mμ suèt mét ngμy lÔ, ®oμn móa nghi lÔ vÉn móa dÎo, nhÞp nhμng theo nhÞp trèng, kh«ng hÒ thÊy mÖt mái. Khi mμn ®ªm bu«ng xuèng, lÔ tiÔn ®−a tæ tiªn ®−îc b¾t ®Çu trong tiÕng trèng ®ång. Gi÷a s©n, gia chñ ®èt mét ®èng löa lín vμ thÇy cóng th−a víi tæ tiªn vÒ viÖc “con ch¸u d©ng lÔ vËt, tiÒn, vμng ®Ó tiÔn ®−a tæ tiªn trë vÒ trêi, xin tæ tiªn nhËn lÔ vËt do con ch¸u trong dßng hä d©ng lªn; ng−êi dÉn ®−êng ®· cã; tæ tiªn h·y vÒ trêi vμ phï hé cho con ch¸u ë trÇn gian; tæ tiªn h·y yªn t©m ë câi vÜnh h»ng...”, råi thÇy cóng ®èt tiÒn, vμng. LÔ cóng kÕt thóc vμo r¹ng s¸ng h«m sau. LÔ vËt sau khi hiÕn tÕ tæ tiªn ®−îc chÕ biÕn thμnh c¸c mãn ¨n vμ chia ®Òu ®Ó c¶m ¬n nh÷ng ng−êi ®· gióp dßng hä lμm lÔ nh− thÇy cóng, nh÷ng ng−êi hãa trang ma cá, nh÷ng ng−êi gióp viÖc nÊu n−íng, ng−êi ®¸nh trèng ®ång, ng−êi cho m−în trèng ®ång... vμ mêi mäi ng−êi ®Õn dù lÔ ¨n c¬m, uèng r−îu chia vui víi gia ®×nh... 29 Cã thÓ nãi, lÔ cóng tæ tiªn lμ mét trong nh÷ng sinh ho¹t thuéc c¸c nghi lÔ vßng ®êi cña ng−êi L« L« mang tÝnh gi¸o dôc s©u s¾c h−íng vÒ nguån céi, biÕt ¬n tæ tiªn, t¹o sù cè kÕt céng ®ång gia ®×nh, dßng hä, lμng b¶n... §©y lμ nghi lÔ mang tÝnh thiªng, ®Çy chÊt nghÖ thuËt, mang ®Ëm b¶n s¾c v¨n hãa cña ng−êi L« L« cÇn ®−îc b¶o tån vμ ph¸t huy. 30 Phong tôc thê cóng tæ tiªn cña ng−êi Ch¨m Awal B−íc vμo mïa Ram©wan, ng−êi Ch¨m Awal thùc hμnh th¸ng chay tÞnh. Nh÷ng nghi lÔ quan träng mμ c¸c tÝn ®å Ch¨m Awal ®Òu tiÕn hμnh lμ ®i t¶o mé, d©ng c¬m cho tæ tiªn, nghi lÔ tÈy thÓ vμ nghi lÔ chay tÞnh diÔn ra t¹i c¸c th¸nh ®−êng Håi gi¸o (Sang magik). Vμo th¸ng Ram©wan, c¸c gia ®×nh ng−êi Ch¨m Awal tæ chøc ®i t¶o mé ë c¸c nghÜa trang cña dßng téc. LÔ vËt mang ®i cóng t¶o mé gåm cã trÇu cau, tr¸i c©y, b¸nh ngät, thuèc l¸, n−íc trμ... Sau mét thêi gian dμi nh÷ng nÊm mé ®Êt kh«ng ®−îc ch¨m sãc, cá mäc ®Çy, m−a, giã san lÊp bÒ mÆt cña nh÷ng ng«i mé n»m s¸t nhau. Do ®ã khi ®Õn t¶o mé, c«ng viÖc ®Çu tiªn lμ lμm s¹ch cá, vun c¸t lªn cao. Chøc s¾c Po Acar ®æ n−íc th¸nh tÈy lªn tõng viªn ®¸ trªn hμng mé. Nh÷ng ng−êi ®μn «ng ®· qua nghi lÔ Aia karak ngåi tr−íc hμng mé ®äc kinh cÇu nguyÖn, thØnh mêi «ng bμ, tæ tiªn ®· khuÊt vÒ nhμ ®Ó con ch¸u cóng kÝnh. Nh÷ng ng−êi phô n÷ khi ®i t¶o mé ®Òu mÆc ¸o dμi tr¾ng, quÊn kh¨n brem tr¾ng trªn ®Çu, con ch¸u trong téc hä quú r¹p l¹y «ng bμ tæ tiªn cÇu nguyÖn b×nh an. 31 Mét gia ®×nh cã thÓ ®i t¶o mé ë nhiÒu nghÜa trang kh¸c nhau, cã n¬i rÊt xa víi khu vùc ®ang sinh sèng hiÖn t¹i. Nh−ng, hä vÉn ph¶i cè g¾ng ®i th¨m viÕng hÕt c¸c nghÜa trang cña dßng téc. Trong mçi gia ®×nh ng−êi Ch¨m Awal vμo th¸ng Ram©wan ®Òu bè trÝ mét kh«ng gian thiªng liªng dïng lμm n¬i nghØ ng¬i cho tæ tiªn. Th«ng th−êng, ng−êi ta chuÈn bÞ mét tÊm ph¶n trªn ®ã cã ®Æt c¸i gèi, c¬i trÇu, Êm n−íc trμ, tr¸i c©y, b¸nh ngät... Tr−íc khi d©ng c¬m mét ng−êi ®μn «ng lín tuæi thay mÆt cho gia ®×nh cóng tæ tiªn, rãt r−îu khÊn mêi «ng bμ tæ tiªn vÒ nhμ. Nghi lÔ d©ng c¬m do chøc s¾c Po Acar hoÆc mét ng−êi ®μn «ng trong dßng hä ®· qua lÔ Aia karak thùc hiÖn. C¸c mãn ¨n d©ng lªn cho tæ tiªn cã hai phÇn lÔ vËt gåm m©m chay vμ m©m mÆn. M©m chay cã chÌ, x«i, chuèi, b¸nh tÐt vμ b¸nh sakaya. M©m mÆn cã c¬m, canh, thÞt gμ luéc. LÇn l−ît ng−êi ta thØnh mêi tõng vÞ tæ tiªn ®Õn nhËn lÔ vËt. Nh÷ng gia ®×nh nμo cã ®«ng tæ tiªn th× viÖc d©ng c¬m kÐo dμi rÊt nhiÒu thêi gian v× ng−êi ta sÏ ph¶i thØnh mêi tõng vÞ mét vμ mçi lÇn d©ng lÔ gåm cã mét mãn chay vμ mét mãn mÆn. Lóc d©ng c¬m th× ng−êi phô n÷, con ch¸u ch¾p tay lªn ®Çu cÇu nguyÖn tæ tiªn vÒ sum häp, xin tæ tiªn h·y phï hé ®é tr× cho gia ®×nh lu«n lu«n kháe 32 m¹nh, lμm ¨n ph¸t tμi, gia ®×nh ®oμn kÕt, cã ®−îc cuéc sèng Êm no vμ h¹nh phóc. Khi ®· thØnh mêi vμ d©ng c¬m xong, ng−êi ta ®èt trÇm h−¬ng vμ ®äc kinh chóc phóc kÕt thóc buæi lÔ. Cã thÓ nãi, nghi lÔ t¶o mé, nghi lÔ d©ng c¬m cho tæ tiªn vμ nghi lÔ chay tÞnh n¬i c¸c th¸nh ®−êng... trong th¸ng Ram©wan cña ng−êi Ch¨m Awal lμ mét nÐt sinh ho¹t tÝn ng−ìng, t«n gi¸o thÓ hiÖn nghÜa cö cao ®Ñp t−ëng nhí vÒ tæ tiªn cÇn ®−îc b¶o tån vμ ph¸t huy nh»m gãp phÇn gi¸o dôc céng ®ång “sèng tèt ®êi ®Ñp ®¹o”, x©y dùng n«ng th«n míi ngμy mét khëi s¾c ë c¸c lμng Ch¨m. 33 Phong tôc c−íi hái cña ng−êi Nïng Ng−êi Nïng ë n−íc ta c− tró chñ yÕu t¹i c¸c tØnh miÒn nói vμ trung du vïng §«ng B¾c - B¾c Bé nh− L¹ng S¬n, Cao B»ng, B¾c Giang, Th¸i Nguyªn, Hμ Giang, B¾c K¹n, Tuyªn Quang. Theo Tæng ®iÒu tra d©n sè vμ nhμ ë ViÖt Nam n¨m 2009, d©n téc Nïng cã kho¶ng gÇn 1 triÖu ng−êi. §ång bμo Nïng sèng xen kÏ gÇn gòi víi rÊt nhiÒu d©n téc kh¸c nh−: Tμy, Th¸i, Kinh, Hoa, M«ng, Dao, Gi¸y, S¸n D×u, S¸n Chay... Ng−êi Nïng ë n−íc ta cã hμng chôc nhãm ®Þa ph−¬ng, ®−îc gäi b»ng nh÷ng tªn ®i liÒn sau tªn gäi cña téc ng−êi nh−: Nïng Phμn Sl×nh, Nïng Giang, Nïng Lßi, Nïng Quý RÞn, Nïng Inh, Nïng DÝn, Nïng Ch¸o, Nïng Xuång, Nïng Khen Lμi... Gi÷a c¸c nhãm cã sù kh¸c nhau ®«i chót vÒ tõ ng÷, c¸ch ph¸t ©m, vÒ trang phôc cña phô n÷ vμ mét sè lÔ tiÕt trong c¸c phong tôc - tËp qu¸n. TiÕng nãi cña ng−êi Nïng n»m trong nhãm ng«n ng÷ Th¸i, ng÷ hÖ Th¸i - Ka®ai. Vμo nh÷ng n¨m 1960, ng−êi Nïng vμ ng−êi Tμy ®−îc Nhμ n−íc x©y dùng chung mét bé ch÷ viÕt gäi lμ ch÷ Tμy - Nïng. Tuy nhiªn, ch÷ Tμy - Nïng hiÖn nay Ýt ®−îc sö dông. 34 Trong ®êi ng−êi, lÔ c−íi lμ mét sù kiÖn hÖ träng diÔn ra ë tuæi tr−ëng thμnh cña ®«i nam - n÷ muèn ®−îc tr¨m n¨m cïng nhau chung sèng. Tr−íc ®©y, c¸c lÔ c−íi ®Òu tu©n thñ ®Çy ®ñ vμ nghiªm tóc ®Õn tõng lÔ tiÕt. ViÖc c−íi hái ë mçi nhãm ng−êi Nïng tuy cã Ýt nhiÒu tËp tôc kh¸c nhau nh−ng nh×n chung ®Òu ®−îc tæ chøc theo c¸c lÔ tôc chñ yÕu nh− sau: 1. LÔ d¹m hái (P©y xam) Sau khi chän ®−îc ngμy lμnh th¸ng tèt, nhμ trai nhê mai mèi mang lÔ vËt sang nhμ g¸i ®Ó kÕt nèi viÖc th«ng gia. NÕu nhμ g¸i thuËn t×nh th× cho sao tê “léc mÖnh” (mét tê giÊy ®á, viÕt ch÷ H¸n ghi hä tªn vμ ngμy th¸ng n¨m sinh cïng cung sè) cña c« g¸i. Sau khi th¾p h−¬ng trªn bμn thê ®Ó tr×nh b¸o víi tæ tiªn, “léc mÖnh” ®−îc trao cho «ng mèi ®em vÒ nhμ trai. 2. LÔ b¸o tin mõng (MØnh hom) Khi ®· cã “léc mÖnh” cña c« g¸i, nhμ trai nhê thÇy mo (thÇy cóng) so tuæi víi chμng trai. NÕu “t−¬ng sinh” lμ hîp tuæi, nÕu “t−¬ng kh¾c” lμ kh«ng hîp tuæi th× duyªn phËn kh«ng thμnh. Khi ®−îc “t−¬ng sinh” míi lμm lÔ MØnh hom tøc lμ nhμ trai cho nhμ g¸i biÕt sè mÖnh cña ®«i trai g¸i hîp nhau, cã thÓ chÝnh thøc thμnh vî thμnh chång. Nhμ trai ®−a lÔ vËt sang nhμ g¸i ®Ó ¨n mõng. Nhμ 35 g¸i lμm m©m cç cóng ®Ó bÈm b¸o víi tæ tiªn ®ång thêi mêi hä hμng th©n thÝch ®Õn uèng r−îu, nh©n ®ã mäi ng−êi cïng gãp ý kiÕn vμo viÖc h«n nh©n cña ®«i trÎ, trong ®ã ý kiÕn cña «ng cËu (t¶ sl−ng) cã tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh. NÕu tuæi cña ®«i trai g¸i kh«ng hîp nhau, nhμ trai còng ph¶i b¸o l¹i cho nhμ g¸i biÕt vμ tr¶ l¹i tê “léc mÖnh” ®ång thêi ®−a lÔ vËt sang ®Ó nhμ g¸i lμm lÔ Slau kho¨n (thu hån) cho c« g¸i, v× theo quan niÖm cña ng−êi Nïng, giao tê “léc mÖnh” còng tøc lμ ®· giao c¶ hån vÝa cho nhμ trai. 3. LÔ ¨n hái (§Æt c¸y) Nhμ trai ®−a lÔ vËt sang nhμ g¸i gåm cã thÞt lîn, gμ, b¸nh, g¹o nÕp, r−îu cÊt (sè l−îng kh¸c nhau gi÷a c¸c nhãm vμ c¸c ®Þa ph−¬ng), cã ng−êi mai mèi ®i cïng. Nhμ g¸i nhËn lÔ vËt, lμm cç cóng gia tiªn vμ thÕt ®·i hä hμng th©n thÝch ®Õn dù. Sau b÷a c¬m, hä hμng nhμ g¸i trao ®æi víi ng−êi mèi mai vÒ c¸c lÔ vËt cña ngμy c−íi ®Ó nhμ trai lo liÖu. Tõ ®Êy, ®«i bªn chÝnh thøc cã quan hÖ th«ng gia. 4. LÔ c−íi (Kin lÈu) Mïa c−íi cña ng−êi Nïng th−êng diÔn ra vμo cuèi n¨m ©m lÞch (trong kho¶ng tõ th¸ng M−êi) ®Õn ®Çu n¨m sau (kho¶ng hÕt th¸ng Hai). Ngμy c−íi ph¶i nhê thÇy tμo, thÇy mo x¸c ®Þnh. Th−êng 36 lμ ngμy cã phóc cho nhμ trai, cã léc cho ®«i vî chång trÎ theo quan niÖm cña ®ång bμo. LÔ c−íi cña ng−êi Nïng diÔn ra trong hai ngμy: vμo buæi chiÒu h«m tr−íc t¹i nhμ g¸i víi nghi thøc §ãn d©u vμ buæi chiÒu h«m sau t¹i nhμ trai víi nghi lÔ NhËp gia. Trong mét x· héi phô hÖ, tøc lμ quyÒn thõa kÕ cña c¶i vμ tªn hä thuéc dßng cña ng−êi cha th× sau h«n nh©n viÖc c− tró bªn nhμ chång nh− ng−êi Nïng thËt kh«ng cßn g× hîp lý h¬n sù hiÖn diÖn cña hai nghi lÔ nãi trªn. Thμnh phÇn cña ®oμn ®i ®ãn d©u nhÊt thiÕt ph¶i cã «ng mèi, chμng rÓ, ng−êi phï rÓ, hai “c« g¸i ®ãn” vμ nh÷ng ng−êi mang ®å sÝnh lÔ. X· héi cæ truyÒn Nïng ®· ®Æt ra quy ®Þnh vÒ mét ®oμn ®i ®ãn c« d©u míi bao gåm nh÷ng nh©n vËt rÊt cÇn vμ rÊt ®ñ, kh«ng thiÕu mμ còng kh«ng thõa mét ai, mçi ng−êi ®Òu cã mét chøc phËn riªng. Nh©n vËt chÝnh cña cuéc ®ãn r−íc nμy lμ chμng rÓ. Nh−ng chμng rÓ kh«ng trùc tiÕp giao thiÖp víi nh÷ng ng−êi bÒ trªn cã mÆt ®Ó tiÔn ®−a c« d©u. T− c¸ch ®ã thuéc vÒ «ng mèi - mét ng−êi tõng tr¶i, nãi n¨ng l−u lo¸t vμ lu«n cã søc thuyÕt phôc lμm phËn sù h−íng dÉn ®oμn ®i ®ãn d©u. Trong hμnh tr×nh, chμng rÓ còng kh«ng lÎ loi v× cã b¹n ®ång niªn ®ång tuÕ ®i phï rÓ. Anh b¹n lu«n ®i bªn c¹nh chμng rÓ, ®Ó khi cÇn th× nh¾c nhë, gióp ®ì, chia sÎ trong c¸c t×nh huèng bÊt ngê 37 hoÆc khã xö. Còng víi vai trß nh− thÕ, nh−ng ®èi víi c« d©u trªn ®−êng vÒ nhμ chång (l¹ n−íc l¹ c¸i) th× ®· cã hai “c« g¸i ®ãn”. NÕu chØ cã mét “c« g¸i ®ãn” th× trªn ®−êng ®i (®Õn nhμ g¸i) ¾t lμ sÏ lÎ loi. ViÖc mang v¸c ®å sÝnh lÔ l¹i cã nh÷ng ng−êi ®¶m tr¸ch riªng. Mét nghi lÔ kh«ng bao giê thiÕu trong c¸c ®¸m c−íi cña ng−êi Nïng, ®ã lμ lÔ tr×nh tæ tiªn vÒ viÖc ng−êi con g¸i xuÊt gia (t¸ch ma) ®i lÊy chång. ¤ng mèi (trong ®oμn ®i ®ãn d©u) lμ ng−êi trÞnh träng th¾p h−¬ng lªn bμn thê gia tiªn t¹i nhμ g¸i. ¤ng khÊn v¸i xin ®−îc r−íc c« d©u vÒ nhμ chång. C« g¸i (nμng d©u míi) quÇn ¸o chØnh tÒ, theo h−íng dÉn cña «ng mèi, ®øng ngay ng¾n tr−íc bμn thê tæ tiªn, cói ®Çu v¸i l¹y tr−íc giê lªn ®−êng. Nghi lÔ nμy thÓ hiÖn ®¹o lý uèng n−íc nhí nguån cña ®ång bμo. §oμn ®i ®−a d©u bªn nhμ g¸i gåm cã: mét «ng - mét bμ dÉn d©u gäi lμ “tai xèng”, mét c« g¸i phï d©u vμ vμi ng−êi mang ®å t− trang cña nμng d©u. Nh− vËy, ®oμn ®i ®−a d©u còng rÊt tinh gi¶n, kh«ng lò l−ît, ån μo mμ vÉn ®Çy ®ñ, nghiªm tóc. Trong ®oμn ®i ®−a d©u kh«ng cã ng−êi lμm mèi (v× ch¼ng cã mèi mai nμo l¹i ®i hái chång). VÞ trÝ tr−ëng ®oμn ë ®©y lμ tai xèng - ng−êi dÉn d©u ë c−¬ng vÞ lμ c«, b¸c cña c« d©u, th−êng lμ ng−êi cã t− c¸ch vμ ®¹o ®øc tèt, hiÕu th¶o víi cha mÑ, gÇn gòi vμ cã tr¸ch nhiÖm víi céng ®ång lμng b¶n, cã 38 cuéc sèng gia ®×nh hßa thuËn, con ch¸u ®«ng ®ñ vμ cã tμi ®èi ®¸p, biÕt øng xö ph¶i phÐp theo phong tôc. Míi xem qua sù lùa chän ta thÊy cã vÎ nh− xuÊt ph¸t tõ t− t−ëng mª tÝn dÞ ®oan nh−ng ®©y l¹i lμ mét nhu cÇu cña ®êi sèng t©m linh. Ng−êi ta tin r»ng Tai xèng cã “tèt” th× sau nμy cuéc sèng cña ®«i vî chång trÎ míi “tèt”. §©y lμ nguyÖn väng hÕt søc chÝnh ®¸ng bëi trong cuéc ®êi cã ai mμ l¹i kh«ng mong muèn cho m×nh cã cuéc sèng ®Çy ®ñ, h¹nh phóc. §Õn giê ®¹i c¸t (giê tèt), ®oμn ®−a d©u lμm thñ tôc “læng l¶ng” (ra cöa)... Trªn ®−êng vÒ nhμ trai, ®oμn ®−a - ®ãn d©u ph¶i tu©n thñ mét sè kiªng kþ vμ thùc hiÖn mét vμi lÔ thøc theo phong tôc. §oμn ph¶i vÒ nhμ trai vμo ®óng giê tèt míi ®−îc qua cöa. NÕu kh«ng kÞp hoÆc ch−a tíi giê tèt, ph¶i ®îi bªn ngoμi. Trªn gi−êng cña ®«i vî chång míi c−íi tr¶i tÊm chiÕu ®em tõ nhμ c« d©u vÒ, råi ®−îc thÇy mo, bμ then khÊn, niÖm thÇn chó lªn ®ã ®Ó vî chång “kh«ng thÓ rêi nhau ®−îc”. Trong buång cßn cã mét ngän ®Ìn th¾p s¸ng, theo quy ®Þnh kh«ng ai ®−îc t¾t. ChØ khi nμo ng¾n bÊc hoÆc c¹n dÇu råi tù nã tμn lôi ®i mμ th«i. §ã lμ nghi thøc cña lÔ t¬ hång kh«ng thÓ thiÕu v¾ng trong ®¸m c−íi ng−êi Nïng. Råi ®Õn giê ®· ®Þnh, ng−êi dÉn d©u ®−a c« d©u ra lμm lÔ b¸i tæ. C« quú tr−íc bμn thê ®Ó «ng mèi 39 kÝnh b¸o víi tæ tiªn, xin ®−îc c«ng nhËn lμ mét thμnh viªn chÝnh thøc trong gia téc tõ ®©y. Trong qu¸ tr×nh tiÕn tíi h«n nh©n mμ cuèi cïng lμ lÔ c−íi cña ng−êi Nïng chóng ta thÊy næi bËt lªn vai trß cña «ng mèi. ¤ng lμ nhÞp cÇu kÕt nèi th«ng gia gi÷a hai nhμ, hai dßng hä; lμ ng−êi thÇy dÉn d¾t mét ®¸m c−íi theo truyÒn thèng cña d©n téc, gióp cho ®«i vî chång míi biÕt “uèng n−íc nhí nguån”, trang bÞ nh÷ng hiÓu biÕt ®Çu tiªn cho mét ®êi sèng vî chång thñy chung, lμ ng−êi gi÷ g×n, truyÒn b¸ nh÷ng thuÇn phong mü tôc cña téc ng−êi m×nh. Ngμy nay, c¸c ®«i trai g¸i ®−îc tù do t×m hiÓu, tù quyÕt ®Þnh viÖc h«n nh©n nh−ng viÖc gi÷ l¹i vai trß cña «ng, bμ mèi vÉn lμ mét nÐt ®Ñp v¨n hãa. Bªn c¹nh nh÷ng lÔ tôc, nghi thøc cÇn ph¶i thùc hiÖn trªn, ®¸m c−íi cña ng−êi Nïng thùc sù lμ mét sinh ho¹t v¨n hãa céng ®ång. Trong ®¸m c−íi, ng−êi ta træ tμi h¸t cá l¶u (øng khÈu). ë ®©y, ®Ó diÔn t¶ mäi viÖc ng−êi ta ®Òu h¸t chø kh«ng nãi (vÝ dô: khi ®oμn nhμ trai ®Õn cæng nhμ g¸i th× cã bμi h¸t xin vμo nhμ, h¸t c¶m ¬n hai hä néi ngo¹i nhμ g¸i, h¸t xin ®−îc ®ãn d©u vÒ nhμ...). ChÝnh nhê cã h¸t cá l¶u mμ lÔ c−íi ®−îc t¨ng thªm phÇn vui vÎ, ®êi sèng v¨n hãa tinh thÇn ®−îc n©ng cao. Víi ®ång bμo Nïng, ®i ®¸m c−íi lμ dÞp ®−îc tiÕp xóc b¹n bÌ, giao l−u t×nh c¶m, lμ dÞp ®−îc tham gia sinh ho¹t v¨n hãa v¨n nghÖ. §iÒu nμy ph¶n 40 ¸nh mét nÐt v¨n hãa céng ®ång mang tÝnh truyÒn thèng d©n gian cña ng−êi Nïng. Vμi nÐt vÒ c¸c nghi thøc tiÕn tíi h«n nh©n, ®Æc biÖt lμ lÔ c−íi cña ng−êi Nïng cho chóng ta thÊy ®−îc nh÷ng nÐt ®Ñp phong tôc cÇn b¶o tån vμ ph¸t huy. Ngμy nay, cÇn l−îc bít mét sè thñ tôc (nh− viÖc so tuæi qua tê “léc mÖnh”, tr¸nh ®Ó x¶y ra t×nh tr¹ng “Slau kho¨n” - thu hån) nh−ng nhiÒu nghi thøc ®Ñp, ý nghÜa rÊt cÇn g×n gi÷. §ã lμ vai trß cña «ng bμ mèi, lμ lÔ tr×nh tæ tiªn, lμ nh÷ng c¸i cÇn vμ ®ñ trong viÖc ®ãn - ®−a d©u, ®Æc biÖt lμ c¸c sinh ho¹t v¨n hãa, víi tôc lÖ træ tμi h¸t cá l¶u ®éc ®¸o, t−¬i vui cña ng−êi Nïng. (Theo Chu Th¸i S¬n) 41 Tôc ë rÓ vμ cña håi m«n ®éc ®¸o cña ng−êi Kh¬ Mó Theo Tæng ®iÒu tra d©n sè vμ nhμ ë ViÖt Nam n¨m 2009, ng−êi Kh¬ Mó ë n−íc ta cã 72.929.000 ng−êi. §Þa bμn c− tró chñ yÕu cña ®ång bμo lμ ë khu vùc miÒn nói phÝa t©y c¸c tØnh NghÖ An, §iÖn Biªn, S¬n La vμ trªn tuyÕn biªn giíi ViÖt - Lμo. Mét sè vïng nói kh¸c nh− c¸c tØnh Lai Ch©u, Lμo Cai, Yªn B¸i, Thanh Hãa... mçi n¬i còng cã kho¶ng trªn, d−íi 1.000 ng−êi, sèng xen c− víi nh÷ng d©n téc l¸ng giÒng. §Þa bμn ph©n bè d©n c− nãi trªn cña ng−êi Kh¬ Mó còng nèi liÒn mét d¶i víi ®Þa bμn c− tró réng lín h¬n cña céng ®ång Kh¬ Mó trªn ®Êt n−íc Lμo - n¬i gi¸p ranh víi n−íc ta. TiÕng nãi Kh¬ Mó thuéc nhãm ng«n ng÷ M«n - Khmer trong ng÷ hÖ Nam ¸. Tõ trong x· héi cæ truyÒn, trai g¸i ng−êi Kh¬ Mó ®· ®−îc tù do t×m hiÓu vμ yªu nhau. Ng−êi Kh¬ Mó cã tËp qu¸n “ngñ m¸i”, (dä l¹ con l−m), cho phÐp trai - g¸i t©m sù t×m hiÓu nhau. Vμo c¸c buæi tèi, nhÊt lμ nh÷ng tuÇn tr¨ng s¸ng, tõng tèp con trai mang theo nh¹c cô (s¸o tróc, ®μn nhÞ, ®μn m«i) rñ nhau ®i t×m b¹n t×nh. Khi ®· chän ®−îc ng−êi −ng ý, tèi tèi chμng trai 42 ®Õn ®Çu nhμ c« g¸i cÊt lªn mét vμi ®iÖu nh¹c ®Ó gäi b¹n ra s©n sμn t©m sù cho ®Õn tËn khuya míi chia tay... Ngμy nay, tËp qu¸n nμy vÉn cßn, nh−ng c¸c bËc cha mÑ qu¶n lý con c¸i chÆt chÏ h¬n. NÕu ch−a ®−îc phÐp, c« g¸i kh«ng d¸m ra ngoμi tiÕp b¹n. Sau mét thêi gian t×m hiÓu, nÕu cha mÑ c« g¸i chÊp thuËn th× gia ®×nh chμng trai cã thÓ tæ chøc c¸c nghi lÔ ®Ó ®i ®Õn h«n nh©n. Theo phong tôc cña ng−êi Kh¬ Mó, c¸c nghi lÔ cô thÓ cña mét lÔ c−íi bao gåm c¸c b−íc sau: 1. LÔ ¨n hái (Dun d«ng dun ma) Trong ®oμn nhμ trai ®i hái vî cho con gåm cã «ng mèi (l¹m), bè hoÆc mÑ chμng trai vμ mét sè c«, d×, chó, b¸c cña chμng trai. LÔ vËt mang theo th«ng th−êng gåm cã: trÇu cau, kho¶ng 4 lÝt r−îu cÊt, 2kg g¹o nÕp, 2 con gμ. §Õn n¬i, sau nh÷ng lêi th¨m hái x· giao, «ng mèi ®Æt lÔ vËt xuèng vμ th−a chuyÖn víi nhμ g¸i, nãi lêi cÇu h«n cña nhμ trai... Nhμ g¸i, do ®−îc hÑn tr−íc, ®· mêi s½n trong hä téc mét sè vÞ bÒ trªn ®Õn ®Ó ®ãn tiÕp kh¸ch. Cha mÑ c« g¸i chÝnh thøc hái ý kiÕn cña c« vÒ viÖc h«n nh©n. NÕu c« g¸i kh«ng ®ång ý th× lÔ vËt ®−îc tr¶ l¹i cho nhμ trai. Cßn nÕu c« ®ång ý th× ®«i bªn mæ gμ lμm b÷a c¬m ®Ýnh −íc. ViÖc cha mÑ trùc tiÕp hái ý kiÕn cña c« g¸i thÓ hiÖn sù t«n träng 43 quyÒn tù do h«n nh©n cña con c¸i. §©y lμ mét phong tôc tiÕn bé, kh¸c h¼n víi hñ tôc thô ®éng cha mÑ ®Æt ®©u con ngåi ®Êy trong x· héi phong kiÕn ë mét sè d©n téc. Sau b÷a c¬m, hai gia ®×nh víi sù tham gia cña «ng mèi cïng bμn b¹c vμ Ên ®Þnh thêi gian lμm lÔ c−íi. C¸c kho¶n lÔ vËt do nhμ g¸i ®Ò xuÊt còng ®−îc tháa thuËn vÒ sè l−îng cô thÓ ®Ó nhμ trai lo liÖu. 2. LÔ c−íi (P−n ®Ö klÖ k¨m br¹) SÝnh lÔ trong ®¸m c−íi cæ truyÒn cña ng−êi Kh¬ Mó bao giê còng cã c¸c kho¶n lîn thÞt (c¶ con), g¹o (nÕp hoÆc tÎ), r−îu cÊt, gμ sèng (trèng hoÆc m¸i) vμ b¹c tr¾ng (cã thÓ quy ra tiÒn mÆt). Sè l−îng nhiÒu, Ýt tïy theo tËp qu¸n ë tõng ®Þa ph−¬ng vμ tõng ®¸m c−íi cô thÓ. Mét bμi viÕt trªn T¹p chÝ Ph¸p ¸, xuÊt b¶n ®Çu n¨m 1954 cho biÕt, sÝnh lÔ cßn cã c¸c kho¶n tiÒn sau: - TiÒn cöa b¶n (Kmull kan kung) - nép cheo cho b¶n: 1,1 l¹ng b¹c. - TiÒn s÷a mÑ (Kmull sr−m bu) - tr¶ ¬n sinh thμnh, d−ìng dôc c« g¸i: 3,5 l¹ng b¹c. - TiÒn lÔ ma nhμ (Kmull ec hr«i gang) - tr×nh b¸o tæ tiªn: 0,5 l¹ng b¹c. - TiÒn tr¶ “gi¸ ®Çu ng−êi” (Kmull kha rua) - TiÒn mua nμng d©u: 9 l¹ng b¹c. Tôc nμy du nhËp cña ng−êi Th¸i, rÊt Ýt ®¸m c−íi thùc hiÖn. 44 - TiÒn trÇu cau: 2,2 l¹ng b¹c. Do cßn cã nguyªn t¾c “tháa thuËn”, v× vËy nh÷ng ®Þnh l−îng võa nªu kh«ng ph¶i diÔn ra ë mäi n¬i, mäi lóc nh− nhau. §Õn ngμy ®· ®Þnh, nhμ trai ®−a lÔ vËt sang nhμ g¸i. Sau khi ®¹i diÖn nhμ g¸i nhËn ®ñ sè l−îng (nh− ®· tháa thuËn) tr−íc sù chøng kiÕn cña tr−ëng b¶n, ng−êi nhμ trai chia nhau giÕt lîn, mæ gμ, chÕ biÕn c¸c mãn ¨n ®Ó lμm cç. M©m cóng gia tiªn nhμ g¸i ®Æt t¹i gian thê (hoong hr«i gang). M©m cóng lμ mét tÊm phªn lãt l¸ chuèi t−¬i. Mäi thμnh viªn nhμ g¸i vμ chó rÓ cïng «ng mèi ngåi xung quanh m©m cóng. Chñ nhμ trÞnh träng khÊn mêi tæ tiªn vÒ h−ëng lÔ vμ chøng gi¸m sù thμnh th©n cña ®«i trÎ. KhÊn xong, «ng nhãn mét côc c¬m nÕp vμ tiÕt gμ trong m©m cóng råi lÇn l−ît chÊm lªn tr¸n chó rÓ, c« d©u cïng c¸c thμnh viªn kh¸c cña gia ®×nh. LiÒn sau ®ã, mäi ng−êi lÇn l−ît nhãn trªn m©m cóng Ýt x«i vμ mét miÕng thøc ¨n ®Ó “thô léc” t¹i chç. Sau nghi thøc Êy, mäi ng−êi vui vÎ ngåi vμo tiÖc c−íi, chóc cho ®«i vî chång míi c−íi ®−îc tr¨m n¨m h¹nh phóc. Khi tiÖc ®· tan, lÔ c−íi còng kÕt thóc, kh¸ch mêi ®Õn dù lÔ ®Òu ra vÒ... Tõ lóc nμy chμng trai ®æi theo hä vî vμ b¾t ®Çu lμm nghÜa vô ë rÓ theo phong tôc. Ng−êi Kh¬ Mó quan niÖm ë rÓ ®Ó ®Òn ¬n c«ng lao d−ìng dôc cña cha mÑ vî. LÖ nμy 45 xuÊt ph¸t tõ quan niÖm còng nh− nhËn thøc vÒ c«ng lao to lín cña cha mÑ nu«i c« g¸i tõ lóc míi chμo ®êi ®Õn khi lín nªn ng−êi nay ®i lÊy chång. §ã lμ sù ®au ®ín khi sinh ®Î, sù vÊt v¶ khi ch¨m sãc, nu«i nÊng ®Ó c« g¸i tr−ëng thμnh rêi vßng tay ©u yÕm cña cha mÑ t¹o lËp cuéc sèng riªng... Cho nªn nãi vÒ ý nghÜa th× viÖc ë rÓ ®Ó ®Òn ¬n c«ng lao d−ìng dôc cña cha mÑ vî lμ tèt ®Ñp. §©y lμ mét tËp tôc thÓ hiÖn lßng biÕt ¬n cña con rÓ ®èi víi cha mÑ c« d©u. Cã thÓ coi ®ã lμ mét phong tôc ®Ñp, chøa ®ùng ý nghÜa s©u s¾c vÒ lßng hiÕu th¶o. Thêi gian ë rÓ do hai gia ®×nh tháa thuËn. Tr−êng hîp nhμ trai kh«ng muèn ë theo ®óng yªu cÇu cña nhμ g¸i th× vÉn cã thÓ rót ng¾n thêi gian b»ng viÖc quy ra gi¸ trÞ s¶n phÈm lao ®éng hoÆc tiÒn theo tháa thuËn ®Ó hoμn l¹i cho nhμ g¸i. Khi hÕt h¹n ë rÓ, nhμ trai cßn ph¶i ®em mét sè lÔ vËt sang nhμ g¸i ®Ó lμm lÔ ®ãn d©u. §oμn ®i ®ãn d©u th−êng tõ 6 ®Õn 8 ng−êi, gåm chó, b¸c, c«, cËu vμ anh chÞ em cña chó rÓ. Nghi lÔ quan träng tr−íc giê r−íc d©u lμ khÊn v¸i gia tiªn xin t¸ch linh hån cña c« d©u vμ chó rÓ ra khái “ma nhμ” phÝa gia ®×nh nhμ g¸i ®Ó nhËp vμo dßng hä nhμ trai. §oμn ®−a d©u bªn nhμ g¸i còng gåm tõ 6 ®Õn 8 ng−êi lμ chó, b¸c, c«, cËu, c¸c chÞ em g¸i vμ b¹n g¸i cña c« d©u gióp viÖc mang theo cña håi m«n. Ngoμi v¸y, ¸o, 46 kh¨n, ch¨n, mμn, gèi, ®Öm, rÌm cöa, c¸c ®å n÷ trang, tiÒn b¹c do cha mÑ vμ hä hμng th©n thÝch tÆng, c« cßn ®−îc gia ®×nh cho mét sè vËt nu«i nh− gμ, lîn, chã, ®«i khi cßn cã c¶ tr©u hoÆc bß nÕu cha mÑ kh¸ gi¶. Sau khi ®ãn con d©u vÒ, nhμ trai còng giÕt lîn, gμ, chuÈn bÞ s½n r−îu cÊt ®Ó cóng gia tiªn, xin “nhËp hån” cho c« d©u, chó rÓ vμo “ma nhμ” vμ lμm cç tiÖc thÕt ®·i kh¸ch. Nam, n÷ thanh niªn th−êng tæ chøc h¸t ®èi ®¸p cho ®Õn tËn khuya. Tãm l¹i, trong phong tôc c−íi hái cña ng−êi Kh¬ Mó, tËp qu¸n “dä l¹ con l−m” lμ mét h×nh thøc t×m hiÓu ®Ó ®i ®Õn quyÕt ®Þnh h«n nh©n mét c¸ch s¸ng suèt h¬n. LÔ gia tiªn ®Ó xin ®−îc nhËp linh hån vμ t¸ch linh hån... lμ yÕu tè tinh thÇn nh»m thiªng liªng hãa sù g¾n bã gi÷a ®«i trai, g¸i ®· chÝnh thøc b−íc vμo cuéc h«n nh©n. Nh÷ng lÔ tôc nμy mang tÝnh gi¸o dôc cao vÒ lßng chung thñy. Cña håi m«n, mét mÆt thÓ hiÖn tμi n÷ c«ng, khiÕu thÈm mü cïng ®øc tÝnh chuyªn cÇn, biÕt lo xa cña ng−êi con g¸i ®Õn cuéc sèng t−¬ng lai, mÆt kh¸c thÓ hiÖn sù quan t©m thiÕt thùc, h÷u Ých cña cha mÑ vμ hä hμng th©n thÝch (nhμ g¸i), gióp cho ®«i vî chång míi c−íi t¹o dùng cuéc sèng ë mét gia ®×nh míi. §Æc biÖt viÖc tÆng cho c« g¸i c¸c vËt nu«i ®Ó ®em theo vÒ nhμ chång lμ mét tËp qu¸n hay, cã nhiÒu ý nghÜa thùc tÕ còng nh− ý nghÜa gi¸o dôc. SÝnh 47 lÔ vμ tôc ë rÓ lμ mét h×nh thøc ®Òn ¬n c«ng lao d−ìng dôc cña cha mÑ vî. §ã lμ nh÷ng nÐt ®Ñp hÕt søc ®¸ng quý cña ng−êi Kh¬ Mó cÇn ®−îc tr©n träng, b¶o tån vμ ph¸t huy. (Theo Chu Th¸i S¬n) 48 H«n nh©n cña ng−êi m«ng ë ViÖt Nam, ng−êi M«ng sèng g¾n bã trong céng ®ång c¸c d©n téc tõ l©u ®êi. Theo sè liÖu Tæng ®iÒu tra d©n sè vμ nhμ ë ViÖt Nam n¨m 2009, téc ng−êi M«ng cã 1.068.189 ng−êi vμ lμ téc ng−êi cã sè d©n ®«ng vμo hμng thø 8 trong céng ®ång c¸c d©n téc ViÖt Nam. Còng nh− c¸c d©n téc ph−¬ng §«ng vμ hÇu hÕt lμ c− d©n n«ng nghiÖp, quy tr×nh h«n nh©n gåm nhiÒu c«ng ®o¹n kÕt thμnh mét chuçi sù viÖc nh− mét c«ng thøc chung, xem ra nÕu gi¶n tiÖn ®i c«ng ®o¹n nμo ®ã th× còng sÏ trë nªn khiÕm khuyÕt, vμ nh− thÕ míi lμ phong tôc. H«n nh©n cña ng−êi M«ng còng vËy, tuy ph¶i thùc thi c¶ mét quy tr×nh kh¸ r−êm rμ, phøc t¹p nh−ng ®· ®−îc bao thÕ hÖ bæ sung, trë thμnh tËp qu¸n truyÒn ®êi mμ ch−a thÓ c¾t bá c«ng ®o¹n nμo bëi h«n nh©n lμ nghi thøc lín trong chu tr×nh ®êi ng−êi. H«n nh©n cßn lμ th«ng ®iÖp ®Õn víi mäi ng−êi trong hä hμng vμ xãm gÇn, lμng xa r»ng tõ nay cã hai thμnh viªn cña céng ®ång ®· tr−ëng thμnh kÕt duyªn vî chång sèng chung trong mét gia ®×nh, ®ång thêi cßn lμ lêi mêi mäi ng−êi ®Õn dù ®¸m c−íi. Th«ng th−êng viÖc c−íi cña ng−êi M«ng diÔn ra trong dÞp ®Çu xu©n, tiÕt trêi cßn se l¹nh, 49 c©y cá ®· b¾t ®Çu nhó mÇm, n¶y léc nh−ng m−a, sÊm, sÐt ch−a tíi. Nghi thøc h«n nh©n cña ng−êi M«ng th−êng tr¶i qua bèn giai ®o¹n chÝnh: chuÈn bÞ, ¨n hái, lÔ c−íi vμ lÔ l¹i mÆt. Nh÷ng tr×nh tù ®ã cã ®iÓm gièng ë nhiÒu téc ng−êi, nh−ng ë mçi giai ®o¹n l¹i cã nh÷ng nÐt riªng. 1. Giai ®o¹n chuÈn bÞ (laov lil) Giai ®o¹n nμy lμ b−íc khëi ®Çu diÔn ra tõ khi ®«i trai g¸i t×m hiÓu ®Õn lÔ nhËp hån, lÔ b¸o tin vμ cuèi cïng lμ ®Õn lÔ d¹m ngâ. Mçi giai ®o¹n ®Òu cã nh÷ng nÐt riªng kh«ng nh− ë c¸c téc ng−êi kh¸c. Chμng trai vμ c« g¸i gÆp nhau, −ím ®«i lêi råi n¶y në t×nh yªu, tiÕp ®Õn hai ng−êi th−êng xuyªn ®Õn víi nhau tù t×nh, mèi t×nh ngμy cμng thªm ®»m th¾m, ngμy cμng th«ng hiÓu vÒ hoμn c¶nh cña nhau råi hÑn −íc sÏ kÕt duyªn vî chång vμ thÒ thèt “¨n ë víi nhau ®Çu b¹c r¨ng long”. Khi ®· −ng thuËn, chμng trai vÒ th−a chuyÖn víi bè mÑ vμ mäi ng−êi trong gia ®×nh lËp kÕ ho¹ch kÐo d©u, dÉn d©u hay c−íp d©u... §Õn thêi ®iÓm ®· hÑn, chμng trai xuÊt hiÖn cïng víi sù trî gióp cña b¹n bÌ vμ ng−êi th©n kÐo c« g¸i vÒ nhμ. - LÔ nhËp hån (grªnh plis): DiÔn ra ngay sau khi chμng trai ®−a c« g¸i vÒ nhμ. Tr−íc khi vμo nhμ, chμng trai vμ c« g¸i cïng nh÷ng ng−êi th©n 50 vÒ tíi ng−ìng cöa chÝnh (kraor tr«ngx tangs hoÆc kraor tr«ngx plangs). Th©n chinh chμng trai hoÆc chμng nhê ng−êi nμo ®ã cïng ®i ®¹i diÖn cho m×nh th«ng b¸o víi cha mÑ vμ mäi ng−êi ë trong nhμ biÕt ®· ®−a vî (chaox pux) vÒ. Cha, mÑ hay ng−êi th©n trong hä tay cÇm ®«i gμ mét trèng vμ mét m¸i to, kháe m¹nh, tay cÇm mét thanh cñi ®ang ch¸y ®øng trong cöa ®èi diÖn víi ®«i trai g¸i võa khua con gμ vμ thanh cñi trªn ®Çu, xung quanh hai ng−êi võa lÇm rÇm khÊn (pl¬−), ®¹i ý: H«m nay lμ ngμy gia ®×nh ®ãn ®−îc con d©u míi vÒ nhμ, tõ nay thuéc ma (thÇn) nhμ t«i, kh«ng ®−îc ®i ®©u n÷a, hai ng−êi th−¬ng nhau ®· trë thμnh vî chång, cïng sinh sèng h¹nh phóc, lμm ¨n ph¸t ®¹t... PhÐp nμy cã ý nghÜa nhËn lÊy nh÷ng g× ®Ñp ®Ï, thuÇn khiÕt vÒ theo, cßn nh÷ng g× ¸c hiÓm, hoang d· kh«ng ®−îc vμo. Lμm lÔ xong, con gμ ®−a ®i mæ, thanh cñi ®Æt gÇn cét thÇn víi quan niÖm s−ëi cho cét thÇn Êm cóng ®Ó phï hé, b¶o vÖ, che chë c¶ gia ®×nh vμ tõ ®©y c« g¸i lμ mét thμnh viªn trong m¸i nhμ nμy, kh«ng cßn lμ ng−êi l¹ n÷a, mÖnh hÖ c« g¸i thuéc h¼n hä nhμ trai. TiÕp theo c« d©u ®i ba vßng quanh bÕp kiÒng vμ bÕp lß. §«i gμ ®−îc mæ, luéc nguyªn con råi khÊn b¸o víi tiªn tæ viÖc gia ®×nh cã thªm thμnh viªn míi, ®ång thêi gia ®×nh nhμ trai mêi mét vμi ng−êi trong hä téc ®Õn ¨n c¬m ®Ó chøng 51 kiÕn. Sau 3 ngμy tõ khi c« g¸i ®−îc kÐo vÒ nhμ trai nÕu c« g¸i Êm øc kh«ng giao thiÖp víi ai, l¹i khãc lãc s−ít m−ít vμ toan tÝnh bá trèn vÒ nhμ cha mÑ, nhÊt mùc tõ chèi thμnh th©n víi chμng trai th× ng−êi mÑ hoÆc bμ c« cña chμng trai sÏ tiÔn c« g¸i vÒ ®Õn tËn hiªn nhμ cña c« g¸i, coi nh− tr¶ l¹i cho gia ®×nh c«. NÕu c« vui vÎ thuËn hßa víi mäi ng−êi trong nhμ, ngay ngμy h«m sau c« g¸i ®· cÇm chæi quÐt nhμ råi vun r¸c vμo xã vμ lμm nh÷ng viÖc bÕp nóc, giÆt giò, vÖ sinh cho trÎ nhá, c¸m b· cho gia sóc, gia cÇm tøc lμ c« hoμn toμn trë thμnh thμnh viªn trong gia ®×nh. Nh− vËy, gia ®×nh chμng trai sÏ ph¶i chuÈn bÞ nh÷ng b−íc tiÕp theo cho viÖc c−íi xin. - LÔ b¸o tin (tsao m«ng, hay phix xur): DiÔn ra sau khi nhμ trai b¸o tin cho nhμ g¸i. Néi dung chÝnh lÔ nμy lμ «ng mèi b¸o tin cho cha, mÑ vμ ng−êi th©n bªn nhμ g¸i biÕt con g¸i cña gia ®×nh ®· thμnh con d©u nhμ trai, con trai hä tªn g×, gia c¶nh ra sao,... ®ång thêi «ng mèi −ím hái vÒ viÖc c−íi xin, th¸ch c−íi, quy m« ®¸m c−íi bªn nhμ g¸i. Sau khi b¸o tin, «ng mèi vÒ b¸o l¹i cho gia chñ nhμ trai vÒ néi dung th−¬ng th¶o ®Ó nhμ trai chñ ®éng chuÈn bÞ ®å lÔ vμ tæ chøc lÔ c−íi theo kÕt qu¶ th−¬ng th¶o, trong ®ã bao gåm c¶ viÖc xem bªn nhμ g¸i cã yªu cÇu tæ chøc lÔ d¹m ngâ hay kh«ng, vμ tÊt nhiªn «ng mèi cã thÓ cÊt lêi xin cho bá qua, tr¸nh r−êm rμ tèn kÐm. 52 B¸o tin xong, «ng mèi xin phÐp ®i qua cöa chÝnh ra vÒ. Trªn ®−êng ®i, «ng mèi kiªng nÕu gÆp r¾n, hæ hay gÆp sù ®æ m¸u víi quan niÖm gÆp ph¶i nh÷ng tr−êng hîp ®ã sÏ kh«ng may m¾n, viÖc c−íi xin sÏ gÆp tr¾c trë, tèt nhÊt lμ ph¶i ho·n l¹i ®Ó chän ngμy tèt míi ®i. - LÔ d¹m ngâ hay lÔ vÐn më ®¸m c−íi (krªz y«ngz): Lμ nghi thøc chμo hái cña nhμ trai tr−íc khi chÝnh thøc cã lÔ ¨n hái t¹i nhμ g¸i. §å lÔ nhÊt thiÕt ph¶i cã r−îu, ®«i gμ (mét trèng, mét m¸i). Sè l−îng ng−êi sang d¹m ngâ nhμ g¸i tïy theo, nh−ng ph¶i cã «ng mèi ®· sang nhμ g¸i trong lÔ b¸o tin lμm tr−ëng ®oμn, ngoμi ra cã thÓ cã thªm ng−êi b¸c, ng−êi chó cña chó rÓ hoÆc nh÷ng ng−êi th©n tÝn kh¸c vμ nh÷ng ng−êi mang ®å lÔ cïng mét sè thanh niªn ®i theo th¸p tïng. §Õn nhμ g¸i, ®oμn nhμ trai ®øng tr−íc cöa chÝnh, «ng mèi ®oμn nhμ trai lÇn l−ît h¸t xin më cöa, h¸t xin n−íc röa ch©n (röa ch©n xong bá dÐp ë bªn ngoμi, ®i ch©n trÇn vμo nhμ ®Ó tá sù khiªm tèn vμ t«n träng nhμ g¸i), h¸t xin b−íc qua ng−ìng cöa (hlang tr«ngx), h¸t xin chç treo « (c©uk langx xangr), h¸t xin ®iÕu hót thuèc (h©uk zªnhz), h¸t m−în chÐn uèng r−îu (h©uk ch¬−r). H¸t xong mét bμi, nhμ g¸i h¸t ®¸p l¹i. ViÖc h¸t ®èi ®¸p kh«ng nh»m th¾ng hay thua mμ chñ yÕu ®Ó nhμ g¸i nÓ phôc sù øng xö còng nh− sù t«n träng cña nhμ trai ®èi víi nhμ g¸i. TiÕp theo, t¹i cuéc r−îu chay, «ng mèi vμ ®oμn d¹m ngâ 53 tiÕp tôc h¸t xin mæ gμ lμm c¬m. Sau ®ã nh÷ng ng−êi ®i cïng trong ®oμn nhμ trai cïng víi ng−êi nhμ g¸i mæ gμ. Ng−êi nhμ trai giao ®«i gμ lÔ cho ng−êi nhμ g¸i, ®−a ®Õn tr−íc ban thê v¸i tæ tiªn råi míi mæ. Gμ mæ ®Ó nguyªn c¶ con luéc chÝn ®Ó tr−ëng ®oμn nhμ trai vμ chñ nhμ g¸i xem ch©n vμ x−¬ng ®ïi gμ. Trong b÷a ¨n, tr−ëng ®oμn nhμ trai b¸o tin vμ thèng nhÊt víi hai gia ®×nh hÑn ngμy hai bªn bμn so¹n viÖc th¸ch c−íi, ®å lÔ vμ tæ chøc c−íi, hai bªn th«ng gia cã cÇn gÆp nhau kh«ng. KÕt thóc buæi lÔ, ®oμn d¹m ngâ nhμ trai xin phÐp ra vÒ ®i qua cöa chÝnh. Th«ng th−êng lÔ d¹m ngâ lμ nghi thøc kh«ng thÓ bá qua trong h«n lÔ cña ng−êi M«ng nh−ng còng cã tr−êng hîp nghi thøc nμy ®−îc bá qua do: Hai gia ®×nh nhμ trai vμ nhμ g¸i ë c¸ch xa nhau, ®−êng ®i lèi l¹i c¸ch trë, khã kh¨n ph¶i ®i c¶ ngμy ®−êng bé; gi÷a hai gia ®×nh ®· biÕt cÆn kÏ vÒ nhau; bªn nhμ g¸i th«ng c¶m, kh«ng yªu cÇu nhμ trai ph¶i tiÕn hμnh lÔ d¹m ngâ. §iÒu quan träng nhÊt lÔ d¹m ngâ ph¶i cã hay kh«ng lμ do nhμ g¸i quyÕt ®Þnh, nÕu kh«ng ®−îc nhμ g¸i ®ång ý bá th× dï cã ®−êng xa c¸ch trë nhμ trai vÉn ph¶i tæ chøc lÔ nμy, tuy nhiªn hiÖn nay lÔ nμy hÇu nh− kh«ng cßn diÔn ra v× tôc lÖ kÐo d©u ®· kh«ng cßn phæ biÕn, thËm chÝ nhiÒu tr−êng hîp trong qu¸ tr×nh yªu ®−¬ng, c« g¸i ®· vÒ nhμ ng−êi yªu cïng lμm nh÷ng c«ng viÖc hμng ngμy vμ ng−îc l¹i. 54 2. LÔ ¨n hái (tªnhv y«ngz) NÕu c« g¸i ®−îc “kÐo d©u” ë nhμ trai ba ngμy tøc c« ®· thuËn lßng. Lóc nμy bè mÑ chång lo tæ chøc sang nhμ g¸i lμm lÔ ¨n hái. §©y lμ cuéc gÆp gì chÝnh thøc cña ®«i bªn th«ng gia (chu«l), ®Ó cïng bμn thèng nhÊt ®Þnh ngμy tæ chøc c−íi, quy m« ®¸m c−íi. §iÒu quan träng nhÊt lμ thèng nhÊt sè l−îng lÔ vËt, ®å c−íi, tiÒn vμ b¹c tr¾ng bªn nhμ trai ph¶i ®−a sang nhμ g¸i. Trong lÔ ¨n hái, nhμ trai bæ sung thªm vai trß chñ h«n lμ chó hoÆc cËu cña chμng trai nh−ng còng cã thÓ bªn nhμ trai kh«ng cã nh÷ng ng−êi ®ã th× mêi mét ng−êi kh¸c thay thÕ «ng chó hoÆc «ng cËu (khi ®ã ng−êi ®¹i diÖn ph¶i thùc sù coi m×nh lμ ng−êi th©n, ph¶i toμn t©m thùc thi tr¸ch nhiÖm víi nhμ trai) cïng «ng mèi vμ c¸c chμng trai mang lÔ vËt ®· tháa thuËn tr−íc gi÷a hai bªn mèi. Bªn nhμ g¸i còng vËy, nÕu ng−êi ruét thÞt do ¨n nãi h¹n chÕ hoÆc do èm ®au, tuæi cao thiÕu minh mÉn th× nhê ng−êi trong hä hoÆc kh¸c hä lμm ®¹i diÖn, ng−êi nμy còng ph¶i toμn t©m thùc thi tr¸ch nhiÖm víi nhμ g¸i. LÔ nμy «ng mèi còng cã mÆt nh−ng kh«ng gi÷ vai trß chÝnh mμ chØ cè vÊn vÒ ®èi ®¸p v¨n hoa. LÔ vËt ph¶i cã mét con gμ trèng, sõng r−îu vμ vμi chai r−îu dù phßng. Bªn nhμ g¸i cè ¸p ®Æt c¸c ®iÒu kho¶n buéc bªn nhμ trai ph¶i lo toan ®Ó ®Ò cao phÈm gi¸, sù chÝnh chuyªn, giái giang, xinh ®Ñp cña con 55 g¸i m×nh. Cßn bªn nhμ trai ph¶i thËt mÒm dÎo trong lêi ¨n tiÕng nãi nh»m h¹ møc c¸c ®iÒu kho¶n do nhμ g¸i ®−a ra ®Ó dung hßa kh¶ n¨ng ®¸p øng vμ sù chÊp thuËn cña nhμ g¸i. Cuèi cïng dï hai bªn cã thÕ nμo ch¨ng n÷a còng ®i ®Õn thèng nhÊt vμ cïng nhau gãp c«ng, gãp cña ®Ó lo toan ®¸m c−íi cho c« d©u, chó rÓ ®−îc h¹nh phóc vμ trë thμnh ngμy héi c−íi. KÕt thóc lÔ ¨n hái, hai ng−êi ®¹i diÖn cña nhμ trai vμ nhμ g¸i cïng ®øng tr−íc ban thê gian gi÷a nhμ v¸i tæ tiªn nhμ g¸i råi ng−êi ®¹i diÖn nhμ trai lÇn l−ît v¸i t¹ nh÷ng ng−êi trong nhμ g¸i cã mÆt, ng−êi ®¹i diÖn nhμ g¸i còng lÇn l−ît v¸i t¹ nh÷ng ng−êi nhμ trai cã mÆt, sau ®ã hai ng−êi v¸i t¹ nhau, thËm chÝ cßn ®èi ®¸p thö trÝ th«ng minh cña nhau. Xong thñ tôc, ®oμn nhμ trai xin phÐp ra vÒ qua cöa chÝnh ®Ó chuÈn bÞ ®å lÔ ®¸m c−íi. Sau lÔ ¨n hái, nÕu ngμy c−íi ®· cËn kÒ th× con g¸i vμ con rÓ cã thÓ trë vÒ nhμ phô gióp cha mÑ chuÈn bÞ; nÕu lÔ c−íi ch−a tiÕn hμnh ngay th× ë l¹i nhμ ®Ó lo toan. Ngμy sang nhμ g¸i tiÕn hμnh lÔ ¨n hái, nhμ trai ph¶i chän ngμy tèt. Trªn ®−êng ®i nÕu bÊt thÇn gÆp r¾n, thÊy qu¹ ®Ëu trªn c©y vμ kªu l©u, thÊy thó hoang chÆn ®−êng hoÆc cã sù cè ch¶y m¸u th× buéc lßng ph¶i trë vÒ xem l¹i ngμy vμ cÇn th× ph¶i ®Õn thμy bãi ®Ó xem. Cã tr−êng hîp nhμ g¸i ®ßi hái c−íi ngay vμ cã tr−êng hîp th«ng c¶m cho nhμ trai thu xÕp. Tïy gia c¶nh cña nhμ trai, 56 cã viÖc nhμ g¸i ®−a ra cã thÓ ®¸p øng ngay, nh−ng còng cã viÖc ph¶i xin gi·n thêi gian. Trong lÔ ¨n hái cña ng−êi M«ng, c¶ hai bªn th«ng gia trùc tiÕp h¸t ®èi ®¸p hoÆc ng−êi cña hai bªn h¸t ®èi ®¸p víi nhau b»ng nh÷ng bμi ca truyÒn thèng, cßn ph¶i øng t¸c tøc th× phï hîp víi hoμn c¶nh. B¹c tr¾ng (nhax l©ul) ng−êi M«ng coi lμ tμi s¶n cã gi¸ trÞ cao nhÊt trong viÖc mua b¸n, trao ®æi, do ®ã ®−îc sö dông vμo viÖc c−íi g¶ ®Ó nãi lªn gi¸ trÞ cña c« g¸i khi ®i lÊy chång. B¹c tr¾ng ®−îc tÝnh b»ng ®ång b¹c, hμo b¹c, vßng cæ, vßng tay, vßng tai, riªng nhÉn b¹c kh«ng ®−îc coi lμ tiÒn mμ chØ lμ ®å tr−ng diÖn. Vμng, tiÒn b»ng ®ång hay c¸c lo¹i kim khÝ hoÆc tiÒn giÊy Ýt ®−îc ng−êi M«ng dïng vμo viÖc c−íi. X−a kia trong c−íi xin, viÖc th¸ch c−íi kh¸ cao buéc nhμ trai ph¶i lo toan, ®ång thêi lμ g¸nh nÆng ®Ì lªn ®«i vai ng−êi phô n÷ M«ng khi vÒ lμm d©u nhμ chång, c« ph¶i l¨n l−ng ra lμm ®Ó bï l¹i kho¶n thiÕu thèn gia ®×nh ph¶i ®i vay m−în lo toan lÔ c−íi cho ®«i vî chång c« tr−íc ®ã. Thùc tÕ cuéc sèng ngμy nay b¹c tr¾ng trë nªn khan hiÕm nªn tiÒn giÊy ®· mang gi¸ trÞ trao ®æi, mua b¸n ®óng nghÜa nh−ng trong nh÷ng c©u h¸t, c©u ®èi ®¸p vÉn dïng tõ ng÷ ®ång b¹c ®Ó råi sau ®ã sÏ tÝnh to¸n quy ra tiÒn giÊy. 3. LÔ c−íi (h©uk ch¬−r y«ngz) LÔ c−íi lμ nghi thøc träng ®¹i trong ®êi ng−êi 57 vμ còng lμ ngμy héi c−íi hay ngμy trÈy héi c−íi (gr©uk y«ngz) mang ®Ëm nÐt v¨n hãa M«ng. §Õn ngμy c−íi chÝnh thøc, gia ®×nh nhμ trai tæ chøc ®oμn sang nhμ g¸i ®ãn d©u. Sè ng−êi ®i trong ®oμn ®−îc quy −íc sè lÎ 7, 9, 11, 13... Thμnh phÇn nhÊt thiÕt ph¶i cã chñ ®¸m c−íi (ts−r y«ngz), ng−êi lμm mèi (txir hak lul), bμ c«, «ng cËu cïng ®«i vî chång cao niªn, phóc hËu, cao r¸o víi ngô ý mong cho ®«i vî chång trÎ còng cã cuéc sèng ®Çm Êm, h¹nh phóc nh− thÕ. Vμo lÔ c−íi chÝnh thøc, nhμ trai mang lÔ vËt sang nhμ g¸i tõ chiÒu h«m tr−íc gåm cã mét kho¶n tiÒn, 50 - 70kg thÞt lîn, 50 - 70 b¸t g¹o víi vμi chum r−îu (khiªng c¶ chum), thªm mét sè sõng r−îu... trong ®ã nhÊt thiÕt ph¶i cã mét ®«i gμ (gμ trèng b¾t ®Çu tËp g¸y, gμ m¸i b¾t ®Çu ghÑ trøng) ®−a sang nhμ g¸i ®Ó cóng tæ tiªn. Chó rÓ cã thÓ ®i cïng ®oμn nhμ trai nh−ng cã khi chó rÓ ®· theo vî vÒ gia ®×nh nhμ g¸i tõ tr−íc ®Ó lo toan ®¸m c−íi, thÓ hiÖn sù g¾n kÕt cña ®«i vî chång trÎ. Khi ®oμn nhμ trai tíi nhμ, chó rÓ míi nhËp ®oμn cña nhμ trai. Khi ®oμn nhμ trai tíi nhμ g¸i, «ng mèi chÝnh tr−íc tiªn ph¶i h¸t xin më cöa ®Ó nhμ g¸i më cöa chÝnh vμo nhμ, h¸t bμi xin n¬i treo «, h¸t bμi xin chç ngåi, h¸t bμi xin ®iÕu hót thuèc, tiÕp ®Õn h¸t bμi xin ®−îc tæ chøc lÔ c−íi. PhÝa nhμ g¸i còng ®· chuÈn bÞ s½n phï d©u, sè ng−êi vμ thμnh phÇn t−¬ng øng víi bªn nhμ trai vμ h¸t ®èi 58 ®¸p l¹i phÝa nhμ trai. Phï rÓ cã thÓ lμ con chó, con b¸c nh−ng ch−a lËp gia ®×nh. NÕu trong hä kh«ng t×m ®−îc ng−êi phï rÓ th× míi mêi ng−êi ngoμi hä. Phï rÓ cïng víi chÝnh rÓ v¸i l¹y lÇn l−ît theo lêi x−íng cña chñ ®¸m c−íi tõ v¸i tæ tiªn, «ng bμ nÕu cßn sèng, bè mÑ vî, cËu mî, c« chó, cuèi cïng ®Õn v¸i ®ång lo¹t quan kh¸ch, anh em bªn vî. Mçi l−ît chñ ®¸m nhμ trai x−íng lªn lêi chóc phóc, mét ng−êi bªn nhμ trai kÌm ngay sau l−ng chÝnh rÓ vμ phï rÓ rãt ®«i chÐn r−îu cho chÝnh rÓ n©ng mêi ®èi t−îng lÇn l−ît tõ ng−êi cao niªn nhÊt bªn nhμ g¸i cho ®Õn quan kh¸ch cña nhμ g¸i. Mçi lÇn mêi r−îu, chÝnh rÓ vμ phï rÓ ph¶i l¹y ba l¹y (v¸i th× chØ cÇn khuúnh ®«i tay ra phÝa tr−íc, ng−êi h¬i cói; l¹y th× ph¶i sôp xuèng s¸t ®Êt tr−íc mÆt ®èi t−îng ba lÇn). L¹y xong, chÝnh rÓ l¹i ®−îc ®èi t−îng võa mêi bªn nhμ g¸i mêi l¹i ®«i chÐn r−îu råi v¸i, mçi l−ît v¸i ba lÇn. ChÝnh rÓ còng ph¶i v¸i l¹i, r−îu chØ uèng lÊy lÖ råi chuyÒn cho phï rÓ uèng hé. Phï rÓ nÕu kÐm uèng th× chuyÒn tay cho nh÷ng ng−êi trong ®oμn nhμ trai lμm sao ph¶i uèng hÕt chÐn, kh«ng ®−îc tr¶ l¹i chÐn cßn r−îu. Phï d©u cã thÓ lμ con g¸i cña chó, b¸c hoÆc ng−êi trong hä, nh−ng ph¶i lμ ng−êi ch−a chång. NÕu trong hä kh«ng t×m ®−îc ai míi nhê ®Õn ng−êi ngoμi hä. §Õn nhμ g¸i, ®oμn nhμ trai sÏ gÆp hai t×nh huèng: Tr−êng hîp c« g¸i míi vÒ nhμ trai trong 3 59 ngμy, nhμ g¸i më cöa chÝnh cho vμo nhμ. Tr−êng hîp c« g¸i tõ nhμ chång trë vÒ ë nhμ mÑ ®Î qu¸ 3 ngμy, ®oμn nhμ trai ph¶i dõng tr−íc cöa chÝnh h¸t bμi xin më cöa vμo nhμ. Néi dung bμi h¸t nãi lªn cuéc héi ngé cña ®«i trai g¸i, hai bªn cïng h¸t ®èi ®¸p, ®¹i ý: Nhμ trai h¸t hái nhμ g¸i “cã kiªng cÊm g× kh«ng, më cöa cho chóng t«i vμo”. Nhμ g¸i h¸t tr¶ lêi “®ang kiªng viÖc träng ®¹i”. Nhμ trai: “§ã lμ viÖc g×?”. Nhμ g¸i: “Chóng t«i ®ang ®ãn rÓ, quª qu¸n ë...”. Nhμ trai tr¶ lêi: “Chóng t«i chÝnh lμ ®oμn nhμ rÓ tíi nhμ «ng bμ ®©y!”... Lóc ®ã nhμ g¸i míi më cöa ®ãn ®oμn nhμ trai vμo nhμ. Vμo trong nhμ, ®¹i diÖn nhμ trai liÒn rãt r−îu c¶m ¬n ng−êi më cöa, sau ®ã míi rãt r−îu tiÕn hμnh c¸c thñ tôc tiÕp theo. Chñ ®¸m nhμ g¸i còng lμ ng−êi giái h¸t ®èi ®¸p. Chñ ®¸m nhμ g¸i cã thÓ kiªm «ng mèi hay «ng cËu lμm nhiÖm vô ®«n ®èc c¸c c«ng viÖc liªn quan ®Õn ®¸m c−íi, gi÷ g×n trËt tù, kû c−¬ng, ®ång thêi nhμ g¸i còng cã ®«ng ®ñ anh em, hä hμng gÇn xa cïng ng−êi th©n lμng xãm ®Õn gióp ®ì, th¨m hái, chia sÎ niÒm vui víi gia ®×nh, dßng hä vμ mõng cho chó rÓ, c« d©u. Khi tiÕn hμnh nh÷ng thñ tôc chμo hái, ®èi ®¸p víi nhiÒu lý lÏ còng lμ lóc m©m cç ®· ®−îc bμy ra trong nhμ (dï nhμ cã chËt hÑp gia ®×nh còng kh«ng lμm r¹p, v× r¹p coi nh− lÒu, ®èi víi ng−êi M«ng viÖc ®¹i sù chØ ®−îc diÔn ra trong ng«i nhμ chÝnh). Chñ ®¸m nhμ g¸i 60 mêi mäi ng−êi ngåi vμo bμn cç (bμn cç xÕp dμi, kh«ng chia thμnh tõng m©m). Ng−êi cao niªn, cã tuæi ®−îc mêi ngåi ®Çu tiªn chôm vμo mét chç lÇn l−ît tõ phÝa ®«ng sang phÝa t©y. ¤ng mèi hai bªn ngåi cïng mét chç ®Ó tiÖn nãi chuyÖn. ChÝnh rÓ vμ phï rÓ ngåi liÒn kÒ víi chñ ®¸m hoÆc «ng mèi nhμ trai. C« d©u vμ phï d©u ®øng sau l−ng «ng mèi hoÆc chñ ®¸m bªn nhμ g¸i ®Ó nghe phÝa nhμ g¸i h¸t dÆn dß ghi nhí ¬n huÖ, c«ng lao sinh thμnh cña cha mÑ, sau ®ã ¨n c¬m råi vμo buång nghØ ng¬i. Kh¸ch ®Õn dù ®¸m tiÕp tôc ngåi vμo bμn cç. L−ît r−îu ban ®Çu mäi ng−êi n©ng chÐn cïng uèng mõng h¹nh phóc cho ®«i trai g¸i. TiÕp ®Õn, «ng mèi nhμ trai rãt r−îu th−a chuyÖn, mçi ý c©u chuyÖn ®Òu ph¶i uèng ®«i chÐn r−îu. ChÇu r−îu cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh lμ lóc giao tr©u, bß (ch¬−r chaoz nhux), lμ tõ lãng chØ viÖc giao tiÒn b¹c c−íi do chñ ®¸m bªn nhμ trai rãt mêi chñ ®¸m bªn nhμ g¸i. TiÕp ®Õn lμ chÇu r−îu ¬n huÖ (chaoz txax njis) do chÝnh rÓ mêi lÇn l−ît tõ cha mÑ, b¸c, chó, «ng mèi ®¹i diÖn bªn nhμ g¸i, bμ c«, «ng cËu, anh em ruét cho ®Õn nh÷ng ng−êi hä hμng gÇn, xa cña vî. ¤ng mèi ®¹i diÖn nhμ g¸i còng mêi r−îu ®¸p l¹i nhμ trai cho ®Õn khi nμo nhμ trai më hÇu bao giao cho nhμ g¸i. Nhμ g¸i cö ng−êi ®øng ra ®Õm nhËn lÔ vËt. Chê ®Õn thêi ®iÓm hai bªn ®· tháa thuËn tõ tr−íc (tÝnh thêi gian theo con gi¸p trong ngμy) viÖc giao ®å c−íi ph¶i hoμn tÊt ®Ó nhμ trai dÉn 61 d©u ra vÒ. NhËn tiÒn b¹c xong, anh trai vμ chÞ d©u (cßn cã thÓ c¶ «ng cËu, bμ c«, chÞ c¶) vμo buång dÆn dß råi d¾t c« d©u ra trao tay cho bªn nhμ trai (bªn nhμ trai còng thμnh phÇn nh− vËy). Khi trao tay, c« d©u b¾t ®Çu ßa khãc thÓ hiÖn sù biÕt ¬n c«ng lao khæ ®au, nu«i d−ìng, sinh thμnh cña cha mÑ, anh chÞ em. Còng cã tr−êng hîp khi giao lÔ vËt c−íi, c« d©u chøng kiÕn bçng ßa khãc, bëi tõ ®©y cuéc ®êi cña c« rÏ sang mét b−íc ngoÆt hoμn toμn míi. TiÕp ®ã, ng−êi mÑ ®−a ra ®å vËt, t− trang do chÝnh tay mÑ vμ c« ch¾t chiu lμm ra cã ®−îc cïng víi cña håi m«n gia ®×nh ®· chuÈn bÞ s½n ®Ó giao cho bªn nhμ trai. ¤ng cËu, bμ c«, ng−êi mÑ sÏ dÆn dß, nh¾n nhñ, khuyªn b¶o con g¸i thªm lÇn n÷a tr−íc khi c« xa bè, mÑ, anh em vμ ng−êi th©n vÒ lμm d©u nhμ chång. Tr−íc khi ra vÒ, chñ ®¸m bªn nhμ trai rãt mét chÇu r−îu mêi lÇn l−ît tõng ng−êi bªn nhμ g¸i ®Ó xin phÐp dÉn d©u vÒ nhμ trai. TiÕp ®Õn, bªn nhμ g¸i tiÕp tôc rãt r−îu dÆn dß, r−îu giao cña håi m«n vμ r−îu tiÔn ch©n bªn nhμ trai. HiÖn nay chÇu r−îu giao tiÒn (ch¬−r nhux) b»ng b¹c nÐn chØ mang ý nghÜa t−îng tr−ng theo phong tôc, cßn l¹i lμ tiÒn giÊy, thËm chÝ tiÒn còng cã thÓ khÊt l¹i. LÔ c−íi t¹i nhμ g¸i th−êng chØ diÔn ra trong buæi s¸ng hoÆc ®Õn tÇm ng¶ chiÒu ®Ó ®oμn r−íc d©u kÞp vÒ ®Õn nhμ trai, dï cã thÓ khuya. Tr−íc 62 ngμy c−íi, mäi ng−êi ®Õn chia vui t¹i nhμ trai vμ nhμ g¸i, tæ chøc h¸t nh÷ng bμi ca ®¸m c−íi (g©ux y«ngz). Theo ®oμn nhμ trai vÒ cã phï d©u vμ nh÷ng ng−êi b¹n cña c«. Khi ®oμn nhμ trai sang nhμ g¸i tæ chøc ®¸m c−íi vμ khi dÉn d©u vÒ ®Òu ph¶i dõng nghØ ¨n b÷a c¬m gi÷a ®−êng. Ch−a cã ai gi¶i thÝch thÊu ®¸o tôc lÖ nμy nh−ng cã thÓ hiÓu r»ng dï ®−êng xa c¸ch trë ®Õn mÊy vÉn ®ãn ®−îc d©u hiÒn th¶o, dï cuéc sèng khã nhäc ®Õn ®©u th× vî chång vÉn v−ît qua, ®ång thêi cßn t¹o bÇu kh«ng khÝ sum vÇy, ®Çm Êm lμ ®iÒm tèt cho ®«i vî chång trÎ dÔ lμm ¨n sau nμy. §å ¨n mang theo chØ lμ n¾m c¬m víi thÞt gμ luéc chÝn. Tr−íc khi ¨n, chñ lÔ, tøc tr−ëng ®oμn nhμ trai sÏ khÊn Tiªn - ThÇn (xªnhz), khÊn xong vÈy vμi h¹t x«i cïng gan, tiÕt gμ lªn trêi vμ 4 h−íng, sau ®ã mäi ng−êi cïng ¨n. Tr−êng hîp v× ®−êng qu¸ xa, tiÕn hμnh xong c¸c thñ tôc c−íi mμ trêi ®· tèi, nhμ trai vÉn ph¶i vÒ b»ng c¸ch b−íc qua khái cöa chÝnh råi vßng l¹i b»ng cöa n¸ch ®Ó nghØ qua ®ªm t¹i nhμ g¸i. Trong ®ªm nghØ l¹i, ®oμn nhμ trai cïng nhμ g¸i vμ kh¸ch cßn l−u l¹i sau ®¸m c−íi sÏ tæ chøc h¸t c−íi (hu g©ux y«ngz), h¸t c¸c bμi d©n ca vÒ c−íi xin, giao duyªn, tr¸nh h¸t nh÷ng bμi vÒ ®Ò tμi må c«i, buån khæ... VÒ ®Õn nhμ trai, c« d©u mét lÇn n÷a ®−îc d¾t ®i ba vßng bÕp löa, ba vßng bÕp lß. Trong khi ®ã ë 63 nhμ ®· chuÈn bÞ s½n m©m cç ®Ó lμm lÔ b¸o huÖ víi gia tiªn. Nghi lÔ nμy do chñ ®¸m ®ãng vai trß chÝnh ®øng tr−íc ban thê, tiÕp sau l−ng lμ chó rÓ vμ c« d©u lμm thñ tôc kÝnh b¸o, chÝnh rÓ vμ phï rÓ l¹y ba lÇn; c« d©u vμ phï d©u ®øng c¹nh. Sau khi l¹y gia tiªn, chó rÓ tiÕp tôc l¹y «ng bμ, cha mÑ, b¸c, chó, cËu, c« ®Õn bËc ®μn anh theo sù dÉn d¾t cña chñ ®¸m nh− mét lêi høa sÏ t¹o dùng mét gia ®×nh h¹nh phóc, yªn Êm. Trong khi tiÕn hμnh nh÷ng thñ tôc ®ã th× m©m cç ®· ®−îc dän ra ®Ó mäi ng−êi ¨n uèng. Trong b÷a ¨n, gia chñ c¶m ¬n «ng mèi vμ nh÷ng ng−êi ®· gióp viÖc. Th«ng th−êng chØ «ng vμ thÇy ký ®−îc tr¶ c«ng mçi ng−êi 2 ®ång b¹c tr¾ng (thÇy ký ghi chÐp l¹i khÕ −íc giao kÌo tùa nh− biªn b¶n). ¤ng mèi vμ thÇy ký cã nhËn hay kh«ng, nhËn chõng nμo lμ tïy t©m. Tïy theo møc sèng cña gia ®×nh mμ b÷a cç nμy cã ®«ng kh¸ch hay kh«ng nh−ng c¸c thμnh viªn cã vai trß quan träng trong dßng hä ph¶i cã mÆt chøng kiÕn. LÔ mõng d©u míi t¹i nhμ trai, nÕu gia ®×nh trung l−u cã thÓ kÐo dμi qua ®ªm cho tíi chiÒu tμ h«m sau. Sau khi tr¶ ¬n «ng mèi vμ thÇy ký, chñ ®¸m gîi ý ®iÓm l¹i nh÷ng viÖc g× lμm tèt, hay, nh÷ng viÖc g× cßn ph¶i söa ch÷a; ®iÓm l¹i nh÷ng ®å vËt vμ gi¸ trÞ cña håi m«n bªn nhμ g¸i ®· tÆng ®Ó ghi nhí, tõ ®ã mμ liÖu ®−êng ¨n ë vÒ sau vμ trï liÖu cho ngμy l¹i mÆt. Khi chuÈn bÞ lÔ c−íi, gia ®×nh còng chuÈn bÞ 64 chu ®¸o buång h¹nh phóc cho ®«i vî chång trÎ. Buång cña ®«i vî chång trÎ ®−îc bè trÝ ®èi diÖn hoÆc liÒn kÒ víi bÕp lß nÕu lμ d©u tr−ëng ®Ó c« tiÖn viÖc thøc khuya dËy sím lo c¬m rau, lîn gμ cho gia ®×nh chång. Th«ng th−êng c« d©u ph¶i dËy sím h¬n mäi ng−êi trong nhμ, tr−íc tiªn lμ nhãm bÕp s−ëi cho ng−êi giμ Ýt ngñ dËy sím s−ëi råi nhãm bÕp lß. §¸m c−íi cña ng−êi M«ng, gia ®×nh kh«ng trang hoμng nhμ cöa, buång ngñ cña c« d©u, chó rÓ nh− th−êng thÊy ë c¸c téc ng−êi kh¸c; ngay nh− ®å trang phôc ®Õn dù ®¸m c−íi mäi ng−êi kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i ¨n diÖn cÇu kú, chØ cã nh©n vËt trung t©m ngμy héi c−íi lμ c« d©u cïng phï d©u, chÝnh rÓ vμ phï rÓ míi ph¶i diÖn bé quÇn ¸o sang träng h¬n ngμy th−êng. Trong h«n nh©n, ng−êi M«ng kh«ng quan träng hãa “chuyÖn trinh tiÕt”. Mäi viÖc cø tù nhiªn diÔn ra. Tuy nhiªn ng−êi con g¸i ch−a chång lu«n tù biÕt gi÷ g×n phÈm gi¸ cña m×nh ®Ó kh«ng bÞ ®iÒu tiÕng. 4. LÔ l¹i mÆt (traor tr«ngx) Sau ba ngμy c−íi, ®«i vî chång trÎ ®−îc nh÷ng ng−êi ®øng tuæi trong hä nh− cËu mî, chó c« hoÆc nh÷ng ng−êi kh¸c ngang hμng bËc cha, mÑ dÉn ®−a ®å lÔ ®Õn gia ®×nh vî lμm lÔ l¹i mÆt, th¨m bè mÑ vμ ng−êi th©n hä hμng bªn nhμ vî. Cïng ®i cã thªm b¹n bÌ cña ®«i vî chång trÎ. LÔ vËt cã ®«i gμ 65 trèng, m¸i t¬; ®«i sõng r−îu cïng mét sè chai r−îu dù phßng vμ cã thÓ thªm ®«i gμ con, lîn con lμm gièng hay èng g¹o nÕp cÈm, ý dÜ,... nh− lμ mãn quμ l−u niÖm ®Ó biÕu cha mÑ vμ ng−êi th©n. §oμn l¹i mÆt ®−îc gia ®×nh ®ãn vμo nhμ qua cöa chÝnh. TiÕn hμnh lÔ, chñ nhμ g¸i b¾t con gμ trèng ®á c¾t tiÕt, nhæ mét nhóm l«ng cæ nhóng vμo tiÕt miÕt lªn v¸ch phÝa ban thê víi ý nghÜa cÇu mong cho gia ®×nh lμm ¨n ph¸t ®¹t, ph−¬ng tr−ëng. Lμm lÔ xong, con g¸i vμ con rÓ ph¶i ®i chμo tÊt c¶ c¸c gia ®×nh trong hä nhμ g¸i. Gia ®×nh nμo ®· cã ng−êi ®¹i diÖn t¹i nhμ cha mÑ trong lÔ l¹i mÆt th× chμo chung. M©m cç ®−îc bμy ra gi÷a nhμ, gia chñ khÊn mêi tiªn tæ vμ cÇu mong sù phï hé ®é tr× cho gia ®×nh vμ cho ®«i vî chång trÎ. TiÕp ®Õn, con g¸i, con rÓ nghe lêi c¨n dÆn vÒ gia sö dßng hä ®Ó sau nμy cã tr¸ch nhiÖm chØ b¶o con ch¸u vÒ phong tôc, lÔ nghi, luËt lÖ cña dßng hä (cã ng−êi giái øng t¸c th× thÓ hiÖn b»ng lêi ca, tiÕng h¸t). Nh÷ng lêi d¹y b¶o ®ã chØ nghe ®Ó biÕt vÒ quan hÖ vμ cuéc sèng th¨ng trÇm cña dßng hä chø con g¸i con rÓ kh«ng cã nghÜa vô thùc hiÖn v× con rÓ lμ ng−êi kh¸c hä. Sau cïng buæi lÔ, ®Õn l−ît ng−êi mÑ c«ng khai nh÷ng ®å vËt lμm cña håi m«n cho con g¸i. §èi víi ng−êi M«ng, cña håi m«n kh«ng qu¸ nÆng nÒ, chñ yÕu lμ ¸o v¸y, kh¨n ®éi, xμ c¹p, lanh ®· t−íc, v¶i ®· dÖt do chÝnh c« lμm ra trong thêi gian cßn ë víi bè mÑ vμ mét phÇn lμ cña cha mÑ. Gia ®×nh nμo 66 kh¸ gi¶ cã thÓ cho thªm vßng tai, vßng cæ b»ng b¹c vμ tiÒn lÊy ra tõ lÔ c−íi. Con g¸i l¾ng nghe, chÊp nhËn hoÆc c« cã thÓ xin thªm ®å vËt g× ®ã th× nãi râ víi bè mÑ. Tr−íc khi trë vÒ nhμ chång, chän mét n¬i kÝn ®¸o, ng−êi mÑ c¨n dÆn con g¸i nh÷ng bÝ quyÕt vÒ chuyÖn ©n ¸i, sinh në, ch¨m sãc cha mÑ chång, ng−êi giμ, con trÎ còng nh− c¸ch ch¨m sãc chång, c¸ch lμm ¨n, gi÷ g×n, x©y dùng cuéc sèng h¹nh phóc ªm Êm bÒn l©u bªn nhμ chång. KÓ tõ ®©y sè phËn cña ng−êi con g¸i lÖ thuéc h¼n vÒ nhμ chång. Vμ theo th«ng tôc cæ truyÒn mçi dÞp tÕt ®Õn, xu©n vÒ cø vμo ngμy mång Hai, ®«i vî chång l¹i xin phÐp bè mÑ chång vÒ chóc tÕt cha mÑ vî vμ ng−êi th©n trong hä bªn nhμ vî. Th«ng tôc ®ã trë thμnh quy −íc: Ba m−¬i ®ãn tÕt Cha (Pªz ch©us taol Txir tsaz); mång Mét tÕt cÊm bang (xaz iz tsaz chiv ®rux); mång Hai tÕt th¨m ngo¹i (xaz aoz m«ngl chu«r teik); mång Ba tiÔn tiªn tæ (xaz pªz tsaz tsao ®angz); mång Bèn th¨m anh em (xaz pl©uz shu«k c−r tix); R»m th¸ng Giªng tÕt MÑ (c©uv tsiz naox Nav tsaz). Ngμy nay trai g¸i ng−êi M«ng ®−îc tù do t×m hiÓu vμ tù quyÕt ®Þnh h«n nh©n cña m×nh. NÕu −ng thuËn, hä sÏ vÒ b¸o víi bè mÑ, dßng hä vμ nhμ trai mêi «ng mèi sang ®¸nh tiÕng d¹m hái. Hai bªn −ng thuËn sÏ ®Þnh ngμy tèt th× tiÕn hμnh lÔ ¨n hái (hÑn c−íi) råi b¸o c¸o víi chÝnh quyÒn lμm lÔ ®¨ng ký kÕt h«n tiÕn tíi lÔ c−íi. Thay b»ng 67 viÖc kÐo d©u lμ nhμ trai sÏ ®Õn nhμ g¸i vμo mét ngμy ®· hÑn s½n. Nhμ trai cã thÓ tæ chøc ®oμn ®ñ lÖ bé hoÆc mét sè ng−êi ®¹i diÖn ®Õn xin d©u råi dÉn d©u vÒ. TiÕp ®ã cö «ng mèi sang ®μm ®¹o råi hÑn ngμy tæ chøc ®¸m c−íi. Nh− vËy kh«ng cã nghÜa lμ c« g¸i bÞ mÊt phÈm gi¸ mμ lμ gi¶n tiÖn ®i nhiÒu c«ng ®o¹n r−êm rμ kh«ng cÇn thiÕt, ®ì tèn kÐm tiÒn cña, thêi gian, lèi sèng v¨n hãa míi vÒ c−íi ®· vμ ®ang hiÖn diÖn dÇn trong ®êi sèng cña ng−êi M«ng. Cã thÓ nãi, sù biÕn ®æi trong lÔ c−íi cña ng−êi M«ng ngμy nay kh«ng lμm ¶nh h−ëng hay lμm mÊt ®i c¸c ®Æc tr−ng mang tÝnh b¶n s¾c v¨n hãa truyÒn thèng vèn cã mμ vÉn diÔn ra mét c¸ch trang träng vμ ®Çy ®ñ ý nghÜa cña nã, võa phï hîp víi chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch cña §¶ng vμ ph¸p luËt cña Nhμ n−íc vÒ x©y dùng nÕp sèng v¨n hãa míi, võa b¶o l−u nÐt v¨n hãa truyÒn thèng cña d©n téc. (Theo M· A LÒnh) 68 Phong tôc c−íi hái cña ng−êi Dao TiÒn Theo Tæng ®iÒu tra d©n sè vμ nhμ ë ViÖt Nam n¨m 2009, ®ång bμo Dao ë ViÖt Nam cã kho¶ng trªn 700 ngμn ng−êi. §Þa bμn c− tró chñ yÕu cña ng−êi Dao lμ c¸c tØnh Hμ Giang, Tuyªn Quang, Lμo Cai, Yªn B¸i, Cao B»ng, B¾c K¹n, L¹ng S¬n, Th¸i Nguyªn, Lai Ch©u, §iÖn Biªn, Qu¶ng Ninh... Ng−êi Dao sèng xen kÏ víi ng−êi M«ng, Tμy, Nïng, Th¸i, Kinh... Ng−êi Dao cã rÊt nhiÒu nhãm ®Þa ph−¬ng kh¸c nhau nh−: Dao §á, Dao TiÒn, Dao QuÇn ChÑt, Dao QuÇn Tr¾ng, Dao Thanh Y. Ngoμi tªn gäi lμ Dao, hä cßn cã c¸c tªn gäi kh¸c nh−: X¸, D×u MiÒn, KiÒm MiÒn, Mïn, Tr¹i, M¸n, §éng. ViÖc c−íi hái lμ chuyÖn lÖ th−êng d©n téc nμo còng cã, nh−ng ë mçi d©n téc l¹i cã phong tôc kh¸c nhau. Tôc lÖ c−íi hái cña ng−êi Dao gåm nhiÒu nghi lÔ phøc t¹p. Trong mçi nhãm ®Þa ph−¬ng l¹i cã nghi lÔ riªng, nh−ng nh×n chung nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n lμ gièng nhau. §Ó ®i ®Õn thμnh vî thμnh chång th−êng lμ do ®«i trai g¸i tù t×m hiÓu nhau nh−ng còng cã tr−êng hîp cha mÑ nh¾m s½n hoÆc do mai mèi. NÕu mäi viÖc thuËn buåm xu«i giã, nghÜa lμ hai gia ®×nh bªn trai vμ 69 bªn g¸i cã sù thèng nhÊt sÏ tæ chøc lÔ c−íi th× ph¶i tr¶i qua mét thêi gian víi nhiÒu b−íc, c«ng viÖc cô thÓ. Nh− ë nhãm Dao TiÒn th× cã thÓ chia thμnh hai giai ®o¹n chÝnh. 1. Giai ®o¹n thø nhÊt: Giai ®o¹n tr−íc h«n nh©n Giai ®o¹n nμy kÐo dμi tõ mét n¨m ®Õn vμi n¨m v× phô thuéc vμo nhiÒu yÕu tè vÒ phong tôc tËp qu¸n, vÒ tÝn ng−ìng vμ ®iÒu kiÖn kinh tÕ. Giai ®o¹n nμy ®Ó ®Õn ®−îc lÔ c−íi chÝnh thøc cho ®«i løa do nhμ trai hoμn toμn chñ ®éng. Qu¸ tr×nh hái vî bao gåm c¸c b−íc: B−íc ®Çu, nhμ trai chän ngμy tèt ®Õn nhμ g¸i ®Ó hái ngμy, th¸ng, n¨m sinh cña c« g¸i (d¹m ngâ). Bè mÑ c« g¸i ®ãn tiÕp vμ tr¶ lêi cho ®¹i diÖn nhμ trai biÕt vÒ nh÷ng néi dung mμ hä yªu cÇu. §èi víi ng−êi Dao, viÖc xem tuæi lμ yÕu tè quan träng nhÊt. Khi biÕt ®−îc ngμy, th¸ng, n¨m sinh cña c« g¸i, bªn nhμ trai nhê thÇy xem s¸ch ®èi chiÕu mÖnh cña chμng trai víi mÖnh cña c« g¸i vμ mÖnh cña «ng bμ, bè mÑ chμng trai cã hîp nhau hay kh«ng råi míi ®i ®Õn kÕt h«n. NÕu xem s¸ch thÊy kh«ng hîp th× bªn nhμ trai còng b¸o cho bªn nhμ g¸i biÕt ®Ó th«i viÖc ¨n hái. Tr−êng hîp nhμ trai vμ nhμ g¸i ë c¸ch xa nhau, cã thÓ ®«i trai g¸i ch−a biÕt nhau, bªn nhμ trai chñ ®éng xin nhμ g¸i cho con trai ®i xuèng 70 c«ng (dÞa mua hoa). Môc ®Ých viÖc xuèng c«ng lμ t¹o ®iÒu kiÖn cho ®«i trai g¸i biÕt nhau, ®ång thêi còng kh¼ng ®Þnh r»ng bªn nhμ trai sÏ hái vμ c−íi c« g¸i vÒ lμm d©u nhμ m×nh. Nghi thøc xuèng c«ng: Bªn nhμ trai nhê mét ng−êi ®μn «ng tuæi trung niªn, gia thÕ ®Çy ®ñ dÉn chμng trai sang nhμ g¸i xuèng c«ng. H«m xuèng c«ng, chμng trai ph¶i mÆc ¸o thªu n÷ Dao TiÒn. Nhμ g¸i mæ gμ lμm lÔ cóng tr×nh tæ tiªn biÕt viÖc cã chμng trai ®Õn xuèng c«ng con ch¸u m×nh vμ thØnh cÇu tæ tiªn phï hé. Tèi h«m xuèng c«ng, chμng trai vμ ng−êi ®¹i diÖn ph¶i ngñ t¹i nhμ g¸i. KÓ tõ lóc ®i ®−êng ngμy h«m tr−íc, ®ªm h«m ®ã vμ khi vÒ vμo ngμy h«m sau, nÕu trªn ®−êng ®i kh«ng gÆp ®iÒm d÷ vμ m¬ thÊy giÊc m¬ ®Ñp lμ tèt. Tr−êng hîp m¬ giÊc m¬ xÊu, ®i ®−êng gÆp ®iÒm d÷ th× bªn nhμ trai th«i viÖc ¨n hái vμ còng b¸o cho nhμ g¸i biÕt. Qua c¸c lÇn trao ®æi, bμn b¹c, gi÷a hai bªn gia ®×nh nhμ trai vμ nhμ g¸i ®Òu cã sù nhÊt trÝ cho ®«i trai g¸i x©y dùng h¹nh phóc tr¨m n¨m th× nhμ trai chñ ®éng sang nhμ g¸i xin nhμ g¸i cho phÐp tæ chøc lÔ c−íi (chÊu xÝnh cha). NÕu bªn nhμ g¸i ®ång ý th× cho nhμ trai biÕt lu«n lÔ vËt th¸ch c−íi ®Ó tæ chøc lÔ c−íi chÝnh thøc cho con. LÔ vËt trong ®¸m c−íi cña ng−êi Dao TiÒn x−a kia cã hai kho¶n chÝnh lμ lîn bét vμ b¹c tr¾ng; vμ ba kho¶n phô lμ b¸nh muèi (d¸o choan), lîn con ®Ó c¾t tÞch (tung 71 ton chÐ miÕn), mét con gμ ®Ó cóng gi¶i ngμy l¹nh (chÝa nooi nh×a). Ngoμi ra cßn cã c¸c thø kh¸c nh− g¹o, r−îu, chÌ, thuèc... (hç trî nÕu nhμ g¸i khã kh¨n nh−ng kh«ng thμnh tôc lÖ b¾t buéc). Thêi gian chuÈn bÞ lÔ vËt th−êng lμ mét n¨m. Khi ®· ®ñ lÔ vËt, nhμ trai chän ngμy tèt sang nhμ g¸i hÑn ngμy chÝnh thøc ®Ó tæ chøc lÔ c−íi. Theo phong tôc Dao TiÒn x−a kia, viÖc ®i hái vî cho con trai tõ lÇn ®Çu (d¹m ngâ) ®Õn lÇn cuèi hÑn ngμy c−íi nhμ trai kh«ng ph¶i lÔ vËt g×. Tuy nhiªn thùc tÕ, tïy tÊm lßng vμ phÐp x· giao lÞch sù, mçi lÇn ®Õn nhμ g¸i ®Ó bμn chuyÖn h«n nh©n cho con ch¸u, nhμ trai cã thÓ mang chai r−îu, gãi chÌ, l¹ng thuèc lμo. §©y lμ tôc lÖ ®¬n gi¶n nh−ng mang hμm ý s©u xa, ch¼ng may qua nhiÒu lÇn gÆp gì mμ viÖc c−íi cña con ch¸u kh«ng thμnh th× hai bªn ®ì phiÒn hμ cho nhau v× kh«ng cã lÔ th× kh«ng ph¶i tr¶ l¹i lÔ. 2. Giai ®o¹n thø hai: Tæ chøc h«n lÔ LÔ c−íi cña ng−êi Dao TiÒn th−êng diÔn ra trong hai ngμy. Ngμy ®Çu, nhμ trai thμnh lËp ®oμn ®−a lÔ vËt sang nhμ g¸i vμ tæ chøc c−íi chÝnh thøc ë nhμ g¸i. §oμn nhμ trai th−êng gåm tõ 9 ®Õn 15 ng−êi (tïy theo lÔ vËt nhiÒu hay Ýt, ®−êng xa hay gÇn) bao gåm: «ng tr−ëng ®oμn (mïi miÒn tÝa), bμ phã ®oμn (mïi miÒn m¹), mét c« dÉn d©u (diªm nhoμng xÝa), 72 «ng tr−ëng quan g¸nh (®am loßng piíi), chó rÓ vμ c¸c thμnh viªn quan g¸nh (®am loßng). Ng−êi ®−îc chän lμm tr−ëng ®oμn vμ phã ®oμn ph¶i lμ ng−êi khi x©y dùng gia ®×nh cã c−íi xin ®μng hoμng, cã vî chång, con ch¸u ®Çy ®ñ. C« dÉn d©u lμ g¸i t©n ch−a chång. ¤ng tr−ëng ®oμn cßn ph¶i lμ ng−êi rÊt am hiÓu vÒ phong tôc, tËp qu¸n cña d©n téc, biÕt lμm thÇy cóng vμ biÕt c¸ch giao tiÕp, biÕt lμm phÐp phßng xui xÎo, h¹n xÊu cho c« d©u. Mäi ng−êi trong ®oμn ph¶i mÆc trang phôc ®Ñp. Bμ phã ®oμn vμ c« dÉn d©u b¾t buéc ph¶i mÆc trang phôc n÷ Dao TiÒn vμ mang ®å trang søc. C« dÉn d©u ph¶i vÊn kh¨n ®á trªn ®Çu. LÔ vËt mang sang nhμ g¸i th«ng th−êng bao gåm: - Lîn bét (tung c«ng): 3 con, mçi con nÆng tõ 50kg trë lªn. - Lîn con (tung ton): 1 con, nÆng kho¶ng 5kg trë lªn ®Ó lμm lÔ c¸t tÞch. - Gμ thiÕn (chai cãng im): 1 con dïng ®Ó cóng vμ lμm rau cho ng−êi ¨n kiªng. - B¹c tr¾ng: 30 l¹ng tiÓu 1g (t−¬ng ®−¬ng 1,2kg). - B¸nh muèi (d¸o choan): 4 b¸nh to vμ 16 b¸nh nhá, nguyªn liÖu lμm tõ nÕp n−¬ng. TÊt c¶ lÔ vËt, ®Çu ®ßn khiªng lîn, lång gμ, sät b¸nh muèi ®Òu ®−îc quÊn b»ng v¶i hoÆc giÊy ®á. §oμn nhμ trai khi ®Õn nhμ g¸i ph¶i ë ngoμi chê tr−ëng ®oμn nhμ trai vμ chñ h«n nhμ g¸i (s×nh 73 cha si¸ng) trao ®æi, nÕu kh«ng cßn v−íng m¾c g× n÷a míi ®−îc nhμ g¸i mêi vμo nhμ. C¸c thñ tôc tiÕn hμnh lÔ c−íi t¹i nhμ g¸i ngμy thø nhÊt chÝnh thøc ®−îc b¾t ®Çu tõ khi nhμ trai ®Õn. Nhμ g¸i ®−a ra mét m©m gç h×nh ch÷ nhËt cao kho¶ng 40cm ®Æt ë gian gi÷a nhμ. ¤ng tr−ëng ®oμn nhμ trai lÊy b¹c tr¾ng ra, «ng chñ h«n lÔ nhμ g¸i mang c©n tiÓu li ra. Hai bªn cïng c©n b¹c tr¾ng, nÕu ®ñ sè l−îng nh− ®· thèng nhÊt th× tiÕp tôc tiÕn hμnh c¸c b−íc tiÕp theo. Tr−êng hîp ch−a ®ñ sè l−îng nh− ®· bμn b¹c, «ng tr−ëng ®oμn nhμ trai cam kÕt sÏ ®−a sang sau (cã sù chøng kiÕn cña hai hä) th× míi ®−îc tiÕn hμnh c«ng viÖc theo phong tôc vμ chuÈn bÞ cho b÷a tiÖc c−íi vμo tr−a ngμy h«m sau. Khi trao lÔ ®Çu tiªn cho nhμ g¸i xong, nhμ trai trùc tiÕp b¾t tay vμo mæ lîn gμ, viÖc nμy nhμ g¸i kh«ng tham gia. Tr−íc khi vμo b÷a c¬m tèi, nhμ trai s¾p mét m©m lÔ cóng b»ng gμ gäi lμ lÔ gi¶i ngμy l¹nh (chÝa nooi nh×a) do «ng tr−ëng ®oμn nhμ trai trùc tiÕp cóng. T−¬ng truyÒn, cã thÓ cã c¸c «ng bμ, tæ tiªn qua ®êi tõ l©u, con ch¸u kh«ng biÕt ®−îc ngμy giç (nooi n¸m) lμ ngμy kiªng kþ xuÊt gi¸. M©m lÔ nμy ®Ó tr×nh lªn c¸c bËc tæ tiªn nÕu cã trïng ngμy l¹nh c¸c bËc tiªn tæ còng cho con ch¸u xin vμ phï hé cho con ch¸u ®Ó viÖc tæ chøc c−íi ®−îc thuËn lîi. B÷a c¬m tèi h«m ®ã ë nhμ g¸i gäi lμ ®ãn 74 xu©n hä (t¸ng chiªn) do nhμ g¸i lo liÖu. Tr−íc khi vμo b÷a, «ng chñ h«n lÔ nhμ g¸i thay mÆt gia ®×nh ®øng ra mêi xu©n hä. Kho¶ng 12 giê ®ªm, ®oμn nhμ trai tiÕn hμnh pha chÕ thÞt lîn. Tr−íc tiªn lμ c¾t phÇn thÞt ®Ó ph¸t cho «ng bμ chñ h«n lÔ. NÕu lμ ®¸m c−íi cña tr−ëng n÷ th× chñ h«n lÔ lμ ng−êi th©n thiÕt nhÊt cña bªn ngo¹i ®¶m nhiÖm (cã thÓ lμ anh trai, chÞ d©u, cËu, mî cña mÑ c« d©u). C¸c thø n÷ sau nμy khi ®i x©y dùng gia ®×nh th−êng do chÞ g¸i, anh rÓ liÒn kÒ ®øng ra ®¶m nhiÖm. TiÕp theo lμ c¾t c¸c phÇn thÞt chia cho anh em vμ xu©n hä hai bªn néi, ngo¹i; ®ång thêi s¾p mét m©m lÔ c¾t tÞch (chÐ miÕn) cho c« g¸i ®i lμm d©u. M©m lÔ c¾t tÞch gåm mét con lîn con c¾t rêi tø chi luéc chÝn xÕp l¹i trªn m©m gç thμnh h×nh con lîn n»m sÊp cïng c¸c lÔ vËt, r−îu, b¸nh muèi. §ång bμo quan niÖm con lîn c¾t tÞch ph¶i c¾t rêi th× viÖc c¾t tÞch cho c« g¸i míi sang h¼n nhμ chång. LÔ nμy do chñ h«n nhμ g¸i trùc tiÕp ®¶m nhËn viÖc cóng. M©m lÔ c¾t tÞch ®Æt gi÷a nhμ, chñ h«n ngåi phÝa trªn m©m lÔ, chμng rÓ mÆc trang phôc d©n téc, ®Çu ®éi kh¨n ®á ngåi h−íng vÒ phÝa tr−íc m©m lÔ võa v¸i l¹y t¹ lÔ tæ tiªn nhμ g¸i võa nhËn tÞch cña ng−êi vî do thÇy cóng giao hé tÞch phÇn ©m cho tõ giê phót nμy. LÔ nμy th−êng b¾t ®Çu tõ lóc 2 giê s¸ng. V× ph¶i thùc hiÖn nhiÒu thñ tôc quan träng do nhμ trai ph¶i ®¶m nhiÖm nªn 75 dï cã ë cïng lμng th× ®ªm h«m ®ã nhμ trai còng ph¶i ë l¹i nhμ g¸i ®Ó lo liÖu c«ng viÖc. Néi dung bμi cóng c¾t tÞch ®¹i ý tr×nh b¸o lªn tæ tiªn biÕt viÖc tæ chøc h«n lÔ cña con (ch¸u) vμ c¶m ¬n tæ tiªn ®· phï hé ®é tr× cho con (ch¸u) ®−îc sinh ra, lín kh«n nay ®Õn tuæi tr−ëng thμnh ®· cã chμng trai con «ng bμ thuéc dßng hä ë lμng cã lÔ vËt ®Õn t¹ ¬n c¸c bËc tæ tiªn vμ gia ®×nh xin ®ãn ®i lμm d©u. Tõ ngμy h«m nay trë ®i, thÊy v¾ng con (ch¸u), «ng bμ tæ tiªn ®õng ®i t×m n÷a v× ch¸u ®· cã gia ®×nh, cã n¬i chèn ®Ó yªn æn lμm ¨n, x©y dùng h¹nh phóc. Ngμy thø hai (t¹i nhμ g¸i), khi tiÖc c−íi chuÈn bÞ xong vμo kho¶ng 10 giê tr−a, tr−ëng ®oμn vμ phã ®oμn nhμ trai xin vμ ®−îc phÐp chñ h«n lÔ nhμ g¸i mêi cha mÑ cña c« d©u cïng hai hä dù tiÖc th©n mËt ®Ó mõng h¹nh phóc cho ®«i vî chång míi vμ niÒm vui cña hai hä. Khi kh¸ch ®· ®«ng ®ñ, lóc vui nhÊt, tr−ëng ®oμn nhμ trai dÉn chμng rÓ ®i kh¾p m©m mêi hai hä. Khi tiÖc c−íi gÇn kÕt thóc, chñ h«n nhμ g¸i cho mang mét m©m gç, trªn m©m phñ mét tÊm v¶i mμu vμ tuyªn bè r»ng: Hai hä chóng ta v× t×nh c¶m kh«ng qu¶n ®−êng s¸ xa x«i ®· bít chót thêi giê ®Õn dù ngμy vui cña con ch¸u. Giê c¬m r−îu ®· ®Çy ®ñ, ®Õn lóc chóng ta ra lÔ mõng h¹nh phóc cho c« d©u chó rÓ (tiÕng Dao TiÒn gäi lμ “§¹o c¸o mõng pun xÝa vÇy”). Sau ®ã «ng bμ chñ h«n mõng 76 tr−íc, råi lÇn l−ît bªn néi, bªn ngo¹i, bÌ b¹n ra lÔ mõng. LÔ mõng x−a kia th−êng b»ng tiÒn mÆt hoÆc ®ång b¹c tr¾ng; chÞ em phô n÷ th−êng mõng bé trang phôc truyÒn thèng cña n÷ hoÆc chiÕc ¸o, chiÕc kh¨n ®· hoμn chØnh hay mét tÊm v¶i ®Ó may ¸o, may v¸y, lμm kh¨n. Cuèi cïng ®Õn l−ît cha mÑ c« g¸i ra mõng cña håi m«n cho con g¸i, con rÓ tïy theo ®iÒu kiÖn kinh tÕ gia ®×nh, x−a kia lμ b¹c tr¾ng, ch¨n mμn, quÇn ¸o, tr©u bß; nay lμ ®å trang søc, tiÒn, vμng, xe m¸y. TÊt c¶ c¸c lÔ vËt hai hä mõng hÇu hÕt cha mÑ ®Òu cho con g¸i con rÓ lμm vèn. KÕt thóc lÔ mõng h¹nh phóc cho c« d©u chó rÓ còng ®Õn giê ®Çu buæi chiÒu. Tr−ëng, phã ®oμn nhμ trai xin phÐp nhμ g¸i cho ®ãn d©u. Lóc nμy nhμ g¸i l¹i ®Æt mét m©m ch¾n ë cöa chÝnh ra vμo. Trªn m©m cã 12 b¸t rãt ®Çy r−îu mêi ®oμn nhμ trai uèng hÕt míi ®−îc ®ãn d©u. Lóc nμy tr−ëng ®oμn nhμ trai nÕu lùa lêi th−a göi ®−îc nhμ g¸i chÊp thuËn th× cã thÓ chØ ph¶i uèng mét phÇn r−îu th«i, nÕu kh«ng th× ph¶i uèng hÕt sè r−îu trªn m©m míi ®−îc ®ãn d©u vÒ. Trong ngμy c−íi, c« d©u lμ ng−êi mÆc trang phôc ®Ñp nhÊt, mang ®å trang søc (vßng cæ, vßng tay, hoa tai, nhÉn c−íi...) nhiÒu nhÊt, ®Çu ®éi v−¬ng miÖn nμng d©u (bï chéng), bói tãc vμ cμi mét chiÕc tr©m b¹c trªn ®Çu tr«ng v« cïng cao sang, ®Ñp ®Ï vμ léng lÉy. 77 Khi b−íc ch©n ra cöa, ng−êi dÉn d©u cÇm « ®en che lªn ®Çu cho c« d©u ®i th¼ng kh«ng ®−îc quay mÆt nh×n l¹i nhμ, nh×n ng−êi th©n. Theo phong tôc, ®ång bμo cho r»ng: NÕu con g¸i ®· b−íc ch©n ra cöa mμ quay mÆt nh×n l¹i th× cuéc h«n nh©n kh«ng ®−îc l©u bÒn vμ h¹nh phóc. Bªn g¸i kh«ng cã phï d©u mμ chØ cã c« dÉn d©u cña nhμ trai ®Ó ®ãn vμ lμm b¹n víi c« d©u. Khi ®oμn nhμ trai ®ãn ®−îc d©u ra cöa ®i ®−îc mét ®o¹n chõng vμi tr¨m mÐt, tr−ëng ®oμn nhμ trai b¶o c« d©u ngåi phÝa tr−íc mÆt b¾t quyÕt phï phÐp cho c« d©u lªn ®−êng vÒ nhμ chång qua suèi kh«ng gÆp thuång luång, qua rõng kh«ng gÆp thó d÷, lu«n gÆp may m¾n vμ m¹nh kháe. Nhμ g¸i kh«ng cã ®oμn dÉn d©u mμ chØ cã kho¶ng tõ 2 ®Õn 6 ng−êi lμ anh chÞ hoÆc em cïng vai víi c« d©u (miÒn phóng) võa lμm nhiÖm vô ®−a d©u võa mang c¸c ®å l−u niÖm, cña håi m«n cña nhμ g¸i cho, tÆng c« d©u chó rÓ ®Õn nhμ chång. Xong nhiÖm vô, tr−íc khi ra vÒ hä ®−îc chó rÓ l× x× cho mçi ng−êi mét Ýt tiÒn mÆt gäi lμ tiÒn ®i ®−êng vμ quμ c¶m ¬n. Ngμy thø hai (t¹i nhμ trai), nhμ trai còng mæ lîn lμm cç ®Ó ®ãn tiÕp hä néi, hä ngo¹i cïng ®oμn nhμ trai hoμn thμnh nhiÖm vô ®ãn ®−îc d©u vÒ (sinh pha piÒu t¸ng − nham). Khi c« d©u vÒ tíi nhμ chång, hä hμng nhμ trai ®øng ®ãn ë cöa. MÑ chång ra tËn s©n cÇm tay c« 78