🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Kể Chuyện Gương Hiếu Học Ebooks Nhóm Zalo KÓ CHUYÖN G¦¥NG HIÕU häc Héi ®ång chØ ®¹o xuÊt b¶n Chñ tÞch Héi ®ång TS. NguyÔn ThÕ Kû Phã Chñ tÞch Héi ®ång TS. NguyÔn Duy Hïng Thµnh viªn TS. NguyÔn An Tiªm TS. KhuÊt Duy Kim H¶i NguyÔn Vò Thanh H¶o KÓ CHUYÖN G¦¥NG HIÕU häc NHµ XUÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt Hµ Néi - 2014 3 KHæNG Tö -- "HäC KH¤NG BIÕT CH¸N, D¹Y KH¤NG BIÕT MÖT Khæng Tö, tªn thËt lµ Khæng Kh©u, tù Träng Ni. ¤ng lµ nhµ gi¸o dôc, nhµ t− t−ëng, nhµ v¨n Trung Quèc sèng vµo cuèi thêi Xu©n - Thu. ¤ng sinh n¨m 551 -479 tr−íc CN t¹i Êp Thñ, n−íc Lç, nay thuéc phÝa ®«ng nam Khóc Phô, tØnh S¬n §«ng. Tæ tiªn «ng lµ quý téc n−íc Tèng, sau chuyÓn sang n−íc Lç. Thña nhá nhµ nghÌo, lín lªn «ng lµm quan n−íc Lç, tr¶i c¸c chøc tõ ñy l¹i (coi kho), Thõa ®iÒn (nu«i sóc vËt), ®Õn Trung ®« tÓ, T− kh«ng, §¹i T− khÊu vµ TÓ t−íng. §Ó thùc hiÖn lý t−ëng chÝnh trÞ cña m×nh, «ng bá lµm quan, dÉn ®å ®Ö ®i kh¾p n¬i thuyÕt gi¸o, song kh«ng ®−îc träng dông. Cuèi ®êi, «ng l¹i quay vÒ n−íc Lç, dèc søc vµo chØnh lý l¹i s¸ch cæ, san ®Þnh Kinh th−, Kinh thi, biªn so¹n Xu©n thu. Träng t©m häc thuyÕt cña «ng tËp trung ë bé LuËn ng÷ (Nh÷ng lêi ®µm luËn). LuËn ng÷ gåm 20 thiªn, chÐp l¹i nh÷ng lêi ®èi ®¸p cña Khæng Tö vµ häc trß. T− t−ëng c¨n b¶n cña Khæng Tö thÓ hiÖn trong LuËn ng÷ lµ "Nh©n". §©y lµ mét t− t−ëng cã 5 ý nghÜa tiÕn bé v−ît bËc. §Ó truyÒn thô t− t−ëng cña m×nh, «ng më tr−êng d¹y häc. Häc trß cña «ng xuÊt th©n tõ nhiÒu thµnh phÇn, giai cÊp kh¸c nhau vµ cã ®Õn h¬n ba ngµn ng−êi, trong ®ã cã 72 ng−êi ®Æc biÖt xuÊt s¾c. Cã thÓ nãi, Khæng Tö lµ mét nhµ gi¸o dôc vÜ ®¹i cña Trung Quèc cæ ®¹i, «ng hÕt lßng truyÒn thô kiÕn thøc cho häc trß ®óng theo ph−¬ng ch©m "Häc kh«ng biÕt ch¸n, d¹y kh«ng biÕt mÖt", ®ång thêi «ng còng lµ ng−êi më ®Çu cho ph−¬ng ph¸p d¹y häc: "tïy theo kh¶ n¨ng cña tõng ng−êi mµ d¹y", «ng ®−a ra yªu cÇu víi häc trß: "Häc ph¶i ®i ®«i víi hµnh", häc ph¶i cã thùc chÊt: "BiÕt th× b¶o r»ng biÕt, kh«ng biÕt th× b¶o r»ng kh«ng biÕt"... Kh«ng chØ d¹y häc trß nh− thÕ mµ b¶n th©n «ng còng lu«n tu©n thñ tuyÖt ®èi nh÷ng quy t¾c Êy. Sau ®©y lµ hai c©u chuyÖn nhá chøng tá ®øc tÝnh kiªn tr× vµ ham häc hái cña «ng. 1. Thña nhá, nhµ Khæng Tö rÊt nghÌo, lªn ba tuæi må c«i cha, hai mÑ con ph¶i n−¬ng tùa vµo nhau mµ sèng. Lín h¬n mét chót, Khæng Tö ph¶i lµm viÖc vÊt v¶ ®Ó nu«i mÑ, song cËu bÐ rÊt ham häc. Mét h«m, trêi rÐt c¨m c¨m, giã thæi nh− b·o mµ chó bÐ chØ mÆc mét tÊm ¸o máng, say s−a ngåi ®äc s¸ch bªn cöa sæ. Bµ mÑ th−¬ng con qu¸, l¹i gÇn nhÑ nhµng nãi: - Con ¬i, h·y nghØ mét chót ®i. Khæng Tö nghe lêi mÑ, ®øng dËy gÊp s¸ch cÊt ®i nh−ng l¹i cÇm khay hoa qu¶, l¼ng lÆng ®i ra ngoµi cöa. Bµ mÑ véi nãi: 6 - Ngoµi trêi giã to vµ l¹nh l¾m, trêi l¹i s¾p chuyÓn m−a råi, con kh«ng ë nhµ mµ ra ngoµi ch¬i lµm g×? Khæng Kh©u nghiªm trang tr¶ lêi mÑ: - Kh«ng mÑ ¹, con kh«ng ®i ch¬i mµ ra ngoµi trêi häc c¸ch tÕ lÔ c¸c bËc thÇn linh ®Êy ¹. - Con häc tÕ lÔ ®Ó lµm g× vËy? - Bµ mÑ ng¹c nhiªn hái. Khæng Kh©u tr¶ lêi: - B©y giê con kh«ng häc tèt lÔ nghi, kh«ng cã kiÕn thøc, sau nµy lín lªn khã lµm mét vÞ quan tèt ®−îc. 2. Ngoµi d¹y häc vµ nghiªn cøu s¸ch vë, Khæng Tö cßn lµ ng−êi yªu thÝch ca h¸t, viÕt nh¹c, ch¬i ®µn. §Ó häc cho ®−îc c¸ch ®¸nh thÊt huyÒn cÇm, «ng ®· ®Ých th©n ®Õn thØnh gi¸o mét nh¹c s− n−íc Lç lµ S− T−¬ng Tö. Khæng Tö häc ®−îc mét thêi gian th× S− T−¬ng Tö ®−a cho «ng mét b¶n nh¹c ®Ó «ng tù luyÖn tËp. M−êi ngµy sau, nghe Khæng Tö ®µn, S− T−¬ng Tö nãi: - Ngµi ®· ch¬i ®−îc khóc nh¹c nµy råi, ®Ó t«i d¹y ngµi b¶n kh¸c. Khæng Tö véi ®¸p: - Ch−a ®−îc, t«i míi chØ häc thuéc giai ®iÖu chø c¸ch ®−a tay vÉn cßn lãng ngãng l¾m. S− T−¬ng Tö ®Ó Khæng Tö luyÖn tËp tiÕp, mÊy ngµy sau l¹i b¶o: - Ngµi luyÖn thÕ ®−îc råi, c¸ch ®−a tay còng rÊt mÒm m¹i, nhÑ nhµng råi. Chóng ta häc b¶n míi th«i! 7 ThËt kh«ng ngê, Khæng Tö vÉn kh«ng ®ång t×nh: - Ch−a ®©u, t«i vÉn ch−a hiÓu hÕt ®−îc t×nh ý cña b¶n nh¹c, ch−a thÓ coi lµ thuÇn thôc ®−îc. Nãi råi, «ng l¹i miÖt mµi luyÖn tËp. RÊt nhiÒu ngµy sau, thÇy T−¬ng Tö ®Õn th¨m vµ khuyªn: - Ngµi ®· häc thuéc giai ®iÖu, c¸ch ®−a tay còng ®· thuÇn thôc, thËm chÝ ®· hiÓu néi dung cña b¶n nh¹c, giê cã thÓ häc khóc nh¹c míi ®−îc råi. VËy mµ Khæng Tö vÉn c−¬ng quyÕt: - Ch−a ®−îc, v× t«i vÉn ch−a hiÓu tÝnh c¸ch cña t¸c gi¶ nªn vÉn ch−a thÓ coi lµ hiÓu râ néi dung cña b¶n nh¹c. ThÊy Khæng Tö nãi cã lý, S− T−¬ng Tö còng th«i kh«ng giôc n÷a. Ngµy l¹i ngµy tr«i qua. Bçng mét h«m, Khæng Tö vui mõng ch¹y ®Õn nãi víi S− T−¬ng Tö r»ng: - T«i biÕt t¸c gi¶ lµ ng−êi thÕ nµo råi! ¤ng ta cao to, da ng¨m ®en, ¸nh m¾t s¾c s¶o, cã khÝ ph¸ch cña bËc vua chóa. Cã lÏ ®ã lµ Chu V¨n V−¬ng! S− T−¬ng Tö v« cïng ng¹c nhiªn, nhí l¹i n¨m x−a ng−êi thÇy cña m×nh ®· tõng nãi r»ng b¶n nh¹c nµy tªn lµ "V¨n V−¬ng Thao", t¸c gi¶ chÝnh lµ Chu V¨n V−¬ng. T−¬ng Tö v« cïng kh©m phôc Khæng Tö, xóc ®éng b¸i «ng mét l¹y. Khæng Tö véi ®¸p lÔ, phÊn khëi giôc: - Giê xin ngµi d¹y t«i b¶n nh¹c míi! 8 TR¦¥NG TRäNG §èI §¸P ë KINH §¤ NHµ H¸N Tr−¬ng Träng lµ ng−êi quËn NhËt Nam (vïng B×nh TrÞ Thiªn, Qu¶ng Nam), nhê hay ch÷ nªn ®−îc viªn th¸i thó NhËt Nam cö sang kinh ®« L¹c D−¬ng ®Ó t©u bµy mäi viÖc trong quËn lªn vua nhµ H¸n. Thêi Êy, tuy n−íc ta lµ ch− hÇu nh−ng cã nhiÒu nh©n sÜ häc réng vµ th«ng th¹o tiÕng H¸n. Tr−¬ng Träng lµ mét ng−êi nh− vËy, «ng rÊt ham ®äc s¸ch. V× s¸ch vë khan hiÕm nªn hÔ cã cuèn s¸ch míi nµo do c¸c quan nhµ H¸n ®−a sang lµ «ng liÒn m−în quan th¸i thó, ch¨m chØ ®äc ngµy ®ªm, ®äc gÇn nh− thuéc lµu. ¤ng cßn häc tiÕng H¸n ®Ó trùc tiÕp giao thiÖp víi c¸c quan l¹i. Khi ®−îc cö sang Trung Quèc, vua H¸n Minh §Õ thÊy Tr−¬ng Träng ng−êi thÊp bÐ, l¹i mÆc Nam phôc, coi lµ d©n "man di" nªn hÊt hµm hái: - Viªn tiÓu l¹i kia lµ ng−êi quËn nµo? Tr−¬ng Träng thÊy th¸i ®é cña H¸n V−¬ng nh− vËy, trong lßng ®· khã chÞu nh−ng vÉn ®iÒm tÜnh ®¸p: - H¹ thÇn ®¹i diÖn cho quan th¸i thó quËn NhËt Nam. BÖ h¹ muèn dïng ng−êi tµi c¸n hay 9 chØ muèn ®ä x−¬ng thÞt, ®¸nh gi¸ ng−êi kh¸c qua thÓ x¸c? ThÊy Tr−¬ng Träng ®èi ®¸p cøng cái, vua H¸n giËn l¾m nh−ng kh«ng lµm g× ®−îc ®µnh bá qua. MÊy h«m sau, nh©n TÕt Nguyªn §¸n, vua bµy tiÖc ®·i c¸c quan l¹i vµ c¸c sø thÇn. Tr«ng thÊy Tr−¬ng Träng cã mÆt ë bµn tiÖc, vua H¸n bÌn hái: - Ta nghe nãi tÊt c¶ nhµ cöa ë xø Nam nhµ ng−¬i ®Òu h−íng vÒ ph−¬ng B¾c ®Ó nh×n thÊy mÆt trêi cã ph¶i kh«ng? ThÊy vua nhµ H¸n kiªu ng¹o, vÝ m×nh nh− mÆt trêi, Tr−¬ng Träng ®øng dËy, nãi rÊt to cho c¶ quan kh¸ch nghe thÊy: - NhËt lµ mÆt trêi, Nam lµ phÝa Nam nh−ng NhËt Nam kh«ng ph¶i lµ phÝa nam mÆt trêi. §Êt Trung Nguyªn cã quËn V©n Trung nh−ng quËn Êy cã ë trong m©y ®©u? L¹i cã quËn Kim Thµnh nh−ng cã ph¶i x©y thµnh b»ng vµng ®©u. BÊt kú ë ®©u, mÆt trêi còng mäc ë h−íng ®«ng chø kh«ng mäc ë h−íng b¾c. ë NhËt Nam, d©n chóng kh«ng ai quay nhµ vÒ h−íng b¾c ®Ó høng rÐt buèt c¶. Ng−îc l¹i, tôc lÖ cña d©n NhËt Nam lµ "LÊy vî hiÒn hßa, lµm nhµ h−íng nam". Lµm nhµ h−íng nam ®Ó ®ãn ngän giã m¸t mÎ. Vua quan nhµ H¸n ngåi ng©y ra tr−íc lêi ®èi ®¸p r¾n rái cña viªn sø thÇn NhËt Nam cã vãc d¸ng nhá nh¾n mµ trÝ tuÖ lín lao nµy. 10 Lý B¹CH - HäC MµI S¾T THµNH KIM Lý B¹ch (701 - 762), tù Th¸i B¹ch, hiÖu Thanh Liªn c− sÜ, vèn lµ ng−êi Trung Nguyªn nh−ng tæ tiªn mÊy ®êi tr−íc ®· chuyÓn sang bu«n b¸n ngoµi ®Êt T©y Vùc. N¨m Lý B¹ch n¨m tuæi, gia ®×nh cËu míi quay vÒ Trung Nguyªn, c− tró ë lµng Thanh Liªn, huyÖn Ch−¬ng Minh ( nay thuéc Tø Xuyªn, Trung Quèc). Thuë nhá, Lý B¹ch ®−îc häc nhiÒu, t− chÊt rÊt th«ng minh. Ngoµi ®äc s¸ch th¸nh hiÒn, «ng cßn ®−îc luyÖn tËp kiÕm ph¸p vµ häc c¸c lo¹i ®¹o tr−êng sinh bÊt tö. Lªn m−êi tuæi, «ng ®· xem ®Õn s¸ch vë b¸ch gia, m−êi l¨m tuæi ®· ®äc hÕt "kú th−" trong thiªn h¹. Cã mét giai tho¹i vÒ Lý B¹ch thêi th¬ Êu r»ng: Mét h«m, cËu ®ang häc trong nhµ, bçng nghe bªn ngoµi cã tiÕng c−êi nãi n« ®ïa, cËu nh×n ra cöa sæ, th× thÊy c¸c b¹n ®ang ch¬i ®ïa víi nhau, cËu lËp tøc bá s¸ch xuèng, ch¹y ra ch¬i cïng. Lóc Êy ®ang lµ mïa xu©n, hoa në kh¾p n¬i, b−ím l−în ®Çy trêi, Lý B¹ch võa h¸i hoa võa ®uæi 11 theo bÇy b−ím. CËu ®Õn bªn khe suèi nhá tõ lóc nµo ch¼ng biÕt vµ nh×n thÊy mét bµ l·o tãc tr¾ng phau ®ang mµi mét c©y s¾t trªn mÆt mét t¶ng ®¸. CËu lÊy lµm kú l¹ bÌn b−íc l¹i gÇn, hái: - Cô mµi c©y s¾t Êy ®Ó lµm g× vËy? Bµ l·o kh«ng ngÈng ®Çu lªn, ®¸p: - L·o mµi kim ®Êy. - Lµm kim µ? C©y s¾t to thÕ bao giê míi thµnh kim ®−îc? - Lý B¹ch thèt lªn ng¹c nhiªn. - Ch¸u ¬i, c©y s¾t nµy tuy lín thÕ nh−ng h«m nay ta mµi, ngµy mai ta mµi, ngµy nµo còng mµi, mµi m·i råi còng sÏ cã ngµy nã nhá thµnh c©y kim. Bµ l·o nãi xong c©u Êy l¹i ch¨m chó mµi tiÕp. Lý B¹ch g·i ®Çu suy nghÜ, bµ l·o nãi thËt cã lý, chØ cÇn cè c«ng g¾ng søc, ¾t sÏ mµi s¾t nªn kim. ViÖc häc ch¼ng còng gièng thÕ hay sao? Kh«ng cã quyÕt t©m lµm sao cã ®−îc tri thøc phong phó? CËu bÌn ch¹y vÒ nhµ tiÕp tôc häc. N¨m hai m−¬i tuæi, Lý B¹ch ®· trë thµnh mét ng−êi häc réng tµi cao, ch¼ng nh÷ng giái lµm th¬ mµ cßn biÕt ®¸nh kiÕm, c−ìi ngùa vµ giái c¶ ca ng©m ©m nh¹c. Lý B¹ch quyÕt t©m ph¶i cã sù nghiÖp r¹ng rì, cèng hiÕn cho tæ quèc, nªn nãi víi cha mÑ: - Con dù tÝnh xa nhµ ®Ó häc hái thªm kiÕn thøc. Ng−êi cha ®¸p: - Con cø ë nhµ häc thªm n÷a, ®îi cã c¬ héi sÏ 12 kiÕm viÖc mµ lµm, viÖc g× ph¶i ®i ®©u? Lý B¹ch th−a víi cha: - BËc ®¹i tr−îng phu sèng trªn ®êi nªn lËp chÝ tung hoµnh bèn ph−¬ng, cøu gióp mu«n d©n. NÕu cø ë m·i quª nhµ, con e kh«ng cã c¬ héi thi thè tµi n¨ng. Con ra ®i tr−íc tiªn lµ ®Ó du l·m, kÕt giao víi c¸c bËc danh sÜ, sau n÷a còng lµ t×m c¬ héi gióp vua, gióp n−íc. - Hay l¾m, nÕu con ®· cã hoµi b·o Êy cha kh«ng d¸m ng¨n c¶n con n÷a. VËy lµ, mÊy ngµy h«m sau, Lý B¹ch ®eo b¶o kiÕm, x¸ch tay n¶i, tõ biÖt cha mÑ lªn ®−êng. Lý B¹ch ®i nhiÒu n¬i, c¶m xóc tr−íc nh÷ng c¶nh nói non hïng vÜ, s¬n thñy h÷u t×nh, «ng lµm nhiÒu th¬ miªu t¶ nh÷ng c¶nh Êy. Trong th¬ «ng, c¶nh s¾c thiªn nhiªn cµng ®Ñp thªm mét c¸ch tù nhiªn, nh− kh«ng cÇn dông c«ng t¹o t¸c. Lý B¹ch du ngo¹n rÊt nhiÒu n¬i, kÕt giao víi nhiÒu ng−êi næi tiÕng vµ lµm rÊt nhiÒu th¬. N¨m ba m−¬i tuæi, Lý B¹ch ®Õn kinh thµnh Tr−êng An. BÊy giê, Tr−êng An lµ trung t©m chÝnh trÞ vµ v¨n hãa cña c¶ n−íc nªn ®©y lµ n¬i phån hoa n¸o nhiÖt bËc nhÊt. ë ®ã, Lý B¹ch kÕt giao víi mét sè quan lín vµ danh nh©n, hy väng qua sù tiÕn cö cña hä mµ cã ®−îc sù träng dông cña triÒu ®×nh, nh−ng ch¼ng ®−îc ai ®Ó ý, tµi n¨ng kh«ng cã ®Êt dông vâ nªn trong lßng buån b· l¾m. Ch¸n n¶n, Lý B¹ch l¹i lªn ®−êng ngao du. Mét ngµy nä, Lý B¹ch t×nh cê gÆp H¹ Tri Ch−¬ng, mét 13 ng−êi næi tiÕng vÒ tµi th¬ vµ tr×nh ®é th− ph¸p, hiÖn ®ang d¹y häc cho th¸i tö trong triÒu. Lý B¹ch tõ l©u ®· nghe danh H¹ Tri Ch−¬ng, rÊt ng−ìng mé, nay ®−îc gÆp mÆt liÒn trao cho H¹ Tri Ch−¬ng mét vµi bµi th¬ võa lµm nhê H¹ tiªn sinh chØ gi¸o. H¹ Tri Ch−¬ng më ra, ®äc bµi "Thôc ®¹o nan" tr−íc tiªn. §äc xong, xóc ®éng ngîi khen: - Bµi th¬ nµy trµn ®Çy khÝ ph¸ch, ®¸ng ®−îc gäi lµ kinh thiªn ®éng ®Þa. Lý B¹ch l¹i ®äc bµi "M· s¸i khóc" cho H¹ Tri Ch−¬ng nghe. C©u th¬ võa døt, H¹ tiªn sinh ®ét nhiªn nh×n ch»m ch»m Lý B¹ch nãi: - Bµi nµy bi th¶m qu¸, khiÕn quû thÇn nghe còng ph¶i bËt khãc. Lý nh©n huynh, ngµi kh«ng ph¶i lµ tiªn ®ã sao? NÕu kh«ng, lµm sao cã thÓ viÕt ®−îc nh÷ng bµi th¬ c¶m ®éng lßng ng−êi ®Õn vËy. Tõ ®ã, tiÕng t¨m cña Lý B¹ch ngµy cµng ®−îc nhiÒu ng−êi biÕt ®Õn. Mäi ng−êi ®Òu gäi «ng lµ "Tiªn th¬". BÊy giê, §−êng HuyÒn T«ng nghe tiÕng, bÌn cho mêi Lý B¹ch vµo cung. Ngµi hái Lý B¹ch vÒ nghÖ thuËt v¨n th¬, hái c¶ vÒ nh÷ng ®iÒu ®¹i sù trong triÒu, «ng ®Òu ®èi ®¸p tr«i ch¶y. HuyÒn T«ng thÊy häc thøc uyªn b¸c cña Lý B¹ch lÊy lµm hµi lßng, giao cho «ng viÖc thay nhµ vua th¶o nh÷ng chiÓu chÕ ë viÖn Hµn l©m. Mét thêi gian sau, phÇn v× bÞ nh÷ng kÎ ghen ghÐt giÌm pha, phÇn v× nhËn thÊy HuyÒn T«ng dïng m×nh kh«ng ph¶i v× träng dông hiÒn tµi mµ ch¼ng qua chØ ®Ó lµm mét thi nh©n båi bót, Lý 14 B¹ch chñ ®éng xin lui khái triÒu ®×nh. Rêi kinh ®« Tr−êng An, Lý B¹ch l¹i lang thang kh¾p mäi n¬i, tr¶i m−êi n¨m sèng trong c¶nh lªnh ®ªnh ch×m næi. N¨m 775, x¶y ra lo¹n An Léc S¬n, sau khi lo¹n qu©n chiÕm ®−îc L¹c D−¬ng, liÒn tiÕn vÒ Tr−êng An, qu©n triÒu §−êng kh«ng chèng cù næi, §−êng HuyÒn T«ng ph¶i ch¹y trèn khái kinh thµnh, vµo ®Êt Thôc. Lo¹n qu©n tµn ph¸ kh¾p n¬i, b¸ tÝnh phiªu gi¹t, Lý B¹ch còng vÒ ph−¬ng Nam l¸nh n¹n, «ng ®Õn n¬i nµo còng chØ thÊy c¶nh t−îng hoang tµn thª th¶m, trong lßng rÊt ®au ®ín. Khi Êy, con trai thø 16 cña §−êng HuyÒn T«ng lµ VÜnh v−¬ng Lý L©n ®−îc phong lµ tiÕt ®é sø bèn ®¹o: S¬n Nam ®«ng lé, LÜnh Nam, KiÕm Trung vµ Giang Nam t©y lé. Lý L©n vèn mÕn träng tµi n¨ng cña Lý B¹ch ®· ®ãn «ng ®Õn vµ phong chøc liªu t¸ trong phñ. Tíi n¬i, thÊy khÝ thÕ hiªn ngang cña qu©n sÜ, Lý B¹ch vui mõng nãi: - Bèn m−¬i n¨m nay ta ch−a cã c¬ héi b¸o ©n n−íc nhµ, nay lµ lóc cã thÓ tháa chÝ nguyÖn, ta muèn vung b¶o kiÕm chÐm loµi ph¶n tÆc. Nµo ngê, kh«ng l©u sau, anh cña Lý L©n lµ Lý H−ëng lªn ng«i vua, hiÖu lµ §−êng Tóc T«ng, ra lÖnh cho Lý L©n ph¶i rót qu©n vÒ n−íc Thôc. Lý L©n kh«ng v©ng lÖnh, huynh ®Ö sinh ra xung ®ét, Tóc T«ng liÒn cho qu©n ®Õn tÊn c«ng. Lý L©n nh©n ®ã n¶y sinh ý xÊu g©y néi chiÕn ®Ó c−íp ng«i. Lý B¹ch thÊy môc ®Ých dÑp lo¹n qu©n ®ang 15 biÕn thµnh cuéc t−¬ng tµn gi÷a hai anh em véi vµng dêi bá qu©n ®éi Lý L©n, sau ®ã Lý L©n v× thua mµ chÕt, tÊt c¶ mäi ng−êi tõng theo phe VÜnh v−¬ng Lý L©n ®Òu bÞ ghÐp vµo téi ph¶n nghÞch vµ bÞ b¾t, Lý B¹ch còng bÞ h¹ ngôc, råi bÞ xö téi chÕt. ¤ng vèn mét lßng yªu n−íc, kh«ng ngê bÞ cuèn vµo cuéc tranh giµnh quyÒn lùc, ®µnh ngËm ngïi vËn sè rñi ro. N¨m 759, «ng bÞ ®µy ®i D¹ Lang (Quý Ch©u), ®Õn Vu S¬n (Tø Xuyªn) th× ®−îc ©n x¸. MÊy n¨m cuèi ®êi, Lý B¹ch sèng long ®ong, vÊt v¶, sau sinh bÖnh råi mÊt ë An Huy n¨m 762. Cuéc gÆp gì víi bµ l·o mµi s¾t thµnh kim ®· ®Ó l¹i mét Ên t−îng s©u s¾c trong lßng Lý B¹ch ngay tõ khi «ng cßn nhá. C¶ cuéc ®êi, Lý B¹ch lu«n nç lùc häc tËp, nç lùc rÌn luyÖn ®Ó cã ®−îc tri thøc phong phó, ®Ó cã c¬ héi thi thè tµi n¨ng vµ ra gióp vua trÞ n−íc an d©n. Nh−ng thËt ®¸ng tiÕc, cho ®Õn lóc mÊt, «ng vÉn kh«ng thùc hiÖn ®−îc t©m nguyÖn cña m×nh, song gÇn mét ngh×n bµi th¬ «ng ®Ó l¹i cho hËu thÕ v« cïng quý gi¸ ®èi víi v¨n häc Trung Quèc nãi riªng, v¨n häc thÕ giíi nãi chung. Theo §¹i L·n - 90 g−¬ng hiÕu hiÕu th¶o, hiÕu häc, Nxb. Thanh niªn, 2004 16 §ç PHñ - §äC H¥N V¹N QUYÓN S¸CH, H¹ BóT NH¦ Cã THÇN §ç Phñ (712-770), tù Tö Mü, lµ nhµ th¬ næi tiÕng ®êi §−êng, Trung Quèc. ¤ng xuÊt th©n trong mét gia ®×nh quý téc ®· sa sót, song giµu truyÒn thèng v¨n häc ë huyÖn Cñng, tØnh Hµ Nam, Trung Quèc. N¨m §ç Phñ mét tuæi, theo tôc lÖ "tr¶o chu", ng−êi nhµ ®Ó rÊt nhiÒu thø tr−íc mÆt §ç Phñ nh−ng cËu bÐ kh«ng chän nh÷ng ®å vËt cã s¾c mµu rùc rì nh− c¸c em bÐ kh¸c mµ cÇm ngay quyÓn th¬ khiÕn ai còng vui mõng kh«n xiÕt, hi väng ®©y sÏ lµ ng−êi tiÕp tôc kÕ thõa truyÒn thèng th¬ ca cña gia ®×nh. MÑ §ç Phñ mÊt tõ khi cËu cßn nhá, cha l¹i lµm quan ë xa nªn §ç Phñ ®−îc göi cho mét bµ c« ë L¹c D−¬ng nu«i d−ìng. Ýt l©u sau, cha cËu lÊy vî kh¸c vµ cã thªm bèn ng−êi con n÷a. Ng−êi c« th−¬ng §ç Phñ nh− con ®Î, d¹y dç rÊt chu ®¸o. Buæi tèi, tr−íc khi ®i ngñ, bµ th−êng kÓ chuyÖn cæ tÝch cho cËu nghe. 17 Mét lÇn, ng−êi c« nãi: - Nhµ hä §ç cã kh¸ nhiÒu ng−êi næi tiÕng nh− §ç Dù - cô tæ ®êi thø ba cña chóng ta - lµ mét vÞ t−íng trø danh ë triÒu TÊn. Ngµi lµ mét ng−êi ®a m−u tóc trÝ, lËp ®−îc nhiÒu c«ng lín cho triÒu ®×nh, ®Õn giê vÉn ®−îc nh©n d©n x−ng tông. ¤ng néi §ç ThÈm Ng«n cña con còng lµ nhµ th¬ næi tiÕng. Th¬ cña ng−êi ®· ®−îc hoµng th−îng khen ngîi vµ ban cho hai tiÕng "kú tµi". Nh÷ng c©u chuyÖn vÒ truyÒn thèng gia ®×nh Êy ®· khÝch lÖ §ç Phñ rÊt nhiÒu, nh−ng còng gièng nh− bao ®øa trÎ tinh nghÞch kh¸c, §ç Phñ ch¼ng thÓ nµo ngåi yªn mét chç ®Ó häc bµi. NÕu cËu ngåi yªn ë ®©u ®ã n¨m phót th× ®ã lµ chuyÖn l¹ lïng hiÕm x¶y ra. ThÕ nªn ®· n¨m tuæi råi mµ cËu bÐ vÉn ch−a nhí ®−îc mét bµi th¬ ng¾n nµo. ¤ng néi §ç Phñ lµ nhµ th¬ §ç ThÈm Ng«n lóc ®Çu rÊt kú väng vµo ®øa ch¸u trai, sau thÊy nã nghÞch ngîm qu¸ th× ®©m tøc giËn. Mét lÇn, §ç Phñ trèn c« ®i ch¬i víi lò trÎ hµng xãm, ®Õn b÷a ¨n còng kh«ng chÞu vÒ. ¤ng néi bùc qu¸, míi t¸t §ç Phñ hai c¸i vµ b¾t cËu nhÞn ¨n ba b÷a. ¤ng cßn nãi: - Cø ®Ó cho bông nã ®ãi th× c¸i ®Çu nã míi s¸ng ra. §ç Phñ võa xÊu hæ võa tù ¸i, tõ ®ã cËu bÐ quyÕt t©m häc tËp, lËp chÝ kÕ thõa truyÒn thèng gia phong. Ngµy nµo còng vËy, cø gµ g¸y ba håi lµ cËu ra qu¶ ®åi ngoµi th«n häc bµi, mÆt trêi lªn l¹i vÒ th− phßng häc tiÕp. 18 Vèn lµ mét ®øa trÎ th«ng minh, cã t− chÊt v¨n ch−¬ng, sau mét thêi gian ch¨m chØ, cè g¾ng häc tËp, §ç Phñ tiÕn bé rÊt nhanh. B¶y tuæi, cËu lµm bµi th¬ "VÞnh Ph−îng hoµng" ®Ó nãi lªn chÝ h−íng cña m×nh. Ngoµi lµm th¬, §ç Phñ cßn rÊt ch¨m chØ luyÖn tËp th− ph¸p. H»ng ngµy, ®Ó luyÖn ch÷ cho ®Ñp, cËu bÐ cÇn mÉn chÐp ®i chÐp l¹i rÊt nhiÒu bµi th¬ ®· ®äc ®−îc trong s¸ch. Lªn chÝn tuæi, tr×nh ®é th− ph¸p cña §ç Phñ ®· ch¾c tay, c¸c tê giÊy luyÖn ch÷ còng nhÐt ®Çy mét tói to. Sèng trong mét gia ®×nh thê ®¹o Nho vµ cã truyÒn thèng ®ç ®¹t lµm quan suèt mÊy ®êi, ngay tõ khi cßn nhá, §ç Phñ ®· ®−îc gi¸o dôc theo ®óng h−íng: häc - ®i thi - ®ç ®¹t - lµm quan. V× thÕ cËu bÐ ®· ra søc khæ luyÖn thµnh tµi. Khi hai m−¬i tuæi, §ç Phñ lªn ®−êng ngao du kh¾p n¬i, thong dong nhµn nh· th−ëng ngo¹n c¶nh ®Ñp vµ lµm th¬, thÓ hiÖn tµi n¨ng xuÊt chóng cïng tÝnh c¸ch phãng kho¸ng, m¹nh mÏ cña mét chµng trai trÎ ®ang trµn ®Çy niÒm tin vµ nhiÖt huyÕt víi cuéc ®êi. N¨m 744, trong cuéc hµnh tr×nh nµy, §ç Phñ gÆp Lý B¹ch, vµ gi÷a hai ng−êi ®· n¶y sinh mét t×nh b¹n th¾m thiÕt. T×nh b¹n nµy trë thµnh næi tiÕng trong lÞch sö v¨n häc Trung Quèc. Hä cïng nhau ng¾m c¶nh, say s−a ®µm luËn v¨n ch−¬ng, uèng r−îu say tóy lóy vµ lµm nh÷ng vÇn th¬ mª ®¾m lßng ng−êi. 19 Mét lÇn, §ç Phñ ®−a th¬ cña m×nh cho Lý B¹ch xem, Lý B¹ch ®äc xong bµi th¬ "Väng nh¹c", liÒn t¸n th−ëng: - Tö Mü, bµi th¬ nµy cña cËu khÝ ph¸ch thËt phi th−êng. §ç Phñ khiªm nh−êng: - Sao ®· s¸nh ®−îc b»ng khÝ thÕ trong th¬ cña Lý huynh. Hai n¨m sau, §ç Phñ vµ Lý B¹ch chia tay nhau, §ç Phñ trë vÒ Tr−êng An khi triÒu §−êng ®· suy yÕu nh−ng bÒ ngoµi vÉn duy tr× mét c¶nh t−îng phån vinh gi¶ t¹o. Vua §−êng ¨n ch¬i tr¸c t¸ng, tèi ngµy chØ say s−a víi lêi ca tiÕng h¸t vµ s¾c ®Ñp cña c¸c cung phi, kh«ng ®Ó ý g× ®Õn viÖc triÒu chÝnh. TÊt c¶ quyÒn binh ®Òu n»m trong tay tªn tÓ t−íng gian ¸c, th©m hiÓm Lý L©m Phñ. TriÒu ®×nh rèi ren, cuéc sèng cña ng−êi d©n trë nªn cùc khæ v« vµn. Tr−íc hoµn c¶nh Êy, tham väng lín nhÊt cña §ç Phñ lµ cã mét chøc quan ®Ó tháa t©m nguyÖn cøu n−íc gióp ®êi. Mét n¨m sau, vua §−êng HuyÒn T«ng më khoa thi, tuyÓn nh÷ng ng−êi cã tµi ra gióp n−íc, nh−ng khoa thi n¨m Êy còng kh«ng tr¸nh khái sù s¾p ®Æt cña Lý L©m Phñ. §ç Phñ øng thÝ mµ kh«ng ®¹t ®−îc kÕt qu¶ g×, nh−ng kh«ng n¶n chÝ. NhiÒu lÇn, «ng t×m c¸ch d©ng th¬ cho c¸c vÞ quan to, mong ®−îc tiÕn cö nh−ng vÉn kh«ng thµnh c«ng. 20 M−êi n¨m chê ®îi ë Tr−êng An lµ m−êi n¨m sèng vÊt v¶, khæ cùc cña §ç Phñ. Cïng víi sù bÊt m·n ë chèn quan tr−êng, «ng còng nhËn thÊy nh÷ng sù bÊt c«ng cña x· héi. T− t−ëng cña «ng cã sù thay ®æi, «ng quan t©m nhiÒu h¬n ®Õn nçi thèng khæ cña nh©n d©n. §Ó thÓ hiÖn sù quan t©m ®ã, «ng lµm rÊt nhiÒu th¬ vÒ hä. N¨m bèn m−¬i tuæi, cuèi cïng §ç Phñ còng cã mét chøc quan nhá, nh−ng mét n¨m sau ®ã, qu¸ thÊt väng v× triÒu ®×nh, §ç Phñ ®· tõ bá tÊt c¶ ®Ó sèng mét cuéc ®êi l−u l¹c. Trªn ®−êng ®i, «ng chøng kiÕn nhiÒu t×nh c¶nh bi th¶m vµ ®· c¶m t¸c, lµm ®−îc nhiÒu bµi th¬ hay. §ç Phñ mÊt n¨m 770 trªn mét chiÕc thuyÒn con xu«i s«ng T−¬ng, trong t×nh c¶nh nghÌo ®ãi, bÖnh tËt. Mét con ng−êi th«ng minh kiÖt xuÊt, cã tµi v¨n ch−¬ng thiªn bÈm, mét con ng−êi suèt ®êi phÊn ®Êu, nç lùc häc hµnh ®Ó ra lµm quan víi −íc nguyÖn v× n−íc an d©n, cuèi cïng l¹i ph¶i chÞu mét sè phËn bi th¶m nh− thÕ. Nh−ng nh÷ng bµi th¬ mµ «ng ®Ó l¹i th× vÉn m·i m·i l−u danh hËu thÕ, ng−êi ®êi mçi khi nh¾c ®Õn «ng vÉn kÝnh cÈn t«n lµ "Th¸nh th¬". 21 TR¹NG NGUY£N QUAN QUANG - LÊY S¢N LµM GIÊY, LÊY G¹CH LµM BóT NguyÔn Quan Quang ng−êi x· Tam S¬n, huyÖn §«ng Ngµn, phñ Tõ S¬n, trÊn Kinh B¾c (nay lµ lµng Tam S¬n, x· Tam S¬n, thÞ x· Tõ S¬n, tØnh B¾c Ninh). Thuë nhá, nhµ Quan Quang rÊt nghÌo, kh«ng cã g¹o tiÒn ¨n häc, Quan Quang th−êng ph¶i ®øng ngÊp nghÐ ngoµi s©n líp häc ®Ó nghe gi¶ng, dïng s©n g¹ch lµm giÊy, lÊy g¹ch non lµm mùc. §øng thËp thß ngoµi s©n, Quan Quang nh×n vµo líp häc, thÊy c¸c b¹n trong líp viÕt ch÷ g×, häc ch÷ g×, ë ngoµi s©n em còng viÕt ch÷ ®ã, häc ch÷ ®ã. ViÕt xong, Quang ngåi t« ®i t« l¹i cho thuéc mÆt ch÷. Lóc thÇy gi¶ng, Quang ch¨m chó nghe. ThÕ lµ chØ trong thêi gian ng¾n, m¶nh s©n g¹ch ®· ®Çy ch÷. Giê ra ch¬i, häc trß kÎ ®i ng−êi l¹i trªn s©n nhén nhÞp, nh−ng kh«ng ai ®Ó ý ®Õn nh÷ng dßng ch÷ Êy. Häa ch¨ng cã ng−êi ®Ó ý th× l¹i cho lµ trß 22 vÏ vêi cña lò trÎ nhá häc ®ßi theo c¸c anh häc trß mµ th«i. §Õn mét h«m, tan giê häc, häc trß ®· vÒ hÕt, chØ cßn l¹i hai anh em S¬n vµ Hµ häc giái nhÊt líp, thÇy ®å b¶o ë l¹i ®Ó nghe thÇy gi¶ng mét bµi phó khã mµ hay. Gi¶ng xong, thÇy ra s©n d¹o, bÊt ngê, ¸nh m¾t thÇy ch¹m ph¶i nh÷ng ch÷ viÕt trªn s©n. §Ñp! §Ñp qu¸, häc trß cña thÇy kh«ng ai viÕt ®Ñp b»ng. ThÇy trÇm trå thèt lªn: - Ch÷ viÕt ®Ñp qu¸! ThËt nh− ph−îng móa rång bay. S¬n vµ Hµ ®øng ë gÇn ®Êy, cïng nghe thÊy tiÕng thÇy, S¬n véi hái: - D¹ th−a thÇy! ThÇy thÊy con chim g× bay ¹? Ch¶ lµ S¬n nghe thÇy nãi ph−îng móa rång bay l¹i t−ëng lµ thÇy thÊy chim. - Chim chãc g×! Nµy, em l¹i ®©y xem! - ThÇy võa nãi võa chØ tay xuèng s©n - Ch÷ ai viÕt ®©y mµ ®Ñp thÕ! §©y lµ mét kÎ cã hoa tay, kh«ng chõng lµ mét nh©n tµi ®©y. - D¹, th−a thÇy! Ch÷ ai viÕt qu¶ lµ ®Ñp! - Xem thËt kü hµng ch÷ gi÷a s©n, Hµ phô häa. - ThÇy muèn xem ai lµ kÎ ®øng ngoµi s©n ®Ó viÕt nh÷ng ch÷ nµy. Giê thÇy b¶o hai con thÕ nµy nhÐ! Nhê hai con gióp thÇy, ngµy mai ®Õn ®©y nóp vµo mét chç kÝn, r×nh xem ai viÕt, råi b¸o l¹i thÇy. H«m sau, S¬n vµ Hµ ®øng r×nh, thÊy Quang thËp thß ngoµi s©n, m¾t ch¨m chó nh×n vÒ phÝa c¸c häc trß nhá ®ang häc cuèn Tam Tù Kinh, tai 23 l¾ng nghe, tay cÇm hßn g¹ch non viÕt ra s©n. Hai cËu nµy mõng l¾m, b¸o ngay cho thÇy ®å: - D¹ th−a thÇy! Ng−êi viÕt ngoµi s©n lµ b¹n Quang ¹! Nhµ b¹n Êy ë ngay trong xãm nµy, nhµ nghÌo l¾m thÇy ¹, kh«ng cã tiÒn theo häc, nªn ph¶i häc thÕ ®ã. S¬n chÐp miÖng nãi thªm vµo: - Téi nghiÖp! ThÕ mµ ch÷ cßn ®Ñp h¬n khèi ng−êi ®−îc ¨n häc ®µng hoµng. ThÇy ®å trÇm ng©m mét l¸t, råi b¶o S¬n vµ Hµ: - Giê hai con b¶o Quang vµo ®©y gÆp thÇy. Hai cËu bÐ v©ng lêi thÇy, r¶o b−íc ra s©n. Nh−ng Quang võa nh¸c thÊy bãng ng−êi b−íc ra, ®· ch¹y vät ra cæng. S¬n vµ Hµ ph¶i ch¹y theo. GÇn ®Õn nhµ Quang, hai cËu míi ®uæi kÞp. S¬n lªn tiÕng: - Sao em l¹i bá ch¹y? Sî g× mµ em ph¶i ch¹y thôc m¹ng thÕ? Bän anh lµ häc trß, cã ph¶i mÊy b¸c tuÇn phu hay «ng h−¬ng, «ng lý ®©u mµ em ph¶i sî. - Em sî thÇy ®å kh«ng cho em viÕt lµm bÈn s©n. Em sî thÇy b¾t vµo ®¸nh ®au l¾m - Quang võa nãi võa run. - Ch÷ em viÕt ë s©n ®Ñp l¾m, thÇy ®å còng ph¶i khen, thÇy b¶o ®Ñp nh− ph−îng móa rång bay. ThÇy b¶o hai anh gäi em vµo gÆp thÇy. - Kh«ng! Em sî l¾m, thÇy ®¸nh chÕt, em kh«ng d¸m gÆp thÇy ®©u. Hai anh th−a víi thÇy ®å, tõ giê em kh«ng d¸m lµm bÈn s©n n÷a. Em sÏ ®i lÊy l¸ chuèi, viÕt lªn l¸ chuèi còng ®−îc! 24 - ThÇy ®å kh«ng ®¸nh ®©u, thÇy khen em l¾m. Hµ nãi thªm: - ChÝnh thÇy ®å lµ ng−êi ph¸t hiÖn nÐt ch÷ gi÷a s©n, khen ch÷ ®Ñp, råi thÇy b¶o gäi em vµo. Em cø vµo gÆp thÇy, biÕt ®©u thÇy ®å cho em vµo häc mµ kh«ng lÊy tiÒn. Quang rÇu rÇu: - §i häc, em lÊy ®©u tiÒn mua bót mùc, l¹i cßn s¸ch vë vµ tiÒn dÇu ®Ìn n÷a chø. - Kh«ng lo, c¸c anh sÏ gióp em. - Hµ nãi tiÕp - Em quay l¹i gÆp thÇy ®i, nÕu em kh«ng quay l¹i gÆp thÇy, thÇy sÏ m¾ng hai anh ®Êy. Quang thÊy hai anh S¬n, Hµ nãi n¨ng dÞu dµng, khÐo lÐo, l¹i còng sî thÇy ®å m¾ng hai anh, ®µnh theo hai anh quay l¹i gÆp thÇy ®å. Võa tr«ng thÊy thÇy. ThÇy ch−a kÞp hái, Quang ®· chµo thÇy, råi lÊy hÕt can ®¶m th−a: - D¹ th−a thÇy! Con c¶ gan viÕt ch÷ lµm bÈn s©n cña thÇy, con xin nhËn lçi, xin thÇy ®õng ®¸nh con. Con sÏ g¸nh n−íc röa s©n cho s¹ch. - Con ®õng sî! - ThÇy ®å trÊn an Quang ngay - ThÇy kh«ng ®¸nh con ®©u. Con kh«ng cã lçi g× hÕt! ThÇy ph¶i khen con míi ph¶i. Con viÕt ch÷ ®Ñp l¾m. Nãi råi, thÇy b¶o S¬n, Hµ lÊy mét tê giÊy tr¾ng, mét chiÕc bót l«ng vµ mét ®Üa mùc ®· mµi s½n, ®−a cho Quang: - Con ngåi vµo ®©y viÕt thö cho thÇy xem nµo! 25 - D¹...d¹...d¹...th−a thÇy - Quang võa th−a võa nh×n ch¨m ch¨m vµo ®Üa mùc, chiÕc bót l«ng, tê giÊy tr¾ng tinh, cø nh− ng−êi ®i bu«n nh×n tê b¹c võa míi ph¸t hµnh, bëi ch−a bao giê cËu ®−îc sê ®Õn mÊy thø ®ã - Th−a thÇy... con kh«ng biÕt cÇm bót. - §−îc, thÇy sÏ d¹y con cÇm bót. - ThÇy ©n cÇn cÇm tay Quang, ®−a tõng nÐt ch÷, miÖng gi¶ng gi¶i: Con cø cÇm cho quen bót l«ng, khi nµo thÊy quen nh− ta quen cÇm ®«i ®òa ¨n c¬m, lóc ®ã sÏ hÕt run, cã hÕt run míi viÕt ®−îc. Trong thêi gian chØ kho¶ng nhai dËp miÕng trÇu lµ Quang hÕt run tay, b¾t ®Çu cÇm ch¾c c©y bót l«ng. C¸c häc trß cña thÇy ai nÊy ®Òu nÓ phôc, b×nh th−êng c¸c cËu ph¶i tËp hµng tuÇn, cã khi ph¶i hµng th¸ng ch−a ch¾c ®−îc nh− thÕ. Ban ®Çu, thÇy b¶o Quang viÕt ch÷ "Thiªn"1, ch÷ Thiªn cã hai nÐt ngang vµ hai nÐt phÕt. NÐt ngang trªn ng¾n h¬n nÐt ngang d−íi. NÐt phÕt tr¸i nhá h¬n nÐt phÕt ph¶i. ThËt ®óng quy c¸ch. §Õn lóc thÇy b¶o viÕt ch÷ "TÝch"2. Ch÷ nµy cã nh÷ng m−êi l¨m nÐt. Bän häc trß, kÓ c¶ thÇy n÷a ®Òu nghÜ r»ng, Quang kh«ng thÓ viÕt næi, häa ch¨ng cã viÕt ®−îc th× còng thõa hoÆc thiÕu nÐt nä, hoÆc bá nÐt kia. Nh−ng Quang viÕt xong ngay, kh«ng hÒ ngËp ngõng, suy nghÜ g× l©u la. Nh÷ng nÐt ngang, b»ng, sæ th¼ng, nh÷ng nÐt ®¸, _______________ 1. Thiªn: Trêi. 2. TÝch: Cho. 26 phÕt tr«ng uyÓn chuyÓn, nhuÇn nhuyÔn, ®Ñp ®Ï, ®Çy ®ñ m−êi l¨m nÐt, kh«ng hÒ thiÕu nÐt nµo. ThÇy ch−a kÞp b¶o viÕt tiÕp, Quang ®· viÕt thªm hai ch÷ "th«ng minh" n÷a. ThÇy gËt gï, nãi: - Th«i! §−îc råi. Con kh«ng cÇn viÕt thªm n÷a. Con giái l¾m. Giê con cã muèn ®Õn líp häc nh− c¸c trß ë ®©y kh«ng? Nghe thÇy hái, cËu bÐ r¬m rím n−íc m¾t, cói ®Çu th−a: - D¹ th−a thÇy! Con kh«ng cã tiÒn mua bót giÊy... l¹i cßn mùc, dÇu ®Ìn n÷a. Con xin thÇy cho con ®øng ngoµi s©n, häc ®−îc ch÷ nµo hay ch÷ Êy. Con chØ häc cho biÕt ch÷ ®Ó ®äc s¸ch, ®Ó t×m trong s¸ch cã nh÷ng ®iÒu hay, lÏ ph¶i... - Con cø ®Õn líp häc ®i. ThÇy sÏ kh«ng lÊy tiÒn häc cña con, mµ cßn cho con bót, giÊy, mùc n÷a. Cã ®−îc kh«ng? ThÇy ®å võa døt lêi, vµi häc trß nhao lªn: - D¹, th−a thÇy! ThÇy cø nhËn Quang vµo häc ®i. Chóng con sÏ cho Quang bót, giÊy ¹! - C¸c con lÊy tiÒn ®©u ra mµ mua bót giÊy mùc cho Quang? - ThÇy ®å hiÒn tõ hái. - Th−a thÇy! Chóng con sÏ xin cha mÑ. MÑ con còng hay th−¬ng ng−êi nghÌo l¾m. - D¹ th−a thÇy! NÕu nhµ Quang kh«ng cã dÇu ®Ó häc th× tèi tèi Quang sang nhµ con cïng häc - CËu bÐ Ng« V¨n §« ë gÇn nhµ Quang nãi xem vµo. 27 Råi tõ ®ã, NguyÔn Quan Quang ®−îc c¾p s¸ch tíi tr−êng nh− bao b¹n kh¸c. GiÊy, bót, mùc ®· cã thÇy, cã b¹n cho. Cßn dÇu ®Ìn th× khái lo, Quang cø sang nhµ §« mµ häc. Míi ®i häc Ýt l©u, Quan Quang ®· næi tiÕng th«ng minh, lµng trªn xãm d−íi ®Òu nøc tiÕng cËu bÐ thÇn ®ång. QuyÓn Tam Tù Kinh, Quang ®· häc xong tõ ngµy cßn ®øng ngoµi s©n g¹ch. Quang häc n¨m ngµy hÕt quyÓn Minh ®¹o gia huÊn, häc m−êi ngµy hÕt quyÓn Êu häc gi¸o khoa th−, sau hai th¸ng hÕt quyÓn LuËn ng÷. QuyÓn LuËn ng÷ nµy b×nh th−êng c¸c b¹n cña cËu häc hµng n¨m míi hÕt. TiÕp ®ã Quang häc ®Õn M¹nh Tö, Trung dung, §¹i häc, Kinh thi, Kinh Xu©n Thu.... Häc mét biÕt m−êi. Ch¼ng bao l©u, Quang ®· thuéc lµu Kinh truyÖn, Quang cßn gióp cho b¹n §« tõ häc b×nh th−êng trë nªn häc giái. Khoa thi n¨m BÝnh Ngä (1246), ®êi vua TrÇn Th¸i T«ng, Quan Quang dù thi, ®ç Tr¹ng Nguyªn. B¹n häc Ng« V¨n §« còng thi vµ ®ç Cö nh©n. Sau khi vinh quy b¸i tæ, «ng ®−îc vua TrÇn ban cho Quèc tÝnh, lÊy hä TrÇn lµ hä cña m×nh. V× vËy lóc bÊy giê ë trong triÒu gäi «ng lµ TrÇn Quan Quang. TrÇn Quan Quang lµm quan ®Õn chøc Th−îng th−. Sèng ë kinh kú mét thêi gian, «ng c¸o quan tõ chøc, trë vÒ quª nhµ më líp d¹y häc, sèng thanh ®¹m, lÊy d¹y häc lµm vui. Ng−êi quª «ng cho r»ng, Tr¹ng nguyªn NguyÔn Quan Quang lµ ng−êi khai 28 s¸ng cho nÒn H¸n häc quª h−¬ng, më ®−êng cho thÕ hÖ con em quª nhµ theo nÕp hiÕu häc. Sau khi NguyÔn Quan Quang qua ®êi, ®Ó t−ëng nhí tíi «ng, d©n lµng dùng lªn ngay ë chç «ng ngåi d¹y häc mét ng«i chïa, gäi lµ chïa Linh Kh¸nh. L¹i lËp trªn nói V−êng mét ng«i ®Òn, gäi lµ ®Òn V−êng ®Ó thê «ng vµ t«n «ng lµ Thµnh hoµng cña lµng Tam S¬n. 29 NGUYÔN HIÒN - TR¹NG NGUY£N TRÎ NHÊT N¦íC NAM NguyÔn HiÒn sinh n¨m 1235, quª lµng Hµ D−¬ng, huyÖn Th−îng Nguyªn, tØnh Nam §Þnh, ®ç thñ khoa n¨m BÝnh Ngä (1246) ®êi TrÇn Th¸i T«ng, ®Õn n¨m sau (1247), «ng thi ®×nh vµ ®ç Tr¹ng Nguyªn. NguyÔn HiÒn vèn rÊt th«ng minh, cã trÝ nhí tèt. Lóc s¸u, b¶y tuæi, «ng theo häc mét nhµ s− ë chïa lµng, mçi ngµy s− thÇy cho häc hai m−¬i trang s¸ch, «ng chØ ®äc qua lµ thuéc. Ngay tõ lóc Êy, «ng ®· næi tiÕng lµ thÇn ®ång, còng næi tiÕng lµ tinh nghÞch. Giai tho¹i cßn kÓ l¹i, håi míi lªn b¶y, tr¹ng HiÒn cã thó vui nÆn ®Êt víi b¹n bÌ ®ång løa, «ng vèn ®· khÐo tay, l¹i th«ng minh, nªn nghÜ ra l¾m trß hay. Mét lÇn tr¹ng nÆn con voi ®Êt, råi lÊy bèn con cua ®Ó vµo bèn ch©n, lÊy ®Øa lµm vßi, lÊy b−ím lµm tai, thµnh ra voi ®Êt mµ còng cö ®éng ®−îc, khiÕn cho bän trÎ vui thÝch reo hß Çm Ü. Chît mét «ng quan ®i qua ®øng l¹i xem vµ hái chuyÖn HiÒn. 30 ThÊy HiÒn khÐo lÐo vµ l¸u lØnh, «ng quan liÒn ®äc bìn mét c©u: - §ång tö ngò lôc nh©n, v« nh− nhÜ x¶o! C©u nµy cã nghÜa: Bän trÎ n¨m, s¸u ®øa, kh«ng ®øa nµo khÐo b»ng mµy. Tr¹ng thÊy vËy, hái «ng quan r»ng: - Xin «ng cho biÕt «ng lµm chøc quan g×? ¤ng quan nãi: - Ta lµ quan th¸i thó ¨n l−¬ng hai ngµn héc. ThÊy quan cã ý khoe khoang, HiÒn liÒn ®äc r»ng: - Th¸i thó nhÞ thiªn th¹ch, m¹c nh−îc c«ng... NghÜa lµ: Quan th¸i thó ¨n l−¬ng hai ngµn héc, ch¼ng ai....b»ng «ng. Quan c−êi b¶o: - §èi cßn thiÕu mét ch÷! HiÒn nµi cho tiÒn råi sÏ ®èi nèt. Quan cho tiÒn xong, HiÒn nhoÎn c−êi, ®äc r»ng: - Th¸i thó nhÞ thiªn th¹ch, m¹c nh−îc c«ng liªm. NghÜa lµ: Quan th¸i thó ¨n l−¬ng hai ngµn héc, ch¼ng ai liªm khiÕt b»ng «ng. Quan chÞu lµ giái, nh−ng vui miÖng hái thªm: - ThÕ nÕu ta kh«ng cho tiÒn, th× chó ®èi ch÷ g×? HiÒn tr¶ lêi: - Khã g×! NÕu «ng kh«ng cho tiÒn th× t«i chØ viÖc ®iÒn ch÷ "tham" vµo th«i. Quan biÕt r»ng th»ng bÐ l¸u c¸, ®µnh ph¶i bá ®i, kh«ng d¸m trªu chäc g× n÷a, kÎo l¹i mang tiÕng "to ®Çu mµ d¹i"! 31 N¨m tr¹ng HiÒn m−êi mét tuæi, cã ng−êi tªn lµ §Æng TÝnh, ë phñ B¾c Giang, còng cã tiÕng lµ th«ng th¸i nªn vÉn th−êng tù phô h¬n ng−êi, t×m ®Õn HiÒn ®Ó thö tµi. ¤ng ra ®Ò bµi lµ: "Ph−îng hoµng sµo vu A C¸c, Kú l©n du vu UyÓn Hùu" (NghÜa: Chim ph−îng hoµng lµm tæ trªn nói A C¸c, con Kú l©n ra ch¬i v−ên UyÓn Hùu). Råi ®è HiÒn lµm mét bµi phó, mçi c©u ph¶i cã mét gièng thó, song kh«ng ®−îc dïng hai ch÷ "ph−îng hoµng" vµ "kú l©n". Ch¼ng ph¶i suy nghÜ l©u, tr¹ng øng khÈu ®äc ngay: Quy phi Lôc Thñy Long bÊt M¹nh hµ Y hi! H÷u Hïng chi quèc Êp vu Tr¸c Léc chi a. NghÜa lµ: Rïa ch¼ng ®îi ë s«ng Lôc Thñy Rång kh«ng xuÊt hiÖn ë s«ng M¹nh Hµ Tèt thay n−íc H÷u Hïng §ãng ®« ë gß Tr¸c Léc1 Nghe xong, §Æng TÝnh ph¶i phôc lµ thÇn ®ång. Khoa thi §×nh, n¨m §inh Mïi (1247), NguyÔn HiÒn chiÕm b¶ng vµng, trë thµnh Tr¹ng nguyªn trÎ nhÊt tõ tr−íc tíi nay. Khi vµo yÕt kiÕn vua, vua thÊy Tr¹ng nhá tuæi mµ hiÓu biÕt s©u réng, míi hái: _______________ 1. Trong tiÕng H¸n: Quy, Long, Hïng, Léc cßn cã nghÜa lµ Rïa, Rång, GÊu, H−¬u. 32 - Tr¹ng nguyªn theo häc thÇy nµo? Tr¹ng HiÒn thùc thµ ®¸p: - ThÇn tù häc lÊy, cã ch÷ nµo kh«ng hiÓu th× hái s− «ng ë chïa lµng. Vua thÊy Tr¹ng bÐ lo¾t cho¾t mµ cã vÎ tù kiªu, ¨n nãi l¹i hµm hå, kh«ng cã phÐp t¾c g× c¶, bÌn b¾t vÒ häc lÔ ba n¨m råi sÏ bæ dông lµm quan. Tr¹ng vÒ ®−îc Ýt l©u th× cã sø nhµ Nguyªn sang, sø ®−a ra mét bµi th¬ ngò ng«n ®Ó thö nh©n tµi n−íc Nam: L−ìng nhËt b×nh ®Çu nhËt, Tø s¬n ®iªn ®¶o s¬n. L−ìng v−¬ng tranh nhÊt quèc Tø khÈu tung hoµnh gian. NghÜa lµ: Hai mÆt trêi, mÆt trêi b»ng ®Çu, Bèn tr¸i nói, tr¸i nói ®iªn ®¶o. Hai «ng vua tranh nhau mét n−íc, Bèn c¸i miÖng ë trong kho¶ng däc ngang. ThËt lµ kú quÆc, c¶ triÒu ®×nh ®Òu chÞu, kh«ng ai hiÓu ra sao c¶. Cã ng−êi t©u vua thö cho mêi tr¹ng HiÒn ®Õn hái xem. Vua ®µnh ph¶i y lêi. Khi sø gi¶ tíi lµng tr¹ng, gÆp mét th»ng bÐ ®ang ®ïa nghÞch ë ®Çu lµng liÒn hái th¨m vµo nhµ HiÒn, nh−ng th»ng bÐ cø lµm thinh, ch¼ng nãi ch¼ng r»ng. Sø bùc m×nh, l¹i nhËn thÊy th»ng bÐ cã vÎ ngé nghÜnh, bÌn ®äc mét c©u r»ng: - Tù lµ ch÷, cÊt gi»ng ®Çu, tö lµ con, con ai con Êy? 33 Th»ng bÐ thÊy sø trªu chäc bÊy giê míi chÞu më miÖng; nh−ng kh«ng ph¶i ®Ó chØ nhµ HiÒn mµ ®Ó ®èi l¹i nh− sau: - Vu lµ ch−ng, bá ngang l−ng, ®inh lµ ®øa, ®øa nµo ®øa nµy? §èi xong ch¹y biÕn. Nghe c©u ®èi x−îc mµ tµi t×nh, sø ®o¸n ch¾c ®ã lµ tr¹ng HiÒn, liÒn theo hót vµo nhµ. Tíi s©n, thÊy tr¹ng ®øng trong bÕp, sø l¹i ®äc trªu mét c©u n÷a: - Ng« v¨n qu©n tö, tö viÔn b¶o trï, hµ tu mÞ t¸o? (Ta nghe ng−êi qu©n tö th−êng l¸nh xa n¬i bÕp nóc, sao l¹i ®i nÞnh «ng bÕp?) Nh−ng tr¹ng ®©u chÞu lÐp, biÖn b¹ch ngay: - Ng· b¶n h÷u quan c− ®Ønh n¹i, kh¶ t¹m ®iÒu canh! (Ta vèn lµ chøc quan vµo hµng tÓ t−íng, nh−ng h·y t¹m nªm canh!)1 Sø triÒu ®×nh kh©m phôc v« cïng, liÒn mêi ngay tr¹ng vÒ kinh ®Ó hái bµi th¬ kia. Song mêi m·i mµ tr¹ng kh«ng chÞu ®i, chØ l¾c ®Çu nãi r»ng: "Tr−íc vua b¶o ta kh«ng biÕt phÐp t¾c, nay chÝnh nhµ vua còng kh«ng biÕt phÐp t¾c!". Th× ra trong lóc véi vµng, sø ®· quªn c¶ nghi thøc. Sau sø ph¶i mang xe ngùa, nghi tr−îng ®Õn ®ãn thËt long träng, tr¹ng míi chÞu ®i cho. _______________ 1. §iÒu canh: Nªm canh, cã nghÜa bãng lµ lµm tÓ t−íng, do c©u cña vua Cao T«n nhµ Th−¬ng nãi víi Phã DuyÖt, lóc cö DuyÖt lµm tÓ t−íng. 34 Tíi triÒu, vua ®em bµi th¬ ngò ng«n cña sø nhµ Nguyªn ra hái, Tr¹ng HiÒn liÕc m¾t qua råi gi¶ng r»ng ®ã lµ ch÷ ®iÒn. Th× ra bµi th¬ Êy ph¶i hiÓu lµ: Hai nhËt b»ng ®Çu ®Ó sãng hµng, Bèn s¬n x¸o lén däc cïng ngang. Hai v−¬ng nghiªng ngöa lo tranh n−íc Bèn khÈu liÒn nhau ghÐp v÷ng vµng. Lóc bÊy giê vua quan míi vì nhÏ, c¶ triÒu ®×nh ai còng phôc tr¹ng, vµ khi ®−a c©u tr¶ lêi l¹i cho sø nhµ Nguyªn, sø còng ho¶ng hån kh«ng cßn d¸m lªn mÆt n÷a. 35 TRÇN THÞ PH¦¥NG HOA - §éI T£N CHåNG §I THI ë lµng V¨ng, tøc lµng HiÓn VÞnh, x· Quang Léc, huyÖn HËu Léc, tØnh Thanh Hãa hiÖn cßn mét bia ®¸ dùng n¨m Nh©m Th×n (1292), ®êi vua TrÇn Nh©n T«ng, ®Ò: "Nµng d©u khãc mÑ chång" (viÕt b»ng ch÷ H¸n), dÞch nghÜa nh− sau: Con xin b¸i l¹y, d−íi suèi vµng mÑ cã biÕt ch¨ng? Cha chÕt oan, chång ph¶i vµo tï. §au lßng, con «m ®Ìn s¸ch lµ nguyÖn −íc. PhËn g¸i khinh nhên phÐp n−íc, viÖc gia ®×nh râ thËt gian nan. §−îc TrÇn c«ng réng lßng cho ë chèn kinh thµnh, c¶i trang nam vµo thi l¹i tróng tuyÓn thø ba hµng tiÕn sÜ... Con xin chÞu téi tr−íc nhµ vua ®Ó minh oan. B¸o thï cho cha xong, téi chång còng ®−îc xãa... Bia ®Ò: TrÇn ThÞ Ph−¬ng Hoa, ®ç thø ba tiÕn sÜ, quª x· Hµ Thanh, phñ L«i D−¬ng, tØnh Thanh Hãa1. _______________ 1. TrÝch G−¬ng hiÕu häc thêi x−a, Nxb. Gi¸o dôc, 2008. 36 §ã lµ c©u chuyÖn vÒ nµng Ph−¬ng Hoa xinh ®Ñp, th«ng minh, ngµy ®ªm khæ c«ng häc tËp ®Ó ®i thi, nh»m minh oan cho chång. C©u chuyÖn nh− sau: Quan th−îng th− Tr−¬ng §µi ng−êi lµng HiÓn VÞnh, x· Quang Léc, huyÖn HËu Léc, tØnh Thanh Hãa, lµ mét «ng quan thanh liªm chÝnh trùc. ¤ng cã hai ng−êi con trai lµ C¶nh TÜnh vµ C¶nh Yªn. C¶ hai ®Òu ®Ünh ngé, th«ng minh. CËu c¶ C¶nh TÜnh th× ®· yªn bÒ gia thÊt, cßn C¶nh Yªn còng cã ®Ýnh −íc víi Ph−¬ng Hoa - con g¸i quan ngù sö TrÇn §iÖn, ng−êi Thä Xu©n, chØ ®îi ngµy lµnh th¸ng tèt sÏ lµm lÔ hîp h«n. Ph−¬ng Hoa næi tiÕng lµ ng−êi xinh ®Ñp, nÕt na. Ng−êi quanh vïng ai còng khen ngîi. TiÕng ®ån ®Õn tai mét tªn Trung óy hä Tµo. Tªn nµy lµ quan vâ, còng lËp ®−îc d¨m ba chiÕn c«ng, ®−îc vua hÕt mùc sñng ¸i nªn sinh ra hèng h¸ch, kiªu ng¹o. Nghe tiÕng Ph−¬ng Hoa lµ ng−êi tµi s¾c, h¾n mang sÝnh lÔ ®Õn cÇu h«n. TrÇn §iÖn tõ chèi nãi r»ng: - Con g¸i t«i ®· cã h«n −íc víi nhµ hä Tr−¬ng råi. Tµo Trung óy kh«ng lÊy ®−îc Ph−¬ng Hoa, næi giËn ®ïng ®ïng, bÌn vÒ nhµ, nghÜ c¸ch gi¶ m¹o chiÕu chØ nhµ vua, vu cho Tr−¬ng §µi - th«ng gia víi nhµ Ph−¬ng Hoa - téi ph¶n quèc, giÕt «ng råi c−íp hÕt tµi s¶n. C¶nh TÜnh vµ C¶nh Yªn ph¶i ®−a mÑ ®i trèn sang huyÖn kh¸c, gi¶ lµm t¨ng ni ®Ó l¸nh n¹n. §−îc mét thêi gian, vî C¶nh TÜnh sinh con, ®øa bÐ ®−îc ®Æt tªn lµ TiÓu Thanh, rÊt 37 bô bÉm ®¸ng yªu. §¸ng tiÕc ng−êi mÑ v× sinh con trong hoµn c¶nh thiÕu thèn, søc kháe yÕu nªn l©m bÖnh råi mÊt ngay sau ®ã. B¶y n¨m sau, C¶nh Yªn ®−a gia ®×nh vÒ l¹i quª h−¬ng. Chµng më líp d¹y häc, lÇn håi kiÕm sèng qua ngµy. Suèt thêi gian Êy, Ph−¬ng Hoa vÉn mét lßng chê ®îi C¶nh Yªn. T×nh cê nµng gÆp TiÓu Thanh, th−¬ng c« bÐ må c«i må cót, nµng nhËn c« bÐ lµm con nu«i. Còng nhê ®ã, nµng biÕt tin tøc cña gia ®×nh hä Tr−¬ng. Nµng th−êng nhê ng−êi quen tªn lµ LiÔu thÞ ®em tiÒn b¹c ®Õn gióp C¶nh Yªn. ViÖc t−ëng kÝn ®¸o, kh«ng ngê c« ng−êi ë biÕt chuyÖn, kÓ cho chång nghe. M¸u tham næi lªn, hai vî chång bµn nhau nÊp s½n ë chç hÑn, giÕt LiÔu ThÞ ®Ó c−íp tiÒn. §óng canh ba, C¶nh Yªn ®Õn chç hÑn, v« t×nh giÉm ph¶i ng−êi chÕt, m¸u b¾n ®Çy ng−êi. Sî qu¸, chµng bá ch¹y. TrÇn ngù sö thÊy ng−êi ®Çy tí g¸i chÕt, cho ng−êi truy t×m thñ ph¹m, lÇn theo vÕt m¸u ®Õn nhµ C¶nh Yªn, hä b¾t chµng vµ gi¶i lªn quan. Bµ mÑ C¶nh Yªn ®au xãt l©m bÖnh nÆng råi mÊt. Ph−¬ng Hoa ®øng ra lo tang ma cho bµ chu toµn. Xong mäi viÖc råi, nµng xin cha mÑ cho m×nh lªn kinh ®« b¸n hµng ®Ó kÐn chång, nh−ng thùc ra lµ ®Ó t×m c¸ch cøu C¶nh Yªn. Nµng biÕt, chØ cã c¸ch gÆp ®−îc vua th× may ra míi gi¶i oan cho chång ®−îc, nh−ng gÆp vua ®©u ph¶i dÔ. NghÜ m·i, nµng míi t×m ®−îc mét c¸ch... Tõ ®ã, ®ªm ®ªm, nµng chong ®Ìn häc tíi s¸ng, tay kh«ng rêi s¸ch bót. §Õn b÷a, nµng chØ ¨n uèng 38 qua loa, ng−êi gÇy réc ®i, song kiÕn thøc thu ®−îc ngµy cµng s©u réng. §Õn kú thi, nµng ®éi tªn C¶nh Yªn ®i thi, tr¶i qua ba kú thi, nµng ®ç tiÕn sÜ. Mõng v× m×nh thi ®ç th× Ýt, mµ mõng s¾p ®−îc gÆp vua th× nhiÒu. §Õn ngµy vua ban mò ¸o, ®Õn l−ît Ph−¬ng Hoa lªn nhËn, vua nhÝu mµy hái: - Ta tr«ng ng−¬i gièng con g¸i, cí lµ lµm sao? Lóc Êy nµng míi t©u víi vua hÕt mäi nhÏ. Sau khi tra xÐt, vua ph¹t kÎ cã téi, minh oan cho C¶nh Yªn, l¹i ®Æc c¸ch cho chµng ®ç tiÕn sÜ cïng khoa víi Ph−¬ng Hoa. Hai ng−êi gÆp nhau mõng mõng, tñi tñi, lóc Êy míi chÝnh thøc lµm lÔ hîp h«n. 39 §OµN NH÷ HµI - HäC KH¤NG CÇN S¸CH §oµn Nh÷ Hµi ng−êi lµng Tr−êng T©n, huyÖn Gia Phóc, tØnh H¶i D−¬ng. ¤ng sinh n¨m Canh Th×n 1280, næi tiÕng th«ng minh, ho¹t b¸t, tÝnh khÝ c−¬ng trùc. Ngay khi cßn nhá, Nh÷ Hµi ®· cùc kú hiÕu häc, tay kh«ng lóc nµo rêi khái quyÓn s¸ch. §Õn tuæi thiÕu niªn, «ng lªn kinh ®« trä häc, l¹i cµng miÖt mµi s«i kinh nÊu sö, l¾m lóc ®äc s¸ch mª m¶i ®Õn quªn c¶ trêi ®Êt xung quanh. Nh−ng l¹ mét nçi, lªn kinh ®« ®Ó häc, song Nh÷ Hµi chØ häc mét m×nh, kh«ng chÞu theo mét thÇy nµo c¶. Mét lÇn, «ng t×nh cê gÆp vua TrÇn Anh T«ng vµ cuéc gÆp gì Êy ®· lµm thay ®æi cuéc ®êi «ng mét c¸ch ®¸ng kÓ. C©u chuyÖn b¾t nguån tõ viÖc th−îng hoµng TrÇn Nh©n T«ng tõ Thiªn Tr−êng vÒ th¨m kinh ®«, nh©n lóc bÊt chît ®i d¹o c¸c cung ®iÖn, ®Õn cung vua th× thÊy Anh T«ng cßn ®ang ngñ mª man khi mÆt trêi ®· lªn ®Õn ®Ønh ®Çu, hái ra míi biÕt ®ªm h«m 40 tr−íc uèng r−îu qu¸ say. Th−îng hoµng giËn l¾m, lËp tøc lÖnh cho xa gi¸ vÒ ngay Thiªn Tr−êng, sau khi xuèng chiÕu cho c¸c quan hai h«m sau ph¶i vÒ Thiªn Tr−êng triÒu héi. T¶ h÷u tóc vÖ ho¶ng sî, ch¹y vµo lay Anh T«ng dËy, t©u l¹i sù viÖc, Anh T«ng kh«ng kÞp mÆc ¸o, ch¹y ra khái ®iÖn ®Ó kÞp gÆp th−îng hoµng, nh−ng Nh©n T«ng ®· ®i xa l¾m råi. Khi ch¹y ngang qua chïa T− Phóc, vua ch¹m ph¶i mét chµng trai m¶i ®øng dùa cét ngÉm nghÜ ®iÒu g×, thÊy vua ®Õn mµ kh«ng tr¸nh. Vua ®ang cuèng cuång lo l¾ng, nªn bùc béi hái: - Ng−¬i lµ ai? Lµm g× ë ®©y? - Th−a, thÇn lµ §oµn Nh÷ Hµi, lµ häc trß, thÇn ®ang häc ¹! - S¸ch vë ®©u mµ b¶o lµ häc? Ng−êi häc trß ®¸p: - CÇn g× ph¶i cã s¸ch míi häc ®−îc? Anh T«ng nghe nãi thÕ còng ph¶i ph× c−êi, ch¼ng nh÷ng kh«ng giËn, l¹i dÞu giäng hái: - Ng−¬i lµ häc trß, vËy cã thÓ gióp ta viÖc nµy ®−îc ch¨ng? Vua kÓ l¹i c©u chuyÖn võa x¶y ra, råi nãi tiÕp: - TrÉm say r−îu qu¸ nªn ph¶i téi víi th−îng hoµng. Nay muèn vÒ t¹ téi, nh−ng vÒ hai tay kh«ng th× kh«ng d¸m. VËy ng−êi lµm hé trÉm mét bµi biÓu. Nh÷ Hµi ®iÒm nhiªn hái: - BÖ h¹ hèi hËn thËt −? 41 Vua ®¸p: - Sao l¹i kh«ng thùc? Ng−¬i h¸ ch¼ng tr«ng thÊy hay sao? - VËy xin ®−îc téi, bÖ h¹ høa sÏ chõa r−îu chø? - NhÊt ®Þnh lµ chõa! Nh÷ Hµi xin giÊy bót råi th¶o ngay t¹i chç mét bµi biÓu d©ng vua. Vua kÐn ba m−¬i lùc sÜ, dïng thuyÒn nhÑ ®i ngay, l¹i kh«ng quªn ®em c¶ Nh÷ Hµi ®i theo. ThuyÒn ®i hai ngµy hai ®ªm th× tíi n¬i. Vua ë ngoµi bÕn, sai Nh÷ Hµi ®éi biÓu vµo chÇu. Th−îng hoµng tr«ng thÊy hái: - Ai ®©y? Qu©n hÇu ch¹y ra hái råi vµo t©u: - Lµ ng−êi d©ng biÓu cña quan gia1. Th−îng hoµng ngo¶nh l−ng l¹i kh«ng nãi g×. Trêi ®· chuyÓn tr−a, sang chiÒu! Chît cã mét c¬n m−a gi«ng d÷ déi, sÊm vang sÐt næ, m−a ®æ nh− trót, Nh÷ Hµi vÉn quú kh«ng nhóc nhÝch, nh− lµ kh«ng x¶y ra viÖc g×. Nh©n T«ng th−îng hoµng sùc nhí l¹i ng−êi d©ng sí buæi s¸ng, liÒn hái: - Ng−êi ngoµi s©n cßn ®Êy kh«ng? - Råi sai lÊy tê biÓu vµo xem, thÊy lêi lÏ khÈn kho¶n, thèng thiÕt, ch©n thµnh, liÒn triÖu Anh T«ng vµo vµ b¶o: - TrÉm cßn nhiÒu con, kh«ng ®øa nµy nèi ng«i th× ®øa kh¸c. KÎ lµm vua kh«ng thÓ r−îu chÌ bª _______________ 1. Quan gia: Tªn gäi c¸c vua ®ang trÞ v× ®êi TrÇn, ®Ó ph©n biÖt víi Th−îng hoµng. 42 tha nh− thÕ. TrÉm ®ang sèng mµ cßn thÕ, sau nµy th× lµm thÕ nµo? Anh T«ng cói ®Çu khãc lãc t¹ téi. Th−îng hoµng l¹i hái: - Ng−êi so¹n biÓu lµ ai? §ç ®¹t g× ch−a? Vua th−a: - §ã lµ §oµn Nh÷ Hµi, chØ lµ mét häc trß nghÌo. Th−îng hoµng lÊy lµm l¹ l¾m, cho triÖu vµo vµ b¶o: - Nhµ ng−¬i so¹n biÓu rÊt hîp ý trÉm. Råi xuèng chiÕu cho vua vµ tr¨m quan trë l¹i kinh s− vµ dÆn vua cÊt nh¾c cho Nh÷ Hµi. VÒ ®Õn kinh, vua liÒn cho Nh÷ Hµi gi÷ chøc Ngù sö trung t¸n. BÊy giê §oµn Nh÷ Hµi míi cã hai m−¬i tuæi. Trong triÒu cã kÎ ghen ghÐt, cho lµ Nh÷ Hµi cßn qu¸ Ýt tuæi mµ gi÷ chøc ngù sö lµ chøc can gi¸n vua vµ c¸c quan th× cßn thÓ thèng g×. Hä truyÒn nhau hai c©u th¬: Ngù sö tông truyÒn c©u cæ ng÷, §oµn trung t¸n miÖng cßn h¬i s÷a. 43 NGUYÔN B¸ TÜNH - CHó TIÓU §ç HOµNG GI¸P, TRë THµNH VÞ DANH Y* NguyÔn B¸ TÜnh ng−êi lµng NghÜa Phó, tæng V¨n Th¸i, huyÖn CÈm Giµng, phñ Th−îng Hång, nay lµ H¶i D−¬ng. ¤ng lµ ng−êi më ®Çu cho nÒn y d−îc cæ truyÒn ViÖt Nam vµ ®−îc phong lµ «ng tæ ngµnh d−îc ViÖt Nam. NguyÔn B¸ TÜnh sinh ra trong mét gia ®×nh nghÌo, lªn s¸u tuæi th× må c«i c¶ cha lÉn mÑ, B¸ TÜnh ph¶i lªn ë mét ng«i chïa ®Ó n−¬ng nhê c¸c s−. Tõ ®ã, nhµ chïa ®Æt tªn cho chó lµ TuÖ TÜnh. H»ng ngµy, chó ph¶i quÐt dän s©n chïa, lau c¸c bÖ thê råi trång rau, t−íi c©y vµ nÊu c¬m n−íc. Ban ®ªm, c¸c s− d¹y cho chó häc ch÷ ®Ó cã thÓ ®äc ®−îc kinh PhËt. Tuy lµm lông vÊt v¶ nh−ng TuÖ TÜnh kh«ng kªu ca phµn nµn g× c¶, rÊt ch¨m chØ vun bãn v−ên hoa. C©y c¶nh vµ v−ên hoa trong chïa ®−îc chó _______________ * TrÝch G−¬ng hiÕu häc ngµy x−a, S®d. 44 ch¨m sãc lóc nµo còng xanh t−¬i rùc rì. V× vËy, chó ®−îc mäi ng−êi yªu mÕn. S− cô cµng th−¬ng chó h¬n vµ nghÜ ®Õn t−¬ng lai cña cËu bÐ. Mét h«m ®i d¹o v−ên hoa, s− cô bÊt chît ®äc c©u th¬: Hoa khai bÊt tr¹ch bÇn gia ®Þa (Hoa në kh«ng chän ®Êt giµu nghÌo) B¸ TÜnh ®i theo sau, lßng trµn ®Çy høng khëi, chó ®· ®èi: §øc thô tu båi phóc qu¶ chung. (Trång c©y ®øc th× ®−îc qu¶ phóc) Tõ ®Êy, s− cô cµng ch¨m d¹y cho chó thµnh tµi. Suèt m−êi bèn n¨m rßng ë chïa, TuÖ TÜnh ngµy ®ªm «n luyÖn. §ªm khuya, nhê ¸nh s¸ng ngän ®Ìn thê PhËt, chó miÖt mµi ®äc s¸ch. Rßng r· trong suèt m−êi bèn n¨m ®ã, chó ®· thuéc lßng kinh PhËt vµ c¶ kinh sö cña Nho gi¸o. N¨m hai m−¬i tuæi, triÒu ®×nh më khoa thi, TuÖ TÜnh ®ç Hoµng Gi¸p ®êi vua TrÇn Dô T«ng. Sau khi thi ®ç, TuÖ TÜnh kh«ng ra lµm quan, vÉn ë chïa ®Ó s−u tÇm c¸c c©y thuèc nam, ch÷a bÖnh cho nh©n d©n trong vïng. Ch¼ng bao l©u, TuÖ TÜnh trë thµnh mét danh y, ®−îc ng−êi ®êi t«n lµ "VÞ th¸nh thuèc Nam". ¤ng ®· ®Ó l¹i mét pho s¸ch thuèc ®å sé "Nam d−îc thÇn hiÖu" (Nh÷ng bµi thuèc Nam thÇn hiÖu). Cã thuyÕt nãi r»ng v× giái thuèc, TuÖ TÜnh bÞ ®−a ®i cèng sang Trung Quèc vµ ®· ch÷a khái bÖnh cho Tèng V−¬ng Phi (vî vua nhµ Minh) nªn ®−îc phong lµ "§¹i y 45 thiÒn s−". HiÖn nay, ë ®Òn thê TuÖ TÜnh (H¶i TriÒu, Nam Hµ) cã c©u ®èi nãi vÒ viÖc ®ã: Hoµng gi¸p ph−¬ng danh ®»ng B¾c ®Þa Th¸nh s− d−îc liÖu trÊn Nam bang. (Thi ®ç Hoµng gi¸p danh lõng ®Êt B¾c(1) Ch÷a bÖnh thÇn diÖu næi tiÕng n−íc Nam). ThuyÕt nµy nãi «ng mÊt vµ ®−îc t¸ng ë Trung Quèc. Tr−íc khi mÊt, «ng cßn nh¾c mét c©u v« cïng xóc ®éng "VÒ sau cã ai bªn n−íc Nam sang nhí cho di cèt t«i vÒ víi". §Ó tá lßng biÕt ¬n vÞ thÇy thuèc giái cña d©n téc, nh©n d©n ta ®· lËp ®Òn thê «ng bªn c¹nh ng«i chïa x−a (chïa H¶i TriÒu) thuéc tØnh Nam §Þnh. Ngµy nay, cø ®Õn ngµy 14 th¸ng 2 ©m lÞch, nh©n d©n l¹i më héi ®Ó t−ëng nhí. 46 NGUYÔN NGHI£U T¦ - LíN L£N CON SÏ LµM TR¹NG NguyÔn Nghiªu T− tù Qu©n Trï, hiÖu Tïng Khª, ng−êi x· Phó L−¬ng, huyÖn Vâ Giµng, phñ Tõ S¬n, trÊn Kinh B¾c (nay lµ th«n Phï L−¬ng, x· Phï L−¬ng, huyÖn QuÕ Vâ, tØnh B¾c Ninh). ¤ng ®ç Tr¹ng nguyªn khoa MËu Th×n (1448) ®êi Lª Nh©n T«ng vµ lµm quan ®Õn chøc Th−îng th− ch−ëng lôc bé. T−¬ng truyÒn, cha cña NguyÔn Nghiªu T− lµm nghÒ thÞt lîn, cËu l¹i ®Î vµo th¸ng Hîi, n¨m Hîi nªn ®−îc ®Æt tªn lµ Tr−. CËu bÐ Tr− b¶n tÝnh th«ng minh, nhanh nhÑn. Thuë nhá, cã lÇn cïng bè ®i b¾t lîn, däc ®−êng, gÆp kiÖu mét «ng NghÌ vinh quy b¸i tæ, cËu hái: - KiÖu cña ai mµ ®Ñp thÕ h¶ cha? Ng−êi cha ®¸p: - KiÖu quan Tr¹ng ®Êy con ¹! Tr− nãi: - ThÕ th× lín lªn con còng lµm quan Tr¹ng. Tõ ®ã, mçi lÇn ®i ch¬i, cËu l¹i nãi víi lò trÎ trong xãm: - Tí lµ quan Tr¹ng! 47 Mét h«m, cã ng−êi kh¸ch ®Õn ch¬i, nghe ®−îc c©u nãi cña cËu bÐ, liÒn ®ép mét c©u: - Lµ Tr¹ng dë hay Tr¹ng nguyªn? CËu ®¸p ngay: - T−ëng kh¸ch l¹ hãa kh¸ch quen! C©u øng khÈu cña cËu bÐ tù nhiªn hãa thµnh vÕ ®èi chØnh, kh¸ hay. C¹nh lµng Phï L−¬ng lµ lµng Yªn §×nh, ®©y lµ ®Êt häc, cã cô ®å sang ch¬i ra cho Tr− vÕ ®èi, ®è Tr− ®èi l¹i: - Lîn CÊn ¨n c¸m Tèn. Lîn cÊn tøc lîn n¸i, ý nãi lîn n¸i ¨n nhiÒu c¸m. Nh−ng CÊn vµ Tèn còng lµ hai quÎ trong b¸t qu¸i. ChØ trong chíp m¾t, Tr− ®èi ngay: - Chã Kh«n chí c¾n Cµn. C©u ®èi xÊc x−îc lµm cô ®å rÊt tøc giËn, song vÕ ®èi chØnh qu¸. ý c©u ®èi nãi, chã kh«n ®õng c¾n bËy, mµ Kh«n vµ Cµn l¹i lµ hai quÎ lín nhÊt trong b¸t qu¸i chØ trêi vµ ®Êt. Tuy giËn nh−ng thÇy ®å còng rÊt vui mõng v× thÊy quª m×nh cã mét cËu bÐ qu¸ th«ng minh, thÇy ®å khuyªn bè mÑ cËu nªn cho cËu ®i häc vµ chÝnh «ng ®å lµ ng−êi ®Çu tiªn d¹y dç cËu. NguyÔn Nghiªu Tr− häc rÊt giái, häc mét biÕt m−êi, lÔ phÐp chuyªn cÇn. NhiÒu b¹n häc lín h¬n cËu vµi tuæi vÉn häc kÐm h¬n cËu. B¹n bÌ ai còng mÕn yªu cËu. Nh÷ng ngµy m−a tr¬n, hä cßn câng cËu qua chç léi. 48 Khi ë nhµ lóc nµo cËu còng ch¨m lo ®Ìn s¸ch, khi ra ao röa bÌo, ra v−ên h¸i rau, tay vÉn cÇm c¸i que nhän v¹ch xuèng ®Êt hoÆc vµo l¸ chuèi, l¸ khoai nh÷ng ch÷ khã nhí. §Õn lóc häc ®−îc kh¸ nhiÒu kiÕn thøc cña thÇy ®å lµng, Tr− ®−îc göi ra theo häc TiÕn sÜ Vò Méng Nguyªn ë th«n §«ng S¬n, x· ViÖt §oµn, huyÖn Tiªn Du. Cô Vò Méng Nguyªn sinh n¨m 1378, mÊt n¨m 1451, hiÖu Vi Khª, L¹n Kha. Cô lµ mét ng−êi thÇy vµ nhµ th¬ næi tiÕng. Tõ nhá «ng ®· næi tiÕng th«ng minh, hiÕu häc. N¨m 1400, khi míi hai m−¬i mèt tuæi, «ng thi vµ ®ç TiÕn sÜ cïng víi c¸c danh nh©n NguyÔn Tr·i, Lý Tö TÊn, v.v. Sau khi ®ç ®¹i khoa, ch−a kÞp ra lµm quan th× nhµ Hå mÊt bëi nhµ Minh sang x©m chiÕm. Víi khÝ ph¸ch cña mét nhµ nho yªu n−íc, «ng kh«ng ra lµm quan cho nhµ Minh mµ lui vÒ quª ë Èn, më tr−êng d¹y häc. Häc trß theo häc «ng rÊt ®«ng, nhiÒu ng−êi ®ç ®¹t cao vµ NguyÔn Nghiªu Tr− chÝnh lµ mét häc trß ®¹t ®−îc häc vÞ cao nhÊt. NhiÒu giai tho¹i kÓ l¹i r»ng, «ng nu«i Nghiªu Tr− tõ nhá vµ d¹y dç cho ®Õn khi Tr− thi ®ç Tr¹ng nguyªn. Sau nµy, ®Ó tá lßng biÕt ¬n thÇy Vò Méng Nguyªn, d©n lµng Phï L−¬ng ®· lËp ®Òn thê c¶ thÇy vµ trß Tr¹ng. HiÖn nay ë th«n HiÒn L−¬ng vÉn cßn t−îng thê thÇy Vò Méng Nguyªn vµ trß NguyÔn Nghiªu Tr−. 49 N¨m MËu Th×n ®êi vua Lª Nh©n T«ng, NguyÔn Nghiªu Tr− thi ®ç Tr¹ng nguyªn. T−¬ng truyÒn, tr−íc ngµy yÕt b¶ng thi §×nh, vua n»m méng thÊy cã thÇn nh©n ®Õn b¸o méng r»ng khoa nµy lîn tróng Tr¹ng nguyªn. §Õn lóc treo b¶ng, tªn ng−êi tróng lµ Tr−, ®Õn lóc vµo yÕt kiÕn, vua hái nguyªn do. Nghiªu Tr− t©u r»ng: - Mu«n t©u bÖ h¹, v× thÇn sinh vµo th¸ng Hîi, n¨m Hîi nªn cha mÑ míi ®Æt tªn lµ Tr− ¹! Nghe t©u, vua gËt gï: - Qu¶ thËt øng víi giÊc méng cña ta. Nãi råi vua ban th−ëng, xong l¹i ®æi tªn cho Tr¹ng lµ NguyÔn Nghiªu T−. Phong cho chøc Hµn l©m trùc häc sÜ, sau chuyÓn sang lµm ¸n phñ sø T©n H−ng. Cßn d©n gian khi xem yÕt b¶ng vÒ, vÉn truyÒn nhau r»ng "Long ®Çu lîn - NguyÔn Nghiªu Tr−) chØ viÖc Nghiªu Tr− ®ç Tr¹ng. Khi vinh quy b¸i tæ, nh©n d©n lµm nghÌ ë chî Phï L−¬ng ®Ó ®ãn «ng. §Õn thêi kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, nghÌ vÉn cßn, nh©n d©n vÉn gäi lµ NghÌ quan tr¹ng D−¬ng Th¸i s− cã mét ng−êi con g¸i ®Õn tuæi kÐn chång, nh©n n¨m Êy Nghiªu T− ®ç Tr¹ng, thÊy chµng mÆt mòi kh«i ng«, tuÊn tó, Th¸i s− rÊt −ng ý, muèn ®em con g¸i g¶ cho. Nh−ng Nghiªu T− lÊy cí kh−íc tõ v× chµng ®· cã −íc hÑn víi nµng Phan Khanh, con g¸i cña Bïi T−íng c«ng, ng−êi mµ tõ l©u D−¬ng Th¸i s− ®· cã hiÒm khÝch 50 mµ ch−a cã dÞp b¸o thï. Nh©n viÖc nµy Th¸i s− cµng v× thÕ mµ ®em lßng thï ghÐt h¬n. Råi thêi c¬ ®Õn, nh©n ë hai sø NghÖ An, Thanh Hãa cã giÆc næi lªn. D−¬ng Th¸i s− nghÜ c¸ch b¸o thï, bÌn häp víi triÒu thÇn, t©u lªn vua r»ng: - NghÖ An, Thanh Hãa lµ hai xø hiÓm yÕu. Duy cã Bïi T−íng c«ng lµ vâ t−íng am hiÓu viÖc qu©n, l¹i thªm Tr¹ng nguyªn NguyÔn Nghiªu T− v¨n vâ toµn tµi. Cã hai ng−êi Êy ®i dÑp lo¹n th× triÒu ®×nh míi an lßng. Vua nghe xong, thuËn lßng chuÈn tÊu, lËp tøc gi¸ng chØ sai Bïi T−íng c«ng vµ Tr¹ng cÇm qu©n vµo Thanh - NghÖ diÖt giÆc. Nhê sù dòng c¶m céng víi viÖc phñ dô d©n chóng mét c¸ch nh©n tõ, kh«n khÐo, Bïi T−íng c«ng vµ Tr¹ng Lîn ®· ®em l¹i b×nh yªn cho d©n hai xø NghÖ - Thanh. N¨m Canh Th×n (1460), NguyÔn Nghiªu T− ®−îc cö lµm Ch¸nh sø sang nhµ Minh. LÇn ®i sø nµy lµ ®Ó cÇu phong v−¬ng cho vua Lª Nghi D©n. Khi ®oµn sø thÇn tíi cöa ¶i Nam Quan, ®îi m·i mµ kh«ng thÊy viªn quan coi cöa ¶i më cöa. Th× ra, nhµ Minh cËy m×nh n−íc lín kh«ng chÞu ®ãn tiÕp sø thÇn n−íc Nam mµ chØ treo lªn c¸nh cöa mét ch÷ thËp to t−íng. C¶ ph¸i ®oµn ng¬ ng¸c nh×n nhau, kh«ng hiÓu ra sao, duy cã Tr¹ng ung dung nãi: - ý c¸c ng−êi coi nhµ Minh lµ "Tung hoµnh vò trô" th× n−íc Nam ta sÏ "Bao qu¸t cµn kh«n". 51 Nãi råi Tr¹ng sai ng−êi bÖn mét vßng trßn lín b»ng lôa råi m¾c lªn ®Çu ch÷ thËp. C¶ ch÷ thËp lät trong vßng trßn Êy. Viªn quan coi ¶i thÇm khiÕp phôc, véi v· më cöa ¶i, nghªnh ®ãn ®oµn sø gi¶. §Õn Yªn Kinh, Tr¹ng vµo yÕt kiÕn vua Minh. Vua Minh hái vÒ viÖc Lª Nghi D©n giÕt em ®Ó giµnh ng«i, tá ý kh«ng b»ng lßng: - Vua n−íc Nam sao l¹i d¸m giÕt em ®Ó giµnh ng«i, thÕ lµ tr¸i víi ®¹o. Tr¹ng ®¸p l¹i ngay: - Ngµy x−a §−êng Th¸i T«ng giÕt anh lµ Kiªn Thµnh, em lµ Nguyªn C¸t. ViÖc Êy vÉn cßn ghi l¹i trong sö s¸ch cña thiªn triÒu th× viÖc n−íc thÇn kh«ng cã g× l¹ c¶. ThÊy lÝ lÏ cña Tr¹ng nguyªn s¾c s¶o nh− vËy, kh«ng b¾t bÎ vµo ®©u ®−îc, nhµ Minh ®µnh nhËn phong v−¬ng. Vua Minh muèn thö tµi sø gi¶, míi sai lµm mét phßng thËt ®Ñp, thËt léng lÉy. ë gi÷a treo hai ch÷ KÝnh thiªn, bªn d−íi bµy ®«i sËp thÊt b¶o rÊt cao, xung quanh bµy biÖn ®å vËt sang träng nh− chç gi−êng ngñ cña vua, råi mêi Tr¹ng ®Õn xem cã d¸m ngåi ®ã kh«ng. Qu©n lÝnh ®−a Tr¹ng Lîn cïng víi phã sø ®i d¹o th¨m mét vßng quanh cung ®iÖn råi míi mêi hai ng−êi vµo dù yÕn tiÖc ë trong c¨n phßng ®· bµy biÖn s½n. 52 B−íc vµo phßng, Tr¹ng ®−a m¾t ng¾m mét l−ît råi b¶o phã sø cïng ngåi lªn sËp thÊt b¶o. ThÊy vËy, viªn quan nhµ Minh ®i cïng véi nãi: - Kh«ng ®−îc! Kh«ng ®−îc! Cí sao sø thÇn l¹i ng¹o ng−îc, v« lÔ ®Õn thÕ. H·y nh×n lªn trªn xem ®©y lµ chç nµo? Tr¹ng b×nh th¶n th−a: - Th−a ngµi, ngµi lÊy cí g× mµ b¶o chóng t«i ng¹o ng−îc v« lÔ? BiÓn ®Ò hai ch÷ KÝnh thiªn, mµ ch÷ Thiªn lµ trêi, ch÷ Thiªn t¸ch ra lµ hai ch÷ nhÞ nh©n. NhÞ nh©n tøc lµ hai ng−êi. VËy cø theo c¸ch chiÕt tù Êy, KÝnh thiªn tøc lµ kÝnh hai ng−êi. B¶n quèc ®· hËu ®·i nh− vËy, chóng t«i ph¶i b¨n kho¨n g× n÷a! Viªn quan nhµ Minh kh«ng nãi ®−îc c©u g×, mÆt ®á bõng lªn. Tr¹ng l¹i ung dung nãi tiÕp: - Cæ nh©n ®· nãi: "§·i ng−êi ph−¬ng xa cèt lÊy bông thùc". T«i l¹i nghe Th¸nh triÒu lÊy lßng thµnh tÝn ®·i ng−êi ngo¹i quèc. ThÕ mµ sø gi¶ tõ xa tíi, Minh triÒu l¹i ®em bông trÝ thuËt lµm oai. T«i sî ng−êi ta nghe tiÕng, dÉu cã lßng thùc h−íng mé, còng sinh nghi mµ kh«ng tíi n÷a. Viªn quan nhµ Minh thÊy Tr¹ng nãi vËy, véi vµng nãi: - Ngµi qu¶ thËt th«ng minh x−a nay hiÕm cã. Trong thêi gian ë Trung Quèc, «ng lËp ®−îc nhiÒu c«ng lín, nhÊt lµ viÖc d¹y hoµng tö häc, ®−îc vua Minh rÊt ®çi quý phôc, phong lµ L−ìng quèc Tr¹ng nguyªn. 53 Khi vÒ n−íc, «ng ®−îc th¨ng chøc th−îng th−, Ch−ëng Hµn l©m viÖn. TruyÖn kÓ vÒ Tr¹ng Lîn, sö s¸ch ghi chÐp kh«ng nhiÒu nh−ng truyÒn miÖng trong d©n gian l¹i l¾m, nghe chuyÖn ai ai còng ph¶i th¸n phôc trÝ th«ng minh hiÕu häc, ham hiÓu biÕt, tµi øng ®èi linh ho¹t cña «ng. Xin chÐp thªm vµi giai tho¹i l−u truyÒn trong d©n gian. T−¬ng truyÒn, hai n−íc giao h¶o, qua l¹i lÉn nhau, vua nhµ Minh ph¸i sø thÇn sang th¨m. Tíi n¬i, sø nhµ Minh muèn ®ä trÝ cao thÊp bÌn xin víi vua Lª, cho më héi ®¸nh cê. Vua Lª lÊy lµm lo ng¹i, bÌn cho vêi Tr¹ng ®Õn hái mÑo. tr¹ng th−a: - Cø phóc th− nhËn lêi, ®Þnh ngµy héi ®Êu, thÇn xin d©ng ng−êi cao cê. Ng−êi Êy hä NguyÔn, hiÖn ®ang gi÷ chøc ThÞ lang. - ThÕ Tr¹ng lµm mÑo g×? - Mu«n t©u, bÖ h¹ cø yªn lßng! §Õn ngµy héi ®Êu cê, Tr¹ng xin ®em bµn cê bµy trong s©n rång, ®Ó vua Lª ®ä trÝ víi sø nhµ Minh vµ ghÐ tai vua: Cø thÕ, cø thÕ. Råi ®em läng dïi thñng mét lç, sai quan ThÞ lang ®øng che läng cho vua. §Õn lóc thi ®Êu, ThÞ lang xoay läng, bãng n¾ng chiÕu vµo chç nµo th× vua nhÊc qu©n ®i vµo chç ®Êy. Qu¶ nhiªn sø nhµ Minh bÞ chiÕu dån, kh«ng n−íc gì ph¶i bã tay, chÞu thua. Vua Lª mõng l¾m, gia phong cho ThÞ lang lµ Tr¹ng Cê, khen Tr¹ng Lîn lµ "TiÓu Vò HÇu" vµ träng th−ëng. 54 Thua keo nµy bµy keo kh¸c, sø nhµ Minh bÌn nghÜ mÑo, cho bµo nh½n c©y gç, gèc ngän b»ng nhau, råi cho s¬n ®en toµn th©n c©y, ®Ò ba ch÷ tr¾ng vµo c©y gç r»ng: "Hå bÊt thùc". Hái quÇn thÇn kh«ng ai ®o¸n ®−îc, hái Tr¹ng, Tr¹ng øng ®èi tøc th×: - Hå bÊt thùc lµ "c¸o ch¼ng ¨n". C¸o ch¼ng ¨n thêi c¸o ®ãi. C¸o ®ãi thêi c¸o gÇy. C¸o gÇy lµ c©y g¹o. Kh«ng tin bæ c©y gç ra mµ xem. Bæ ra, qu¶ gç g¹o thùc. ThÊy thÕ sø nhµ Minh må h«i tu«n ra nh− t¾m mµ than r»ng: - Ng−êi n−íc Nam tµi giái nh− vËy, cßn lÊy trÝ thuËt mµ ®Êu thÕ nµo ®−îc! Mét lÇn, Trung Quèc h¹n h¸n kÐo dµi, nh©n cã Tr¹ng Lîn sang th¨m, vua Minh mêi Tr¹ng cÇu ®¶o ®Ó thö tµi. Tr¹ng Lîn nhËn lêi, yªu cÇu dùng ®µn uy nghi ®Ó «ng cÇu ®¶o. Môc ®Ých lµ ®Ó kÐo dµi thêi gian. Khi thÊy cá gµ lang, Tr¹ng bÌn lªn ®µn lµm lÔ. ¤ng khÊn theo c¸ch nãi l¸i: H−êng binh, hßa b×nh, tam tinh, kÑo tinh, b¸t tinh, linh tinh tinh... Vua Minh nghe thÊy khiÕp ®¶m, b¸i phôc Tr¹ng uyªn th©m, tá t−êng thiªn v¨n, thuéc hÕt ng«i thø c¸c vÞ tinh tó trªn trêi. Khãa lÔ võa xong, lËp tøc m−a nh− trót n−íc, khiÕn vua quan nhµ Minh ®· phôc l¹i cµng phôc h¬n. Tr¹ng Lîn - NguyÔn Nghiªu T− ®−îc vua Lª Nh©n T«ng ngîi khen: "Ng−êi nh− thÕ thùc lµ «ng M¹c §Ünh Chi cña trÉm". §Õn khi NguyÔn Nghiªu 55 T− vÒ trÝ sÜ, vua thÊy «ng cã nhiÒu c«ng lín víi x· t¾c, bÌn phong lµ "Th−îng quèc c«ng trÝ sÜ" vµ vî quan Tr¹ng ®−îc phong lµ "NhÊt phÈm phu nh©n". §×nh nguyªn, Tr¹ng nguyªn NguyÔn Nghiªu T− mµ d©n gian quen gäi víi hai tiÕng th©n th−¬ng lµ Tr¹ng Lîn - mét ng−êi næi tiÕng hiÕu häc, ham hiÓu biÕt, øng ®èi th«ng minh, thÓ hiÖn lßng tù t«n d©n téc, tÝnh c¸ch c−¬ng trùc, in ®Ëm truyÒn thèng v¨n hiÕn ®Êt Kinh B¾c vµ cèt c¸ch ViÖt Nam. 56 NGUYÔN TOµN AN - ANH LÝNH §ç TH¸M HOA Vµo ®êi Lª Th¸nh T«ng, thiªn h¹ th¸i b×nh thÞnh trÞ, nhµ vua th−êng vÉn hay häp héi Tao ®µn1 ®Ó ng©m vÞnh th¬ phó, c¸c vÞ trong héi Tao ®µn tíi ®iÖn ®Ó dù tiÖc vµ ng©m vÞnh vui ch¬i. Rñi thay, ®ªm Êy tr¨ng l¹i bÞ m©y che lÊp, thµnh ra ®ªm trung thu mµ t−ëng nh− ®ªm kh«ng tr¨ng. Nhµ vua nh©n thÕ liÒn lÊy ngay chuyÖn ®ªm trung thu kh«ng tr¨ng lµm ®Ò råi b¶o c¸c quan cïng vÞnh th¬, ai xong tr−íc, xong sau th× cø theo thø tù ®ã mµ vµo dù yÕn tiÖc. Lóc Êy, cã NguyÔn Toµn An ng−êi x· Thêi Cö, huyÖn §−êng An, tØnh H¶i D−¬ng, lµ cÊm binh ®ang ®øng g¸c tr−íc ®iÖn, nghe lám ®−îc ®Ò th¬ th× còng lÈm nhÈm häa ch¬i mét bµi. _______________ 1. Héi Tao ®µn do Lª Th¸nh T«ng s¸ng lËp vµ lµm chñ so¸i. Tao ®µn chän hai m−¬i t¸m ng−êi giái th¬ phó gäi lµ hai m−¬i t¸m ng«i sao trªn thi ®µn. §©y lµ mét tæ chøc v¨n häc næi tiÕng thêi bÊy giê. 57 Trong khi c¸c quan, c¸c vÞ tao ®µn cßn ®ang v¾t ãc ch−a nghÜ ra c©u g×, th× NguyÔn Toµn An ®· chùc d©ng bµi cña m×nh lªn vua. C¸c quan ®Òu khinh lµ h¹ng lÝnh quÌn, vµ cho ®ã lµ hµnh ®éng xÊc l¸o, móa r×u qua m¾t thî. Nh−ng nhµ vua ®· kÞp tr«ng thÊy liÒn nãi ®ïa: - TÐ ra ng−êi lÝnh canh cöa cña ta mµ còng lµ kh¸ch lµng th¬ µ? Råi vua truyÒn viªn hoµng m«n quan lÊy bµi th¬ Êy lªn coi. Bµi th¬ cã hai c©u kÕt nh− sau: Tr¨ng nay chí cã xem th−êng Thu sau tr¨ng s¸ng nh− g−¬ng gi÷a trêi. Vua ®äc xong, kh«ng ngít lêi khen ngîi ý th¬ ®Ñp ®Ï, cßn tr¨m quan, kÓ c¶ c¸c vÞ Tao ®µn bÊy giê còng ®Òu giËt m×nh vÒ tµi v¨n th¬ cña anh lÝnh b×nh th−êng. Sau ®ã, vua ban th−ëng cho NguyÔn Toµn An riªng mét cç yÕn, vµ ®Æc ©n tha lÝnh cho vÒ nhµ häc hµnh, thi cö. §Õn khoa Nh©m DÇn (1482), NguyÔn Toµn An ®ç th¸m hoa. BÊy giê, nhiÒu ng−êi truyÒn tông r»ng: "Anh lÝnh tr¬n mµ n¸o ®éng c¶ héi Tao ®µn". 58 Hå T¤NG THèC - MéT LóC LµM TR¡M BµI TH¥ Hå T«ng Thèc lµ nhµ sö häc vµ nhµ v¨n tµi ba, sèng vµo kho¶ng cuèi thÕ kØ XIV. HiÖn vÉn ch−a râ n¨m sinh, n¨m mÊt. ¤ng ng−êi lµng Thæ Thµnh, phñ DiÔn Ch©u, nay thuéc NghÖ An. Håi cßn nhá, Hå T«ng Thèc sèng cïng cha lµ Hå Cao t¹i lµng Trang Cuéi, NghÖ An. ¤ng lµ mét ng−êi v« cïng th«ng minh, l¹i sèng trong mét gia ®×nh dßng dâi thi th−, hµng ngµy ®−îc d¹y dç, chØ b¶o ®Õn n¬i ®Õn chèn nªn tµi n¨ng sím ph¸t lé. Lín lªn mét chót, cha «ng göi «ng ra häc ë nhµ mét thÇy ®å t¹i x· Vâ Ng¹i, huyÖn §−êng Hµo, H¶i D−¬ng. Ra häc ë ®Êt B¾c, «ng næi tiÕng hay ch÷, giái lµm th¬, trÝ nhí h¬n ng−êi. S¸ch khã ®Õn mÊy, chØ xem qua mét lÇn lµ nhí ngay. ThÇy ®å rÊt yªu quý, th−êng lÊy Hå T«ng Thèc lµm g−¬ng cho c¸c häc trß kh¸c. Cã mét giai tho¹i ®−îc nhiÒu sö s¸ch nh¾c ®Õn lµ tµi lµm th¬ nhanh vµ xuÊt s¾c cña Hå T«ng Thèc. §ã lµ vµo TÕt nguyªn tiªu, mét vÞ quan lín hä Lª treo ®Ìn, ®Æt tiÖc mêi c¸c v¨n nh©n ®Õn nhµ 59 b×nh th¬. NhËn ®−îc thiÖp mêi, kh¸ch v¨n kÐo ®Õn tÊp nËp, nh÷ng ng−êi næi tiÕng th¬ hay ®Òu cã mÆt c¶. Hå T«ng Thèc lóc Êy cßn nhá nh−ng còng h¸o høc ®Õn dù. Khi ®Ò bµi võa ra, «ng lµm liªn tiÕp mét tr¨m bµi liÒn mét lóc, trong khi Êy mäi ng−êi vÉn cßn ®ang suy nghÜ ch−a ra. §Õn khi b×nh, c¶ tr¨m bµi th¬ Êy ®Òu rÊt hay, kh«ng bµi nµo kÐm bµi nµo vµ so víi th¬ cña t¸c gi¶ kh¸c, tr¨m bµi th¬ Êy còng hay h¬n nhiÒu. Tõ ®ã tiÕng t¨m cña «ng vang dËy kh¾p n¬i, giíi v¨n nh©n kh«ng ai lµ kh«ng kÝnh phôc. Mét lÇn, «ng cïng víi b¹n bÌ ®i ch¬i, bÊt ngê gÆp mét c« g¸i xinh ®Ñp tuyÖt trÇn, cö chØ ®oan trang dÞu dµng. Mäi ng−êi ®Òu trÇm trå khen ngîi nh−ng kh«ng ai d¸m ®Õn gÇn vµ còng kh«ng nghÜ ra c¸ch g× lµm quen víi c« g¸i ®−îc. ChØ cã Hå T«ng Thèc lµ mñm mØm c−êi, thÊy thÕ c¸c b¹n «ng míi th¸ch «ng: - Nµy, ®è cËu nãi chuyÖn ®−îc víi ng−êi ®Ñp ®Êy. §−îc nh− thÕ, chóng tí sÏ phôc cËu s¸t ®Êt. Hå T«ng Thèc c−êi lín: - Nãi chuyÖn th× ¨n thua g×, tí sÏ lÊy c« Êy lµm vî. Nãi lµ lµm, Hå T«ng Thèc dß hái tªn hä cña c« g¸i. Th× ra c« tªn lµ ThÞ Ên, ë x· DÞch Sø bªn c¹nh, lµ con g¸i yªu cña mét viªn quan lín. Hå T«ng Thèc bÌn xin nghØ häc mÊy h«m, gi¶ lµm mét viªn quan nhá ®Õn ë nhê mét nhµ bªn x· DÞch Sø råi t×m c¸ch l©n la trß chuyÖn (V× theo tËp tôc håi Êy, häc trß dï giái ®Õn ®©u mµ ch−a ®ç ®¹t ra lµm 60 quan th× còng khã mµ lät ®−îc vµo m¾t con nhµ quyÒn quý). C« g¸i phôc Hå T«ng Thèc vÒ tµi, mÕn v× ®øc nªn hai ng−êi rÊt quyÕn luyÕn nhau. Hå T«ng Thèc cßn tÆng c« g¸i mét bµi th¬ trong cã hai c©u rÊt khÝ kh¸i: Hµn MÆc tranh v× V−¬ng Bét hËu V¨n ch−¬ng thïy thÝ M·i Sinh tiÒn C©u nµy cã ý nãi: Nghiªn bót quyÕt tranh V−¬ng Bét tr−íc, v¨n ch−¬ng quyÕt s¸nh víi M·i Sinh. Nãi lªn chÝ m×nh quyÕt kh«ng thua V−¬ng Bét, M·i Sinh ngµy x−a. Sau nµy, khi ®· ®ç Tr¹ng nguyªn, Hå T«ng Thèc quay l¹i lÊy ThÞ Ên lµm vî. Nhê trÝ th«ng minh cïng tinh thÇn kiªn tr×, bÒn bØ häc tËp, kho¶ng n¨m 1370 - 1372 ®êi vua TrÇn NghÖ T«ng, Hå T«ng Thèc ®ç Tr¹ng nguyªn, bµi thi cña «ng ®−îc l−u truyÒn kh¾p n−íc. ¤ng ®−îc vua tin dïng, giao cho chøc An phñ sø, ®øng ®Çu mét trÊn. Nh÷ng lÇn cã sø ph−¬ng B¾c ®Õn, nhµ vua th−êng mêi «ng ra tiÕp ®ãn. Víi trÝ th«ng minh, tµi biÖn luËn s¾c s¶o, lÇn nµo «ng còng lµm t¨ng thÓ diÖn quèc gia, sø thÇn n−íc ngoµi còng m−êi phÇn kiªng nÓ. V× thÕ mµ ®øc vua ®· tõng cö «ng ®i sø ph−¬ng B¾c. Theo s¸ch V¨n ®µn b¶o gi¸m cña TrÇn Trung Viªn, khi thuyÒn cña sø bé ®i trªn s«ng ¤ Giang, ®Õn ®o¹n cã miÕu thê cña H¹ng Vò dùng ë trªn 61 bê. D©n quanh vïng vÉn ®ån miÕu ®ã rÊt thiªng, hÔ thuyÒn bÌ ®i l¹i trªn s«ng mµ kh«ng ghÐ vµo th¾p h−¬ng lÔ b¸i th× sÏ bÞ ®¾m. Tuy nghe ®−îc chuyÖn ®ã, nh−ng khi qua miÕu, Hå T«ng Thèc vÉn kh«ng cho ®èt vµng, cø cho thuyÒn ®i th¼ng. Qu¶ nhiªn lóc ®ã sãng giã bçng næi lªn Çm Çm, chiÕc thuyÒn chßng chµnh chØ chùc ®¾m. Hå T«ng Thèc kh«ng hÒ nao nóng, «ng ra ®Çu thuyÒn, cÊt giäng sang s¶ng ng©m: Qu©n bÊt qu©n hÒ, thÇn bÊt thÇn Nh− hµ miÕu m¹o t¹i giang t©n? Giang §«ng tÝch nhËt do hiÒm tiÓu, Hµ tÝch thiªu tiÒn b¸ch v¹n c©n? NghÜa lµ: Vua ch¼ng vua mµ t«i ch¼ng t«i BÕn s«ng miÕu m¹o ®Ó thê ai? Giang §«ng ngµy tr−íc cßn chª nhá, TiÒn giÊy sao nay l¹i vËt nµi? Hå T«ng Thèc ®äc xong, tù nhiªn giã lÆng, sãng im. Ng−êi ta nãi r»ng miÕu Êy tõ ®ã mÊt thiªng, thuyÒn bÌ qua l¹i kh«ng ph¶i ®èt vµng th¾p h−¬ng n÷a. Trong s¸ch TruyÒn k× m¹n lôc cña NguyÔn D÷ th× l¹i kÓ, ®¹i ý nh− sau: Trªn ®−êng ®i sø, khi qua ®Òn thê H¹ng Vò, Hå T«ng Thèc ghÐ vµo th¨m. Tøc c¶nh sinh t×nh, «ng lÊy bót ®Ò lªn t−êng bµi th¬ sau: B¸ch nhÞ s¬n hµ khëi chiÕn phong HuÒ t−¬ng tö ®Ö nhËp Quan Trung 62 Yªn tiªu Hµm Cèc ch©u cung l¹nh TuyÕt t¸n Hång M«n ngäc dÊu kh«ng NhÊt b¹i h÷u thiªn vong tr¹ch t¶ Trïng lai v« ®Þa ®¸o Giang §«ng Kinh dinh ngò t¹i hµnh hµ sù Tiªu ®¾c khu khu t¸ng Lç C«ng. DÞch nghÜa: Non n−íc tr¨m hai næi bôi hång §em ®oµn tö ®Ö ®Õn Quan Trung Khãi tan Hµm Cèc cung ch©u l¹nh TuyÕt r· Hång M«n dÊu ngäc kh«ng Thau ch¹y trêi xui ®−êng Tr¹ch T¶ Quay vÒ ®Êt lÊp nÎo Giang §«ng N¨m n¨m lÆn léi hoµi c«ng cèc Cßn ®−îc vïi trong m¶ Lç C«ng. (Theo TrÇn Thanh T©m) Sau khi ®Ò th¬ xong, Hå T«ng Thèc ruæi ngùa vÒ qu¸n trä, uèng r−îu say vµ ngñ thiÕp ®i. Trong giÊc chiªm bao, «ng m¬ thÊy cã mét ng−êi ®Õn, cung kÝnh nãi: - H¹ng v−¬ng mêi ngµi ®Õn cung diÖn kiÕn. Hå T«ng Thèc ®i theo ng−êi Êy, ®Õn mét cung ®iÖn nguy nga, léng lÉy. ThÊy H¹ng Vò ngåi chê s½n. Võa gÆp mÆt, H¹ng Vò ®· hái ngay: - Bµi th¬ ng−¬i ®Ò trªn v¸ch sao mØa mai ta ®Õn thÕ? Ta lÉy lõng mét ®êi, cuèi cïng chÞu thua lµ bëi kh«ng hîp ý trêi. Hå T«ng Thèc c−êi, nãi: 63 - Ngµy x−a v× tin ë mÖnh trêi mµ nhµ Th−¬ng - Trô mÊt n−íc. Tin lµ trêi sinh ®øc, T©n M·ng ph¶i bá m×nh. Nhµ vua còng kh«ng ®o¸i hoµi g× ®Õn lßng ng−êi, mét mùc tin ë trêi, v× thÕ mµ ph¶i chÞu thÊt b¹i, ®Õn giê mµ bÖ h¹ vÉn ch−a tØnh ngé −? H«m nay, thÇn may m¾n ®−îc bÖ h¹ mêi ®Õn tiÕp kiÕn, xin ®−îc nãi th¼ng, nhµ vua tha téi! H¹ng V−¬ng nãi: - §−îc, ng−êi cø nãi! - Muèn xoay chuyÓn ®−îc thiªn h¹, ph¶i dïng trÝ chø kh«ng dïng søc, muèn thu phôc lßng ng−êi, ph¶i lÊy nh©n lµm gèc chø kh«ng thÓ dïng c−êng b¹o. Trong khi ®ã bÖ h¹ ®i ®Õn ®©u lµ dïng binh ®ao ®Õn ®ã. Bao t−íng tµi bÞ giÕt, s¸ch vë th¸nh hiÒn ®Òu thµnh tro bôi d−íi vã ngùa cña bÖ h¹. §Õn c¶ cung A Phßng - mét kiÕn tróc ®Ñp nhÊt cña nhµ TÇn bÖ h¹ còng thiªu s¹ch. Qu©n sÜ ph¶n ®èi, thiªn h¹ bÊt b×nh, bÖ h¹ thua lµ ë chç ®ã. H¹ng V−¬ng ngåi nghe, s¾c mÆt t¸i mÐt, kh«ng biÕt c·i l¹i thÕ nµo v× Hå T«ng Thèc nãi ®óng qu¸. Hå T«ng Thèc ®øng dËy c¸o tõ ra vÒ. Ra ®Õn cöa th× nghe tiÕng gµ g¸y le te, mÆt trêi ®· lã d¹ng phÝa ch©n trêi. C©u chuyÖn trªn tuy nhuèm mét mµu s¾c huyÒn tho¹i, song còng chØ nh»m ca ngîi tµi lµm th¬, tµi biÖn b¹ch, sù am hiÓu s©u s¾c lÝ lÏ ®èi nh©n xö thÕ cña Hå T«ng Thèc. §ång thêi còng ca ngîi khÝ ph¸ch c−¬ng trùc, th¼ng th¾n, d¸m phª b×nh c¶ bËc ®Õ v−¬ng cña «ng. 64 Bªn c¹nh giai tho¹i ®ã, d©n gian cßn truyÒn l¹i mét giai tho¹i kh¸c nãi vÒ viÖc Hå T«ng Thèc ch÷a th¬ V−¬ng Bét. V−¬ng Bét (650 - 676) lµ nhµ th¬ næi tiÕng thêi §−êng (Trung Quèc) tù Tö An, tõ nhá ®· næi tiÕng thÇn ®ång. N¨m ngoµi hai m−¬i tuæi, nh©n dÞp ®Õn dù b÷a tiÖc mõng TÕt Trïng cöu (mïng 9 th¸ng 9 ©m lÞch) ë §»ng V−¬ng c¸c tù (Tùa g¸c §»ng Ph−¬ng) ngay trªn chiÕu tiÖc, ®−îc coi lµ kiÖt t¸c l−u truyÒn mu«n thña. Nh−ng cuéc ®êi cña V−¬ng Bét rÊt ng¾n ngñi. N¨m hai m−¬i b¶y tuæi, trªn ®−êng sang Giao ChØ th¨m cha, «ng bÞ ®¾m thuyÒn vµ chÕt ®uèi trªn s«ng Ch−¬ng Giang. Tôc truyÒn, tõ ®ã ë khóc s«ng nµy, cø vµo kho¶ng nöa ®ªm canh v¾ng, ng−êi ta th−êng nghe v¨ng v¼ng cã tiÕng ng©m hai c©u th¬ t¶ c¶nh ®Æc s¾c trong bµi Tùa g¸c §»ng V−¬ng. L¹c hµ d÷ c« lé tÒ phi Thu thñy céng tr−êng thiªn nhÊt s¾c. NghÜa lµ: ChiÕc cß bay víi r¸ng sa S«ng thu cïng víi trêi xa mét mµu. Hå T«ng Thèc trong dÞp ®i sø Trung Quèc, nh©n mét buæi chiÒu m¸t, bÌn sai ng−êi chÌo thuyÒn d¹o ch¬i trªn khóc s«ng Ch−¬ng Giang, n¬i V−¬ng Bét chÕt ®uèi. §−îc nh©n d©n ®Þa ph−¬ng kÓ cho nghe c©u chuyÖn trªn, Hå T«ng Thèc nghe råi, bÌn ra ®øng mòi thuyÒn nãi to lªn r»ng: - CÇn g× ph¶i dïng c¶ hai ch÷ d÷ (víi), céng (cïng). 65 Mäi ng−êi ch−a hiÓu, th¾c m¾c th× «ng gi¶i thÝch: - Hai c©u Êy tuy hay, song dïng thõa ch÷. V× ë c©u trªn, ®· cã tÒ phi (cïng bay) råi th× tÊt nhiªn ph¶i cã ý d÷ (víi) trong ®ã. Cßn ®· nãi nhÊt s¾c (mét mµu) th× mÆc nhiªn lµ cã ý céng (cïng) trong ®ã råi. Sau ®ã «ng söa l¹i hai c©u nh− sau: L¹c hµ c« lé tÒ phi Thu thñy tr−êng thiªn nhÊt s¾c. Mäi ng−êi nghe nãi, ®Òu phôc Hå T«ng Thèc b¾t bÎ cã lý, vµ cho r»ng hai c©u cña «ng tuy vÒ ©m h−ëng th× kh«ng b»ng hai c©u cña V−¬ng Bét, nh−ng vÒ mÆt v¨n tù th× qu¶ ®óng lµ gän gµng vµ hµm sóc h¬n. Tõ ®ã, trªn khóc s«ng Êy, ng−êi ta kh«ng cßn nghe thÊy tiÕng ng©m th¬ cña V−¬ng Bét n÷a. Hå T«ng Thèc lµ ng−êi rÊt uyªn b¸c, ngoµi viÖc s¸ng t¸c «ng cßn biªn so¹n nhiÒu s¸ch, nh−: ViÖt sö c−¬ng môc (Sö ViÖt ®¹i c−¬ng vµ chi tiÕt), ViÖt Nam thÕ chÝ (Ghi chÐp thÕ thø c¸c ®êi vua cæ ViÖt Nam), Th¶o nhµn hiÖu tÇn thi tËp (TËp th¬ b¾t ch−íc nãi vÒ ch÷ nhµn), Phó häc chØ nam (ChØ dÉn häc phó),... song ®¸ng tiÕc t¸c phÈm ®Ó l¹i ®Õn nay ®· mÊt m¸t gÇn hÕt. Nh− Phan Huy Chó còng nãi: V× bÞ binh löa nay kh«ng cßn. VÒ v¨n ch−¬ng nghÜa khÝ, Hå T«ng Thèc cßn ®Ó l¹i mét bµi th¬ hay mµ nhiÒu s¸ch cßn nh¾c tíi. 66 §ã lµ bµi "Du §éng §×nh, häa NhÞ Khª" (Th¨m nói §éng §×nh, häa l¹i bµi th¬ cña NhÞ Khª). NhÞ Khª tøc NguyÔn Phi Khanh, cha cña NguyÔn Tr·i. Tµi thøc nh− qu©n, th−îng thiÕu niªn V¨n ch−¬ng ta ng· l·o v« duyªn DÜ t−¬ng ®¾c t¸ng di h×nh ngo¹i BÊt phôc c«ng danh ®¸o ch©m biªn BiÕn b¸o chØ kham nhµn Èn vô TiÖn ng− hµ tÊt khâ l©m uyªn H¹nh n¨ng nhËt nhËt tÇn lai pháng H−u qu¸i §éng §×nh tù kh¸nh huyªn. T¹m dÞch: Tµi giái nh− «ng tuæi vÉn xanh ¤i! V¨n ch−¬ng thÕ l·o kh«ng thµnh BiÕt nu«i l· ph¶i ngoµi h×nh vãc Ch¼ng ®Ó c«ng danh v÷ng gèi kh¨n Da b¸o mï che, nhµn Èn thÕ, Bªn dßng khen c¸, nhäc chi th©n, Mong «ng lui tíi ngµy th¨m hái Chí ng¹i chu«ng treo, c¶nh §éng §×nh. (Theo TrÇn Thanh T©m) Bµi th¬ cho thÊy «ng rÊt yªu th−¬ng vµ mÕn phôc NguyÔn Phi Khanh, ®ång thêi còng nãi lªn tÊm lßng yªu n−íc cña «ng. Sö s¸ch vµ gia ph¶ kh«ng ghi râ Hå T«ng Thèc sinh ®−îc mÊy ng−êi con, chØ biÕt r»ng «ng cã mét ng−êi con tªn lµ Hå §èn, thõa h−ëng tõ ng−êi cha trÝ th«ng minh vµ tinh thÇn hiÕu häc, sau nµy còng ®ç Tr¹ng nguyªn. §Õn ®êi con cña Hå §èn lµ 67 Hå Thµnh còng ®ç Tr¹ng nguyªn. V× vËy, ng−êi cïng thêi lóc Êy ®Òu v« cïng khen ngîi. NhiÒu ng−êi cßn lµm th¬ ca ngîi, trong ®ã nh÷ng c©u: "Phô Tr¹ng nguyªn, tö diÖc Tr¹ng nguyªn". Tøc lµ, mét nhµ cha con kÕ tiÕp nhau ®ç Tr¹ng nguyªn. §ã kh«ng chØ lµ niÒm tù hµo mµ cßn lµ tÊm g−¬ng cho c¸c thÕ hÖ sau häc tËp. Kho¶ng n¨m t¸m m−¬i tuæi, Hå T«ng Thèc xin tõ chøc quan lui vÒ quª d−ìng l·o. Kh«ng bao l©u sau, «ng mÊt t¹i quª nhµ. 68 TR¹NG NGUY£N Vò TUÊN CHI£U KH¤NG PHô C¤NG Vî NU¤I ¡N HäC Vò TuÊn Chiªu sinh n¨m 1426 t¹i NhËt T¶o, x· §«ng Ng¹c, huyÖn Tõ Liªm, Hµ Néi, quª gèc t¹i lµng Xu©n L«i, huyÖn Nam Ninh, tØnh Nam §Þnh. ¤ng må c«i cha lóc n¨m tuæi. §Õn n¨m hai m−¬i tuæi, ®ang häc dë dang th× mÑ mÊt. Kh«ng n¬i n−¬ng tùa, «ng ph¶i trë vÒ Nam Ninh ®Ó nhê v¶ bªn néi. VÒ quª, «ng ®−îc mét gia ®×nh kh¸ gi¶ g¶ con g¸i cho. Ng−êi vî tªn lµ TrÇn ThÞ Ch×a, ®· khuyªn chång ®i häc tiÕp. Hµng th¸ng, bµ g¸nh g¹o lªn tËn n¬i chång häc mµ kh«ng hÒ phµn nµn g×. Nh−ng nghÜ c¶nh gia ®×nh bè mÑ mÊt sím, «ng Chiªu th−êng buån phiÒn nªn thiÕu quyÕt t©m. ThÇy ®å d¹y «ng Chiªu thÊy «ng chËm tiÕn bé nªn cã lóc ®· nãi thùc víi hai vî chång, khuyªn nªn vÒ quª lµm ruéng. Ng−êi vî n−íc m¾t ®Çm d×a, dÉn chång vÒ quª. Trªn ®−êng vÒ, khi qua mét con m−¬ng cã cÇu ®¸ b¾c qua, hai vî chång ngåi nghØ. Ng−êi vî vÎ mÆt cßn buån h¬n chång. 69 Khi nh×n thÊy c¸c cét ®¸ ë ch©n cÇu ®Òu ®· bÞ xãi mßn, ng−êi vî nãi: - N−íc ch¶y ®¸ mßn. NÕu m×nh cø chÞu häc th× thÕ nµo còng thµnh tµi. ¤ng Chiªu võa th−¬ng vî, võa giËn m×nh nªn quyÕt chÝ quay l¹i, xin thÇy cho häc tiÕp. Tõ ®ã, «ng chØ chuyªn t©m vµo häc tËp. §Õn khoa thi n¨m 1475, ®êi vua Lª Th¸nh T«ng, cã hµng ngµn thÝ sinh ®i thi. Khoa nµy cã bèn m−¬i ba ng−êi ®ç. ¤ng Chiªu ®øng ®Çu b¶ng víi danh hiÖu tr¹ng nguyªn, n¨m ®ã «ng ®· n¨m m−¬i tuæi. Nh− vËy lµ «ng ®· kh«ng phô c«ng vî nu«i ¨n häc trong suèt ba m−¬i n¨m. 70 BïI X¦¥NG TR¹CH, HäC HAY CµY GIáI Bïi X−¬ng Tr¹ch sinh n¨m 1438, ng−êi lµng ThÞnh LiÖt, huyÖn Thanh Tr×, Hµ Néi. Lµ con mét gia ®×nh n«ng d©n nghÌo, tõ nhá «ng ®· quen viÖc ®ång ¸ng. Bè mÑ cho ®i häc nh−ng «ng vÉn rÊt ch¨m lµm. Khi ®i bõa, «ng ®Òu mang s¸ch buéc vµo tay bõa ®Ó võa bõa võa «n bµi. Nhµ nghÌo, kh«ng cã tiÒn mua ®Ìn th¾p, ®Õn mïa cã ®om ®ãm, «ng b¾t ®om ®ãm bá vµo vá trøng ®Ó lÊy ¸nh s¸ng ®äc s¸ch. Trong kú thi héi, mçi bµi thi c¸ch nhau m−¬i h«m, «ng ®Òu tranh thñ vÒ nhµ «n thi vµ ra ®ång cµy cÊy, kh«ng bá phÝ mét ngµy. Sau kú thi cuèi, c¸c thÝ sinh ®Òu n¸o nøc chê ®îi ngµy yÕt b¶ng, riªng «ng vÉn vÒ ®i cµy. Khi x−íng danh, b¹n bÌ thÊy tªn «ng, ®· cö ng−êi vÒ tËn lµng b¸o cho «ng biÕt - th× thÊy «ng vÉn quÇn x¾n trªn ®Çu gèi ®ang h× hôi cuèc ®Êt. Lóc ®ã, «ng míi véi thay quÇn ¸o chØnh tÒ ®Ó lªn kinh ®« (Tõ ThÞnh LiÖt lªn cung vua Lª kho¶ng 6 c©y sè). 71 N¨m 1478, khi võa trßn bèn m−¬i tuæi, «ng ®ç tiÕn sÜ. Tuy lµm ®Õn chøc Th−îng th− nh−ng «ng vÉn næi tiÕng lµ ng−êi tiÕt kiÖm vµ liªm khiÕt. ¤ng tõng gi÷ chøc TÕ töu Quèc Tö Gi¸m (HiÖu tr−ëng), ®i sø nhµ Minh, ®−îc phong t−íc Qu¶ng Quèc C«ng... 72 L£ TH¸NH T¤NG - "TRèNG DêI CANH CßN §äC S¸CH" Lª Th¸nh T«ng (1442- 1497) tªn thËt lµ T− Thµnh, lóc cßn nhá gäi lµ hoµng tö HiÖu. ¤ng lµ con thø t− cña vua Lª Th¸i T«ng. Ngay tõ thuë nhá, hoµng tö HiÖu ®· béc lé t− chÊt th«ng minh dÜnh ngé h¬n ng−êi. ¤ng häc hµnh s¸ng d¹, l¹i rÊt cÇn cï chÞu khã, sím tèi kh«ng dêi viÖc ®äc s¸ch. ThÇy cña «ng lµ TrÇn Phong sím ®· thÊy ë «ng nh−ng t− chÊt ®¸ng quý Êy. Qu¶ thùc, ®øc tÝnh ham häc ®· theo «ng bÒn bØ suèt cuéc ®êi, trë thµnh mét thãi quen tù nhiªn quý b¸u, ngay c¶ sau khi ®· lªn ng«i vua, «ng tõng viÕt: Trèng dêi canh cßn ®äc s¸ch Chiªng xÕ bãng chöa th«i chÇu. Nhµ sö häc Vò Quúnh còng nhËn xÐt: "Vua vâ giái, v¨n hay mµ th¸nh häc rÊt ch¨m, tay kh«ng khi nµo dêi quyÓn s¸ch. C¸c s¸ch kinh sö, c¸c s¸ch lÞch to¸n, c¸c viÖc th¸nh hiÒn, c¸i g× còng th«ng, v¨n th¬ hay h¬n c¶ c¸c quan v¨n häc". 73 Lª Th¸nh T«ng lµ ng−êi giµu t×nh c¶m, chuéng ®iÒu thiÖn. §èi víi mÑ, còng lµ ng−êi chÝ hiÕu, ®i ®¸nh giÆc ë ph−¬ng xa, «ng nhí vÒ mÑ ®Õn "mßn mái con m¾t". Víi vî, «ng cã t×nh cã nghÜa, víi con c¸i, «ng ®ßi hái viÖc d¹y dç ph¶i nghiªm kh¾c chø kh«ng nu«ng chiÒu ®Ó ®Õn nçi h− háng con. MÑ cña vua Lª Th¸nh T«ng lµ bµ Ng« ThÞ Ngäc Dao, con g¸i quan Th¸i b¶o Ng« Tõ, c«ng thÇn khai quèc nhµ Lª. Sèng trong chÕ ®é v−¬ng quyÒn, kh«ng thÓ tr¸nh khái nh÷ng m©u thuÉn, xung ®ét, dÉn ®Õn nh÷ng ©m m−u h·m h¹i nhau trong néi bé hoµng téc ®Ó tranh giµnh quyÒn lùc. Bµ phi Ngäc Dao còng kh«ng tr¸nh khái nh÷ng m©u thuÉn ®ã, bµ ph¶i l¸nh ra ë chïa Huy V¨n trong lóc ®ang mang thai ®Ó b¶o toµn tÝnh m¹ng cho c¶ hai mÑ con vµ Lª T− Thµnh ( tøc vua Lª Th¸nh T«ng) ®−îc sinh ra ë ®ã. ChÝnh v× sèng ë ngoµi hoµng cung mét thêi dµi mµ vua Lª Th¸nh T«ng cã dÞp gÇn gòi víi ®êi sèng cña d©n chóng. C¶nh sinh ho¹t th−êng ngµy, lêi ¨n tiÕng nãi d©n gi·, b×nh dÞ cø tù nhiªn ®i vµo t×nh c¶m cña «ng. Ch¶ thÕ mµ, sau khi ®· lªn ng«i, vµo c¸c dÞp lÔ tÕt, «ng th−êng xuyªn c¶i trang vi hµnh phè ph−êng, xem ng−êi ®i héi. Trong dÞp nµy, vua th−êng hay gióp nh÷ng ng−êi bÇn hµn ®«i c©u ®èi ®Ó hä ch¬i tÕt. Mét lÇn, nh©n dÞp TÕt, «ng vi hµnh ®i ch¬i phè, tíi mét hµng trÇu n−íc, thÊy kh«ng cã c©u ®èi TÕt, nhµ vua liÒn viÕt hé mét c©u ®èi nh− sau: 74 "NÕp giÇu quen thãi kinh c¬i, con ch¸u n−¬ng nhê v× Êm" "ViÖc n−íc ra tay chuyÓn b¸t, b¾c nam ®©u ®Êy lai hµng". C©u ®èi nµy phao truyÒn ®Õn tai triÒu ®×nh, c¸c vÞ ®×nh thÇn ®Òu kinh ng¹c vµ ra lÖnh ®iÒu tra xem ng−êi viÕt lµ ai mµ c©u ®èi ch¼ng nh÷ng t¶ ®óng mét cöa hµng trÇu n−íc (giÇu, c¬i, Êm, n−íc, b¸t, hµng v..v.) l¹i cßn ngô mét ý kinh bang tÕ thÕ, mét khÝ ph¸ch lín lao. §iÒu tra m·i kh«ng ra, c©u chuyÖn ®−îc t©u lªn vua Lª Th¸nh T«ng, nh−ng nhµ vua chØ gËt ®Çu c−êi. L¹i mét lÇn kh¸c, còng vµo ®Çu n¨m míi, vua ¨n mÆc gi¶ lµm th−êng d©n ra phè ch¬i ®Ó thÞ s¸t t×nh h×nh d©n chóng. §i tíi ®©u nhµ vua còng thÊy la liÖt nh÷ng c©u ®èi ca ngîi c¶nh th¸i b×nh thÞnh trÞ, nªn trong lßng rÊt vui thÝch. Riªng cã nhµ nä, ch¼ng treo ®Ìn kÕt hoa mµ còng ch¼ng ®èi liÔn g× hÕt. Vua rÏ vµo hái, chñ thËt thµ tr¶ lêi r»ng: - Ch¶ nãi giÊu g× b¸c, nhµ ch¸u lµm c¸i nghÒ hÌn h¹ qu¸, nªn ch¼ng d¸m ph« phang g× víi ai cho thªm tñi! Vua ng¹c nhiªn hái: - Sao l¹i cã nghÒ g× lµ nghÒ hÌn h¹? Chñ nhµ th−a: - D¹, nhµ ch¸u chØ chuyªn ®i hãt ph©n ng−êi ®Ó b¸n th«i ¹. Nghe xong, vua c−êi nãi: 75 - NÕu vËy nhµ b¸c ®©y lµ sang träng bËc nhÊt, mµ nghÒ cña b¸c còng vÎ vang bËc nhÊt. C©u ®èi cña b¸c nÕu d¸n lªn còng hay bËc nhÊt, viÖc g× mµ l¹i kªu lµ hÌn! Råi vua gäi lÊy bót, ®Ò giïm cho mét ®«i c©u ®èi nh− sau: Kho¸c mét ¸o bµo, ®¶m ®ang khã kh¨n thiªn h¹. CÇm ba th−íc kiÕm, tËn thu lßng d¹ thÕ gian. Kh¸ch qua l¹i nh×n thÊy c©u ®èi ai còng kinh ng¹c x«n xao. ... Sö s¸ch cßn chÐp l¹i r»ng, cã n¨m trêi h¹n h¸n, vua v« cïng lo l¾ng, ®Ých th©n ®øng ra cÇu ®¶o1, vµ khi cÇu ®¶o ®−îc m−a råi, «ng vui mõng øng khÈu thµnh th¬: Thiªng liªng anh khÝ rén trêi xa, T¹o hãa cÇm quyÒn uy lùc ghª, Cói l¹y s¬n thÇn, xin nhËn vËt Hßa lµm m−a ngät, ®−îc mïa to. (Bµi th¬ ®Ò ë miÕu H»ng Hùu) Lª Th¸nh T«ng còng lµ «ng vua träng hiÒn tµi, sù nghiÖp gi¸o dôc, ®µo t¹o nh©n tµi rÊt ®−îc «ng chó träng. Thêi Êy, khoa cö lµ con ®−êng chÝnh ®Ó chän lùa nh©n tµi cho quèc gia. ¤ng cho më Nhµ th¸i häc ®Ó lÊy chç ë cho c¸c sÜ tö, lËp BÝ th− c¸c ®Ó chøa s¸ch. Më c¸c khoa thi ®Ó chän ng−êi tµi gióp n−íc. Trong c¸c thêi kú phong kiÕn ë n−íc ta, _______________ 1. CÇu ®¶o: CÇu thÇn th¸nh ban cho nh÷ng ®iÒu mong muèn b»ng c¸ch cóng b¸i (Theo quan niÖm ngµy x−a). 76 cã lÏ ch−a bao giê sù nghiÖp gi¸o dôc, ®µo t¹o nh©n tµi l¹i ®−îc ph¸t triÓn m¹nh vµ vai trß cña ng−êi tri thøc ®−îc ®Ò cao nh− thêi kú nµy. Cã lÇn, trong mét khoa thi, cã ba ng−êi cïng ®ç tiÕn sÜ mét khoa lµ ThÕ LÞch1, ThÕ HiÓn2, ThÕ Vinh. T−¬ng truyÒn tr−íc h«m truyÒn loa, vua n»m méng thÊy ba «ng PhËt thÕ t«n. H«m sau, ba «ng t©n khoa vµo lÜnh mò ¸o, vua cho lµ t−¬ng øng víi méng cña m×nh, mõng l¾m,bÌn ®Æt tiÖc thiÕt ®·i vµ ®äc mét c©u r»ng: ThÕ LÞch, ThÕ HiÓn, ThÕ Vinh, tam ThÕ ®ång khoa vinh hiÓn lÞch. (DÞch nghÜa: ThÕ LÞch, ThÕ HiÓn, ThÕ Vinh, ba «ng ThÕ ®ç cïng mét khoa cïng vÎ vang, r¹ng rì.) Phong trµo s¸ng t¸c v¨n häc còng s«i næi, rÇm ré, nhÊt lµ ng«n ng÷ d©n téc rÊt ®−îc coi träng. Héi v¨n häc cung ®×nh ®−îc gäi lµ Héi Tao ®µn ra ®êi - nhµ vua n¾m vai trß chñ so¸i. Hång §øc quèc ©m thi tËp gåm 300 bµi th¬ cña «ng vµ c¸c tõ thÇn ®Ó l¹i, lµ mét t¸c phÈm ph¶n ¸nh nhiÒu mÆt sinh ho¹t cña x· héi rÊt cã gi¸ trÞ trong viÖc nghiªn cøu c¸c lÜnh vùc ng«n ng÷, th¬ ca vµ v¨n tù n−íc ta thêi bÊy giê. N¨m 1464, «ng lµm mét viÖc cã ý nghÜa lín lµ minh oan cho ng−êi anh hïng d©n téc NguyÔn Tr·i, «ng cßn h¹ lÖnh cho ng−êi ®i s−u tÇm s¸ch _______________ 1, 2. Ch−a râ lai lÞch. 77 vë nãi chung vµ c¸c t¸c phÈm cña NguyÔn Tr·i nãi riªng, ®©y lµ mét ®ãng gãp lín cho nÒn v¨n hãa n−íc nhµ. Cã thÓ nãi r»ng, ®Êt n−íc ë nöa sau thÕ kû XV, d−íi sù l·nh ®¹o cña Lª Th¸nh T«ng ®· ph¸t triÓn tíi ®Ønh cao. Trong chÕ ®é phong kiÕn kh«ng mét thêi kú nµo l¹i ph¸t triÓn ®−îc thÞnh trÞ vµ æn ®Þnh nh− thêi ®¹i «ng trÞ v×. ¤ng cã quyÒn tù hµo rÊt chÝnh ®¸ng khi nãi r»ng: Ch¸u nay Hång §øc nhê ¬n tr−íc C¬ nghiÖp thµnh chu vËn n−íc dµi... (UyÓn cöu ca, bµi 4) 78