🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Kể Chuyện Danh Nhân Việt Nam Ebooks Nhóm Zalo Héi ®ång chØ ®¹o xuÊt b¶n Chñ tÞch Héi ®ång pgs.TS. NguyÔn ThÕ kû Phã Chñ tÞch Héi ®ång TS. HOµNG PHONG Hµ Thµnh viªn trÇn quèc d©n TS. NguyÔn §øC TµI TS. NGUYÔN AN TI£M NguyÔn Vò Thanh H¶o Lêi Nhµ xuÊt b¶n D©n téc ViÖt Nam tõ thuë khai sinh lËp n−íc, thêi nµo còng xuÊt hiÖn nh÷ng danh nh©n tªn tuæi lÉy lõng, cuéc ®êi vµ sù nghiÖp cña hä kh«ng chØ lµm r¹ng danh cho ®Êt n−íc, lµ niÒm tù hµo cña d©n téc mµ cßn lµ sù ng−ìng mé, kÝnh nÓ cña c¸c n−íc l©n bang. Mçi danh nh©n lµ mét chÊm son ®á in dÊu mét thêi kú lÞch sö, mçi nh©n c¸ch vµ ý chÝ lµ mét tÊm g−¬ng s¸ng ®Ó ng−êi ®êi sau suy ngÉm, häc tËp vµ noi theo. Thùc hiÖn §Ò ¸n trang bÞ s¸ch cho c¬ së x·, ph−êng, thÞ trÊn cña Ban Tuyªn gi¸o Trung −¬ng, nh»m gi¸o dôc và kh¬i dËy truyÒn thèng ®¹o lý uèng n−íc nhí nguån cña d©n téc, Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt xuÊt b¶n cuèn s¸ch KÓ chuyÖn danh nh©n ViÖt Nam do t¸c gi¶ NguyÔn Ph−¬ng B¶o An s−u tÇm vµ biªn so¹n. Trong lÞch sö mÊy ngh×n n¨m dùng n−íc vµ gi÷ n−íc cña d©n téc ViÖt Nam cã rÊt 5 nhiÒu danh nh©n næi tiÕng trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc: kinh tÕ, chÝnh trÞ, lÞch sö, v¨n hãa, nghÖ thuËt, qu©n sù... Tuy nhiªn, trong lÇn xuÊt b¶n nµy, chóng t«i chän giíi thiÖu 17 danh nh©n xuÊt hiÖn trong thêi gian tõ thÕ kû X ®Õn thÕ kû XIX, ®−îc s¾p xÕp theo tr×nh tù thêi gian. Mçi danh nh©n lµ mét c©u chuyÖn kÓ sinh ®éng vÒ cuéc đời, th©n thÕ và sù nghiÖp, ®−îc kh¾c häa mét c¸ch râ nÐt vµ ch©n thùc nhÊt, nªu bËt sù th«ng minh, tµi trÝ vµ xuÊt chóng h¬n ng−êi cña nh©n vật, giúp b¹n ®äc cã thÓ t×m hiÓu th«ng tin, thªm yªu mÕn vµ tù hµo vÒ c¸c danh nh©n ®Êt ViÖt. Xin giíi thiÖu cuèn s¸ch cïng b¹n ®äc Th¸ng 11 n¨m 2014 NHµ XUÊT B¶N CHÝNH TRÞ QUèC GIA - Sù THËT 6 Lý C¤NG UÈN Lý C«ng UÈn (974-1028) ng−êi ch©u Cæ Ph¸p, phñ Tõ S¬n, tØnh B¾c Ninh. Tõ tr−íc ®Õn nay, ch−a cã sö s¸ch nµo ghi chÐp râ vÒ gèc tÝch gia ®×nh «ng. T−¬ng truyÒn, «ng kh«ng cã cha, mÑ lµ Ph¹m ThÞ Nh©n, gãa chång sím, v× kÕ sinh nhai mµ ph¶i ®Õn lµm thuª ë chïa Cæ Ph¸p. Trô tr× chïa lµ s− Lý Kh¸nh V¨n, ¨n n»m víi bµ, ®Õn khi biÕt bµ thô thai, v× sî mang tiÕng mµ ®uæi bµ ®i n¬i kh¸c. §Õn ngµy sinh ®Î, Ph¹m ThÞ Nh©n bäc con trong manh ¸o cò råi mang bá ngoµi cöa tam quan chïa Cæ Ph¸p. Lý Kh¸nh V¨n nghe tiÕng trÎ khãc bÌn ra nhÆt ®em vÒ nu«i vµ ®Æt tªn lµ Lý C«ng UÈn. Thêi Êy, xuÊt hiÖn c©u ca dao cã ý ch©m chäc nhÑ nhµng Lý Kh¸nh V¨n nh− sau: Con ai ®em bá chïa nµy Nam m« di PhËt, con thÇy thÇy nu«i. Cßn mét thuyÕt n÷a ®· thÇn th¸nh hãa nguån gèc xuÊt th©n cña Lý C«ng UÈn. ThuyÕt nµy cho r»ng, cha cña Lý C«ng UÈn nhµ nghÌo, ®i lµm thuª ë chïa Tiªn S¬n (B¾c Ninh), råi yªu th−¬ng mét 7 ni c« vµ lµm cho nµng cã mang. S− trô tr× giËn l¾m, míi ®uæi ®i n¬i kh¸c. Hai vî chång d¾t nhau ®i, ®Õn khu rõng B¸ng, v× mÖt mái nªn dõng l¹i nghØ. Ng−êi chång kh¸t n−íc, t×m ®Õn mét c¸i giÕng ë gi÷a rõng uèng, ch¼ng may x¶y ch©n r¬i xuèng giÕng chÕt. Ng−êi vî chê l©u kh«ng thÊy chång vÒ, ®Õn t×m th× thÊy ®Êt ®· ®ïn lÊp ®Çy giÕng. Ng−êi vî bÊt h¹nh khãc lãc th¶m thiÕt håi l©u råi xin vµo t¸ tóc ë chïa øng T©m gÇn ®Êy. S− trô tr× chïa øng T©m ®ªm tr−íc n»m ngñ thÊy Long thÇn ®Õn b¸o méng r»ng: “Ngµy mai dän chïa cho s¹ch, cã hoµng ®Õ ®Õn”. Khi tØnh dËy, nhµ s− sai chó tiÓu quÐt dän chïa s¹ch sÏ, vµ tóc trùc tõ s¸ng ®Õn chiÒu, nh−ng chØ thÊy mét ng−êi ®µn bµ mang bÇu ®Õn xin ngñ nhê. S− cô cho lµ chuyÖn méng mÞ, nªn th«i kh«ng chê n÷a. Bçng mét ®ªm, khu tam quan cña ng«i chïa s¸ng rùc, h−¬ng th¬m ngµo ng¹t lan táa. Nhµ s− cïng bµ hé chïa ra xem th× thÊy ng−êi ®µn bµ ®· sinh h¹ mét cËu con trai, d−íi bµn ch©n cã ch÷ “®Õ v−¬ng” mµu ®á nh− son. Sau ®ã, trêi bçng næi c¬n m−a to giã lín, mÑ chó bÐ mÊt ngay lóc Êy, chó bÐ trë thµnh con nu«i cña nhµ chïa tõ ®ã, vµ sau nµy, chÝnh lµ vua Lý C«ng UÈn. C«ng UÈn lµ mét chó bÐ kh«i ng«, r¾n rái vµ rÊt th«ng minh, nªn ®−îc nhµ s− nhËn lµm bè nu«i hÕt lßng yªu quý, ch¨m sãc vµ d¹y dç. Lóc C«ng UÈn lªn s¸u tuæi, häc hµnh tinh th«ng 8 nh−ng tÝnh l¹i hay tinh nghÞch. Mét h«m, nhµ s− sai C«ng UÈn ®em o¶n lªn chïa cóng Hé ph¸p, chó bÐ liÒn khoÐt o¶n ¨n tr−íc. §Õn ®ªm, Hé ph¸p b¸o méng cho s− biÕt. S¸ng h«m sau, s− gäi C«ng UÈn lªn m¾ng. Chó bÐ tøc l¾m, lªn chïa ®¸nh cho Hé ph¸p ba c¼ng tay, råi viÕt vµo sau l−ng pho t−îng mÊy ch÷ “®å tam thiªn lý” (®µy ba ngµn dÆm). §ªm h«m ®ã, nhµ s− l¹i méng thÊy Hé ph¸p ®Õn, mÆt Øu x×u, ngá lêi tõ biÖt: “Hoµng ®Õ ®· ®µy t«i ®i xa, xin cã lêi chµo «ng". S¸ng h«m sau, nhµ s− lªn chïa xem pho t−îng Hé ph¸p thÕ nµo, th× thÊy sau l−ng t−îng cã mÊy ch÷ “®å tam thiªn lý” thËt. Nhµ s− bÌn sai chó tiÓu lÊy n−íc röa, nh−ng kh«ng sao röa s¹ch ®−îc. Sau ®ã, nhµ s− ph¶i b¶o C«ng UÈn vµo röa, chó bÐ chØ lÊy ngãn tay xoa xoa lªn ch÷ lµ s¹ch ngay. Khi C«ng UÈn ®· lín h¬n mét chót, nhµ s− Lý Kh¸nh V¨n thÊy ®Ó C«ng UÈn ë chïa m×nh kh«ng tiÖn, bÌn göi sang chïa Tiªu S¬n nhê s− V¹n H¹nh d¹y b¶o. V¹n H¹nh lµ em ruét Kh¸nh V¨n, mét nhµ s− næi tiÕng vÒ tµi v¨n häc vµ tµi kinh lu©n thêi bÊy giê. ThÊy Lý C«ng UÈn cã quý t−íng, s− V¹n H¹nh ra søc rÌn cÆp ®Ó mong ngµy sau Lý C«ng UÈn trë thµnh ng−êi tµi, ra ®êi gióp d©n, gióp n−íc. Lý C«ng UÈn vèn s½n th«ng minh, l¹i cã ng−êi b¶o ban nªn häc hµnh ngµy cµng tiÕn tíi. Song ë chïa míi, C«ng UÈn vÉn kh«ng thay ®æi tÝnh nÕt x−a, häc th× Ýt, ch¬i th× nhiÒu. Mét h«m 9 C«ng UÈn trèn häc, bÞ s− V¹n H¹nh trãi l¹i c¶ ®ªm ë tam quan. Canh khuya, bÞ muçi ®èt kh«ng ngñ ®−îc, cËu míi tøc c¶nh ng©m bèn c©u th¬ r»ng: Thiªn vi kh©m chÈm, ®Þa vÞ chiªn, NhËt nguyÖt ®ång song ®èi ng· miªn D¹ th©m bÊt c¶m trµng th©n tóc, Chi khñng s¬n hµ x· t¾c ®iªn. DÞch nghÜa: Trêi lµm mµn gèi, ®Êt lµm ch¨n, NhËt nguyÖt cïng ta mét giÊc yªn. §ªm khuya ch¼ng d¸m dang ch©n duçi, ChØ sî s¬n hµ x· t¾c nghiªng. V¹n H¹nh nghe th¬ cho lµ C«ng UÈn cã khÝ t−íng ®Õ v−¬ng, nªn rÊt mõng, tõ ®ã nhµ s− ra c«ng d¹y dç vµ lo toan cho C«ng UÈn nªn nghiÖp lín. Nhµ s− “tóc trÝ ®a m−u” Êy ®−a ®−îc C«ng UÈn vµo lµm quan trong triÒu. Kh«ng bao l©u, nhê tµi trÝ cña m×nh, Lý C«ng UÈn th¨ng ®Õn chøc T¶ th©n vÖ §iÖn tiÒn chØ huy sø - lµ mét ®Þa vÞ cËn thÇn rÊt quan träng lóc bÊy giê. Khi Vua Lª Long §Ünh1(Ngäa TriÒu) chÕt (n¨m 1009), nhËn thÊy lßng d©n rÊt o¸n ghÐt nhµ Lª v× nh÷ng téi ¸c cña Ngäa TriÒu, s− V¹n H¹nh cïng víi §µo Cam Méc vµ mét sè quan l¹i, _______________ 1. Lª Long §Ünh lµ vÞ vua cuèi cïng cña nhµ tiÒn Lª, v× vua m¾c bÖnh trÜ ph¶i n»m ®Ó thÞ triÒu nªn cßn cã tªn lµ Ngäa TriÒu Hoµng ®Õ (BT). 10 t−íng lÜnh ®ång t×nh ñng hé Lý C«ng UÈn, vµ ®−a «ng lªn ngai vµng, lËp ra nhµ Lý. * * * Trong suèt nh÷ng n¨m trÞ v×, Lý C«ng UÈn ®· cã nh÷ng ®ãng gãp tÝch cùc trong sù ph¸t triÓn cña d©n téc. Næi bËt nhÊt lµ viÖc «ng cho dêi kinh ®« tõ Hoa L− (Ninh B×nh) ra §¹i La, n¨m 1010, lËp nªn kinh ®« míi, ®Æt tªn lµ Th¨ng Long, mét trung t©m v¨n hãa míi cña ®Êt n−íc. Víi tÇm nh×n xa tr«ng réng Lý C«ng UÈn ®· cã mét quyÕt ®Þnh s¸ng suèt: chän §¹i La lµm kinh ®« vµ ®Æt nã trong mèi quan hÖ mËt thiÕt víi chiÒu h−íng ph¸t triÓn cña x· t¾c. §ã chÝnh lµ nÒn mãng ®Ó x©y dùng nªn mét v−¬ng triÒu Lý thÞnh trÞ, cã nÒn v¨n hãa vµ kinh tÕ ph¸t triÓn, trªn c¬ së ®ã n©ng cao t− thÕ ®éc lËp, tù chñ, kh¼ng ®Þnh b¶n lÜnh vµ truyÒn thèng l©u ®êi cña d©n téc ta. H¬n mét ngh×n n¨m qua, ChiÕu dêi ®« cña Lý C«ng UÈn khi quyÕt ®Þnh dêi ®« vÉn rÊt næi tiÕng nhê ý nghÜa vµ vai trß ®Æc biÖt cña nã. Víi t− c¸ch lµ mét vÞ hoµng ®Õ, t¸c gi¶ bµy tá víi bÒ t«i nh÷ng ý kiÕn chÝnh thøc cña m×nh vÒ viÖc ph¶i thay ®æi kinh ®«, ®ã kh«ng chØ lµ tu©n theo ý trêi, mµ lµ ý nguyÖn cña mu«n d©n, nÕu cã c¬ héi th× ph¶i 11 thay ®æi, ®Ó vËn n−íc ®−îc dµi l©u, phong tôc ®−îc phó phô1. Kh«ng nh÷ng thÕ, Lý C«ng UÈn cßn chØ râ vÞ trÝ thuËn lîi cña kinh ®« míi víi nh÷ng −u thÕ kh«ng thÓ chèi c·i. §ã chÝnh lµ “ë gi÷a khu vùc trêi ®Êt, ®−îc thÕ rång cuén hæ ngåi, chÝnh gi÷a nam b¾c ®«ng t©y tiÖn nghi nói s«ng sau tr−íc. Vïng nµy mÆt ®Êt réng mµ b»ng ph¼ng, thÕ ®Êt cao mµ s¸ng sña... ®óng lµ n¬i th−îng ®« kinh s− m·i mu«n ®êi"2. _______________ 1. Phó phô: giµu cã, thÞnh v−îng. 2. Ng« SÜ Liªn vµ c¸c sö thÇn triÒu Lª: §¹i ViÖt sö ký toµn th−, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1998, tr. 241. 12 H¦NG §¹O §¹I V¦¥NG TRÇN QUèC TUÊN 1. TÊm g−¬ng s¸ng vÒ lßng trung nghÜa TrÇn H−ng §¹o tªn thËt lµ TrÇn Quèc TuÊn (1232? - 1300)1. ¤ng lµ nhµ qu©n sù, chÝnh trÞ kiÖt xuÊt, ®ång thêi còng lµ mét nhµ v¨n ®êi TrÇn. TrÇn H−ng §¹o quª ë h−¬ng Tøc MÆc, phñ Thiªn Tr−êng, nay thuéc tØnh Nam §Þnh, ®−îc phong Êp ë h−¬ng V¹n KiÕp, huyÖn ChÝ Linh, ch©u Nam S¸ch, lé L¹ng Giang, nay thuéc tØnh H¶i D−¬ng. N¨m sinh cña «ng cho ®Õn nay vÉn ch−a râ rµng, cã tµi liÖu cho r»ng «ng sinh n¨m 1228, tµi liÖu kh¸c l¹i cho r»ng «ng sinh n¨m 1230 hay 1232. ¤ng lµ con trai cña An Sinh V−¬ng TrÇn LiÔu, ch¸u gäi Vua TrÇn Th¸i T«ng b»ng chó. TrÇn Quèc TuÊn tõ nhá ®· cã n¨ng khiÕu v¨n ch−¬ng vµ cã tµi vâ nghÖ, lªn b¶y tuæi ®· biÕt lµm th¬. §¹i ViÖt sö ký toµn th− chÐp: “Lóc míi sinh ra, cã mét thÇy t−íng xem cho vµ b¶o: “Ng−êi nµy, ngµy sau cã thÓ cøu n−íc, gióp ®êi””. _______________ 1. Theo Tõ ®iÓn t¸c gia ViÖt Nam, Nxb. V¨n hãa - TT, 1999, tr. 1442, TrÇn Quèc TuÊn sinh n¨m 1226, mÊt n¨m 1300. 13 Khi lín lªn, «ng cã dung m¹o kh«i ng«, th«ng minh h¬n ng−êi, häc vÊn uyªn b¸c, c−ìi ngùa, b¾n cung ®Òu thuÇn thôc. N¨m 1257, qu©n Nguyªn x©m l−îc n−íc ta, TrÇn Quèc TuÊn ®−îc cö cÇm qu©n gi÷ biªn thïy phÝa b¾c. Ba m−¬i n¨m sau, trong hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Nguyªn lÇn thø hai (n¨m 1285) vµ lÇn thø ba (n¨m 1287), «ng ®−îc ®Ò b¹t lµm Quèc c«ng tiÕt chÕ thèng lÜnh toµn qu©n. D−íi sù l·nh ®¹o cña «ng, qu©n ®éi nhµ TrÇn ®· v−ît qua mäi khã kh¨n, nguy hiÓm, hai lÇn ®¸nh tan trªn 70 v¹n qu©n Nguyªn - M«ng x©m l−îc, giµnh th¾ng lîi lÉy lõng. C«ng lao to lín nµy ®−a TrÇn Quèc TuÊn lªn hµng mét thiªn tµi qu©n sù cã tÇm chiÕn l−îc, vµ mét anh hïng d©n téc bËc nhÊt cña nhµ TrÇn. Ng−êi ®êi cßn kÝnh träng vµ ng−ìng mé «ng ë lßng trung nghÜa, g¹t bá hiÒm khÝch riªng ®Ó ®oµn kÕt c¸c t−íng lÜnh vµ t«n thÊt nh»m ®¸nh b¹i kÎ thï. Nguyªn cha cña «ng lµ TrÇn LiÔu cã hiÒm khÝch víi em ruét cña m×nh lµ TrÇn C¶nh (tøc Vua TrÇn Th¸i T«ng). Nguyªn nh©n dÉn ®Õn viÖc Êy lµ: TrÇn C¶nh lÊy C«ng chóa Lý Chiªu Hoµng lµm vî khi bµ míi b¶y tuæi, cßn TrÇn LiÔu lÊy chÞ cña Lý Chiªu Hoµng lµ ThuËn Thiªn C«ng chóa. Sau nµy, Lý Chiªu Hoµng kh«ng cã con, Th¸i s− TrÇn Thñ §é míi Ðp vî cña TrÇn LiÔu lóc Êy ®· cã thai ba th¸ng vÒ lµm vî cña TrÇn C¶nh. ChÝnh v× lÏ ®ã mµ 14 TrÇn LiÔu o¸n giËn TrÇn C¶nh, thÕ nªn tr−íc khi mÊt, TrÇn LiÔu cÇm tay TrÇn Quèc TuÊn, tr¨ng trèi l¹i: “Con kh«ng v× cha mµ lÊy ®−îc thiªn h¹, th× cha chÕt d−íi suèi vµng còng kh«ng nh¾m m¾t ®−îc". §Õn khi vËn n−íc l©m vµo c¶nh binh ®ao, quyÒn qu©n, quyÒn n−íc ®Òu ë trong tay, TrÇn Quèc TuÊn ®em lêi cha tr¨ng trèi ®Ó thö lßng hai gia n« th©n tÝn lµ YÕt Kiªu vµ D· T−îng. Hai ng−êi th−a r»ng: - Lµm kÕ Êy tuy ®−îc phó quý mét thêi nh−ng ®Ó l¹i tiÕng xÊu ngµn n¨m. Nay §¹i v−¬ng vÉn ch−a ®ñ phó quý hay sao? Chóng t«i thµ xin chÕt giµ lµm gia n«, chø kh«ng muèn lµm quan mµ kh«ng cã trung hiÕu. Quèc TuÊn c¶m kÝch ®Õn khãc, ban r−îu mõng vµ hÕt lêi khen ngîi YÕt Kiªu vµ D· T−îng. Mét h«m, «ng l¹i hái con trai c¶ lµ H−ng Vò v−¬ng TrÇn Quèc HiÕn: - Ng−êi x−a cã c¶ thiªn h¹ ®Ó truyÒn cho con ch¸u, con nghÜ thÕ nµo? H−ng Vò v−¬ng TrÇn Quèc HiÕn hiÓu ý cha, th−a: - DÉu kh¸c hä còng kh«ng nªn, huèng chi lµ cïng mét hä. TrÇn Quèc TuÊn ngÉm cho lµ ph¶i. L¹i mét h«m «ng ®em chuyÖn Êy hái ng−êi con thø lµ H−ng Nh−îng v−¬ng TrÇn Quèc T¶ng. TrÇn Quèc T¶ng tiÕn lªn th−a r»ng: - Tèng Th¸i tæ vèn lµ mét «ng l·o lµm ruéng, ®· thõa c¬ dÊy vËn nªn cã ®−îc thiªn h¹. 15 TrÇn Quèc TuÊn rót g−¬m m¾ng: “Lo¹n thÇn lµ tõ ®øa con bÊt hiÕu mµ ra” vµ ®Þnh giÕt Quèc T¶ng, H−ng Vò v−¬ng hay tin, véi ch¹y tíi khãc lãc xin chÞu téi thay, Quèc TuÊn míi tha. Sau ®ã, «ng dÆn H−ng Vò v−¬ng: - Sau khi ta chÕt, ®Ëy n¾p quan tµi l¹i råi míi cho Quèc T¶ng vµo viÕng. TrÇn Quèc TuÊn qu¶ thËt lµ mét tÊm g−¬ng s¸ng vÒ lßng trung nghÜa, «ng kh«ng nghe theo lêi dÆn cña cha lµ ph¶i c−íp ng«i nhµ TrÇn, mµ tr¸i l¹i ®· phÊn ®Êu x©y ®¾p cho c¬ nghiÖp nhµ TrÇn cµng bÒn v÷ng h¬n, trªn c¬ së ®ã, cñng cè quèc gia §¹i ViÖt ngµy cµng v÷ng m¹nh. 2. TrÇn Quèc TuÊn víi TrÇn Quang Kh¶i TrÇn Quang Kh¶i (1241 - 1294), tù Chiªu Minh, lµ con trai thø ba cña Vua TrÇn Th¸i T«ng, em ruét Vua TrÇn Th¸nh T«ng, næi tiÕng häc réng biÕt nhiÒu, nªn ®−îc nhµ TrÇn biÖt ®·i, ngay tõ håi cßn trÎ ®· sím trë thµnh chç dùa cña triÒu ®×nh. N¨m 1271, TrÇn Quang Kh¶i ®−îc Vua TrÇn Th¸nh T«ng phong lµm T−íng quèc Th¸i óy. N¨m 1282, khi qu©n Nguyªn chuÈn bÞ sang x©m l−îc n−íc ta lÇn thø hai, «ng ®−îc cö gi÷ chøc Th−îng t−íng Th¸i s−, n¾m toµn quyÒn c«ng viÖc néi chÝnh. N¨m 1285 vµ 1287, hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Nguyªn liªn tiÕp næ ra, TrÇn Quang Kh¶i vµ TrÇn Quèc TuÊn lµ hai nh©n vËt chÌo l¸i 16 chñ chèt, ®· gãp c«ng søc quan träng ®−a cuéc kh¸ng chiÕn ®i ®Õn th¾ng lîi. TrÇn Quang Kh¶i lu«n cã mÆt ë mäi n¬i, tham gia nhiÒu chiÕn dÞch, næi tiÕng nhÊt lµ chiÕn dÞch Ch−¬ng D−¬ng - Th¨ng Long. Bµi th¬ “Tông gi¸ hoµn kinh s−” (Theo xa gi¸ vÒ kinh s−) mµ «ng lµm vµo th¸ng 7 n¨m 1285 ®· cho chóng ta thÊy râ ®−îc mét t×nh yªu da diÕt mµ ch¸y báng ®èi víi ®Êt n−íc, cïng víi tÇm t− t−ëng xa réng, khÝ ph¸ch kiªn c−êng vµ lßng tin v÷ng ch¾c vµo th¾ng lîi. Bµi th¬ nh− sau: §o¹t s¸o Ch−¬ng D−¬ng ®é CÇm Hå Hµm Tö quan Th¸i b×nh tu nç lùc V¹n cæ thö giang san. DÞch nghÜa: Ch−¬ng D−¬ng c−íp gi¸o giÆc Hµm Tö b¾t qu©n thï Th¸i b×nh nªn g¾ng søc Non n−íc Êy ngh×n thu. TrÇn Träng Kim dÞch Cuéc ®êi cña TrÇn Quang Kh¶i còng lµ mét tÊm g−¬ng s¸ng vÒ tinh thÇn yªu n−íc, tËn tôy vµ cã tr¸ch nhiÖm, biÕt g¹t bá hiÒm khÝch riªng ®Ó chung l−ng, ®Êu cËt ®¸nh th¾ng kÎ thï. Tuy lµ mét tÓ t−íng, ®Þa vÞ vµo lo¹i bËc nhÊt trong triÒu, nh−ng tÝnh t×nh «ng vÉn rÊt phãng kho¸ng, thÝch häc, hay 17 th¬, tËp th¬ L¹c ®¹o tËp còng lµ mét trong nh÷ng t¸c phÈm hay cña «ng l−u l¹i cho ®êi sau. Nãi vÒ mèi quan hÖ gi÷a TrÇn Quèc TuÊn vµ TrÇn Quang Kh¶i, tuy cïng dßng dâi t«n thÊt, mét ng−êi lµ Quèc c«ng tiÕt chÕ, mét ng−êi lµ Th−îng t−íng Th¸i s−, nh−ng TrÇn Quang Kh¶i v× lo l¾ng vÒ mèi thï cña TrÇn LiÔu ®Ó l¹i mµ cã sù hiÒm nghi xa c¸ch, cßn TrÇn Quèc TuÊn còng cã nçi khæ riªng trong lßng kh«ng nãi ra, nªn trong quan hÖ hai ng−êi lu«n gi÷ mét kho¶ng c¸ch. Mét lÇn, TrÇn Quang Kh¶i theo Vua TrÇn Th¸nh T«ng ®i dÑp giÆc ngoµi biªn ¶i. GhÕ TÓ t−íng bá kh«ng, võa lóc cã sø ph−¬ng B¾c ®Õn, TrÇn Th¸i T«ng (tøc vua cha cña TrÇn Th¸nh T«ng) gäi H−ng §¹o v−¬ng TrÇn Quèc TuÊn tíi b¶o: - Th−îng t−íng ®i theo hÇu v¾ng mÆt, trÉm ®Þnh lÊy khanh lµm T− ®å ®Ó tiÕp sø ph−¬ng B¾c. TrÇn Quèc TuÊn th−a: - ViÖc tiÕp sø gi¶, thÇn kh«ng d¸m tõ chèi, cßn nh− phong thÇn lµm T− ®å th× thÇn kh«ng d¸m v©ng chiÕu. Huèng chi Quan gia1 ®i ®¸nh giÆc xa, Th¸i s− theo hÇu mµ bÖ h¹ l¹i tù ý phong chøc, th× t×nh nghÜa trªn d−íi, e cã chç ch−a æn, sÏ kh«ng lµm vui lßng Quan gia vµ Th−îng t−íng. §îi khi xa gi¸ trë vÒ, xin v©ng lÖnh còng ch−a muén. _______________ 1. ChØ Vua TrÇn Th¸nh T«ng. 18 LÇn kh¸c, TrÇn Quèc TuÊn ®i thuyÒn tõ V¹n KiÕp tíi, TrÇn Quang Kh¶i nghe tin, xuèng thuyÒn gÆp «ng, tr−íc lµ th¨m hái, sau lµ bµn viÖc qu©n c¬. TrÇn Quang Kh¶i ë ®ã suèt mét ngµy míi vÒ. TrÇn Quèc TuÊn vèn lµ ng−êi s¹ch sÏ, thÝch t¾m l¸ th¬m, ng−îc l¹i TrÇn Quang Kh¶i l¹i rÊt sî t¾m géi. Nh©n c¬ héi Êy, TrÇn Quèc TuÊn sai ng−êi nÊu mét nåi n−íc l¸ thËt to. Råi võa c−êi võa b¶o Quang Kh¶i: - M×nh mÈy c¸u bÈn, xin t¾m giïm! Råi «ng ©n cÇn cëi ¸o TrÇn Quang Kh¶i ra, giéi n−íc th¬m t¾m cho Quang Kh¶i vµ nãi: - H«m nay ®−îc t¾m cho Th−îng t−íng. TrÇn Quang Kh¶i c¶m ®éng ®¸p: - H«m nay ®Õn ch¬i, l¹i ®−îc Quèc c«ng t¾m cho, thËt may m¾n cho t«i. Tõ ®ã, hai «ng trë nªn th©n t×nh, tin t−ëng nhau, t×nh nghÜa cµng trë nªn mÆn mµ. Trong viÖc phß vua gióp n−íc, hai «ng ®Òu cã c«ng ®Çu. 3. Suèt ®êi v× d©n, v× n−íc Cã thÓ nãi, bªn c¹nh t− t−ëng qu©n sù kiÖt xuÊt, TrÇn H−ng §¹o cßn nªu mét tÊm g−¬ng vÒ lßng trung nghÜa s¸ng suèt, mét tÊm lßng tËn tôy v× d©n, v× n−íc, biÕt g¹t bá mäi hiÒm khÝch riªng ®Ó ®oµn kÕt c¸c t«n thÊt vµ t−íng sÜ trong triÒu nh»m phß vua, gióp n−íc, ®¸nh b¹i kÎ thï, lµ t×nh yªu th−¬ng d©n chóng hÕt mùc. TrÇn H−ng §¹o 19 còng lµ ng−êi biÕt sö dông ng−êi tµi giái, ®ã lµ D· T−îng vµ YÕt Kiªu lµ nh÷ng gia thÇn cña «ng ®· cã c«ng lín trong viÖc ®¸nh b¹i ¤ M· Nhi, Toa §«. Hay nh÷ng m«n kh¸ch cña «ng nh− Ph¹m Ngò L·o, Tr−¬ng H¸n Siªu, TrÞnh Dò..., ®Òu lµ nh÷ng ng−êi næi tiÕng thêi ®ã vÒ v¨n ch−¬ng vµ chÝnh sù. NhiÒu ng−êi tµi theo «ng nh− thÕ, còng bëi «ng cã tµi m−u l−îc, cã khÝ chÊt anh hïng, l¹i mét lßng trung nghÜa. Cã lÇn TrÇn Th¸nh T«ng muèn thö lßng «ng, míi b¶o: - ThÕ giÆc m¹nh nh− vËy, ta ph¶i hµng th«i. TrÇn Quèc TuÊn kh¶ng kh¸i tr¶ lêi: - BÖ h¹ chÐm ®Çu thÇn tr−íc råi h·y hµng. V× thÕ, tiÕng vang vÒ «ng ®Õn tËn ph−¬ng B¾c, chóng kh«ng d¸m gäi th¼ng tªn «ng mµ th−êng gäi «ng lµ An Nam H−ng §¹o v−¬ng. Khi «ng s¾p mÊt, vua ngù gi¸ ®Õn th¨m, hái «ng: - NÕu cã ®iÒu ch¼ng may, mµ giÆc ph−¬ng B¾c l¹i sang x©m l−îc th× kÕ s¸ch nh− thÕ nµo? ¤ng khuyªn vua “ph¶i níi søc d©n ®Ó lµm kÕ s©u rÔ bÒn gèc” cho sù nghiÖp l©u dµi cña n−íc nhµ. Sau khi «ng mÊt råi, c¸c ch©u, huyÖn ë L¹ng Giang hÔ cã tai n¹n, bÖnh dÞch, hä th−êng cÇu ®¶o «ng. TÝn ng−ìng d©n gian cßn cho r»ng, mçi khi ®Êt n−íc cã giÆc vµo x©m chiÕm, ®Õn lÔ ë ®Òn thê TrÇn Quèc TuÊn, hÔ tr¸p ®ùng kiÕm cã tiÕng kªu th× thÕ nµo còng th¾ng lín. 20 TrÇn H−ng §¹o ®−îc thê phông ë nhiÒu n¬i, trong ®ã lÔ héi lín nhÊt diÔn ra ë ®Òn KiÕp B¹c (thuéc huyÖn ChÝ Linh, tØnh H¶i D−¬ng) - n¬i ngµy x−a lµ phñ ®Ö cña «ng. ¤ng ®−îc nh©n d©n nhiÒu ®êi sïng kÝnh, phong lµ Th¸nh. §Ó tá lßng t«n kÝnh, ng−êi d©n kh«ng gäi trùc tiÕp tªn «ng, mµ gäi lµ H−ng §¹o v−¬ng, H−ng §¹o §¹i v−¬ng, §øc Th¸nh TrÇn, hoÆc gäi lµ Cha. D©n gian vÉn l−u truyÒn c©u ca: “Th¸ng t¸m giç Cha, th¸ng ba giç MÑ” lµ ®Ó nhí vÒ ngµy «ng mÊt (20 th¸ng 8 ©m lÞch). 21 PH¹M NGò L·O 1. VÞ t−íng tµi xuÊt th©n tõ n«ng d©n* V−¬ng triÒu TrÇn - mét v−¬ng triÒu víi nhiÒu chiÕn c«ng hiÓn h¸ch, cã nh÷ng ®ãng gãp quan träng trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña d©n téc ViÖt Nam. Mét trong nh÷ng nÐt ®Æc s¾c cña triÒu TrÇn lµ viÖc xuÊt hiÖn nh÷ng vÞ t−íng v¨n vâ song toµn ë mäi tÇng líp, mµ mét trong nh÷ng ng−êi tiªu biÓu ®ã lµ Th−îng t−íng qu©n Ph¹m Ngò L·o, mét danh t−íng xuÊt th©n tõ tÇng líp n«ng d©n. Ph¹m Ngò L·o sinh n¨m Êt M·o (1255) t¹i lµng Phï ñng, huyÖn §−êng Hµo, ch©u Th−îng Hång (nay thuéc huyÖn ¢n Thi, tØnh H−ng Yªn) ®óng vµo lóc v−¬ng triÒu TrÇn ®ang ®éng viªn søc d©n c¶ n−íc chuÈn bÞ cho cuéc chiÕn ®Êu chèng giÆc Nguyªn - M«ng lÇn thø hai. VÒ viÖc xuÊt th©n cña «ng ®· trë thµnh huyÒn tho¹i d©n gian, chµng trai lµng Phï ñng - §−êng Hµo _______________ * Theo Phïng V¨n Khai. 22 tõ nhá ®· cã chÝ khÝ kh¸c th−êng, tÝnh t×nh kh¶ng kh¸i. Khi ë lµng cã ng−êi tªn lµ Bïi C«ng TiÕn ®ç tiÕn sÜ, tæ chøc ¨n khao, c¶ lµng kÐo ®Õn, riªng Ngò L·o th× kh«ng. Ng−êi mÑ hái con t¹i sao kh«ng ®Õn, Ngò L·o th−a víi mÑ: - ChÝ lµm trai ph¶i lËp c«ng danh r¹ng rì non s«ng mµ con ch−a lËp ®−îc b»ng ng−êi, ®i mõng ng−êi ta nhôc l¾m. Còng vµo thêi gian Êy, H−ng §¹o V−¬ng TrÇn Quèc TuÊn ®−a qu©n ®i tËp trËn qua lµng Phï ñng. Qu©n lÝnh n−êm n−îp kÐo ®i nh− th¸c ®æ, tiÕng hÐt tr¸nh ®−êng vang lªn ån ·, nh−ng cã mét thanh niªn ®an sät vÉn ®iÒm nhiªn ngåi bªn ®−êng, nh− kh«ng hÒ biÕt cã ®oµn qu©n ®ang ®i ngang qua. Mét ng−êi lÝnh bùc tøc, lÊy gi¸o ®©m vµo ®ïi anh ta, nh−ng thËt kú l¹, con ng−êi ®ã h×nh nh− ch¼ng biÕt ®au, vÉn xÕp b»ng ®an sät, mÆc cho mäi ng−êi la hÐt. Nghe tiÕng Çm Ü, H−ng §¹o v−¬ng ®Þnh sai mét viªn quan hÇu cËn lªn xem viÖc g× ®ang x¶y ra, th× T−íng NguyÔn ChÕ NghÜa ®· tiÕn l¹i tr−íc mÆt «ng, cói ®Çu th−a: - Tr×nh §øc «ng, d©n chóng ®Òu dÑp sang hai bªn nh−êng ®−êng cho qu©n ®i, riªng cã mét chµng trai vÉn ngåi xÕp b»ng trßn ®an sät. Qu©n lÝnh thÐt m·i kh«ng tr¸nh, liÒn ®©m mòi gi¸o vµo ®ïi mµ ng−êi Êy vÉn ngåi im. 23 TrÇn H−ng §¹o thÊy sù l¹ liÒn xuèng voi ®Õn tr−íc mÆt chµng trai. H−ng §¹o v−¬ng thÊy ng−êi nµy −íc chõng 20 tuæi, ®Çu trÇn, ¸o r¸ch nh−ng khu«n mÆt rÊt kh«i ng«. Mét bªn ®ïi bÞ gi¸o ®©m ®ang ch¶y m¸u nh−ng anh ta vÉn ngåi ®an sät. H−ng §¹o v−¬ng cÊt giäng hái: - Ng−¬i quª ë ®©u, bÞ gi¸o ®©m thÕ kh«ng biÕt ®au hay sao mµ ngåi im thÕ? Ng−êi ®ã ng−íc lªn, thÊy mét vÞ t−íng ®· ®øng tuæi, c»m vu«ng, m¾t s¸ng, chßm r©u ®en, nÐt mÆt hång hµo, d¸ng uy nghi nh−ng vÉn lé râ vÎ hiÒn tõ, liÒn vßng tay thi lÔ vµ kÝnh cÈn th−a: - Th−a §øc «ng, thÇn hä Ph¹m, tªn Ngò L·o quª ë Phï ñng, ch©u Th−îng Hång. Nhµ nghÌo, ruéng kh«ng cã, ph¶i lµm nghÒ ®an sät nu«i mÑ giµ. ThÇn m¶i nghÜ mÊy c©u trong binh th− nªn kh«ng biÕt cã qu©n cña §øc «ng qua ®©y, xin §øc «ng x¸ téi. ThÊy d¸ng vÎ vµ khÈu khÝ cña Ph¹m Ngò L·o rÊt ®−êng hoµng, TrÇn H−ng §¹o liÒn sai ng−êi lÊy thuèc ®¾p vÕt th−¬ng cho Ph¹m Ngò L·o, råi nãi: - H¼n nhµ ng−¬i ®· nghe tin qu©n Nguyªn - M«ng s¾p tiÕn vµo §¹i ViÖt, trai tr¸ng c¶ n−íc ®ang n« nøc luyÖn tËp vâ nghÖ, rÌn thªm vò khÝ chø? Ph¹m Ngò L·o th−a: - Tr×nh §øc «ng, thÇn tuy ë n¬i th«n d· song còng biÕt giÆc Nguyªn - M«ng l¨m le tiÕn vµo nªn 24 ®· cïng trai tr¸ng trong vïng luyÖn tËp vâ nghÖ chê thêi c¬ ®Çu qu©n. H−ng §¹o v−¬ng nh×n thÊy trong mét chiÕc sät cã quyÓn s¸ch liÒn hái ®ã lµ s¸ch g×. Ph¹m Ngò L·o kÝnh cÈn d©ng lªn. H−ng §¹o v−¬ng hái vÒ binh th−, kh«ng ngê Ph¹m Ngò L·o tr¶ lêi rµnh rät mäi vÊn ®Ò vÒ c¸ch dïng binh, binh chØ cÇn tinh chø kh«ng cÇn nhiÒu. H−ng §¹o v−¬ng mõng rì, nãi: - Ng−¬i cã chÝ lín, ta rÊt mõng. HiÖn ta ®ang chiªu mé qu©n lÝnh, kÐn chän t−íng tµi. Ta muèn ng−¬i vÒ V¹n KiÕp gióp ta huÊn luyÖn qu©n lÝnh, ng−¬i thÊy thÕ nµo? Ph¹m Ngò L·o vui mõng song kh«ng ®i ngay mµ nãi: - Tr×nh §øc «ng, thÇn rÊt muèn ®Çu qu©n nh−ng cßn mÑ giµ, thÇn xin phÐp vÒ th−a l¹i víi mÑ thÇn ®·. H−ng §¹o V−¬ng xóc ®éng nãi: - Ta tin r»ng mÑ ng−¬i ¾t sÏ vui mõng cho ng−¬i ®Çu qu©n giÕt giÆc. Ng−¬i cø vÒ th−a l¹i råi tíi V¹n KiÕp còng ch−a muén. Sau mét thêi gian, Ph¹m Ngò L·o ®Õn qu©n doanh cña TrÇn H−ng §¹o huÊn luyÖn. TrÇn H−ng §¹o tiÕn cö «ng víi vua TrÇn vµ «ng ®−îc nhµ vua cho coi qu©n cÊm vÖ, lµm nhiÖm vô b¶o vÖ vua vµ cÊm thµnh. Vua TrÇn phong cho «ng chøc §iÖn sóy Th−îng t−íng qu©n, cho lËp phñ ®Ö ngay trong v−¬ng cung. 25 ViÖc Ph¹m Ngò L·o ®−îc lät vµo m¾t cña vÞ th¸nh t−íng triÒu TrÇn ®· cho thÊy c¸ch chiªu mé hiÒn tµi phong phó cña v−¬ng triÒu bÊy giê lµ ph¸t huy søc m¹nh toµn d©n. Víi tµi n¨ng bÈm sinh vµ chÝ h−íng ®óng ®¾n cña m×nh, l¹i ®−îc ®Ých th©n TrÇn Quèc TuÊn rÌn cÆp, Ph¹m Ngò L·o mau chãng trë thµnh mét trong nh÷ng vÞ t−íng xuÊt s¾c nhÊt trong hai lÇn ®¸nh tan giÆc x©m l−îc Nguyªn - M«ng. Sau nµy, khi phß t¸ ba ®êi vua TrÇn, «ng ®· lËp chiÕn c«ng, nhiÒu lÇn ®¸nh dÑp qu©n Ai Lao vµ qu©n Chiªm Thµnh còng nh− c¸c tï tr−ëng ph¶n lo¹n n¬i biªn giíi. Ph¹m Ngò L·o ®· ®−îc H−ng §¹o §¹i v−¬ng g¶ con g¸i cho. §iÒu nµy rÊt hiÕm x¶y ra trong v−¬ng triÒu TrÇn. §Ó lµm ®−îc ®iÒu ®ã mét c¸ch thuËn t×nh ®¹t lý, TrÇn Quèc TuÊn ®· ph¶i gi¸ng con g¸i Anh Nguyªn xuèng lµm con nu«i. ChØ riªng ®iÒu ®ã ®· thÊy sù nh×n xa tr«ng réng, ph¸t hiÖn vµ träng dông hiÒn tµi cña H−ng §¹o V−¬ng. §iÒu ®ã còng kh¼ng ®Þnh sù tiÕn bé v−ît bËc trong thuËt dïng ng−êi hiÒn xuÊt th©n tõ tÇng líp b×nh d©n ®Ó ph¸t huy sÜ khÝ c¶ n−íc trong trÞ quèc vµ ®¸nh giÆc. Sö gia Phan Huy Chó trong LÞch triÒu HiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ, phÇn ghi chÐp vµ bµn vÒ c¸c vÞ t−íng tµi giái ®· t«n vinh 16 vÞ t−íng tõ thêi Lý ®Õn thêi Lª s¬, riªng triÒu TrÇn cã bèn ng−êi lµ TrÇn Quèc TuÊn, TrÇn NhËt DuËt, TrÇn Kh¸nh D− 26 vµ Ph¹m Ngò L·o, ®iÒu ®ã cho thÊy ngay c¶ sö quan thêi phong kiÕn lu«n b¶o vÖ t«n thÊt, ®«i khi cã sù thiªn lÖch nh−ng ®· kh¸ch quan nh×n nhËn tµi n¨ng qu©n sù cña Ph¹m Ngò L·o, vµ xÕp «ng vµo hµng danh t−íng bËc nhÊt, ®iÒu nµy cµng kh¼ng ®Þnh vai trß vµ vÞ trÝ cña «ng trong c¸c vâ c«ng hiÓn h¸ch cña v−¬ng triÒu TrÇn. VÒ c¸c chiÕn c«ng cña Ph¹m Ngò L·o, theo sö chÐp th× chñ yÕu lµ trong c¸c lÇn ®¸nh dÑp Ai Lao vµ Chiªm Thµnh, nh−ng thùc ra, tµi n¨ng qu©n sù cña «ng ®· ®−îc thÓ hiÖn vµ kh¼ng ®Þnh næi tréi ngay tõ khi tham gia cuéc tr−êng chinh ®¸nh qu©n Nguyªn - M«ng lÇn thø hai. Th¸ng 9 n¨m 1284, ®Ó ®èi phã víi t×nh h×nh c¨ng th¼ng tõ søc Ðp chiªu hµng cña triÒu ®×nh nhµ Nguyªn vµ sù lung lay gi÷a ®¸nh hay hßa cña néi bé triÒu TrÇn, TrÇn Quèc TuÊn cho tæng duyÖt c¸c qu©n t¹i §«ng Bé §Çu ®Ó n©ng cao sÜ khÝ toµn qu©n, cñng cè tinh thÇn chiÕn ®Êu cña c¸c vua TrÇn. Trong cuéc ®¹i duyÖt Êy, TrÇn Quèc TuÊn ®· c¾t cö bè phßng vµ ®iÒu nh÷ng t−íng tµi giái nhÊt lªn c¸c mÆt trËn qu©n sù quan träng, Ph¹m Ngò L·o ®−îc giao träng tr¸ch bè trÝ qu©n ®éi b¶o vÖ vïng biªn giíi §«ng B¾c, Th−îng t−íng qu©n TrÇn NhËt DuËt b¶o vÖ vïng biªn giíi T©y B¾c, ®iÒu Êy cho thÊy sù tin cËy tuyÖt ®èi cña TrÇn Quèc TuÊn còng nh− c¸c vua TrÇn vµo vÞ t−íng trÎ 27 kh«ng cïng dßng téc Ph¹m Ngò L·o (khi Êy «ng míi ba m−¬i tuæi). Bè trÝ Ph¹m Ngò L·o phßng thñ trªn mÆt trËn §«ng B¾c, n¬i cã 50 v¹n qu©n do Tho¸t Hoan dÉn ®Çu chuÈn bÞ ®¸nh sang lµ mét tÝnh to¸n cã tÝnh chiÕn l−îc cao vµ xuÊt s¾c cña TrÇn Quèc TuÊn. Bëi nÕu lµ mét vÞ t−íng t«n thÊt kh¸c, tr−íc thanh thÕ cùc lín cña qu©n x©m l−îc sÏ rÊt dÔ dao ®éng. Trªn thùc tÕ, nh÷ng ngµy ®Çu chiÕn ®Êu chèng l¹i ®éi qu©n x©m l−îc hïng m¹nh, qu©n ta thÊt b¹i vµ liªn tiÕp ph¶i lui binh chiÕn thuËt, b¶o toµn lùc l−îng chê thêi c¬ ph¶n kÝch. NÕu kh«ng ph¶i lµ mét t−íng giái, am t−êng chiÕn l−îc chiÕn tranh l©u dµi (mét chñ tr−¬ng hÕt søc ®óng ®¾n cña TrÇn Quèc TuÊn) sÏ kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc vµ khi Êy sù thÊt b¹i cña c¶ mét v−¬ng triÒu lµ kh«ng thÓ tr¸nh khái (thùc tÕ lÞch sö ®· chøng minh, nhiÒu t«n thÊt nhµ TrÇn thêi ®iÓm nµy ®· ®Çu hµng giÆc mµ ®iÓn h×nh lµ Chiªu Quèc v−¬ng TrÇn Ých T¾c). Khi nhËn träng tr¸ch phßng thñ h−íng chÝnh diÖn mµ tËp ®oµn qu©n Tho¸t Hoan tiÕn ®¸nh å ¹t nh− triÒu d©ng th¸c ®æ, Ph¹m Ngò L·o ®· bè phßng ë c¸c cöa ¶i chÆn giÆc, cïng d©n binh ®¸nh nh÷ng trËn ®Çu tiªn khi chóng x©m ph¹m vµo ®Êt ®ai Tæ quèc, kh«n khÐo tõng b−íc lui binh theo ý ®å chiÕn l−îc ®· ®Þnh. Khi ®−îc TrÇn H−ng §¹o tin t−ëng, Ph¹m Ngò L·o ®· ®em hÕt së häc vµ 28 tµi n¨ng qu©n sù cña m×nh trong chiÕn cuéc lui binh thÇn diÖu sau khi hÕt søc qu¶ c¶m ®¸nh giÆc t¹i c¸c cöa ¶i Néi Bµng, Chi L¨ng... vµ theo kÕ s¸ch lui binh thµnh c«ng vÒ V¹n KiÕp. Trong cuéc lui binh chiÕn l−îc cã ý nghÜa sèng cßn nµy, Ph¹m Ngò L·o ®· béc lé lµ mét t−íng tµi kiÖt xuÊt. Khi chiÕn sù tiÕp tôc bÊt lîi, TrÇn Quèc TuÊn ph¶i phß hai vua bá Th¨ng Long, còng lóc Êy, ®¹o qu©n cña Toa §« tõ Chiªm Thµnh ®¸nh ra phÝa B¾c, ph¸ vì ¶i NghÖ An, trµn ra Thanh Hãa khiÕn côc diÖn chiÕn tranh thËp phÇn nguy ngËp víi qu©n ta. Lóc ®ã, theo mÖnh lÖnh cña TrÇn Quèc TuÊn, Ph¹m Ngò L·o lËp tøc ®i tiªn phong trong ®éi qu©n cña Th−îng t−íng TrÇn Quang Kh¶i t¸c chiÕn trªn mÆt trËn míi chèng chäi víi nguyªn so¸i Toa §«, mét t−íng tµi l·o luyÖn cña qu©n Nguyªn - M«ng. Ngoµi sù cÇm qu©n tµi giái cña TrÇn Quang Kh¶i trªn mÆt trËn nµy, ph¶i nãi ®Õn c«ng lao xuÊt s¾c cña Ph¹m Ngò L·o. Khi Êy, danh tiÕng t−íng qu©n Ph¹m Ngò L·o khiÕn giÆc lu«n khiÕp sî, uy danh cña «ng ®· vang xa sang c¶ phÝa qu©n ®Þch. Trong nh÷ng th¸ng ngµy t¸c chiÕn gian khæ víi ®¹i qu©n Toa §«, kinh nghiÖm chiÕn tr−êng cïng víi sù dµy d¹n chiÕn ®Êu cña binh sÜ ®· cho Ph¹m Ngò L·o mét niÒm tin tÊt th¾ng. Côc diÖn chiÕn tranh khi Êy ®· ë vµo thÕ gi»ng co vµ qu©n ®Þch sau thÕ th−îng phong ban ®Çu ®· sinh kiªu 29 ng¹o, bª trÔ, khinh ®Þch - c¸i lÏ tån vong cña mäi cuéc chiÕn tranh. Thêi c¬ tæng ph¶n c«ng ®· tíi, sau chiÕn th¾ng Hµm Tö quan träng ®Ëp tan ®éi h¶i thuyÒn hïng hËu cña nguyªn so¸i Toa §«, TrÇn Quèc TuÊn quyÕt ®Þnh tËp kÝch Ch−¬ng D−¬ng. Ph¹m Ngò L·o lÜnh Ên tiªn phong d−íi sù chØ huy trùc tiÕp cña Th¸i s− Th−îng t−íng TrÇn Quang Kh¶i, sö dông ®−êng thñy tiÕn ®¸nh Ch−¬ng D−¬ng, n¬i tËp trung phÇn lín thñy qu©n vµ kþ binh ®Þch. TrËn ®¸nh ®· diÔn ra hÕt søc khèc liÖt, Ph¹m Ngò L·o dÉn ®Çu c¸c tr¸ng sÜ c¶m tö trªn nh÷ng chiÕn thuyÒn giÊu s½n chÊt næ vµ ®å dÉn löa x«ng th¼ng vµo nh÷ng h¹m thuyÒn cña qu©n Nguyªn - M«ng mÆc ®¹i b¸c b¾n nh− m−a, khãi löa mï mÞt trong tiÕng h« "S¸t Th¸t" hµo hïng. §éi c¶m tö ¸p s¸t ®èt thuyÒn giÆc, nh÷ng tiÕng næ kinh thiªn ®éng ®Þa, löa ch¸y, ®Çu r¬i, m¸u ch¶y, c¶ mét biÓn löa bïng lªn. Trong ¸nh löa, Ph¹m T−íng qu©n cïng nh÷ng dòng sÜ x«ng lªn thuyÒn ®Þch víi mét thÕ m¹nh kh«ng g× ng¨n næi. Sau trËn Ch−¬ng D−¬ng, TrÇn Quèc TuÊn biÕt Tho¸t Hoan tÊt ph¶i bá kinh thµnh th¸o ch¹y, ®· c¾t cö Ph¹m Ngò L·o dÉn qu©n mai phôc bªn c¸nh rõng cöa ¶i Néi Bµng, truy kÝch tµn qu©n cña Tho¸t Hoan. Tµn qu©n Nguyªn - M«ng l¹i mét phen t¸ng ®ëm kinh hån d−íi tµi bè trËn cña Ph¹m Ngò L·o. 30 Ph¹m Ngò L·o lµ vÞ t−íng lu«n cã mÆt ë nh÷ng trËn quyÕt chiÕn quan träng vµ lu«n tù m×nh x«ng lªn giÕt giÆc lµm g−¬ng cho ba qu©n t−íng sÜ. Cuéc ®êi «ng lµ cuéc ®êi g¾n liÒn víi chiÕn trËn vµ nh÷ng chiÕn c«ng vang déi. Theo tÊm g−¬ng cña H−ng §¹o §¹i v−¬ng, «ng lu«n yªu lÝnh nh− con, ®ång cam céng khæ, trªn chiÕn tr−êng th× cùc kú dòng c¶m, khi rÌn qu©n l¹i hÕt søc nghiªm minh, tù m×nh lµm g−¬ng, biÕt ph¸t huy c¸c së tr−êng, ®Þa h×nh, thêi tiÕt... ®Ó giµnh chiÕn th¾ng. Bµn vÒ «ng, Lª Quý §«n tõng nãi: “Ph¹m Ngò L·o lµ ng−êi trong trÎo, cøng r¾n, cao th−îng, thanh liªm, cã phong ®é nh− kÎ sÜ qu©n tö ®êi T©y H¸n, thËt kh«ng ph¶i ng−êi tÇm th−êng cã thÓ theo kÞp ®−îc. Bëi v× nhµ TrÇn ®·i ngé sÜ phu réng r·i mµ kh«ng bã buéc, hßa nh· mµ cã lÔ ®é, cho nªn nh©n vËt trong mét thêi cã khÝ tù lËp, hµo hiÖp cao siªu, v÷ng vµng v−ît ra ngoµi thãi th−êng, lµm r¹ng rì trong sö s¸ch, trªn kh«ng hæ víi trêi, d−íi kh«ng thÑn víi ®Êt"... 2. T×nh b¹n ®Ñp gi÷a Minh HiÕn v−¬ng vµ Ph¹m Ngò L·o* ë v−¬ng triÒu TrÇn, mäi luËt lÖ, thø bËc trªn d−íi rÊt ®−îc chó träng. Theo lÖ, ng−êi trong hoµng téc vµ ng−êi ngoµi, dï lµ c¸c quan, ph¶i cã _______________ * Theo TrÇn Thanh (B¸o Khoa häc vµ ®êi sèng). 31 sù ph©n biÖt râ rµng, kh«ng ®−îc suång s·. ThÕ nh−ng, Ph¹m Ngò L·o vÉn cã ng−êi b¹n th©n lµ v−¬ng tö. ¤ng nµy cã tªn lµ UÊt, ®−îc mang t−íc hiÖu Minh HiÕn v−¬ng. Minh HiÕn v−¬ng lµ con ót cña Vua TrÇn Th¸i T«ng, còng lµ mét danh t−íng kiÖt xuÊt cña v−¬ng triÒu TrÇn. T×nh b¹n ®Ñp gi÷a «ng vµ Minh HiÕn v−¬ng thËt ®¸ng ®Ó cho ng−êi ®êi sau ph¶i häc tËp. Hai «ng mÕn mé vµ kÝnh träng ®øc ®é, tµi n¨ng cña nhau. C©u chuyÖn ng−êi thanh niªn ®an sät bªn vÖ ®−êng ®· g©y Ên t−îng m¹nh víi Minh HiÕn v−¬ng UÊt. Minh HiÕn v−¬ng rÊt muèn kÕt b¹n víi Ph¹m Ngò L·o, nh−ng cuéc kh¸ng chiÕn bÒ bén, mçi ng−êi mét nhiÖm vô, m·i ®Õn khi Ph¹m Ngò L·o ®−îc tiÕn triÒu, hai ng−êi míi gÆp mÆt vµ nhanh chãng trë thµnh ®«i b¹n th©n thiÕt. Mét ng−êi th× yªu tµi träng nghÜa, mét ng−êi th× quý mÕn tÝnh gi¶n dÞ, hµo hoa, phãng kho¸ng cña mét v−¬ng tö. Khi Minh HiÕn v−¬ng ®−îc sinh ra, v−¬ng triÒu TrÇn ®· ë vµo thêi thÞnh trÞ, v× thÕ còng Ýt bÞ kÌm cÆp nghiªm kh¾c. V−¬ng th−êng tù ý ra ngoµi cung ch¬i. NhiÒu lÇn, v−¬ng ®Õn nhµ Ph¹m Ngò L·o, m¶i vui ë l¹i ch¬i ®Õn mÊy ngµy. Ph¹m Ngò L·o chiÒu b¹n, v−¬ng thÝch thø g×, Ph¹m T−íng qu©n còng t×m kiÕm, tÆng biÕu. Trong triÒu, mét sè ng−êi kh«ng hiÓu t×nh b¹n gi÷a hai ng−êi, chª Minh HiÕn v−¬ng “tham cña 32 mµ tù h¹", cßn Ph¹m Ngò L·o bÞ g¸n cho téi “cËy cña mµ bá lÔ d−íi trªn". Lêi ®ån ®¹i ®· ®Õn tai TrÇn Anh T«ng, nhµ vua gäi Ph¹m Ngò L·o tr¸ch: - Minh HiÕn lµ hoµng tö, sao ng−¬i khinh suÊt? LÇn sau, Minh HiÕn l¹i ®Õn nhµ, hai ng−êi vÉn cïng ngåi trß chuyÖn nh− cò, Ph¹m Ngò L·o chØ nh¾c: - ¢n chóa ®õng ®Õn nhµ t«i n÷a mµ Th¸nh th−îng quë tr¸ch t«i. Nh−ng råi Minh HiÕn vÉn ®Õn, Ph¹m T−íng qu©n vÉn ©n cÇn, ch¨m sãc v−¬ng nh− tr−íc. ThËt ra lµ mét v−¬ng tö, Minh HiÕn cã thiÕu thèn g×, nh−ng v−¬ng thÝch sù chiÒu chuéng cña b¹n mµ th«i. Mét lÇn, Anh T«ng ®em qu©n ®i ®¸nh dÑp ë biªn giíi phÝa nam. §i theo cã c¶ Ph¹m Ngò L·o vµ Minh HiÕn v−¬ng UÊt. Chç qu©n ta ®ån tró c¸ch ®Êt ®Þch kh«ng xa, Minh HiÕn v−¬ng ë trong dinh biÖn b¸c, bµn luËn phãng tóng khiÕn cho qu©n sÜ cã phÇn ph©n t©m. Vua giËn, ®uæi Minh HiÕn v−¬ng ra khái dinh, truyÒn cho c¸c qu©n kh«ng ®−îc cho vµo. Minh HiÕn v−¬ng bÌn cïng vµi m−¬i gia ®inh ra ngñ bªn ngoµi. Ph¹m Ngò L·o nghe tin Êy, véi ra ®ãn Minh HiÕn v−¬ng vµo trong qu©n vµ b¶o víi mäi ng−êi: - Th¸nh th−îng quë tr¸ch ©n chóa mµ ®uæi ra ngoµi, lì ra bÞ giÆc b¾t th× chóng cø b¶o lµ b¾t ®−îc hoµng tö chø biÕt ®©u lµ bÞ vua quë tr¸ch. 33 T«i thµ chÞu téi v× tr¸i lÖnh vua chø kh«ng nì lµm lîi cho giÆc. Vua nghe biÕt chuyÖn còng kh«ng quë tr¸ch Ph¹m Ngò L·o. Cßn thùc bông t−íng qu©n hä Ph¹m rÊt lo cho tÝnh m¹ng Minh HiÕn v−¬ng. ¤ng chÊp nhËn chÞu mäi h×nh ph¹t chø kh«ng thÓ ngåi nh×n b¹n l©m n¹n. C©u nãi “kh«ng nì lµm lîi cho giÆc” chØ lµ th¸c cí “ch¹y téi” mµ th«i... TrËn Êy qu©n ta ®¹i th¾ng, ®«i b¹n trë vÒ nguyªn vÑn. Hä l¹i vÉn giao du th©n thiÕt víi nhau cho ®Õn tËn cuèi ®êi. 3. Tµi th¬ v¨n Ph¹m Ngò L·o mÆc dï ph¶i ch¨m lo viÖc qu©n, nh−ng còng rÊt thÝch ®äc s¸ch ng©m th¬. Khi rçi r·i viÖc qu©n, «ng l¹i dµnh thêi gian cho thó vui cña m×nh. Ng« SÜ Liªn trong §¹i ViÖt sö ký toµn th− viÕt vÒ «ng nh− sau: “(Ph¹m Ngò L·o)... thÝch ®äc s¸ch ng©m th¬, lµ ng−êi phãng kho¸ng, cã chÝ lµm viÖc lín, vÒ viÖc vâ h×nh nh− kh«ng ®Ó ý ®Õn”... Th¬ v¨n cña Ph¹m Ngò L·o ®Õn nay chØ cßn hai bµi. §ã lµ bµi V·n H−ng §¹o §¹i v−¬ng (ViÕng H−ng §¹o §¹i v−¬ng), bµi th¬ nµy lµm theo thÓ thÊt ng«n b¸t có, khãc TrÇn H−ng §¹o, víi t×nh c¶m tha thiÕt, s©u l¾ng vµ ch©n thùc, ®¸nh gi¸ TrÇn H−ng §¹o lµ “mu«n dÆm thµnh dµi” cña nhµ TrÇn vµ kh«ng quªn nh¾c ®Õn sù nghiÖp vµ tr−íc t¸c bÊt hñ 34 cña «ng. Tuy nhiªn, ®−îc truyÒn tông nhÊt lµ bµi “ThuËt hoµi” ( Tá lßng). Bµi th¬ nh− sau: “Hoµnh sãc giang s¬n c¸p kû thu Tam qu©n tú hæ khÝ th«n ng−u Nam nhi vÞ liÔu c«ng danh tr¸i Tu thÝnh nh©n gian thuyÕt Vò hÇu”. DÞch nghÜa: “Móa gi¸o non s«ng tr¶i mÊy thu Ba qu©n hïng khÝ ¸t sao ng−u C«ng danh nam tö cßn v−¬ng nî Luèng thÑn tai nghe chuyÖn Vò hÇu”. (TrÇn Träng Kim dÞch) Bµi th¬ “ThuËt hoµi” miªu t¶ khÝ thÕ cña qu©n ®éi nhµ TrÇn tr−íc cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n x©m l−îc, ®ång thêi còng bµy tá chÝ khÝ ®Òn nî n−íc cña thÕ hÖ thanh niªn ch©n chÝnh ®−¬ng thêi. * * * Tµi n¨ng, ®øc ®é vµ c«ng lao cña Th−îng t−íng qu©n Ph¹m Ngò L·o ®· ®i vµo lÞch sö vµ ®−îc nh©n d©n c¸c thÕ hÖ, nhÊt lµ ng−êi d©n quª h−¬ng «ng t«n thê, mµ ®Ønh cao lµ LÔ héi ®Òn Phï ñng h»ng n¨m - lµ dÞp ®Ó ng−êi d©n t−ëng nhí c«ng ®øc cña «ng. T¹i nhiÒu n¬i cã lËp ®Òn thê «ng, ®Æc biÖt trong c¸c ®Òn thê H−ng §¹o §¹i V−¬ng th−êng cã c¶ t−îng thê Ph¹m Ngò L·o, mét danh t−íng xuÊt s¾c ®−îc §øc Th¸nh TrÇn ph¸t hiÖn vµ 35 rÌn cÆp. T¹i ®Òn Phï ñng ë Thñ ®« Hµ Néi, n¬i väng thê Ph¹m Ngò L·o cã ®«i c©u ®èi cæ ca ngîi tµi ®øc vµ sù nghiÖp vÜ ®¹i cña «ng: V¨n thi thao l−îc, thiªn cæ tÞnh hiÒn hµo, d−îc th¹ch minh bi, h¶i hå vÞnh sö; M«ng - Th¸t, Chiªm - Lao, nhÊt thêi giai óy phôc, TrÇn triÒu kû tÝch, ViÖt quèc l−u danh. T¹m dÞch: V¨n th¬ thao l−îc, mu«n thuë ngîi hïng tµi, lêi r¨n kh¾c ®¸, biÓn s«ng ca vÞnh; Nguyªn - M«ng, Chiªm - Lµo, mét thêi ®Òu óy phôc, triÒu TrÇn ghi c«ng, sö ViÖt l−u danh. §ã còng lµ tÊm lßng ng−ìng väng cña nh©n d©n dµnh cho «ng, vÞ t−íng xuÊt th©n tõ n«ng d©n. 36 M¹C §ÜNH CHI 1. “Hoa sen trong giÕng ngäc" M¹c §Ünh Chi (1272-1346)1tù lµ TiÕt Phu, ng−êi lµng Lan Khª, huyÖn B×nh Hµ, ch©u Nam S¸ch, lé L¹ng Giang, sau ®ã dêi ®Õn lµng Lòng §éng, huyÖn ChÝ Linh, còng trong ch©u Nam S¸ch (nay thuéc tØnh H¶i D−¬ng). ¤ng ®ç Tr¹ng nguyªn khoa Gi¸p Th×n, d−íi ®êi Vua TrÇn Anh T«ng, lµm quan ®Õn chøc Th−îng th− T¶ béc x¹. Sau khi vÒ trÝ sÜ, «ng më tr−êng d¹y häc, d©n gian sau nµy vÉn gäi lµ “Tr¹ng nguyªn cæ ®−êng” (Ng«i nhµ cæ cña «ng Tr¹ng). M¹c §Ünh Chi vèn lµ ng−êi sèng rÊt thanh liªm, chÝnh trùc, v× thÕ tuy lµm quan to song gia c¶nh vÉn thanh bÇn, ®−îc nhiÒu ng−êi kÝnh phôc, yªu mÕn. Cã lÇn, ®Ó thö lßng «ng, ®ang ®ªm vua sai ng−êi lÐn bá m−êi quan tiÒn tr−íc cöa nhµ, nh−ng trêi võa s¸ng ®· thÊy «ng xin vµo bÖ kiÕn, trªn vai v¸c mét tói tiÒn, quú tr−íc ngai vµng t©u: - T©u bÖ h¹, kh«ng hiÓu ®ªm qua, cã ai ®ã bá quªn mét tói tiÒn tr−íc cöa nhµ h¹ thÇn. H¹ thÇn _______________ 1. Theo Tõ ®iÓn t¸c gia ViÖt Nam, Nxb. V¨n hãa - TT, 1999, tr. 597, M¹c §Ünh Chi sinh n¨m 1280, mÊt n¨m 1350. 37 ®· hái hµng xãm, l¸ng giÒng mµ kh«ng ai nhËn. VËy xin mang sè tiÒn ®ã nép vµo kho nhµ n−íc. Vua l¾c ®Çu: - NÕu kh«ng ai nhËn, mµ tiÒn l¹i ë ngay tr−íc cöa nhµ «ng, th× nã lµ cña «ng, viÖc g× ph¶i t©u b¸o. - Th−a bÖ h¹, tiÒn nµy kh«ng ph¶i do thÇn ®æ c«ng søc ra lµm, nªn thÇn kh«ng d¸m nhËn, xin cho nép vµo ng©n khè, sau nµy dïng ®Ó ph¸t chÈn cho ng−êi nghÌo. Nãi ®Õn ®©y, Tr¹ng ®Æt tói tiÒn xuèng, v¸i l¹y nhµ vua råi c¸o lui. M¹c §Ünh Chi võa ®i khuÊt, vua TrÇn mØm c−êi, nãi víi quÇn thÇn: - Quan Tr¹ng qu¶ lµ ng−êi qu¸ − chÝnh trùc, liªm khiÕt. T−¬ng truyÒn, t−íng m¹o cña M¹c §Ünh Chi v« cïng xÊu xÝ: võa lïn l¹i võa ®en, måm réng, mòi tÑt, tr¸n d«. Song «ng l¹i rÊt th«ng minh, tõ nhá ®· næi tiÕng lµ thÇn ®ång. N¨m 1304, «ng ®i thi, bµi lµm cña «ng hay h¬n c¶, nh−ng vua thÊy ng−êi «ng xÊu xÝ, kh«ng muèn ®Ó «ng ®ç ®Çu. ¤ng biÕt ý, míi lµm bµi phó "Ngäc tØnh liªn" (Hoa sen trong giÕng ngäc) d©ng vua, ®Ó nãi lªn phÈm gi¸ thanh cao vµ còng lµ göi g¾m ý chÝ cña m×nh. Trong bµi phó cã nh÷ng c©u nh−: Phi ®µo lý chi th« tôc Phi mai tróc chi c« hµn Phi t¨ng phßng chi cÈu kû, 38 Phi L¹c thæ chi mÉu ®an Phi §µo LÖnh ®«ng ly chi cóc, Phi Linh Qu©n cöu uyÓn chi lan N·i Th¸i Hoa phong ®Çu ngäc tØnh chi liªn... NghÜa lµ: Ch¼ng ph¶i nh− ®µo trÇn lý tôc1 Ch¼ng ph¶i nh− tróc cçi mai gÇy CÈu kû t¨ng phßng2 khã s¸nh, MÉu ®¬n ®Êt L¹c nµo b×3 GiËu §µo LÖnh4cóc sao vÝ ®−îc, V−ên Linh Qu©n5lan s¸ kÓ g× Êy lµ gièng sen giÕng ngäc ë ®Çu nói Th¸i Hoa vËy... Vua xem xong bµi phó, rÊt c¶m phôc, liÒn cho M¹c §Ünh Chi ®ç Tr¹ng nguyªn. _______________ 1. LÊy ý tõ c©u th¬ cæ: "§µo, lý m·n s¬n tæng th« tôc" (Hoa ®µo, hoa mËn ®Çu nói ®Òu lµ thø th« tôc). 2. CÈu kû t¨ng phßng: tªn mét c©y thuèc. 3. MÉu ®¬n ®Êt L¹c: ®Êt L¹c D−¬ng (Trung Quèc) lµ n¬i cã hoa mÉu ®¬n ®Ñp nhÊt, nªn ng−êi ta còng th−êng gäi lµ Hoa L¹c D−¬ng. 4. GiËu §µo LÖnh: §µo LÖnh tøc §µo TiÒm ®êi TÊn, lµm quan lÖnh ë Bµnh Tr¹ch. Th¬ §µo TiÒm cã c©u: "Th¸i cóc ®«ng ly h¹" (H¸i hoa cóc ë d−íi giËu phÝa ®«ng). 5. V−ên Linh Qu©n: tªn ch÷ cña KhuÊt Nguyªn. Thiªn Ly tao cña KhuÊt Nguyªn cã c©u: "D− ký t− lan chi cöu uyÓn hÒ, hùu thô huÖ chi b¸ch mÉu" (Ta t−íi hoa lan chÝn uyÓn, l¹i trång hoa huÖ tr¨m mÉu). 39 2. L−ìng quèc Tr¹ng nguyªn N¨m H−ng Long thø 16 (n¨m 1308), M¹c §Ünh Chi v©ng mÖnh triÒu ®×nh ®i sø nhµ Nguyªn. Trong chuyÕn ®i sø nµy, nhê khÝ tiÕt cøng cái, cïng tµi øng ®èi nhanh, biÖn luËn s¾c s¶o, «ng ®· lµm t¨ng thÓ diÖn quèc thÓ, lµm cho vua, quan ph−¬ng B¾c ph¶i nÓ phôc. Tr−íc khi ®i, «ng hÑn nhÊt ®Þnh mét ngµy, ph¸i bé sÏ ®Õn cöa ¶i ®Ó quan nhµ Nguyªn më cöa ®ãn. Ch¼ng may, h«m lªn ®−êng gÆp ph¶i thêi tiÕt kh«ng thuËn lîi, thµnh ra sai hÑn. Lóc tíi n¬i th× trêi tèi, cöa ¶i ®· ®ãng. M¹c §Ünh Chi nãi m·i, ng−êi Nguyªn còng kh«ng chÞu cho qua. Sau hä vøt tõ trªn ¶i xuèng mét vÕ c©u ®èi, b¶o hÔ ®èi ®−îc th× míi më cöa ¶i. C©u ®èi nh− sau: Qu¸ quan tr×, quan quan bÕ, nguyÖn qu¸ kh¸ch qu¸ quan; NghÜa lµ: Qua cöa quan chËm, cöa quan ®ãng, mêi kh¸ch qua ®−êng qua cöa quan; ThËt lµ mét c©u ®èi hiÓm hãc, trong cã m−êi mét ch÷, riªng ch÷ “quan” nh¾c l¹i tíi bèn lÇn. Ch÷ “qu¸” nh¾c l¹i ba lÇn. M¹c §Ünh Chi c¶m thÊy rÊt khã ®èi, nh−ng nÕu im lÆng th× e mÊt thÓ diÖn. ¤ng bÌn nh©n c¸i chuyÖn khã ®èi Êy, øng khÈu ®äc mét c©u r»ng: XuÊt ®èi dÞ, ®èi ®èi nan, thØnh tiªn sinh tiªn ®èi.40 NghÜa lµ: Ra c©u ®èi dÔ, ®èi c©u ®èi khã, xin tiªn sinh ®èi tr−íc. T−ëng ®· bÝ, nh−ng hãa ra l¹i cã mét c©u ®èi hay. Ng−êi Nguyªn ph¶i chÞu M¹c §Ünh Chi cã tµi øng biÕn, liÒn tøc tèc më cöa ¶i ®Ó «ng ®i. Khi M¹c §Ünh Chi vµo bÖ kiÕn, vua Nguyªn muèn thö tµi v¨n ch−¬ng còng nh− muèn th¨m dß khÝ tiÕt cña viªn båi thÇn1 b»ng mét c©u ®èi. Vua míi ®äc: NhËt háa v©n yªn, b¹ch ®¸n thiªu tµn ngäc thá; NghÜa lµ: MÆt trêi lµ löa, m©y lµ khãi, ban ngµy ®èt ch¸y võng tr¨ng; M¹c §Ünh Chi biÕt lµ vua Nguyªn kiªu h·nh, tù xem m×nh lµ mÆt trêi, vµ coi n−íc Nam nh− mÆt tr¨ng, ban ngµy nhÊt ®Þnh ph¶i bÞ mÆt trêi th«n tÝnh, «ng bÌn øng khÈu ®èi ngay: NguyÖt cung, linh ®an, hoµng h«n x¹ l¹c kim «. NghÜa lµ: Tr¨ng lµ cung, sao lµ ®¹n, chiÒu tèi b¾n r¬i mÆt trêi. C©u ra ®· giái mµ c©u ®èi l¹i tµi h¬n. Vua Nguyªn nghe ®èi biÕt m×nh bÞ tr¶ miÕng rÊt ®au, nh−ng còng hÕt søc kÝnh phôc M¹c §Ünh Chi, bÌn th−ëng cho Tr¹ng n−íc Nam r−îu ngon vµ rÊt nhiÒu vµng lôa. _______________ 1. Båi thÇn: bÒ t«i cña mét n−íc ch− hÇu ®èi víi hoµng ®Õ ph−¬ng B¾c. 41 Cã mét h«m, M¹c §Ünh Chi vµ sø thÇn Cao Ly cïng vµo vÊn an vua Nguyªn, nh©n cã sø thÇn ngo¹i quèc d©ng chiÕc qu¹t, vua Nguyªn liÒn b¾t M¹c §Ünh Chi vµ sø Cao Ly lµm th¬ ®Ò qu¹t ®Ó so tµi cao thÊp. M¹c §Ünh Chi cßn ®ang ®¾n ®o t×m tø th¬, th× sø Cao Ly ®· cÇm bót viÕt tho¨n tho¾t. LiÕc theo qu¶n bót l«ng, M¹c §Ünh Chi thÊy sø Cao Ly viÕt r»ng: UÈn long trïng trïng, Y Do·n, Chu C«ng, §«ng hµn thª, thª B¸ Di, Thóc TÒ. NghÜa lµ: Nãng nùc, oi ¶ th× nh− Y Do·n, Chu C«ng, RÐt m−ít l¹nh lïng th× nh− B¸ Di, Thóc TÒ. ThÕ lµ «ng véi ph¸t triÓn ý ®ã vµ viÕt lu«n: L−u kim th−íc th¹ch, thiªn ®Þa vi l«, NhÜ − t− thêi hÒ, Y, Chu cù nhu (nho). B¾c phong kú l−¬ng, tuyÕt vò t¸i ®å, NhÜ − t− thêi hÒ, Di, TÒ ng· phu. Y! Dông chi t¾c hµnh, x¶ chi t¾c tµng Duy ng· d÷ nhÜ h÷u thÞ phï! NghÜa lµ: Ch¶y vµng tan ®¸, trêi ®Êt lµ lß löa, Ng−¬i lóc Êy nh− Y Do·n, Chu C«ng lµ nh÷ng bËc cù nho. Giã bÊc l¹nh lïng, m−a tuyÕt ®Çy ®−êng, Ng−¬i lóc Êy nh− B¸ Di, Thóc TÒ lµ nh÷ng «ng giµ chÕt ®ãi. ¤i! Dïng th× chuyªn tay, bá th× xÕp xã ChØ cã ta víi ng−¬i lµ nh− thÕ ch¨ng? 42 Cuèi cïng, bµi cña M¹c §Ünh Chi xong tr−íc, mµ ý tø l¹i cao diÖu h¬n bµi cña sø Cao Ly. Vua Nguyªn xem xong gËt gï, khen m·i vµ phª tõ ch÷ “y” («i!) trë xuèng bèn ch÷: “L−ìng quèc Tr¹ng nguyªn". * * * Tõ bao ®êi nay, tiÕng nãi ng−êi ViÖt vèn rÊt th¸nh thãt, dÔ nghe. ThÕ mµ, ng−êi Nguyªn l¹i chª tiÕng nãi cña sø bé ta lÝu rÝu nh− chim chÝch, míi ®äc giÔu r»ng: Quých tËp chi ®Çu ®µm Lç luËn, tri chi vi tri chi, bÊt tri vi bÊt tri, thÞ tri. NghÜa lµ: Chim chÝch tô ®Çu cµnh, ®äc s¸ch LuËn ng÷, biÕt, nãi lµ biÕt, kh«ng biÕt nãi lµ kh«ng biÕt, Êy lµ biÕt. C©u nµy dïng toµn ch÷ trong s¸ch LuËn ng÷, M¹c §Ünh Chi kh«ng võa, còng dïng toµn nh÷ng ch÷ trong s¸ch M¹nh tö ®Ó ®èi l¹i: Oa minh tr× th−îng ®éc Ch©u th−, l¹c d÷ thiÓu nh¹c l¹c, l¹c d÷ chñng nh¹c l¹c, thôc l¹c? NghÜa lµ: Õch kªu trªn bê ao, ®äc s¸ch M¹nh tö, vui cïng Ýt ng−êi vui nh¹c, vui cïng nhiÒu ng−êi vui nh¹c, ®»ng nµo vui? C©u nµy cã ý chª sù hiÓu biÕt cña ph¸i bé triÒu Nguyªn nh− Õch ép ë trong ao. ThÕ lµ vá quýt dµy cã mãng tay nhän. Ng−êi Nguyªn biÕt lµ d¹i, kh«ng d¸m tá vÎ chª bai, bØ b¸ng n÷a. 43 Mçi khi kh«ng ph¶i vµo chÇu vua Nguyªn, M¹c §Ünh Chi th−êng c−ìi lõa rong ch¬i c¸c phè, võa ®Ó xem phong c¶nh, võa ®Ó xem c¸ch lµm ¨n cña ng−êi Nguyªn thÕ nµo. Mét lÇn, ®ang m¶i ng¾m c¶nh hµng phè, M¹c §Ünh Chi ®Ó mÆc con lõa ®i nghªnh ngang ë gi÷a ®−êng, nªn va ph¶i mét ng−êi c−ìi ngùa ®i phÝa tr−íc. Ch−a kÞp xin lçi, ng−êi kia ®· quay l¹i trîn m¾t hÐt lªn: Xóc ng· kþ m·, §«ng di chi nh©n d·, T©y di chi nh©n d·. NghÜa lµ: Va ph¶i ngùa ta c−ìi, ng−¬i lµ rî ph−¬ng §«ng hay rî ph−¬ng T©y ; B¾t ®Çu tõ ch÷ “§«ng di...” trë ®i, ng−êi nµy dïng ch÷ trong s¸ch M¹nh tö, cã ý khinh rÎ, coi M¹c §Ünh Chi lµ kÎ man di, mäi rî. M¹c §Ünh Chi thÊy th¸i ®é ng−êi nµy xÊc x−îc, kÎ c¶ nh− vËy, bùc l¾m, míi dâng d¹c ®¸p l¹i: ¸t d− thõa l−, Nam ph−¬ng chi c−êng d−, B¾c ph−¬ng chi c−êng d−? NghÜa lµ: Ng¨n lõa ta ngåi, hái ng−êi ph−¬ng Nam m¹nh hay ng−êi ph−¬ng B¾c m¹nh? B¾t ®Çu tõ ch÷ “Nam ph−¬ng” trë ®i, «ng dïng ch÷ trong s¸ch Trung dung. C©u nµy, lêi lÏ ngang tµng, ý nãi r»ng ng−êi ph−¬ng B¾c ch−a ch¾c ®· m¹nh h¬n ng−êi ph−¬ng Nam, h·y cø ®îi ®Êy, ch−a biÕt “mÌo nµo c¾n mØu nµo". 44 Ng−êi kia nghe M¹c §Ünh Chi tr¶ lêi, biÕt gÆp ph¶i ®èi thñ, bÌn quÊt roi cho ngùa ®i th¼ng, kh«ng d¸m ho¹nh häe g× n÷a. 3. C−êi «ng quan hai vî M¹c §Ünh Chi tÝnh thanh ®¹m, khÝ tiÕt cøng cái song còng rÊt hµi h−íc. ¤ng chØ trÝch c¶nh ®a thª cña mét «ng quan cïng triÒu víi mét nô c−êi mØm ®Çy trµo léng mµ kh«ng kÐm phÇn s©u s¾c. ChuyÖn lµ cã mét «ng quan cïng triÒu víi M¹c §Ünh Chi, cã hai vî mµ hai bµ l¹i hay ghen tu«ng cÊu xÐ nhau, thµnh ra trong nhµ cø lôc ®ôc lu«n. M¹c §Ünh Chi thÊy vËy, mét buæi tan chÇu cïng «ng hµng xãm t¶n bé ®i vÒ, nöa ®−êng, «ng ®−a ra mét c©u ®èi, nãi lµ ®Ó tÆng «ng quan Êy ®«i c©u ®èi d¸n ë buång nh− sau: §«ng ®Çu H¸n v−¬ng th¾ng, T©y ®Çu H¹ng v−¬ng th¾ng, quyÒn t¹i tóc h¹; Chinh §«ng, T©y di o¸n, chinh Nam, B¾c ®Þch o¸n, hµ ®éc hËu d−? NghÜa lµ: Sang §«ng vua H¸n h¬n, sang T©y vua Së h¬n, quyÒn ë n¬i b¸c? §¸nh §«ng rî T©y o¸n, ®¸nh Nam rî B¾c o¸n, sao ®Õn ta sau? Chç khÐo lÐo cña hai c©u nµy lµ chØ dïng ®iÓn tÝch vµ ch÷ ë trong s¸ch H¸n Cao tæ vµ Kinh Thi, mµ l¹i vÉn hµm ®−îc c¸i nghÜa trµo léng bãng bÈy 45 chØ c¶nh chång chung. Cho nªn «ng quan biÕt vËy mµ còng kh«ng giËn vµo ®©u ®−îc. * * * T¸c phÈm cña M¹c §Ünh Chi ®Ó l¹i kh«ng nhiÒu, chØ cßn l¹i Ngäc tØnh liªn phó vµ bèn bµi th¬ kh¸c trong ViÖt ¢m thi tËp, Toµn viÖt thi tËp, nh−ng còng ®ñ cho chóng ta biÕt ®−îc khÝ tiÕt c−¬ng trùc vµ thanh cao cña mét sÜ phu biÕt sèng kh«ng quþ lôy, lu«n më lßng ®Ó ®ãn c¸i ®Ñp cña ®Êt, trêi, c¸i kho¸ng ®·ng cña non s«ng, c¸i hån hËu chÊt ph¸c cña ng−êi d©n quª. 46 §µO S¦ TÝCH 1. CËu bÐ mª chuyÖn cæ tÝch §µo S− TÝch (hiÖn vÉn ch−a râ n¨m sinh, n¨m mÊt), ng−êi lµng Song Khª, huyÖn Yªn Dòng, tØnh B¾c Giang. Cha cña §µo S− TÝch lµ §µo Toµn B©n, ®ç tiÕn sÜ n¨m 1352, lµm quan ®Õn chøc Tri thÈm h×nh viÖn sù, triÒu TrÇn. Ngay tõ khi cßn nhá, §µo S− TÝch ®· ®−îc cha ®ãn lªn phñ Thiªn Tr−êng - lµ n¬i «ng §µo Toµn B©n lµm quan ®Ó d¹y dç. §µo S− TÝch tõ nhá ®· rÊt th«ng minh, kh«ng nh÷ng thÕ, cËu bÐ cßn chÞu khã häc hµnh. §Æc biÖt, S− TÝch rÊt thÝch nghe nh÷ng c©u chuyÖn kÓ cña bµ vµ mÑ. Nh÷ng c©u chuyÖn Êy ®i vµo t©m hån ng©y th¬ cña cËu, gióp cËu yªu h¬n quª h−¬ng m×nh, - n¬i cã qu¸n n−íc cña cô bµ hiÒn hËu d−íi gèc c©y ®a táa bãng m¸t tr−íc cæng lµng, cã giÕng n−íc trong m¸t, cã lòy tre xanh ®ªm ngµy r× rµo gäi ®µn cß vÒ lµm tæ. Nh÷ng buæi ®−îc nghØ häc, §µo S− TÝch hay ch¹y ra bÕn ®ß ë ®Çu lµng. CËu th−êng ®îi c« l¸i ®ß tªn §«ng v·n kh¸ch ngåi nghØ, lµ cËu sµ vµo 47 lßng ®ßi b»ng ®−îc c« kÓ chuyÖn cæ tÝch cho nghe. C« §«ng rÊt yªu trÎ, thÊy S− TÝch mÆt mòi kh«i ng«, tuÊn tó, nªn rÊt quý mÕn. HÔ lóc nµo rçi lµ c« l¹i kÓ chuyÖn hoÆc ch¬i ®ïa víi cËu bÐ. Mét h«m, c« b¶o bÐ TÝch: - Nµo cËu bÐ, h«m nay muèn nghe kÓ chuyÖn, ph¶i ®èi ®−îc c©u nµy. S− TÝch hín hë nãi: - V©ng ¹! C« ra vÕ ®èi ®i. Ch¸u sÏ ®èi ngay. C« §«ng ngÉm nghÜ mét l¸t råi ®äc: - BÕn tÞch mÞch, thuyÒn tÞch mÞch, bÐ con nghe cæ tÝch? C©u “bÐ con nghe cæ tÝch” võa nãi lªn ®−îc së thÝch cña cËu bÐ, l¹i võa chØ tªn cËu bÐ trong ®ã (TÝch). CËu bÐ kh«ng cÇn ph¶i nghÜ ngîi l©u, ®äc ngay: - Trêi mªnh m«ng, n−íc mªnh m«ng, qu©n tö ®îi ®ß ®«ng. C©u ®èi râ chØnh, râ hay. Còng cã tªn c« l¸i ®ß tªn §«ng, l¹i nãi lªn ®−îc c¸i bao la, b¸t ng¸t cña trêi ®Êt vµ chÝ lµm trai cña ng−êi qu©n tö. C« l¸i ®ß vµ nh÷ng ng−êi ngåi quanh ®ã ®Òu tÊm t¾c khen hay. Vµ kh«ng ®Ó S− TÝch ph¶i ®îi l©u, c« cÊt giäng trÇm Êm, kÓ cho cËu bÐ nghe chuyÖn ngµy xöa, ngµy x−a... 2. Kh«ng tin nh¶m, kh«ng kiªng vÝa Khoa Gi¸p DÇn (n¨m 1374), niªn hiÖu Long Kh¸nh thø hai ®êi vua TrÇn DuÖ T«ng, §µo S− TÝch ®ç Tr¹ng nguyªn. 48 Vµo ba kú thi H−¬ng, thi Héi, thi §×nh, «ng ®Òu chiÕm ng«i ®Çu b¶ng nªn cßn gäi lµ Tam nguyªn. Cßn nhí cã lÇn ®i thi Héi, võa ra ®Õn ngâ th× gÆp mét c« bÐ. Cho lµ xói quÈy, «ng cau mµy tá vÎ bùc tøc, toan quay vÒ. C« bÐ thÊy vËy, véi hái: - Sao «ng l¹i bùc béi thÕ? ¤ng ®¸p: - §i thi mµ ra ngâ gÆp g¸i, hái ai kh«ng bùc? §i ®©u mµ s¸ng sím ®· ®i kh«ng biÕt! C« bÐ bËt c−êi khóc khÝch: - T−ëng g× chø! §i thi lµ viÖc cña «ng, ®i ®−êng lµ viÖc cña t«i. GÆp nhau ë ®©y cã khi l¹i lµ ®iÒu tèt Êy chø. §µo S− TÝch tß mß: - Tèt thÕ nµo? - Thø nhÊt, ®ç hay tr−ît lµ do søc häc, chø g¸i hay trai th× cã liªn quan g×! Thø hai, t«i lµ phËn g¸i, theo tiÕng H¸n th× ®äc lµ “n÷”, t«i nhá tuæi, vËy lµ ch÷ “tö”. Ch÷ “n÷” ghÐp víi ch÷ “tö” lµ ch÷ “h¶o”. Ch÷ “h¶o” cã nghÜa lµ tèt, cí sao «ng l¹i sî xói quÈy. ThÊy c« bÐ th«ng minh, l¸u lØnh, nãi n¨ng linh ho¹t, «ng vui miÖng hái: - VËy theo c«, tèt ®Õn møc nµo? - Lµ ®Ëu TiÕn sÜ chø sao n÷a. - TiÕn sÜ th× ®· cã g× lµ võa ý. - ThÕ th× Tr¹ng nguyªn nhÐ! - §−îc l¾m! Qu¶ nhiªn, sau ®ã §µo S− TÝch ®ç Tr¹ng nguyªn. 49 3. Cha d¹y con ®ç Tr¹ng nguyªn Dßng hä §µo cßn l−u truyÒn l¹i mét c©u chuyÖn rÊt thó vÞ vÒ TiÕn sÜ §µo Toµn B©n vµ Tr¹ng nguyªn §µo S− TÝch. ChuyÖn kÓ r»ng chÝnh «ng §µo Toµn B©n ®· tõng ®−îc Chu V¨n An ®Ò tÆng mÊy ch÷ sau: “§¹i s− v« nhÞ". Tøc lµ bËc thÇy cã mét kh«ng hai. §iÒu Êy cho thÊy «ng lµ mét ng−êi ®øc ®é, tµi n¨ng uyªn b¸c, ®−îc ng−êi ®−¬ng thêi mÕn phôc. Khi §µo S− TÝch ®ç Tr¹ng nguyªn, ®−îc vµo yÕt kiÕn vua TrÇn, vua hái: - ThÇy d¹y cña Tr¹ng nguyªn lµ ai? §µo S− TÝch ®¸p: - Th−a bÖ h¹, chÝnh lµ cha cña thÇn ¹! Hoµng th−îng bÌn cho mêi cha cña §µo S− TÝch vµo triÒu, khi gÆp mÆt, vua khen r»ng: - Ta cã lêi khen, thËt ®óng lµ hæ phô sinh hæ tö. Cha d¹y con ®ç Tr¹ng nguyªn, x−a nay còng thËt hiÕm. Råi vua TrÇn nãi tiÕp: - Ta ra mét vÕ ®èi, ng−¬i h·y ®èi thö ta xem. §µo Toµn B©n cung kÝnh v©ng mÖnh. Vua TrÇn ®äc: - Viªn ngo¹i ba tiªu, v« phu qu©n, tø thêi h÷u kÕt? NghÜa lµ: C©y chuèi ngoµi v−ên, kh«ng cã chång mµ bèn mïa kÕt tr¸i. Cô §µo Toµn B©n øng ®èi ngay: - Méc t¹i nguyÖt thiªn, v« thæ båi, b¸t nguyÖt giai xu©n. 50 NghÜa lµ: C©y mäc ë cung tr¨ng, kh«ng cã ®Êt båi, mµ vÉn cø tèt t−¬i. Nghe xong vua l¹i khen ngîi hÕt lêi, råi ban cho bøc tr−íng cã ®Ò n¨m ch÷ “Phô tö ®ång ®¨ng khoa". V× sù kiÖn nµy mµ ng−êi ta vÉn gäi cô §µo Toµn B©n lµ Tr¹ng nguyªn, v× khoa thi Êy §µo S− TÝch ®ç Tr¹ng nguyªn nªn cô còng ®−îc phong lu«n danh vÞ Êy. 4. V¨n tµi vµ ®øc ®é Sau khi ®ç Tr¹ng nguyªn, §µo S− TÝch ®−îc gi÷ chøc NhËp néi hµnh khiÓn, sau ®−îc phong t−íc MËu quèc c«ng. Th¸ng 12 n¨m Quý Hîi (n¨m 1383) ®êi Vua TrÇn PhÕ §Õ (1377-1388), §µo S− TÝch ®−îc Th−îng hoµng TrÇn NghÖ T«ng tin t−ëng giao cho viÕt bµi tùa tËp s¸ch B¶o hoµ d− bót. TËp s¸ch gåm t¸m quyÓn cã néi dung r¨n d¹y vua nèi ng«i. Lóc nµy vua TrÇn rÊt tin dïng Hå Quý Ly1. Hå Quý Ly gi÷ ng«i th¸i s−, ®· cã ý léng quyÒn, c−íp ng«i vua. N¨m 1392, «ng ta viÕt s¸ch Minh ®¹o gåm 14 thiªn, d©ng lªn vua, tá ý muèn s¾p xÕp l¹i bµi vÞ cña Khæng Tö thê ë V¨n miÕu, v× theo _______________ 1. Hå Quý Ly: (1336-1407), ng−êi lµng §¹i L¹i, huyÖn VÜnh Phóc, phñ Thanh Hãa, nay thuéc tØnh Thanh Hãa. N¨m 1400, Hå Quý Ly so¸n ng«i nhµ TrÇn, lªn lµm hoµng ®Õ, ®æi tªn n−íc thµnh §¹i Ngu. 51 Hå Quý Ly, Khæng Tö ch−a ph¶i lµ tiªn th¸nh nªn kh«ng ®−îc ngåi chÝnh gi÷a - lµ vÞ trÝ cña thiªn tö. S¸ch Minh ®¹o cßn tá ý nghi ngê Khæng Tö, phª ph¸n mét sè nhµ hiÒn triÕt cña Trung Quèc cæ ®¹i. NhËn thÊy ®©y lµ mét ©m m−u cña Hå Quý Ly, chèi bá c¶ ®¹o nghÜa vua t«i, nhiÒu vÞ ®¹i thÇn trong triÒu ®· d©ng th− can Th−îng hoµng kh«ng nªn nghe theo Hå Quý Ly. Quý Ly bÌn lËp m−u h·m h¹i. §µo S− TÝch v× cã liªn quan ®Õn viÖc nµy mµ bÞ Hå Quý Ly gi¸ng chøc. Ch¸n c¶nh nghÞch thÇn chuyªn quyÒn, §µo S− TÝch c¸o quan vÒ quª d¹y häc. N¨m 1394, nhµ Minh cã d· t©m x©m chiÕm n−íc ta, ®−a ra rÊt nhiÒu yªu s¸ch, b¾t cèng n¹p nhiÒu lÔ vËt. Vua TrÇn biÕt §µo S− TÝch lµ ng−êi cã tµi øng xö, häc nhiÒu hiÓu réng, biÕt c¸ch bang giao liÒn xuèng chiÕu cho mêi «ng vÒ triÒu vµ cö ®i sø sang nhµ Minh. B»ng tµi n¨ng cña m×nh, §µo S− TÝch ®· thuyÕt phôc ®−îc vua Minh xo¸ bá c¸c lÖ cèng n¹p h»ng n¨m gi÷a n−íc ViÖt víi nhµ Minh. Ngµy 4 th¸ng 9 n¨m BÝnh Tý (n¨m 1396), §µo S− TÝch qua ®êi ®ét ngét trong thêi gian ®i sø, thä 49 tuæi. Thi hµi «ng ®−îc ®−a vÒ n−íc mai t¸ng t¹i Phñ Thiªn Tr−êng. T−ëng nhí c«ng lao cña «ng, nh©n d©n vïng Cæ LÔ ®· lËp ®Òn thê «ng cïng víi cha lµ §µo Toµn B©n, gäi lµ §µo S− TÝch tõ. ¤ng ®−îc phong lµ phóc thÇn. 52 T¸c phÈm cña «ng ®Õn nay chØ cßn l¹i “V¨n s¸ch thi ®×nh” (Bµi v¨n thi ®×nh), “C¶nh tinh phó” (Bµi phó sao C¶nh tinh), “Quy ®iÒn” (VÒ víi ruéng ®ång). Bµi th¬ “Quy ®iÒn” do dßng téc s−u tÇm ®−îc. T−¬ng truyÒn, bµi th¬ nµy «ng lµm khi nhËn lÖnh triÒu ®×nh ®i chiªu d©n lËp Êp t¹i vïng §«ng Trang, nay thuéc huyÖn Hoa L−, tØnh Ninh B×nh. NhiÒu ®Þa ph−¬ng ë ®ã ®· t«n «ng lµm Thµnh hoµng lµng. Sau ®©y lµ bµi th¬: QUY §IÒN Lam s¬n chÝ thö duyªn sinh kÕ Canh gi¸ v« −u b·o no·n th©n Ng− vâng tuú triÒu thu tiÓu lîi Tµm tang cÇn t¸c h÷u l−¬ng nh©n H¹nh phïng quan lé nh−ng ®a häa BÊt thøc nh©n hoµ ®¹i thÊt ch©n §iÒu lý t¶o håi quan cóc kÝnh ThiÖn hµnh di phóc hËu lai nh©n. DÞch th¬: VÒ VíI RUéNG §åNG Nói Lam nµy ®Õn duyªn sinh kÕ Cµy cÊy lo g× thiÕu thèn ®©u Lîi nhá tuú gi¨ng triÒu l−íi vã ¢n nhiÒu bëi g¾ng løa t»m d©u Chen vµo quan léc lo canh c¸nh Ch¼ng thÊu lÏ ng−êi mÊt lín lao Sím tØnh ®ång quª vÒ lèi t¾t ThiÖn ®−êng ®Ó phóc m·i mu«n sau. (Duy Phi dÞch) 53 Hå NGUY£N TRõNG 1. Kh«ng mµng ng«i vua Hå Nguyªn Trõng (1374-1446), lµ nhµ v¨n vµ nhµ s¸ng chÕ khoa häc cuèi thêi ®¹i nhµ TrÇn. Hå Nguyªn Trõng tù M¹nh Nguyªn, hiÖu Nam ¤ng, ng−êi h−¬ng §¹i L¹i, huyÖn VÜnh Phóc, lé Thanh Hãa (nay thuéc tØnh Thanh Ho¸). Hå Nguyªn Trõng lµ con trai c¶ cña Hå Quý Ly. Ban ®Çu, Hå Quý Ly rÊt ®−îc vua TrÇn träng ®·i, tin t−ëng. T−¬ng truyÒn, Hå Quý Ly lÊy ®−îc c«ng chóa còng v× mét mèi duyªn nh− sau: Hå Quý Ly thuë cßn hµn vi, th−êng theo ®−êng biÓn ®i bu«n. Mét lÇn thuyÒn chë hµng ghÐ vµo bê, Hå Quý Ly thÊy trªn b·i biÓn cã ai ®ã v¹ch trªn c¸t mét c©u th¬: Qu¶ng Hµn cung lý nhÊt chi mai Hå Quý Ly thÊy c©u th¬ hay mµ l¹, bÌn nhËp t©m ghi nhí. Sau nhê cã c« ruét lµ mÑ cña vua TrÇn NghÖ T«ng nªn ®−îc tiÕn cö lµm quan trong triÒu. Mét lÇn, Hå Quý Ly hé gi¸ vua TrÇn ®i ngù l·m, ®Õn nöa buæi, vua t«i vµo tr¸nh n¾ng ë ®iÖn 54 Thanh Thö, thÊy tr−íc s©n ®iÖn cã nhiÒu c©y quÕ, vua bÌn ra c©u ®èi ch¬i: Thanh Thö ®iÖn tiÒn thiªn thô quÕ; C¸c quan cïng ®i cßn ®ang lóng tóng ch−a t×m ra c©u ®èi l¹i thÕ nµo cho hay, cho chØnh th× Hå Quý Ly chît nhí l¹i c©u th¬ trªn b·i biÓn n¨m nµo, bÌn ®äc lu«n: Qu¶ng Hµn cung lý nhÊt chi mai. Hai c©u ghÐp l¹i thµnh mét c©u rÊt chØnh: Thanh Thö ®iÖn tiÒn thiªn thô quÕ; Qu¶ng Hµn cung lý nhÊt chi mai. DÞch nghÜa: Thanh Thö ®iÖn kia ngµn gèc quÕ; Qu¶ng Hµn cung nä mét cµnh mai. Nghe xong, c¸c quan ®ång triÒu ai còng phôc tµi Hå Quý Ly. Riªng nhµ vua kh«ng giÊu næi kinh ng¹c, thèt lªn: - Nhµ ng−¬i lµm sao biÕt ®−îc viÖc trong cung ta? Nguyªn lµ nhµ vua cã mét ng−êi con g¸i tªn lµ NhÊt Chi Mai, nh−ng ë trong mét cung riªng, chÝnh nhµ vua ®· ®Æt tªn cho cung Êy lµ cung Qu¶ng Hµn, ®óng nh− c©u th¬ mµ Quý Ly võa ®äc. Hå Quý Ly nghe vua hái ®· thËt thµ t©u l¹i mäi chuyÖn. Vua TrÇn cho lµ duyªn trêi ®Þnh, bÌn g¶ c«ng chóa cho «ng ta. Kh«ng biÕt c©u chuyÖn kia cã bao nhiªu phÇn tr¨m lµ sù thùc, nh−ng chÝnh sö ®Òu ghi râ viÖc sau khi vua TrÇn NghÖ T«ng mÊt (1394), Hå Quý Ly trë 55 thµnh ng−êi cã quyÒn hµnh lín nhÊt n−íc, ®−îc phong chøc Phô chÝnh Th¸i s−, B×nh ch−¬ng qu©n quèc träng sù, t−íc Tuyªn trung vÖ quèc ®¹i v−¬ng. N¨m 1397, Hå Quý Ly cho dùng cung ®iÖn ë Thanh Ho¸, Ðp vua TrÇn ThuËn T«ng dêi ®« vÒ ®Êy, råi l¹i Ðp vua ®i tu tiªn, nh−êng ng«i cho con lµ TrÇn ThiÕu §Õ. §Õn n¨m 1400, Hå Quý Ly c−íp ng«i nhµ TrÇn, ®æi tªn n−íc lµ §¹i Ngu. Hå Nguyªn Trõng tuy lµ con tr−ëng cña Hå Quý Ly nh−ng l¹i kh«ng muèn lµm vua, mµ chØ gi÷ chøc T− ®å t¶ T−íng quèc. Cßn Hå Quý Ly trong lßng muèn nh−êng ng«i cho ng−êi con thø lµ Hå H¸n Th−¬ng nh−ng vÉn ch−a qu¶ quyÕt, v× cßn e ng¹i Hå Nguyªn Trõng kh«ng b»ng lßng. Mét h«m, Hå Quý Ly muèn thö Hå Nguyªn Trõng, bÌn chØ vµo c¸i nghiªn mùc b»ng ®¸, ra mét vÕ ®èi r»ng: Thö nhÊt quyÒn kú th¹ch, h÷u thêi vi v©n vi vò, dÜ nhuËn sinh d©n; NghÜa lµ: Viªn ®¸ nhá b»ng n¾m tay, mµ cã lóc lµm m©y, lµm m−a, nhuÇn t−íi mu«n d©n; Nguyªn Trõng biÕt cha vÝ em trai nh− m©y, nh− m−a cã thÓ lËp c«ng gióp ®êi, vµ h¬n thÕ n÷a, «ng còng kh«ng cã ý tranh giµnh ng«i vua víi em, nªn khiªm tèn m−în h×nh ¶nh c©y gç th«ng ®Ó nãi tµi cña m×nh chØ ®¸ng lµ t«i gióp n−íc chø kh«ng ®¸ng lµm vua: 56 Gi¸ tam tèn thiÓu tïng, tha nhËt t¸c ®èng t¸c l−¬ng, dÜ phï x· t¾c. NghÜa lµ: C©y th«ng bÐ chõng ba tÊc, nh−ng sau nµy lµm cét lµm xµ, phï tr× x· t¾c. Hå Quý Ly nghe c©u ®èi rÊt hµi lßng, lóc Êy míi yªn t©m truyÒn ng«i cho Hå H¸n Th−¬ng. 2. ¤ng tæ sóng “thÇn c¬” Hå Nguyªn Trõng lµ ng−êi cã ®Çu ãc s¸ng chÕ vµ kh¶ n¨ng kü thuËt phi th−êng. ¤ng ®· gióp vua cha lµm thµnh c«ng mét sè c«ng tr×nh kü thuËt ®ßi hái tr×nh ®é tæ chøc vµ tÝnh to¸n cao lóc bÊy giê, nh− ®µo mét sè kªnh vµ vÐt l¹i c¸c con s«ng nh»m phôc vô qu©n sù vµ giao th«ng, ®¾p nh÷ng con ®ª lín ng¨n biÓn, ®Æc biÖt lµ x©y dùng nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc ®å sé nh− thµnh T©y §« mµ di tÝch cßn l¹i ®Õn nay vÉn lµm nhiÒu kiÕn tróc s− ph¶i kh©m phôc... Cuèi n¨m 1405, nhµ Minh ®· béc lé râ d· t©m x©m l−îc n−íc ta. Khi nghÞ bµn quèc sù trong triÒu, c¸c quan trong triÒu ®· chia thµnh hai ph¸i: chñ hoµ vµ chñ chiÕn. Chñ hoµ cã nghÜa lµ chÊp nhËn sù ®« hé cña B¾c triÒu, c¾t ®Êt, cèng nép cña ngon vËt l¹, thËm chÝ ng−êi tµi cña ®Êt n−íc còng bÞ chóng b¾t vÒ Trung Quèc nh»m phôc vô cho chóng. Tr−íc t×nh h×nh Êy, Hå Nguyªn Trõng ®· kh¶ng kh¸i nãi: 57 - ThÇn kh«ng sî ®¸nh, chØ sî lßng d©n kh«ng theo th«i. Hå Quý Ly rÊt t©m ®¾c víi ý chÝ cña Hå Nguyªn Trõng, nªn ®· th−ëng cho «ng mét chiÕc hép ®ùng trÇu b»ng vµng. Gi÷a n¨m 1406, Hå Nguyªn Trõng lÜnh nhiÖm vô cÇm qu©n, chèng l¹i h¬n 10 v¹n qu©n Minh tõ Qu¶ng T©y ®¸nh sang. TrËn ®Çu «ng thÊt b¹i ë khu vùc §¸p CÇu (B¾c Ninh ngµy nay), v× khinh qu©n ®Þch Ýt. Sau ®ã «ng còng ®uæi ®−îc chóng ra khái bê câi. Cuèi n¨m 1406, ®ît x©m l−îc míi cña nhµ Minh cã qu©n sè lªn tíi 80 v¹n. T¶ t−íng quèc Nguyªn Trõng chØ huy mét c¸nh qu©n tiªn phong däc s«ng C¸i. ThÊt b¹i nµy nèi thÊt b¹i kia v× thÕ giÆc m¹nh, chóng l¹i biÕt dïng kÕ ly gi¸n, chia rÏ hä Hå víi qu©n t−íng vµ d©n chóng. Vµ cho dï chiÕn ®Êu rÊt gan d¹, qu©n ®éi nhµ Hå vÉn thÊt b¹i. Gi÷a n¨m 1407, toµn bé gia téc hä Hå, tõ Hå Quý Ly, Hå H¸n Th−¬ng, Hå Nguyªn Trõng ®Õn con ch¸u ®Òu bÞ b¾t sèng vµ gi¶i vÒ Kim L¨ng, Trung Quèc. Vua nhµ Minh thiÕt triÒu, xÐt hái c¸c tï binh. Khi nh×n thÊy Hå Quý Ly bÌn hái r»ng: - GiÕt vua, c−íp n−íc, nh− thÕ cã ph¶i lµ ®¹o bÇy t«i kh«ng? Hå Quý Ly kh«ng biÕt tr¶ lêi thÕ nµo, chØ cói ®Çu im lÆng. Vua Minh bÌn giao c¶ xuèng giam 58 vµo ngôc, chØ tha cho Hå Nguyªn Trõng vµ mét ng−êi ch¸u tªn lµ NhuÕ - con cña Hå H¸n Th−¬ng. Hå Nguyªn Trõng v× biÕt chÕ t¹o sóng “thÇn c¬” - mét lo¹i vò khÝ cã søc s¸t th−¬ng lín, v−ît h¼n c¸c lo¹i sóng ®−¬ng thêi, nªn ®−îc vua Minh tha bæng, giao cho viÖc chÕ t¹o ho¶ sóng, ho¶ tiÔn vµ thuèc sóng trong Binh tr−îng côc, ®ång thêi tr«ng coi chung c¶ viÖc chÕ t¹o vò khÝ. Tõ chøc C«ng bé doanh thiÖn ty thanh l¹i ty chñ sù, «ng ®−îc cÊt nh¾c dÇn lªn nh÷ng chøc vÞ kh¸ quan träng nh− T¶ thÞ lang Bé c«ng, khi mÊt, «ng ®−îc truy phong Th−îng th−. §¹i ViÖt sö ký toµn th− còng ®Æc biÖt ghi nhËn, n¨m 1407, Hå Nguyªn Trõng ®· chÕ t¹o nhiÒu sóng èng vµ tµu chiÕn ®Ó chèng l¹i qu©n Minh x©m l−îc. Theo mét sè s¸ch vë Trung Hoa (nh− Minh sö c¶o), triÒu Minh khi tÕ thÇn sóng còng th−êng hiÕn cóng Hå Nguyªn Trõng. Lª Quý §«n trong V©n ®µi lo¹i ng÷ còng viÕt r»ng: “Qu©n Minh khi lµm lÔ tÕ sóng ®Òu ph¶i tÕ Trõng”. Hå Nguyªn Trõng mÊt n¨m «ng 73 tuæi, con «ng lµ Hå Thóc L©m ®· thay «ng tiÕp tôc chÕ t¹o vò khÝ cho nhµ Minh. 3. GiÊc méng cña “¤ng giµ n−íc Nam” MÆc dï lµm quan vµ phôc vô cho triÒu Minh, nh−ng trong lßng Hå Nguyªn Trõng vÉn lu«n nhí 59 vÒ quª nhµ víi nçi lßng ®au ®¸u kh«n ngu«i. §iÒu Êy kh«ng chØ thÓ hiÖn ë viÖc «ng lÊy tªn Nam ¤ng lµm biÖt hiÖu cho m×nh (Nam ¤ng nghÜa lµ «ng giµ n−íc Nam), mµ cßn thÓ hiÖn rÊt râ trong t¸c phÈm Nam ¤ng méng lôc (ChÐp l¹i nh÷ng giÊc méng cña «ng giµ n−íc Nam). Nam ¤ng méng lôc ®−îc viÕt xong vµo n¨m MËu Ngä (n¨m 1438), lµ t¸c phÈm duy nhÊt cßn l¹i cña Hå Nguyªn Trõng. §Çu s¸ch cã bµi tùa cña Hå Huúnh, mét viªn quan Th−îng th− ®ång triÒu víi Hå Nguyªn Trõng. Cuèn s¸ch ghi chÐp vÒ c¸c mÈu chuyÖn “ng−êi thiÖn”, “ng−êi tµi” cña ®Êt n−íc §¹i ViÖt, nh÷ng mÈu chuyÖn ®−îc håi øc l¹i nh− nh÷ng giÊc m¬ vÒ dÜ v·ng cña Hå Nguyªn Trõng. Qu¶ thËt, Hå Nguyªn Trõng coi cuéc ®êi nh− mét giÊc méng dµi, trong bµi tùa, «ng ®· viÕt: “Nh©n vËt trong s¸ch, x−a kia rÊt phong phó, chØ v× ®êi thay, viÖc ®æi, dÊu tÝch hÇu nh− kh«ng ®Ó l¹i, thµnh ra cßn mçi mét m×nh t«i biÕt chuyÖn vµ kÓ l¹i mµ th«i, thÕ kh«ng ph¶i méng lµ g×?”. §iÒu mµ t¸c gi¶ muèn göi g¾m lµ mét ý lín xuyªn suèt t¸c phÈm: n−íc Nam vèn cã nh÷ng con ng−êi rÊt ®Ñp, tiªu biÓu cho phÈm chÊt, ®¹o ®øc vµ tµi n¨ng, cã thÓ ®em ra lµm tÊm g−¬ng cho ®éc gi¶ ph−¬ng B¾c cïng soi. Qua 31 thiªn truyÖn, chóng ta thÊy hiÖn ra mét TrÇn NghÖ T«ng “tr−íc sau hiÕu th¶o, cung kÝnh, cÇn kiÖm vµ qu¶ ®o¸n”, mét 60 Vua TrÇn Minh T«ng kh«ng tham t−íc vÞ, råi ®Õn nh÷ng nhµ Nho tiÕt th¸o, c−¬ng trùc, ®Æt ch÷ trung lªn hµng ®Çu nh− Chu V¨n An. Bªn c¹nh ®ã lµ nh÷ng dòng sÜ trung nghÜa nh− Lª Phông HiÓu, nh÷ng thÇy thuèc coi l−¬ng t©m träng h¬n c¶ tÝnh m¹ng m×nh nh− Ph¹m B©n... Qua Nam ¤ng méng lôc ng−êi ta phÇn nµo h×nh dung ®−îc ®Êt n−íc, con ng−êi ViÖt Nam c¸ch ®©y h¬n 600 n¨m. C¸c m¶ng ®êi sèng, tÝn ng−ìng, phong tôc, lÒ thãi… rÊt sinh ®éng vµ ch©n thËt. Hå Huúnh nhËn ®Þnh: “V¨n hä Hå ng¾n gän mµ nghiªm trang, cÈn mËt, cao nh· mµ uyªn b¸c, theo t×nh kÓ l¹i, theo nghÜa ®Æt lêi... Ca ngîi sù tiÕt nghÜa th× bõng bõng c¶m kh¸i, cã thÓ lÊy ®ã mµ uèn n¾n phong tôc, biÓu d−¬ng thuËt t¸c th× siªu tho¸t, thanh t©n, cã thÓ lÊy ®ã mµ nu«i d−ìng tÝnh t×nh...". Nam ¤ng méng lôc chÝnh lµ mét nguån t− liÖu quý trong viÖc nghiªn cøu vÒ v¨n häc vµ sö häc n−íc ta ®êi Lý - TrÇn, mét giai ®o¹n mµ s¸ch vë cßn l¹i rÊt Ýt, v× nhiÒu nguyªn nh©n, trong ®ã cã nguyªn nh©n “chØ v× qua c¬n binh löa, s¸ch vë bÞ ch¸y s¹ch...”. Vµ mçi khi ®äc l¹i t¸c phÈm nµy, chóng ta l¹i nhí ®Õn Hå Nguyªn Trõng, ng−êi mµ Hå Huúnh ®· hÕt lêi ca ngîi lµ “t− chÊt th«ng minh, tµi häc xuÊt s¾c”, lµ “dÊu tÝch l¹ cña mét ph−¬ng trêi”. 61 NGUYÔN TR·I 1. Tõ lêi d¹y trªn ¶i Nam Quan ®Õn B×nh Ng« ®¹i c¸o NguyÔn Tr·i (1380-1442) lµ nhµ chÝnh trÞ, nhµ t− t−ëng kiÖt xuÊt, nhµ qu©n sù, nhµ ngo¹i giao thiªn tµi cña ViÖt Nam. NguyÔn Tr·i hiÖu lµ øc Trai, quª lµng NhÞ Khª, huyÖn Th−îng Phóc (nay lµ huyÖn Th−êng TÝn, Hµ Néi). Cha «ng lµ NguyÔn øng Long, tøc NguyÔn Phi Khanh, mÑ «ng lµ TrÇn ThÞ Th¸i - con g¸i cña TrÇn Nguyªn §¸n, thuéc dßng hä T«n thÊt. V× mÑ mÊt sím, nªn tõ nhá «ng sèng víi cha ë lµng NhÞ Khª. Vèn th«ng minh, hiÕu häc l¹i ®−îc cha rÌn cÆp nªn ch¼ng bao l©u kiÕn thøc uyªn th©m cña «ng ®· næi tiÕng kh¾p vïng. N¨m 1400, «ng ®i thi, ®ç Th¸i häc sinh (tiÕn sÜ), ra lµm quan víi nhµ Hå1. _______________ 1. N¨m 1400, Hå Quý Ly lËt ®æ nhµ TrÇn, lËp ra n−íc §¹i Ngu, liÒn tæ chøc khoa thi ®Ó lùa chän nh©n tµi cho v−¬ng triÒu míi. 62 N¨m 1407, nhµ Minh ®em qu©n x©m l−îc n−íc ta, cha con Hå Quý Ly tæ chøc kh¸ng chiÕn nh−ng thÊt b¹i vµ bÞ b¾t. NhiÒu bÒ t«i nhµ Hå còng cïng chung sè phËn, trong ®ã cã NguyÔn Phi Khanh. T−¬ng truyÒn, v× th−¬ng cha, NguyÔn Tr·i bÌn cïng víi em lµ Phi Hïng, c¶i trang lµ d©n phu ®i theo ®Ó s¨n sãc cha. §Õn nöa ®−êng, NguyÔn Phi Khanh gäi NguyÔn Tr·i ®Õn khuyªn: - Cha nghÜ mét m×nh em con ®i theo cha lµ ®ñ. NguyÔn Tr·i r¬m rím n−íc m¾t, th−a: - N¬i ®Êt kh¸ch quª ng−êi nhiÒu hiÓm nguy r×nh rËp, em Hïng cßn nhá tuæi, søc vãc l¹i yÕu, con kh«ng yªn t©m. NguyÔn Phi Khanh l¾c ®Çu: - Con nghÜ nh− vËy lµ trßn ch÷ hiÕu, thÕ cßn ch÷ trung con tÝnh sao ®©y? NguyÔn Tr·i im lÆng, thÊy vËy, cha «ng nãi tiÕp: - Cßn tÝnh m¹ng cña tr¨m v¹n d©n lµnh ®ang sèng trong c¶nh ®iªu linh khèn khæ. Hä ®ang ngãng ®îi, tr«ng mong vµo nh÷ng ng−êi nh− con ®ã. Con ®õng quªn, nßi gièng L¹c Hång chóng ta, tõ ngµn x−a, bÊt kÓ nam, phô, l·o, Êu ®Òu kh«ng chÞu cói ®Çu, khom l−ng tr−íc ngo¹i bang. Nghe lêi cha d¹y, NguyÔn Tr·i g¹t n−íc m¾t, t×m c¸ch trèn vÒ Nam quèc. Lêi d¹y cña cha khi nµo còng v¨ng v¼ng bªn tai: “Con ph¶i nghe cha, trë vÒ tr¶ thï nhµ, ®Òn nî n−íc. §uæi s¹ch giÆc Minh ra khái n−íc ta, ®ã còng lµ c¸ch tr¶ thï cho cha vËy". 63 Kho¶ng n¨m 1416, NguyÔn Tr·i t×m ®Õn víi Lª Lîi - mét anh hïng kiÖt xuÊt, ng−êi ®øng ®Çu phong trµo khëi nghÜa Lam S¬n. NguyÔn Tr·i ®−îc Lª Lîi hÕt søc coi träng, cö «ng gi÷ chøc Tuyªn phông ®¹i phu, Hµn l©m thõa chØ. ¤ng ®· cïng víi Lª Lîi x©y dùng mét ®−êng lèi chÝnh trÞ vµ qu©n sù ®óng ®¾n, ®¸nh dÊu mét b−íc ngoÆt cña khëi nghÜa Lam S¬n nh−: bá rõng nói mµ tiÕn xuèng ®ång b»ng, bá cè thñ mµ chñ ®éng tÊn c«ng, gãp phÇn ®−a nghÜa qu©n tiÕn tõng b−íc tíi chiÕn th¾ng. Khi ®· t−¬ng quan lùc l−îng víi giÆc, NguyÔn Tr·i l¹i ®−îc Lª Lîi giao cho mét nhiÖm vô quan träng lµ nh©n danh Lª Lîi viÕt th− cho t−íng giÆc Minh. C¸c l¸ th− Êy ®Òu thÓ hiÖn n¨ng lùc cña mét nhµ t− t−ëng, mét nhµ biÖn luËn thiªn tµi, võa m¾ng nhiÕc, khiªu khÝch giÆc, võa ph©n tÝch lý lÏ ph¶i tr¸i, võa mÒm máng dô hµng. TÊt c¶ ®Òu nh»m ®Èy kÎ ®Þch vµo nh÷ng t×nh thÕ khã kh¨n. NguyÔn Tr·i kh«ng chØ dõng l¹i ë viÖc v¹ch kÕ ho¹ch vµ th¶o th− chiÕu, «ng cßn ®Ých th©n ®Õn mét sè thµnh ®Ó dô hµng. ¤ng thuyÕt phôc ®−îc nhiÒu t−íng giÆc ra hµng, trong sè ®ã cã ng−êi nh− Th¸i Phóc vÒ sau ®· gióp nghÜa qu©n trong viÖc binh vËn, lµm cho qu©n Minh thªm r· ngò. Vµ cuèi n¨m 1427, trong chiÕn dÞch Chi L¨ng - X−¬ng Giang, «ng cã c«ng lín gióp nghÜa qu©n cña ta ®¸nh tan 15 v¹n qu©n cøu viÖn cña giÆc do t−íng LiÔu Th¨ng vµ Méc Th¹nh chØ huy, kÕt thóc th¾ng lîi cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Minh. 64 N¨m 1428, ®Êt n−íc hoµn toµn gi¶i phãng. NguyÔn Tr·i v©ng lÖnh vua, viÕt “B×nh Ng« ®¹i c¸o” - “mét ¸ng thiªn cæ hïng v¨n” nh»m tuyªn c¸o víi toµn thÓ nh©n d©n vÒ nÒn ®éc lËp cña x· t¾c vµ kh¼ng ®Þnh thªm mét lÇn n÷a r»ng n−íc §¹i ViÖt ta: ... “Tuy m¹nh, yÕu cã lóc kh¸c nhau Song hµo kiÖt ®êi nµo còng cã". 2. Duyªn nî víi NguyÔn ThÞ Lé NguyÔn Tr·i cã ng−êi vî yªu tªn lµ NguyÔn ThÞ Lé, nhan s¾c mÆn mµ, l¹i th¹o v¨n tõ nªn hai ng−êi ®èi víi nhau rÊt t©m ®Çu ý hîp, th−êng ®µm ®¹o víi nhau vÒ v¨n ch−¬ng thêi thÕ. ChuyÖn hai ng−êi gÆp nhau còng lý thó v« cïng. T−¬ng truyÒn, mét buæi trêi ®· sÈm tèi, NguyÔn Tr·i ®ang ®i trªn ®−êng Cè Ngù1, vÒ phÝa Nghi Tµm th× gÆp mét thiÕu n÷ ®éi mét bã chiÕu ®i xuèng, thÊy ng−êi con g¸i nhan s¾c tuyÖt trÇn, «ng liÒn ®äc bìn mÊy c©u: ¶ ë ®©u ta b¸n chiÕu gon? Ch¼ng hay chiÕu Êy hÕt hay cßn? Xu©n thu pháng ®é chõng bao tuæi? §· cã chång ch−a, ®−îc mÊy con? _______________ 1. §−êng Cè Ngù: lµ con ®ª nhá nèi tõ Yªn Hoa xuèng Yªn Ninh gi÷a Hå T©y vµ Hå Tróc B¹ch (tr−íc lµ mét hå), (nghÜa lµ gi÷ cho v÷ng), l©u dÇn mäi ng−êi gäi chÖch lµ ®−êng Cæ Ng−, nay lµ ®−êng Thanh Niªn (BT). 65 Lóc bÊy giê, c« g¸i míi ®Æt bã chiÕu xuèng, tay vuèt mÊy sîi tãc mai, l¸u lØnh ®¸p tr¶: T«i ë T©y Hå b¸n chiÕu gon, Cí chi «ng hái hÕt hay cßn? Xu©n thu tuæi míi tr¨ng trßn lÎ Chång cßn ch−a cã, hái chi con! NguyÔn Tr·i h¬i mØm c−êi, c« g¸i ®èi chäi l¹i c©u ®ïa bìn cña «ng s¾c s¶o qu¸. MÕn tµi, mÕn s¾c c« g¸i, NguyÔn Tr·i cho ng−êi ®i t×m manh mèi nµng. Th× ra, nµng tªn NguyÔn ThÞ Lé, còng lµ con nhµ gia thÕ, ®−îc cha d¹y b¶o häc hµnh ®Õn n¬i ®Õn chèn, ng−êi l¹i nÕt na nªn bµ con quanh vïng rÊt quý träng. NguyÔn Tr·i bÌn nhê ng−êi mai mèi, lÊy vÒ lµm vî. Vua Lª Th¸i T«ng (ë ng«i n¨m 1434, mÊt n¨m 1442) thÊy NguyÔn ThÞ Lé kiÕn thøc uyªn th©m, cö chØ ®oan trang, bÌn mêi bµ vµo cung, sung chøc LÔ nghi n÷ häc sÜ trong triÒu... Nh−ng còng chÝnh v× c©u chuyÖn nµy mµ thµnh c¸i cí g©y nªn tÊn th¶m kÞch ®au th−¬ng trong lÞch sö, cßn gäi lµ Vô ¸n LÖ Chi Viªn. Nguyªn lµ, th¸ng 7 n¨m 1442, Lª Th¸i T«ng ®i duyÖt vâ ë ChÝ Linh, ghÐ th¨m NguyÔn Tr·i ë C«n S¬n, trªn ®−êng vÒ kinh thµnh, cã lÖnh cho NguyÔn ThÞ Lé hÇu cËn bªn m×nh. Xa gi¸ vua vÒ ®Õn LÖ Chi Viªn th× nghØ l¹i, ®Õn ®ªm vua bÞ c¶m mÊt ®ét ngét. Ngay sau khi ®−a linh c÷u vÒ ®Õn Th¨ng Long, triÒu ®×nh bÌn b¾t giam NguyÔn Tr·i vµ NguyÔn ThÞ Lé, vu cho 66 NguyÔn Tr·i téi sai thiÕp giÕt vua, c¶ gia ®×nh «ng ph¶i nhËn b¶n ¸n tru di tam téc. Hai m−¬i n¨m sau, Lª Th¸nh T«ng sau khi xÐt l¹i vô ¸n míi xuèng chiÕu röa oan cho «ng. Song nçi oan øc ®· trë thµnh niÒm xãt th−¬ng suèt bao thÕ kû cña nh©n d©n ta ®èi víi mét tµi n¨ng lçi l¹c trªn mäi lÜnh vùc chÝnh trÞ, qu©n sù, ngo¹i giao, t− t−ëng vµ v¨n hãa. 3. NguyÔn Tr·i vµ sù nghiÖp v¨n ch−¬ng NguyÔn Tr·i ®Ó l¹i rÊt nhiÒu tr−íc t¸c v¨n ch−¬ng, c¶ b»ng ch÷ H¸n vµ ch÷ N«m, bao gåm c¸c lÜnh vùc v¨n häc, lÞch sö, ®Þa lý, luËt ph¸p, lÔ nghi... song ®· bÞ thÊt l¹c sau vô ¸n LÖ Chi Viªn. Mét sè t¸c phÈm lín cña NguyÔn Tr·i nh−: Qu©n trung tõ mÖnh tËp, B×nh Ng« ®¹i c¸o (V¨n chÝnh luËn); øc trai thi tËp, Quèc ©m thi tËp (Th¬ phó); D− ®Þa chÝ (§Þa lý),... 67 NGUYÔN BIÓU NguyÔn BiÓu (?-1413) ng−êi lµng B×nh Hå, huyÖn Chi La, tØnh NghÖ An (nay lµ x· Yªn Hå, huyÖn La S¬n, tØnh Hµ TÜnh); ®ç Th¸i häc sinh cuèi ®êi TrÇn, lµm quan ®Õn chøc TiÒn thÞ ngù sö, lµ mét «ng quan rÊt c−¬ng trùc, gan d¹, giái th¬ v¨n. Håi ®ã, nh©n viÖc Hå Quý Ly c−íp ng«i, nhµ Minh m−în cí kh«i phôc nhµ TrÇn, sai T−íng Tr−¬ng Phô mang qu©n sang x©m chiÕm n−íc ta. Khi b¾t ®−îc cha con hä Hå råi, qu©n Minh chia n−íc ta lµm c¸c quËn, huyÖn vµ ®Æt d−íi quyÒn cai trÞ cña chóng. Vµo n¨m 1413, Tr−¬ng Phô kÐo qu©n vµo ®ãng ë NghÖ An. Vua Trïng Quang thÕ yÕu l¸nh ë Hãa Ch©u, ph¶i chän ng−êi t¹m ®i cÇu hßa víi Tr−¬ng Phô ®Ó tÝnh kÕ chèng cù l©u dµi víi giÆc. BÊy giê NguyÔn BiÓu ®ang gi÷ chøc TiÒn thÞ ngù sö. MÆc dï biÕt qu©n Minh tr−íc ®©y ®· tõng giÕt sø n−íc ta lµ NguyÔn Nh©n T− vµ Lª Ng©n, nh−ng «ng vÉn kh¶ng kh¸i nhËn lÊy sø mÖnh nÆng nÒ vµ nguy hiÓm Êy. 68 Lóc NguyÔn BiÓu lªn ®−êng, Vua Trïng Quang lµm mét bµi th¬ ®−a tiÔn «ng. Bµi th¬ nh− sau: MÊy vÇn th¬ cò ng¬i Hoµng Hoa1, Tr©n träng nµy nh©n më khóc ca. ChiÕu ph−îng vµi hµng t¬ cÆn kÏ, Vã c©u ngµn dÆm tuyÕt x«ng pha. Tang bång ®· bÊm lßng khi trÎ, Kh−¬ng, quÕ thªm cay tÝnh tuæi giµ2. ViÖc n−íc mét mai c«ng gì vÑn, G¸c l©n danh tiÕng déi cµng xa3. NhËn bµi th¬ vua ban, «ng c¶m ®éng d©ng bµi th¬ häa l¹i: TiÕng ngäc tõ v©ng tr−íc bÖ hoa, L¾ng tai ®ång väng thuë thi ca. §−êng m©y vã ký lÇn lÇn tr¶i, ¶i tuyÕt cê mao thøc thøc pha... H¸ mét cung tªn lång chÝ trÎ, Béi m−êi vµng s¾t ®óc gan giµ. Hæ m×nh luèng thiÕu tµi chuyªn ®èi4, DÞch lé ba ngµn luèng ng¹i xa5. Tíi NghÖ An, gÆp Tr−¬ng Phô, h¾n ®ßi ph¶i v¸i l¹y nh−ng NguyÔn BiÓu kh«ng chÞu khuÊt, vÉn ®i ®øng hiªn ngang. _______________ 1. Hoµng Hoa: (lÊy ý tõ Kinh Thi): khen vµ chóc sø thÇn ra ®i trong vÎ s¸ng ®Ñp. 2. Kh−¬ng, quÕ: gõng vµ quÕ, hai vÞ thuèc cay. 3. G¸c l©n: g¸c ghi tªn nh÷ng ng−êi cã c«ng víi ®Êt n−íc. 4. Tµi chuyªn ®èi: tµi ®i sø. 5. DÞch lé: tr¹m nghØ ch©n trªn ®−êng ®i sø. 69 Tr−íc nh÷ng c©u hái ng¹o m¹n cña Tr−¬ng Phô, «ng ®Òu tr¶ lêi hïng hån, ®anh thÐp, nªn Tr−¬ng Phô tøc l¾m. Råi ®Ó thö gan «ng, Tr−¬ng Phô cho dän tiÖc ®Çu ng−êi lµm gi¶ b»ng bét, mêi NguyÔn BiÓu ¨n. Nh×n chiÕc ®Çu l©u næi lÒnh bÒnh trong b¸t canh, NguyÔn BiÓu t−ëng lµ thËt, song vÉn kh«ng hÒ nao nóng, cÇm ®òa khªu hai con m¾t chÊm dÊm ¨n ngon lµnh. Vµ nãi: - MÊy khi ®−îc ¨n thÞt ng−êi Ng«. §o¹n l¹i rung ®ïi ng©m ®ïa mét bµi th¬ r»ng: Ngäc thiÖn tr©n tu ®· ®ñ mïi1 Gia hµo thªm cã cç ®Çu ng−êi2 Nem cu«ng, ch¶ ph−îng cßn thua bÐo3 ThÞt gò, gan l©n h¼n kÐm t−¬i4 C¸ lèi léc minh5 so còng mét VËt bµy thá thñ6 béi h¬n m−êi Kia k×a ngon ngät tµy vai lîn Tr¸ng sÜ nh− Phµn7 tiÕng ®Ó ®êi. _______________ 1. “Ngäc thiÖn tr©n tu”: c¸c mãn ¨n quý l¹. 2. Gia hµo: ®å nh¾m ngon. 3. Nem cu«ng: nem lµm b»ng thÞt con chim c«ng. 4. ThÞt gò: thÞt con gÊu. 5. Léc minh: tªn mét bµi th¬ trong Kinh Thi, lµ th¬ miªu t¶ viÖc vua ®·i yÕn c¸c quý kh¸ch. C©u nµy chØ viÖc Tr−¬ng Phô më tiÖc ®·i kh¸ch. 6. Thá thñ: ®Çu con thá, ý nãi ®êi x−a ®·i kh¸ch quý b»ng ®Çu thá, nay l¹i ®·i b»ng ®Çu ng−êi, thÕ lµ sang gÊp m−êi. 7. Phµn: Phµn Kho¸i, mét t−íng tµi cña H¸n Cao tæ L−u Bang. 70 Tr−¬ng Phô nghe th¬, rÊt phôc khÝ ph¸ch cña NguyÔn BiÓu. H¾n khen thÇm trong bông, nh÷ng ng−êi chøng kiÕn ai còng kinh h·i. BiÕt kh«ng khuÊt phôc næi NguyÔn BiÓu, Tr−¬ng Phô ®èi ®·i rÊt träng råi th¶ cho «ng vÒ. Nh−ng thËt kh«ng may, lóc bÊy giê cã hai cha con Phan Quý Hùu, Phan Liªu ng−êi Hµ Hoµng (nay lµ T©y Lç), thuéc Bµn Th¹ch, NghÖ An, lµ ng−êi ham sèng sî chÕt, ®· ®Çu hµng giÆc, ®−îc cÊt nh¾c lªn chøc tri ch©u NghÖ An. Hai cha con ®−îc giÆc rÊt tin dïng, nh©n cã viÖc NguyÔn BiÓu ®i sø cÇu phong, Tr−¬ng Phô ®· kÓ l¹i chuyÖn vµ hái: - NguyÔn BiÓu lµ ng−êi thÕ nµo Phan Liªu cã mèi thï riªng víi NguyÔn BiÓu, muèn h·m h¹i «ng bÌn nãi: - Ng−êi Êy lµ bËc hµo kiÖt An Nam, nÕu ngµi muèn lÊy ®Êt An Nam, kh«ng cã con ng−êi Êy th× viÖc sao nªn. Tr−¬ng Phô cho lµ ph¶i, liÒn sai ng−êi ®uæi theo b¾t NguyÔn BiÓu l¹i. Tr−¬ng Phô dô «ng hµng, «ng tøc giËn m¾ng l¹i r»ng: - C¸c ng−¬i trong bông th× m−u c−íp n−íc, bªn ngoµi l¹i gi¶ lµm qu©n nh©n nghÜa. §· høa lËp con ch¸u hä TrÇn, l¹i ®Æt quËn, huyÖn. §· c−íp ch©u b¸u, l¹i cßn tµn h¹i sinh d©n. C¸c ng−¬i thËt bän giÆc tµn h¹i. BiÕt kh«ng dô dç ®−îc «ng, Tr−¬ng Phô h« qu©n trãi «ng vµo ch©n cét cÇu Lam, c¹nh chïa Yªn Quèc. 71 NguyÔn BiÓu cùa quËy m·i míi tho¸t ®−îc mét bµn tay, lÊy mãng tay viÕt lªn lÇn rªu b¸m ë cét cÇu t¸m ch÷: ThÊt nguyÖt s¬ nhÊt, NguyÔn BiÓu tö (mång mét th¸ng b¶y, NguyÔn BiÓu chÕt). Råi NguyÔn BiÓu h−íng mÆt vÒ tªn t−íng Tµu, chöi m¾ng lu«n miÖng, cho ®Õn khi n−íc triÒu lªn, ng¹t h¬i míi ®µnh chÞu chÕt. Vua Trïng Quang hay tin, rÊt lÊy lµm th−¬ng xãt, míi lµm mét bµi v¨n tÕ «ng, bµi v¨n cã c©u: “SÇu kia kh«ng lÊp c¹n dßng, th¶m nä dÔ x©y nªn nói”. §êi Hång §øc, Vua Th¸nh T«ng phong «ng lµ nghÜa sÜ, cho dùng ®Òn thê ë lµng qu¸n B×nh Hå, cö quan ®Õn tÕ, h»ng n¨m, l¹i cho con ch¸u mét ng−êi lµm chøc phôc lÔ lang ®Ó thê phông. Ng−êi ®êi sau còng th−êng ca ngîi «ng r»ng: Nuèt ®−îc ®Çu ng−êi, nuèt ®−îc ®Çu Phô H·y cßn tÊc l−ìi, h·y cßn TrÇn Mét lêi m¾ng giÆc kinh trêi ®Êt T¸m ch÷ ®Ò cÇu ®éng quû thÇn. 72 NGUYÔN BØNH KHI£M NguyÔn BØnh Khiªm (1491-1585) ng−êi lµng Trung Am, huyÖn VÜnh L¹i, tØnh H¶i D−¬ng (nay thuéc huyÖn VÜnh B¶o, ngo¹i thµnh H¶i Phßng). ¤ng tªn hóy lµ V¨n §¹t, tù Hanh Phñ. Sinh ra trong mét gia ®×nh trÝ thøc phong kiÕn, cha cña NguyÔn BØnh Khiªm lµ V¨n §Þnh, cã ®¹o hiÖu lµ Cï Xuyªn tiªn sinh, lµ ng−êi cã v¨n tµi, mÑ lµ con g¸i quan Th−îng th− Nh÷ V¨n Lan, còng lµ mét ng−êi cã häc vÊn, l¹i rÊt th«ng tuÖ vµ am hiÓu lý sè. Ngay tõ thêi nhµ Lª cßn cùc thÞnh, bµ ®· ®o¸n tr−íc ®−îc r»ng b−íc ®−êng suy vong cña nhµ Lª ch¼ng cßn bao xa. T−¬ng truyÒn r»ng, bµ mÑ cña NguyÔn BØnh Khiªm, tuy ®· ®Õn tuæi cËp kª, song kh«ng ®o¸i hoµi g× ®Õn chuyÖn chång con. Nh−ng mét h«m, bµ gÆp V¨n §Þnh (sau nµy lµ cha cña NguyÔn BØnh Khiªm), thÊy «ng nµy t−íng m¹o phó quý, sau nµy ¾t sinh quý tö, míi chän «ng lµm n¬i göi g¾m cuéc ®êi m×nh. Thuë nhá, NguyÔn BØnh Khiªm rÊt th«ng minh, l¹i sím biÕt nãi, ch−a ®Çy mét n¨m ®· nãi ®−îc 73 nhiÒu tõ. MÑ b¾t ®Çu d¹y «ng ®äc kinh truyÖn vµ th¬ quèc ©m. Lªn bèn tuæi, NguyÔn BØnh Khiªm ®· thuéc c¸c kinh truyÖn chÝnh. Mét h«m, cha «ng ®ang ®äc s¸ch, «ng còng ghÐ vµo xem, ®ét nhiªn «ng chØ vµo bèn ch÷ vµ ®äc to lªn r»ng: “NhËt xuÊt §«ng ph−¬ng” (nghÜa lµ: mÆt trêi mäc ë ph−¬ng §«ng). Ng−êi cha v« cïng kinh ng¹c, v× lóc Êy cËu vÉn ch−a biÕt ch÷. Lín lªn, NguyÔn BØnh Khiªm häc thÇy L−¬ng §¾c B»ng, ®−îc thÇy tËn t×nh d¹y b¶o, truyÒn thô cho m«n häc DÞch lý vµ s¸ch Th¸i Êt thÇn kinh (Bé kinh thÇn th«ng vÒ Th¸i Êt). Tuy häc giái, nh−ng lín lªn vµo lóc x· héi “kh«ng cßn c¶nh th¸i b×nh"... “kh¾p n¬i, chç nµo còng m¸u ch¶y thµnh s«ng, x−¬ng chÊt thµnh nói", NguyÔn BØnh Khiªm Èn chÝ ®îi thêi. M·i sau nµy, nhµ M¹c thay nhµ Lª, theo lêi khuyªn cña gia ®×nh vµ b¹n ®ång m«n, mét phÇn x· héi còng ®· t−¬ng ®èi æn ®Þnh, NguyÔn BØnh Khiªm míi ra øng thÝ, vµ ®Ëu Tr¹ng nguyªn, n¨m Êy «ng võa trßn 45 tuæi (n¨m 1535). ¤ng ra lµm quan víi triÒu M¹c, võa ®−îc t¸m n¨m (1535 - 1542), thÊy gian thÇn hoµnh hµnh, trong triÒu c¸c ®¹i thÇn chia bÌ, kÐo c¸nh, NguyÔn BØnh Khiªm d©ng sí xin chÐm léng thÇn, kh«ng ®−îc chÊp thuËn, «ng bÌn th¸c bÖnh, c¸o quan vÒ vui thó ®iÒn viªn. Song, ®−îc mét thêi gian, v× muèn mang tµi trÝ cña m×nh gióp ®êi, vµ 74 còng do sù rµng buéc cña nhµ M¹c víi nh÷ng sÜ phu cã uy väng, «ng l¹i trë l¹i triÒu tham chÝnh, vµ gi÷ c¸c chøc quan: T¶ thÞ lang Bé l¹i, Th−îng th− Bé l¹i, Tr×nh tuyÒn hÇu, Tr×nh Quèc c«ng, v× thÕ ng−êi ®êi yªu mÕn, kÝnh träng «ng vÉn gäi «ng lµ Tr¹ng Tr×nh. M·i ®Õn n¨m 70 tuæi, NguyÔn BØnh Khiªm míi thùc sù treo mò tõ quan. ¤ng vÒ quª nhµ, dùng am B¹ch V©n bªn bê s«ng TuyÕt Hµn, lÊy ®¹o hiÖu lµ B¹ch V©n c− sÜ. Ng−êi ®êi còng th−êng gäi «ng lµ TuyÕt Giang phu tö. ¤ng më tr−êng d¹y häc, häc trß theo häc rÊt ®«ng. Häc trß «ng cã nhiÒu ng−êi næi tiÕng nh−: Phïng Kh¾c Khoan, NguyÔn D÷, NguyÔn QuyÖn, L−¬ng H÷u Kh¸nh... Ng−êi ®−¬ng thêi t«n kÝnh «ng nh− bËc thÇy. Th−êng mçi khi cã viÖc g× hÖ träng, triÒu M¹c, chóa TrÞnh, chóa NguyÔn vÉn ph¸i sø gi¶ ®Õn hái ý kiÕn «ng. Nh− ®· nãi ë trªn, thêi NguyÔn BØnh Khiªm sèng lµ thêi x· héi rèi ren, ®Êt n−íc bÞ chia c¾t. Nhµ Lª bÊy giê suy yÕu, M¹c §¨ng Dung thõa c¬ so¸n ng«i vua. Ngay sau ®ã cùu thÇn nhµ Lª næi lªn chèng l¹i nhµ M¹c. Trong sè ®ã cã NguyÔn Kim chiÕm cø suèt mét vïng tõ Thanh Hãa trë vµo. NguyÔn Kim cã ng−êi con rÓ tªn TrÞnh KiÓm - ng−êi nµy v¨n vâ toµn tµi, l¹i cã chÝ lín, lµ c¸nh tay ph¶i ®¾c lùc gióp NguyÔn Kim lËp nªn nhµ Lª Trung H−ng. Sau NguyÔn Kim bÞ mét t−íng nhµ M¹c trµ trén vµo, 75 ®¸nh thuèc ®éc chÕt, toµn bé binh quyÒn r¬i vµo tay TrÞnh KiÓm, TrÞnh KiÓm thõa c¬ héi Vua Lª Trung T«ng mÊt, kh«ng cã ng−êi nèi ng«i, muèn tù m×nh lªn ng«i vua, míi sai ng−êi ®i VÜnh L¹i hái Tr¹ng Tr×nh - NguyÔn BØnh Khiªm. Tr¹ng Tr×nh nghe xong, kh«ng tr¶ lêi, chØ ngo¶nh mÆt l¹i, b¶o ng−êi nhµ r»ng: - N¨m nay lóa kh«ng ®−îc mïa, v× thãc gièng lÐp, chóng bay ®i t×m thãc cò gieo míi tèt. Nãi xong, Tr¹ng chèng gËy ®i ch¬i, kh¸ch còng ®i theo. Th× ra Tr¹ng ®Õn chïa lµng, gÆp mét nhµ s−, Tr¹ng Tr×nh b¶o: - Nhµ s− gi÷ chïa, thê PhËt mµ ¨n o¶n nhÐ! Sø gi¶ vÒ, thuËt l¹i nh÷ng lêi Tr¹ng Tr×nh nãi, TrÞnh KiÓm hiÓu NguyÔn BØnh Khiªm khuyªn m×nh cø lÊy ®¹o bÒ t«i mµ phï vua Lª, th× quyÒn hµnh sÏ gi÷ ®−îc. TrÞnh KiÓm bá ý ®Þnh x−ng v−¬ng, sai ng−êi ®Õn lµng Bè VÖ r−íc Lª Duy Bang, lµ ch¸u s¸u ®êi cña Lª Trõ (anh thø hai cña Lª Lîi) vÒ lµm vua (tøc Vua Lª Anh T«ng). Qu¶ nhiªn, vua Lª chØ lµ mét «ng vua bï nh×n, bao nhiªu quyÒn lùc ®Òu ë trong tay chóa TrÞnh c¶. TrÞnh KiÓm thay bè vî n¾m binh quyÒn, sî hai ng−êi em trai cña vî lµ NguyÔn U«ng, NguyÔn Hoµng tranh giµnh quyÒn lùc, nªn ®· ¸m h¹i NguyÔn U«ng vµ ®ang ngÊm ngÇm t×m c¸ch ¸m h¹i nèt NguyÔn Hoµng. ThÊy thÕ, NguyÔn Hoµng 76 bÌn lÊy cí xin vµo trÊn thñ ThuËn Hãa ®Ó gi÷ m×nh. ThØnh cÇu Êy ®−îc chÊp nhËn v× TrÞnh KiÓm còng muèn ®Èy NguyÔn Hoµng ®i thËt xa kinh ®« ®Ó dÔ bÒ chuyªn quyÒn. Tr−íc ®ã, NguyÔn Hoµng ®· bÝ mËt cho ng−êi ra hái NguyÔn BØnh Khiªm vÒ kÕ an th©n, th× «ng tr¶ lêi: - “Hoµnh S¬n nhÊt ®¸i, v¹n ®¹i dung th©n" NghÜa lµ: mét d¶i Hoµnh S¬n, dung th©n mu«n ®êi. Ngô ý r»ng nÕu biÕt dùa vµo mét d¶i Hoµnh S¬n (tøc d·y nói cã §Ìo Ngang) th× cã thÓ lËp nghiÖp ®−îc l©u dµi. Sau khi ®−îc chÊp thuËn, NguyÔn Hoµng ®em gia quyÕn vµ qu©n binh vµo Nam n¨m 1558. Thuë ban ®Çu, NguyÔn Hoµng dùng dinh tr¹i ë x· ¸i Tö, huyÖn §¨ng X−¬ng (TriÖu Phong, Qu¶ng TrÞ). NguyÔn Hoµng biÕt khÐo vç vÒ qu©n d©n, thu dïng hµo kiÖt, thu s−u thuÕ nhÑ, nªn ®−îc rÊt nhiÒu ng−êi mÕn phôc, gäi lµ “Chóa Tiªn". NguyÔn Hoµng mét mÆt khai hoang lËp Êp, ph¸t triÓn kinh tÕ, nu«i lùc l−îng, tÝnh kÕ l©u dµi, mét mÆt vÉn gi÷ quan hÖ vua t«i víi nhµ Lª ngoµi B¾c. C«ng cuéc khÈn hoang vµ chÝnh sù réng r·i cña NguyÔn Hoµng ®· ®em l¹i hiÖu qu¶ râ rÖt vÒ mäi mÆt... Qu¶ nhiªn, dßng dâi c¸c chóa NguyÔn kÐo dµi ®Õn tËn ®Çu thÕ XIX. Nhµ Lª, víi sù phß t¸ cña chóa TrÞnh, trong giµ nöa thÕ kû ®ã ®· cã 38 cuéc giao tranh lín víi nhµ M¹c, ®Èy ®Êt n−íc vµo c¶nh lo¹n l¹c ph©n ly, 77 ng−êi d©n khæ cùc, ®ãi kh¸t. Cho ®Õn n¨m 1592, nhµ M¹c bÞ thÊt thÕ, kh«ng thÓ trô l¹i ë Th¨ng Long n÷a. Míi sai sø gi¶ ®Õn hái NguyÔn BØnh Khiªm, «ng chØ ra cho nhµ M¹c mét con ®−êng: - “Cao B»ng tuy tiÓu, kh¶ dÜ sæ thÕ". NghÜa lµ: ®Êt Cao B»ng tuy nhá, nh−ng cã thÓ ë ®−îc mÊy ®êi. Qu¶ nhiªn, m·i ®Õn n¨m 1688, sau ba ®êi gi÷ ®Êt Cao B»ng, nhµ M¹c míi diÖt vong. * * * ë NghÖ An, tõ l©u l−u truyÒn c©u sÊm, mµ ai ai còng qu¶ quyÕt ®ã lµ cña Tr¹ng Tr×nh NguyÔn BØnh Khiªm: "§ôn S¬n ph©n gi¶i, Bß §¸i thÊt thanh". NghÜa lµ: khi nµo nói §ôn chia lµm hai ®Ønh, th× khe Bß §¸i mÊt tiÕng. Khe Bß §¸i lµ mét khe n−íc nhá, thuéc lµng Chi C¬, tæng Vâ Nguyªn, huyÖn Thanh Ch−¬ng (nay thuéc huyÖn Nam §µn, tØnh NghÖ An). Do n−íc tõ trªn cao ch¶y xuèng, l¹i ch¶y xuèng chç toµn ®¸, nªn ph¸t ra tiÕng thËp th×nh. ë c¸ch xa n¨m - s¸u kil«mÐt vÉn nghe râ mån mét. Khe Bß §¸i ®· tån t¹i rÊt l©u, vµ tiÕng thËp th×nh Êy ®· trë thµnh ©m thanh quen thuéc kh«ng thÓ thiÕu cña ng−êi d©n mÊy x· quanh ®ã, vËy mµ h¬n 300 n¨m sau, kÓ tõ khi c©u sÊm ra ®êi, vµo niªn hiÖu B¶o §¹i thø 20, tøc n¨m 1944, mét trËn m−a to, giã lín næi lªn, tù nhiªn nói §ôn bÞ xÎ ra 78