🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Hỏi Và Đáp Về 54 Dân Tộc Việt Nam Ebooks Nhóm Zalo hái vµ ®¸p vÒ 54 d©n téc viÖt nam Héi ®ång chØ ®¹o xuÊt b¶n Chñ tÞch Héi ®ång TS. NguyÔn ThÕ Kû Phã Chñ tÞch Héi ®ång TS. NguyÔn Duy Hïng Thµnh viªn TS. NguyÔn An Tiªm TS. KhuÊt Duy Kim H¶i NguyÔn Vò Thanh H¶o Hái vµ ®¸p vÒ 54 d©n téc viÖt nam Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia - sù thËt Hµ Néi - 2013 Lêi Nhµ xuÊt b¶n N−íc ta lµ mét trong nh÷ng quèc gia cã nhiÒu d©n téc. Tr¶i qua hµng ngh×n n¨m lÞch sö dùng n−íc vµ gi÷ n−íc, c¸c d©n téc lu«n kÒ vai s¸t c¸nh, g¾n bã m¸u thÞt bªn nhau trong ®Êu tranh chèng giÆc ngo¹i x©m, chèng thiªn tai ®Þch häa vµ dùng x©y ®Êt n−íc. C¸c d©n téc trªn ®Êt n−íc ta lµ mét céng ®ång thèng nhÊt trong ®a d¹ng, c− tró ph©n t¸n vµ ®an xen nhau trªn mäi vïng miÒn cña ®Êt n−íc víi c¬ cÊu d©n sè vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu. B¶n s¾c v¨n hãa tõng d©n téc gãp phÇn t¹o nªn sù ®a d¹ng, phong phó cña nÒn v¨n hãa ViÖt Nam. Nh»m giíi thiÖu bøc tranh chung víi nh÷ng nÐt kh¸i qu¸t vÒ 54 d©n téc sinh sèng trªn ®Êt n−íc ViÖt Nam, Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt xuÊt b¶n cuèn s¸ch Hái vµ ®¸p vÒ 54 d©n téc ViÖt Nam. Mçi d©n téc ®−îc giíi thiÖu víi nh÷ng nÐt riªng vÒ lÞch sö, v¨n hãa, ho¹t ®éng kinh tÕ, phong tôc tËp qu¸n ®Æc tr−ng liªn quan ®Õn nh÷ng nhu cÇu thiÕt yÕu nhÊt cña mçi c¸ nh©n, mçi céng ®ång nh− ¨n, mÆc, ë, ho¹t ®éng kinh tÕ chñ yÕu, ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn, quan hÖ x· héi, c−íi xin, sinh ®Î, ma chay, 5 thê cóng, lÔ tÕt, häc, v¨n nghÖ, trß ch¬i... d−íi d¹ng c¸c c©u hái vµ ®¸p. 54 d©n téc giíi thiÖu trong cuèn s¸ch nµy ®−îc s¾p xÕp theo thø tù A, B, C. C¸ch viÕt tªn c¸c d©n téc vÒ c¬ b¶n ®−îc thèng nhÊt theo Danh môc thµnh phÇn c¸c d©n téc ViÖt Nam do Tæng côc Thèng kª c«ng bè. V× nhiÒu lý do kh¸ch quan vµ chñ quan nªn cuèn s¸ch khã tr¸nh khái cßn thiÕu sãt, Nhµ xuÊt b¶n vµ nhãm biªn so¹n rÊt mong nhËn ®−îc ý kiÕn ®ãng gãp cña b¹n ®äc ®Ó hoµn thiÖn cuèn s¸ch trong nh÷ng lÇn xuÊt b¶n sau. Xin giíi thiÖu cuèn s¸ch víi b¹n ®äc. Th¸ng 11 n¨m 2013 Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia - sù thËt6 D¢N TéC BANA C©u 1: C¸c tªn gäi kh¸c vµ nhãm ®Þa ph−¬ng? C¸c tªn gäi kh¸c: B¬ N©m, Roh, Kon K®e, Ala K«ng, Kpang K«ng,… Nhãm ®Þa ph−¬ng: R¬ Ngao, R¬ L¬ng (hay Y L¨ng), T¬ L«, G¬ Lar, Krem. C©u 2: D©n téc Bana cã bao nhiªu ng−êi vµ ®Þa bµn c− tró chñ yÕu ë ®©u? TÝnh ®Õn Tæng ®iÒu tra D©n sè vµ Nhµ ë n¨m 2009, d©n téc Bana cã 174.456 ng−êi. §Þa bµn c− tró cña ng−êi Bana tr¶i réng trªn c¸c tØnh Gia Lai, Kon Tum vµ phÝa T©y cña c¸c tØnh B×nh §Þnh, Phó Yªn vµ Kh¸nh Hoµ. C©u 3: LÞch sö h×nh thµnh vµ ng«n ng÷? D©n téc Bana lµ mét trong nh÷ng c− d©n sinh tô l©u ®êi ë Tr−êng S¬n - T©y Nguyªn ®· kiÕn lËp nªn nÒn v¨n ho¸ ®éc ®¸o n¬i ®©y. Hä lµ d©n téc cã d©n sè ®«ng, chiÕm vÞ trÝ quan träng trong c¸c lÜnh vùc v¨n ho¸, x· héi ë c¸c cao nguyªn miÒn Trung n−íc ta. 7 TiÕng nãi cña d©n téc Bana thuéc nhãm ng«n ng÷ M«n - Khmer (ng÷ hÖ Nam ¸). C©u 4: Ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn? Ho¹t ®éng s¶n xuÊt: Ng−êi Bana canh t¸c lóa trªn ruéng kh« vµ rÉy. C¸i cuèc lµ c«ng cô chñ yÕu trong canh t¸c n«ng nghiÖp ë d©n téc nµy. Víi ruéng kh« th× viÖc th©m canh kh«ng bá ho¸ lµ ®Æc ®iÓm kh¸c víi rÉy. Ruéng kh« th−êng ë vïng ven s«ng suèi. Tõ ®Çu thÕ kû XX, viÖc lµm ruéng n−íc b»ng cµy ®· ngµy cµng ph¸t triÓn ë nhiÒu n¬i. V−ên chuyªn canh vµ v−ên ®a canh còng xuÊt hiÖn tõ l©u. C«ng viÖc ch¨n nu«i vµ c¸c nghÒ thñ c«ng nh−: ®an, dÖt, gèm, rÌn cßn ch−a ph¸t triÓn. Ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn: Ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn chñ yÕu lµ c¸i gïi câng trªn l−ng cho c¶ nam, n÷ vµ cho mäi løa tuæi. Gïi nhiÒu kÝch cì to nhá vµ nhiÒu chñng lo¹i, ®an mau vµ th−a nh−ng ®Òu theo mét m« tÝp cæ truyÒn. C©u 5: Quan hÖ x· héi? Lµng lµ ®¬n vÞ x· héi hoµn chØnh vµ duy nhÊt. Tµn d− mÉu hÖ vÉn thÓ hiÖn râ trong quan hÖ gia ®×nh, téc hä vµ trong h«n nh©n. Sù tan r· cña chÕ ®é mÉu hÖ ë ®©y ®· n©ng cao ®Þa vÞ cña nam giíi nh−ng phÝa mÑ vÉn gÇn gòi h¬n. Sau 8 h«n nh©n cßn phæ biÕn tËp qu¸n c− tró phÝa nhµ vî. X· héi cã ng−êi giµu, ng−êi nghÌo vµ t«i tí. C©u 6: Phong tôc, tËp qu¸n ®Æc tr−ng? ë: Ng−êi Bana c− tró trªn nh÷ng nhµ sµn, cöa ra vµo më vÒ phÝa m¸i, trªn hai ®Çu ®èc ®Òu cã trang trÝ h×nh sõng. ë gi÷a lµng lµ mét ng«i nhµ c«ng céng - nhµ lµng, nhµ r«ng ®−îc x©y cÊt víi hai m¸i vång vµ cao vót. §ã lµ nhµ kh¸ch cña lµng, n¬i diÔn ra mäi sinh ho¹t chung cña céng ®ång lµng nh− gi¸o dôc thanh thiÕu niªn, tæ chøc nghi lÔ, héi lµng, xö ¸n… C−íi xin: H«n nh©n mét vî, mét chång lµ nguyªn t¾c c¬ b¶n trong viÖc x©y dùng gia ®×nh. H×nh thøc lu©n c− sau lÔ c−íi rÊt phæ biÕn. KÕt thóc c¸c chu kú lu©n c− (ë bªn vî råi ë bªn chång) th× ®«i vî chång ra ë riªng, t¹o lËp c¬ ng¬i cña mét gia ®×nh míi, mét tÕ bµo míi cña céng ®ång lµng. Häc: ViÖc gi¸o dôc truyÒn thèng cho thanh thiÕu niªn ®−îc tæ chøc th−êng xuyªn t¹i nhµ lµng (nhµ r«ng) do c¸c giµ lµng ®¶m nhiÖm. §ã lµ n¬i d¹y nghÒ, huÊn luyÖn chiÕn ®Êu vµ häc tËp c¸c truyÒn thèng v¨n ho¸ cña céng ®ång lµng. V¨n nghÖ: D©n ca cña d©n téc Bana rÊt phong phó nh−ng phæ biÕn lµ ®iÖu hmon vµ roi. Nh¹c cô rÊt ®a d¹ng gåm c¶ bé d©y, bé h¬i vµ bé gâ. Móa d©n gian Bana trong ®ã cã móa phôc vô nghi lÔ vµ biÓu diÔn ë héi hÌ ®−îc nhiÒu ng−êi −a chuéng. 9 Tr−êng ca, truyÖn cæ cña d©n téc Bana còng lµ nh÷ng t¸c phÈm d©n gian cæ truyÒn ®éc ®¸o, cã gi¸ trÞ trong kho tµng v¨n häc d©n téc ViÖt Nam. Ch¬i: C¸c trß ch¬i phæ biÕn lµ: ®uæi b¾t (®ru ®ra), c−íp d©y, hÊt ®¸, nh¶y ®Ëp nhÞp, th¶ diÒu, ®¸ cÇu, ®i cµ kheo, ®¸nh quay, ®¸nh vßng… 10 D¢N TéC Bè Y C©u 1: C¸c tªn gäi kh¸c vµ nhãm ®Þa ph−¬ng? C¸c tªn gäi kh¸c: Chñng Ch¸, Träng Gia… Nhãm ®Þa ph−¬ng: Bè Y vµ Tu DÝ. C©u 2: D©n téc Bè Y cã bao nhiªu ng−êi vµ ®Þa bµn c− tró chñ yÕu ë ®©u? TÝnh ®Õn Tæng ®iÒu tra D©n sè vµ Nhµ ë n¨m 2009, d©n téc Bè Y cã 1.864 ng−êi. §Þa bµn c− tró cña ng−êi Bè Y chñ yÕu ë Qu¶n B¹ (Hµ Giang) vµ M−êng Kh−¬ng (Lµo Cai). C©u 3: LÞch sö h×nh thµnh vµ ng«n ng÷? Ng−êi Bè Y di c− tõ Trung Quèc sang c¸ch ®©y kho¶ng 150 n¨m. Nhãm Bè Y nãi ng«n ng÷ Tµy - Th¸i (ng÷ hÖ Th¸i - Ka §ai), nhãm Tu DÝ nãi ng«n ng÷ H¸n (ng÷ hÖ H¸n - T¹ng). C©u 4: Ho¹t ®éng s¶n xuÊt? Ng−êi Bè Y vèn giái lµm ruéng n−íc nh−ng ®Õn ViÖt Nam c− tró ë vïng cao nªn chñ yÕu ph¶i dùa 11 vµo canh t¸c n−¬ng rÉy vµ lÊy ng« lµm c©y trång chÝnh. Bªn c¹nh ®ã, mçi gia ®×nh th−êng cã mét m¶nh v−ên ®Ó trång rau. Ngoµi nu«i gia sóc, gia cÇm, hä cßn nu«i c¸ ruéng vµ biÕt lµm nhiÒu nghÒ thñ c«ng nh− dÖt, rÌn, gèm, ®ôc ®¸, ch¹m b¹c, ®an l¸t, lµm ®å gç… C©u 5: Quan hÖ x· héi? D©n téc Bè Y cã sù ph©n ho¸ giai cÊp râ rÖt. TÇng líp trªn lµ tr−ëng b¶n (pin thµu) vµ ng−êi gióp viÖc (xeo ph¶i). C©u 6: Phong tôc, tËp qu¸n ®Æc tr−ng? ¡n: §å ¨n chÝnh cña ng−êi Bè Y lµ mÌn mÐn (®em ng« xay nhá råi luéc cho chÝn dë sau ®ã ®å lªn). MÆc: Tr−íc ®©y, phô n÷ mÆc v¸y xoÌ nh− v¸y cña phô n÷ M«ng, v¸y ®−îc t¹o hoa v¨n b»ng c¸ch b«i s¸p ong lªn mÆt v¶i råi ®em nhuém chµm. ¸o ng¾n 5 th©n cã èng tay rêi, xiªm che ngùc vµ bông. Phô n÷ ®eo trang søc b»ng b¹c gåm d©y chuyÒn, vßng tay, khuyªn tai; tãc ®−îc bói ng−îc lªn ®Ønh ®Çu, ®éi kh¨n chµm cã thªu hoa v¨n b»ng chØ mµu. Ngµy nay, hä mÆc gièng nh− ng−êi Nïng trong cïng ®Þa ph−¬ng. Phô n÷ nhãm Tu DÝ ¨n mÆc theo kiÓu ng−êi H¸n nh−ng ¸o cã èng tay rêi. ë: Ng−êi Bè Y ë nhµ ®Êt cã 2 m¸i lîp gianh, gç hoÆc ngãi, tr×nh t−êng ®Êt. Nhµ cã 3 gian, cã 12 sµn g¸c trªn qu¸ giang lµ chç ®Ó l−¬ng thùc vµ lµ chç ngñ cña nh÷ng ng−êi con trai ch−a vî. C−íi xin: Gåm 3 b−íc: B−íc 1: Nhµ trai cö 2 bµ mèi sang nhµ g¸i xin l¸ sè c« g¸i vÒ ®Ó so tuæi. Nhµ g¸i th−êng tá thiÖn chÝ b»ng c¸ch tÆng nhµ trai 10 qu¶ trøng gµ nhuém ®á. NÕu thÊy “hîp tuæi”, nhµ trai cö 2 «ng mèi sang tr¶ l¸ sè vµ xin “gi¸ ¨n hái”. B−íc 2: LÔ ¨n hái. Sau lÔ nµy, h«n nh©n cña ®«i trai g¸i coi nh− ®· ®−îc ®Þnh ®o¹t. B−íc 3: LÔ c−íi. Nhµ trai ®−a sÝnh lÔ cho nhµ g¸i. Ngoµi mét sè thùc phÈm cßn cã mét bé trang phôc n÷. Chó rÓ kh«ng ®i ®ãn d©u. Khi vÒ nhµ chång, c« d©u c−ìi ngùa do em g¸i chång d¾t vµ mang theo 1 c¸i kÐo, 1 con gµ m¸i nhá ®Ó ®Õn gi÷a ®−êng th× th¶ vµo rõng. Sinh ®Î: X−a kia, ng−êi phô n÷ cã tôc ®Î ngåi, c¾t rèn cho trÎ b»ng m¶nh nøa, nhau (rau) ch«n ngay d−íi gÇm gi−êng. Khi ®øa trÎ ®−îc 3 ngµy tuæi th× lµm lÔ cóng mô, ®Æt tªn tôc, ®Õn khi ®−îc 2-3 tuæi míi ®Æt tªn chÝnh thøc. NÕu ®øa trÎ hay èm ®au th× ph¶i t×m bè nu«i cho vÝa cña nã cã chç n−¬ng tùa. Ma chay: Ma chay lµ thÓ hiÖn t×nh c¶m cña ng−êi sèng víi ng−êi chÕt vµ ®−a hån ng−êi chÕt vÒ quª cò. Tr−íc khi ®−a ®¸m b¾n 4 ph¸t sóng, lóc khiªng quan tµi cho ch©n ng−êi chÕt ®i tr−íc. Tõ nhµ ®Õn huyÖt ph¶i nghØ 3 lÇn (nÕu vî hoÆc chång 13 cßn sèng) hoÆc 4 lÇn (nÕu vî hoÆc chång ®· chÕt). Ng−êi nhµ ®Ó tang 3 n¨m. Trong thêi gian cã tang, con trai kh«ng ®−îc uèng r−îu, con g¸i kh«ng ®−îc ®eo ®å trang søc; con c¸i kh«ng ®−îc lÊy vî, lÊy chång. Thê cóng: Trªn bµn thê ®Æt 3 b¸t h−¬ng thê trêi, t¸o qu©n vµ tæ tiªn. D−íi gÇm bµn thê ®Æt 1 b¸t h−¬ng thê thæ ®Þa. NÕu bè mÑ vî chÕt kh«ng cã ng−êi thê cóng th× con rÓ lËp bµn thê nhá c¹nh cöa ®Ó thê. LÔ tÕt: Cã nhiÒu tÕt: Nguyªn ®¸n, R»m th¸ng giªng, 30 th¸ng giªng, Hµn thùc, §oan ngä, mïng 6 th¸ng 6, R»m th¸ng 7, C¬m míi. TÕt C¬m míi tæ chøc vµo th¸ng 8 hay th¸ng 9 ©m lÞch, cã b¸nh ch−ng, b¸nh chay vµ x«i nhuém mµu. LÞch: Ng−êi Bè Y tÝnh ngµy, th¸ng theo ©m lÞch. Häc: Tr−íc ®©y cã mét sè ng−êi dïng ch÷ H¸n ®Ó ghi gia ph¶, viÕt bµi cóng, lµm l¸ sè,… V¨n nghÖ: ë nhãm Tu DÝ, nam n÷ thanh niªn th−êng h¸t ®èi ®¸p t¹i phiªn chî xu©n hay t¹i nhµ, lêi ca b»ng tiÕng H¸n, ®−îc phô ho¹ b»ng kÌn l¸. Ch¬i: Trong dÞp héi hÌ, ng−êi Bè Y cã c¸c trß ch¬i ®¸nh ®u, cê t−íng, ®¸nh quay, ®¸nh kh¨ng. 14 D¢N TéC BR¢U C©u 1: C¸c tªn gäi kh¸c? Brao. C©u 2: D©n téc Br©u cã bao nhiªu ng−êi vµ ®Þa bµn c− tró chñ yÕu ë ®©u? TÝnh ®Õn Tæng ®iÒu tra D©n sè vµ Nhµ ë n¨m 2009, d©n téc Br©u cã 313 ng−êi. Ng−êi Br©u sèng t¹i lµng §¾c MÕ, x· Bê Y thuéc huyÖn Ngäc Håi, tØnh Kon Tum. C©u 3: LÞch sö h×nh thµnh vµ ng«n ng÷? Ng−êi Br©u chuyÓn c− vµo ViÖt Nam c¸ch ®©y kho¶ng 100 n¨m. Vïng Nam Lµo vµ §«ng B¾c Campuchia lµ n¬i sinh tô cña ng−êi Br©u. HiÖn nay, ®¹i bé phËn d©n téc Br©u sèng quÇn c− trªn l−u vùc c¸c dßng s«ng Xª Xan (Xª Ca M¸ng) vµ NËm Khoong (Mª K«ng). Ng−êi Br©u cã truyÒn thuyÕt Un cha ®¾c lÕp (Löa bèc n−íc d©ng) nãi vÒ n¹n hång thuû. TiÕng nãi cña d©n téc Br©u thuéc nhãm ng«n ng÷ M«n - Khmer (ng÷ hÖ Nam ¸). 15 C©u 4: Ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn? Ho¹t ®éng s¶n xuÊt: Nguån sèng chÝnh lµ lµm rÉy ®Ó trång lóa nÕp, lóa tÎ, ng«, s¾n. Ph−¬ng thøc canh t¸c lµ ph¸t, ®èt råi chäc lç tra h¹t, thu h¸i b»ng tay. ViÖc s¨n b¾n, h¸i l−îm cßn chiÕm vÞ trÝ quan träng, ®em l¹i thøc ¨n kh¸ th−êng xuyªn cho mäi gia ®×nh. Trong lµng ng−êi Br©u sinh sèng cã lß rÌn ®Ó söa ch÷a n«ng cô. §µn «ng cã kh¸ nhiÒu ng−êi biÕt ®an l¸t. §Ó cã ®å mÆc, ng−êi ta th−êng ®em l©m thæ s¶n ®æi lÊy v¸y ¸o hoÆc v¶i cña c¸c d©n téc l¸ng giÒng. Ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn: Ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn chñ yÕu cña ng−êi Br©u lµ c¸i gïi ®an b»ng tre nøa ®Ó câng trªn l−ng. C©u 5: Quan hÖ x· héi? X· héi Br©u ®· ph©n ho¸ giµu nghÌo ë giai ®o¹n ban ®Çu. Gia ®×nh nhá phô hÖ ®· ®−îc thiÕt lËp, nam n÷ b×nh quyÒn. Nh÷ng tµn tÝch cña chÕ ®é gia ®×nh mÉu hÖ vÉn tån t¹i kh¸ ®Ëm nÐt. C©u 6: Phong tôc, tËp qu¸n ®Æc tr−ng? ¡n: Ng−êi Br©u chñ yÕu ¨n c¬m nÕp ®èt trong èng nøa non (c¬m lam), thø ®Õn lµ c¬m g¹o tÎ nÊu trong nåi ®Êt nung. Ng«, s¾n chØ dïng ®Ó ch¨n nu«i gia sóc, gia cÇm. Thøc ¨n cã muèi ít, rau qu¶, m¨ng t−¬i, c¸ suèi, chim thó s¨n b¾n ®−îc. 16 Thøc uèng cã r−îu cÇn. TrÎ, giµ, trai, g¸i ®Òu thÝch hót thuèc l¸ sîi b»ng ®iÕu khan. MÆc: §µn «ng x−a ®ãng khè, ®µn bµ quÊn v¸y tÊm. Mïa hÌ nam n÷ th−êng ë trÇn hoÆc mÆc ¸o c¸nh ng¾n chui ®Çu. Mïa l¹nh hä th−êng kho¸c thªm mét tÊm mÒn. N÷ giíi cã tôc c¨ng tai ®Ó ®eo nh÷ng khoanh nøa vµng hoÆc khuyªn tai b»ng ngµ voi. N÷ trang cã vßng cæ, vßng tay b»ng ®ång, b¹c hay nh«m. Nam n÷ ®Õn tuæi 15-16 ®Òu theo tôc cµ b»ng 4 r¨ng cöa hµm trªn ®Ó chÝnh thøc héi nhËp vµo céng ®ång nh÷ng ng−êi tr−ëng thµnh. ë: Hä c− tró trªn nh÷ng ng«i nhµ sµn cã m¸i dèc cao. NÒn sµn ®−îc cÊu t¹o thµnh hai nÊc cao thÊp kh¸c nhau ®Ó ph©n ®Þnh chøc n¨ng sinh ho¹t. Nhµ chÝnh ®i sang nhµ phô qua mét cÇu sµn. C¸c ng«i nhµ trong lµng ®−îc bè trÝ quay ®Çu håi, më cöa chÝnh h−íng vÒ trung t©m - n¬i cã ng«i nhµ lµng - nhµ chung cña céng ®ång. Nh− vËy lµng cã khu«n viªn h×nh trßn, c¸c ng«i nhµ ë ®−îc s¾p xÕp nh− chiÕc nan hoa cña b¸nh xe bß. C−íi xin: LÔ c−íi ®−îc tæ chøc ë nhµ g¸i song do nhµ trai chi phÝ. Sau lÔ kÕt h«n, tôc ë rÓ ®−îc kÐo dµi kho¶ng 4-5 n¨m vµ tiÕp ®ã lµ thêi kú lu©n c− cña ®«i trai g¸i. Ma chay: Khi cã ng−êi qu¸ cè, tang chñ næi chiªng trèng ®Ó b¸o tang. Thi hµi ®−îc liÖm trong quan tµi b»ng th©n c©y khoÐt rçng ®Ó ë nhµ tang míi dùng gÇn nhµ ë. Quan tµi ch«n nöa ch×m nöa 17 næi lµ mét ®Æc tr−ng trong tôc lÖ ma chay cña ng−êi Br©u. Nhµ må dùng trªn mé ®Ó chøa nh÷ng tµi s¶n ®−îc chia cho ng−êi chÕt. Sè tµi s¶n nµy ®Òu ®· bÞ huû thÓ mét phÇn d−íi h×nh thøc bÎ gÉy, chäc thñng, lµm søt mÎ… Nhµ míi: Khi ng«i nhµ ®−îc kh¸nh thµnh, ng−êi ta lµm lÔ lªn nhµ kh¸ long träng vµ c¶ lµng cïng tham dù b÷a tiÖc sau lÔ cóng c¸c thÇn linh. LÔ tÕt: LÔ ¨n mõng c¬m míi sau ngµy thu ho¹ch lµ TÕt. Ngµy ¨n TÕt tuú thuéc vµo thêi vô vµ tõng gia ®×nh cô thÓ, kh«ng quy ®Þnh ngµy nµo thèng nhÊt. LÞch: N«ng lÞch tÝnh theo tuÇn tr¨ng vµ ®Þnh ra th¸ng theo mïa vô canh t¸c rÉy lóa cña «ng bµ x−a. Häc: Ng«i nhµ lµng ë trung t©m ®ång thêi lµ tr−êng häc cña thanh thiÕu niªn do c¸c giµ lµng ®¶m nhiÖm. TrÎ ®−îc häc nghÒ, häc nh÷ng truyÒn thèng v¨n ho¸ cña téc ng−êi m×nh vµ rÌn luyÖn tinh thÇn chiÕn ®Êu b¶o vÖ an ninh cho bu«n lµng, b¶o vÖ phong tôc tËp qu¸n cña «ng bµ x−a. V¨n nghÖ: D©n ca cã lêi ca, truyÖn cæ vÒ thÇn s¸ng t¹o Pa X©y, huyÒn tho¹i Un cha ®¾c lÕp, nh÷ng bµi ca ®¸m c−íi, h¸t ru. Nh¹c cô cã ®µn kl«ng pót ®−îc gäi lµ t¸p ®inh bæ, nh−ng quan träng h¬n c¶ vÉn lµ nh÷ng bé chiªng ®ång næi tiÕng víi 3 lo¹i cã thang ©m kh¸c nhau lµ coong, mam vµ tha. Ch¬i: Ng−êi Br©u cã c¸c trß vui ch¬i gi¶i trÝ nh− ®¸nh cï, th¶ diÒu s¸o, hay diÒu b−¬m b−ím, b¬i léi trªn s«ng, c−íp d©y, bÞt m¾t ®i t×m, ®i cµ kheo,… 18 D¢N TéC BRU - V¢N KIÒU C©u 1: C¸c tªn gäi kh¸c vµ nhãm ®Þa ph−¬ng? Tªn gäi kh¸c: Bru, V©n KiÒu. Nhãm ®Þa ph−¬ng: V©n KiÒu, Tr×, Khïa, Ma Coong. C©u 2: D©n téc Bru - V©n KiÒu cã bao nhiªu ng−êi vµ ®Þa bµn c− tró chñ yÕu ë ®©u? TÝnh ®Õn Tæng ®iÒu tra D©n sè vµ Nhµ ë n¨m 2009, d©n téc Bru - V©n KiÒu cã 55.559 ng−êi. Ng−êi Bru - V©n KiÒu sèng ë vïng Tr−êng S¬n thuéc phÝa T©y c¸c tØnh Qu¶ng TrÞ, Thõa Thiªn HuÕ, Qu¶ng B×nh. C©u 3: LÞch sö h×nh thµnh vµ ng«n ng÷? Ng−êi Bru - V©n KiÒu thuéc sè c− d©n ®−îc coi lµ cã nguån gèc l©u ®êi nhÊt ë vïng Tr−êng S¬n. TiÕng nãi thuéc nhãm ng«n ng÷ M«n - Khmer (ng÷ hÖ Nam ¸), gÇn gòi víi tiÕng Tµ«i, C¬tu. Ch÷ viÕt míi h×nh thµnh theo c¸ch phiªn ©m b»ng ch÷ c¸i Latinh. Gi÷a c¸c nhãm cã mét sè tõ vùng kh«ng gièng nhau. 19 C©u 4: Ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn? Ho¹t ®éng s¶n xuÊt: Canh t¸c rÉy, trång lóa lµ chÝnh; n«ng cô ®¬n gi¶n: r×u, dao qu¾m, gËy trØa, c¸i n¹o cá cã l−ìi cong. C¸ch thøc s¶n xuÊt: ph¸t rõng, ®èt, råi chäc lç gieo h¹t gièng, lµm cá, tuèt lóa b»ng tay; ®a canh - xen canh trªn tõng ®¸m rÉy. Mïa rÉy kÐo dµi hµng n¨m tõ th¸ng 3 ®Õn th¸ng 10. Ngoµi trång c¸c gièng lóa tÎ, nÕp, cßn trång s¾n, bÇu, chuèi, cµ, døa, khoai, mÝa,… Rõng vµ s«ng suèi cung cÊp nhiÒu thøc ¨n cïng nguån lîi kh¸c. Ch¨n nu«i tr©u (vÒ sau cã c¶ bß), lîn, gµ, chã lµ phæ biÕn. NghÒ thñ c«ng kh«ng ph¸t triÓn. Quan hÖ trao ®æi hµng ho¸ chñ yÕu víi ng−êi ViÖt vµ ng−êi Lµo. Ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn: Ng−êi Bru - V©n KiÒu dïng c¸c lo¹i gïi, ®eo gïi sau l−ng, 2 quai gïi quµng vµo ®«i vai. ChiÕc gïi g¾n bã kh¨ng khÝt víi mçi ng−êi nh− h×nh víi bãng, lµ vËt dông vËn t¶i ®a n¨ng. C©u 5: Quan hÖ x· héi? D©n lµng thuéc c¸c dßng hä kh¸c nhau, g¾n bã ®oµn kÕt víi nhau, cïng sinh sèng trªn mét ®Þa vùc, trong ®ã ®Êt trång trät thuéc vÒ tõng gia ®×nh, kÓ c¶ khi bá ho¸. Ng−êi “giµ lµng” cã vai trß quan träng ®èi víi ®êi sèng cña lµng. Sù giµu - nghÌo h×nh thµnh, nh−ng hÇu hÕt c¸c hé trong 20 lµng t−¬ng ®èi Ýt kh¸c biÖt nhau. Tµi s¶n ®−îc x¸c ®Þnh b»ng chiªng, cång, chÐ, nåi ®ång, tr©u,… HiÖn t−îng ng−êi bãc lét ng−êi kh«ng phæ biÕn. C©u 6: Phong tôc, tËp qu¸n ®Æc tr−ng? ¡n: Ng−êi Bru - V©n KiÒu thÝch c¸c mãn n−íng. Canh th−êng nÊu lÉn rau víi g¹o vµ c¸ hoÆc Õch, nh¸i. Hä ¨n c¬m tÎ th−êng ngµy; khi lÔ héi, c¬m nÕp ®−îc nÊu trong èng tre t−¬i; quen ¨n bèc, uèng n−íc l·, r−îu cÇn (nay r−îu cÊt lµ th«ng dông). Nam n÷ ®Òu hót thuèc l¸, tÈu b»ng ®Êt nung hoÆc lµm tõ c©y le. MÆc: Theo phong tôc, nam ®ãng khè, n÷ mÆc v¸y, cßn ¸o may kh«ng tay, mÆc chui ®Çu. V¶i chñ yÕu mua ë Lµo. Y phôc kiÓu ng−êi ViÖt thêi nay ®· trë thµnh phæ biÕn, tËp qu¸n mÆc v¸y vÉn ®−îc b¶o l−u. Tr−íc kia th−êng dïng vá c©y rõng ®Ëp dËp lÊy x¬ ®Ó che th©n. §å trang søc th−êng ®eo lµ c¸c lo¹i vßng cæ, vßng tay, khuyªn tai. X−a ®µn «ng, ®µn bµ ®Òu bói tãc, riªng thanh n÷ bói lÖch tãc vÒ phÝa bªn tr¸i, khi ®· cã chång tãc ®−îc bói trªn ®Ønh ®Çu. ë: Mçi lµng lµ mét ®iÓm c− tró quÇn tô. Mçi gia ®×nh cã nhµ riªng, ë nhµ sµn, bÕp löa bè trÝ ngay trªn sµn nhµ, kiªng n»m ngang sµn. Nhãm Tr×, Khïa, Ma Coong lµm nhµ th−êng ng¨n thµnh buång lµm chç ngñ riªng cho vî chång gia chñ, cho bè mÑ giµ (nÕu cã), cho con ®· lín. 21 C−íi xin: C« d©u vÒ ë ®»ng nhµ chång, nhµ trai tæ chøc c−íi vî cho con vµ ph¶i biÕu ®å sÝnh lÔ cho nhµ g¸i, trong ®ã cã thanh kiÕm vµ th−êng cã c¶ chiÕc nåi ®ång. Sau lÔ c−íi, ®«i vî chång cßn ph¶i lµm “lÔ c−íi” lÇn thø hai khi cã ®iÒu kiÖn vÒ kinh tÕ, gäi lµ lÔ Kh¬i, ®Ó ng−êi vî chÝnh thøc ®−îc coi lµ thµnh viªn dßng hä nhµ chång. Theo tôc lÖ, viÖc con trai c« lÊy con g¸i cËu ®−îc khuyÕn khÝch, viÖc kÕt h«n gi÷a vî go¸ víi anh hoÆc em chång còng nh− gi÷a chång go¸ víi chÞ hoÆc em vî ®−îc chÊp thuËn vµ khi dßng hä A ®· g¶ con g¸i cho dßng hä B th× dßng hä B kh«ng g¶ con g¸i cho dßng hä A n÷a. Sinh ®Î: Phô n÷ khi mang thai kiªng ¨n thÞt c¸c con vËt sa bÉy, kh«ng b−íc qua c©y n»m ngang ®−êng... X−a kia, hä ®Î con t¹i nhµ, cã bµ mô v−ên ®ì ®Î. TrÎ s¬ sinh ®−îc ®Æt tªn sau vµi ba th¸ng, ph¶i tr¸nh trïng víi tªn cña ng−êi ®· khuÊt trong dßng hä, nh−ng th−êng c¸c tªn trong nhµ ®−îc ®Æt cïng vÇn víi nhau. Ma chay: Tö thi ë nhãm V©n KiÒu ®−îc ®Æt n»m ngang sµn nhµ, ch©n h−íng vÒ phÝa cöa sæ, ë c¸c nhãm Khïa vµ Ma Coong th× tö thi ®−îc ®Æt n»m däc sµn, ch©n h−íng vÒ phÝa cöa chÝnh. Sau 2-3 ngµy míi ®−a ma, ch«n ng−êi chÕt vµo b·i mé chung cña lµng. Quan tµi gç ®Ïo ®éc méc, gåm hßm vµ n¾p; x−a kia cã n¬i ng−êi chÕt ®−îc bã trong vØ c©y hoÆc tÊm ®an b»ng giang, nøa. Chän 22 ®Êt ®µo huyÖt theo c¸ch dïng trøng gµ th¶ r¬i, vì trøng lµ ®−îc. Tang gia tr−íc khi mai t¸ng mçi ngµy cóng c¬m ®Æt thøc ¨n vµo miÖng tö thi 3 lÇn (s¸ng, tr−a, tèi), khi ch«n cÊt ph¶i dµnh phÇn cho ng−êi chÕt nhiÒu thø ®å mÆc ®Õn vËt dông th«ng th−êng vµ c¶ gièng mÝa, ng«, khoai m«n… Thê cóng: Ng−êi Bru - V©n KiÒu chó träng thê cóng tæ tiªn. Theo hä, hiÖn th©n cña “linh hån” c¸c th©n nh©n qu¸ cè lµ nh÷ng m¶nh nåi, m¶nh b¸t,… ®Æt trong chßi nhá dùng riªng. Cã n¬i thê cóng c¶ thÇn b¶n mÖnh: mçi ng−êi trong gia ®×nh cã mét chiÕc b¸t ®Æt chung trªn bµn thê t¹i nhµ. Ng−êi ta rÊt tin vµo c¸c “thÇn linh” (Yang): thÇn Lóa, thÇn BÕp Löa, thÇn Nói, thÇn §Êt, thÇn S«ng N−íc… Ma gia ®×nh ®»ng vî (Yang cu gia) còng ®−îc con rÓ thê cóng. LÔ tÕt: Ng−êi Bru - V©n KiÒu cã nhiÒu lÔ cóng kh¸c nhau trong qu¸ tr×nh canh t¸c lóa rÉy nh»m cÇu mïa, g¾n víi c¸c kh©u ph¸t, trØa vµ thu ho¹ch. §Æc biÖt, lÔ thøc tr−íc dÞp trØa lóa diÔn ra nh− mét ngµy héi cña d©n lµng. Trong mét ®êi ng−êi, mçi ng−êi còng cã hµng lo¹t nghi lÔ cóng qu¶i vÒ b¶n th©n m×nh: khi ra ®êi, lóc ®au èm, khi qua ®êi, lóc thµnh h«n… LÔ cóng cã ®©m tr©u lµ lÔ träng nhÊt. TÕt ®Õn tõng lµng sím muén kh¸c nhau, nh−ng ®Òu vµo thêi gian sau kú tuèt lóa. LÞch: Ng−êi Bru - V©n KiÒu c¨n cø vµo MÆt Tr¨ng ®Ó ®Þnh ra c¸c ngµy vµ tªn ngµy trong 23 th¸ng. Quan niÖm cã nh÷ng ngµy tèt (nhÊt lµ mïng 4, 7, 9) vµ nh÷ng ngµy xÊu (nhÊt lµ 30 vµ mïng 1). Mçi n¨m, lÞch n«ng nghiÖp Bru - V©n KiÒu gåm 10 th¸ng, tiÕp ®Õn thêi kú nghØ ng¬i, vui ch¬i tr−íc khi b−íc vµo mïa rÉy míi. V¨n nghÖ: Ng−êi Bru - V©n KiÒu cã nhiÒu truyÖn cæ ®−îc truyÒn miÖng, kÓ vÒ sù tÝch c¸c dßng hä, nguån gèc d©n téc, vÒ ®Ò tµi ng−êi må c«i… Cã c¸c ®iÖu h¸t nh−: Oat lµ lo¹i h¸t ®èi ®¸p giao duyªn. Prdoak lµ h¸t chóc vui, chóc tông khi cã viÖc mõng. X−¬t lµ h¸t vui trong c¸c sinh ho¹t vui ®ïa ®«ng ng−êi. Roai tol, Roai trong lµ lo¹i h¸t kÓ lÓ nÆng nÒ, o¸n tr¸ch. Ad©ng kon lµ h¸t ru trÎ con. Trong ®¸m ma vµ lÔ héi ®©m tr©u th−êng cã móa kÕt hîp víi h¸t. Nh¹c cô phæ biÕn lµ: cång, chiªng, ®µn Achung, Pl−a, Tal−, kÌn Amam, Taral, khÌn Pi, nhÞ, ®µn m«i, trèng, s¸o,… 24 D¢N TéC CH¡M C©u 1: C¸c tªn gäi kh¸c vµ nhãm ®Þa ph−¬ng? Tªn gäi kh¸c: Chµm, Chiªm, Chiªm Thµnh, Ch¨m Pa, Hêi… Nhãm ®Þa ph−¬ng: Ch¨m Hroi, Ch¨m P««ng, Chµ Vµ Ku, Ch¨m Ch©u §èc. C©u 2: D©n téc Ch¨m cã bao nhiªu ng−êi vµ ®Þa bµn c− tró chñ yÕu ë ®©u? TÝnh ®Õn Tæng ®iÒu tra D©n sè vµ Nhµ ë n¨m 2009, d©n téc Ch¨m cã 132.873 ng−êi. Ng−êi Ch¨m chñ yÕu c− tró t¹i Ninh ThuËn, B×nh ThuËn, T©y Ninh, An Giang, §ång Nai vµ Thµnh phè Hå ChÝ Minh. C©u 3: LÞch sö h×nh thµnh vµ ng«n ng÷? D©n téc Ch¨m vèn sinh tô ë Duyªn h¶i miÒn Trung ViÖt Nam tõ rÊt l©u ®êi, ®· tõng kiÕn t¹o nªn mét nÒn v¨n ho¸ rùc rì víi ¶nh h−ëng s©u s¾c cña v¨n ho¸ Ên §é ngay tõ nh÷ng thÕ kû ®Çu C«ng nguyªn cho tíi thÕ kû XVII. HiÖn t¹i c− d©n gåm cã hai bé phËn chÝnh: Bé phËn c− tró ë Ninh 25 ThuËn vµ B×nh ThuËn chñ yÕu theo ®¹o Bµlam«n (mét bé phËn nhá ng−êi Ch¨m ë ®©y theo ®¹o Islam truyÒn thèng gäi lµ ng−êi Ch¨m Bµ Ni). Bé phËn c− tró ë mét sè ®Þa ph−¬ng thuéc c¸c tØnh T©y Ninh, An Giang, §ång Nai vµ Thµnh phè Hå ChÝ Minh theo ®¹o Islam (Håi gi¸o) míi. D©n téc Ch¨m cã ch÷ tõ rÊt sím. HiÖn tån t¹i nhiÒu bia ký, kinh th¸nh b»ng ch÷ Ch¨m. Ch÷ Ch¨m ®−îc s¸ng t¹o dùa vµo hÖ thèng v¨n tù Sanscrit, nh−ng viÖc sö dông ch÷ nµy cßn rÊt h¹n hÑp trong tÇng líp t¨ng l÷ vµ quý téc x−a. TiÕng nãi thuéc nhãm ng«n ng÷ Malai« - P«linªxia (ng÷ hÖ Nam §¶o). C©u 4: Ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn? Ho¹t ®éng s¶n xuÊt: Ng−êi Ch¨m cã truyÒn thèng n«ng nghiÖp ruéng n−íc, giái lµm thuû lîi vµ lµm v−ên trång c©y ¨n tr¸i. Bªn c¹nh viÖc lµm ruéng n−íc vÉn tån t¹i lo¹i h×nh ruéng kh« mét vô trªn s−ên nói. Bé phËn ng−êi Ch¨m ë Nam Bé l¹i sinh sèng chñ yÕu b»ng nghÒ chµi l−íi, dÖt thñ c«ng vµ bu«n b¸n nhá, nghÒ n«ng chØ lµ thø yÕu. NghÒ thñ c«ng ph¸t triÓn ë vïng Ch¨m næi tiÕng lµ dÖt lôa t¬ t»m vµ nghÒ gèm nÆn tay, nung trªn c¸c lß lé thiªn. ViÖc bu«n b¸n víi c¸c d©n téc l¸ng giÒng ®· xuÊt hiÖn tõ x−a. Vïng Duyªn h¶i 26 miÒn Trung ®· tõng lµ n¬i ho¹t ®éng cña nh÷ng ®éi h¶i thuyÒn næi tiÕng trong lÞch sö. Ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn: Chñ yÕu vµ th−êng xuyªn vÉn lµ c¸i gïi câng trªn l−ng. C− d©n Ch¨m còng lµ nh÷ng ng−êi thî ®ãng thuyÒn cã kü thuËt cao ®Ó ho¹t ®éng trªn s«ng vµ biÓn. Hä còng lµm ra nh÷ng chiÕc xe tr©u kÐo cã träng t¶i kh¸ lín ®Ó vËn chuyÓn trªn bé. C©u 5: Quan hÖ x· héi? Gia ®×nh ng−êi Ch¨m mang truyÒn thèng mÉu hÖ, mÆc dï x· héi Ch¨m tr−íc ®©y lµ x· héi ®¼ng cÊp, phong kiÕn. ë nh÷ng vïng theo Håi gi¸o Islam, tuy gia ®×nh ®· chuyÓn sang phô hÖ, vai trß nam giíi ®−îc ®Ò cao, nh−ng nh÷ng tËp qu¸n mÉu hÖ vÉn tån t¹i kh¸ ®Ëm nÐt trong quan hÖ gia ®×nh, dßng hä víi viÖc thê cóng tæ tiªn. C− d©n Ch¨m vèn ®−îc ph©n thµnh hai thÞ téc: Cau vµ Dõa nh− hai hÖ dßng Niª vµ Ml« ë d©n téc £®ª. VÒ sau, thÞ téc Cau biÕn thµnh tÇng líp cña nh÷ng ng−êi b×nh d©n, trong khi thÞ téc Dõa trë thµnh tÇng líp cña quý téc vµ t¨ng l÷. D−íi thÞ téc lµ c¸c dßng hä theo thuyÕt hÖ mÑ, ®øng ®Çu lµ mét ng−êi ®µn bµ thuéc dßng con ót. Mçi dßng hä l¹i cã nhiÒu chi hä. X· héi cæ truyÒn Ch¨m ®−îc ph©n thµnh c¸c ®¼ng cÊp nh− x· héi Ên §é cæ ®¹i. Hä cã nh÷ng vïng c− tró riªng vµ cã nh÷ng ng¨n c¸ch râ rÖt: kh«ng ®−îc thiÕt lËp 27 quan hÖ h«n nh©n, kh«ng sèng cïng mét xãm, kh«ng ¨n cïng mét m©m… C©u 6: Phong tôc, tËp qu¸n ®Æc tr−ng? ¡n: Ng−êi Ch¨m ¨n c¬m, g¹o ®−îc nÊu trong nh÷ng nåi ®Êt nung lín, nhá. Thøc ¨n gåm c¸, thÞt, rau cñ, do s¨n b¾n, h¸i l−îm vµ ch¨n nu«i, trång trät ®em l¹i. Thøc uèng cã r−îu cÇn vµ r−îu g¹o. Tôc ¨n trÇu cau rÊt phæ biÕn trong sinh ho¹t vµ trong c¸c lÔ nghi phong tôc cæ truyÒn. MÆc: Nam n÷ ®Òu quÊn v¸y tÊm. §µn «ng mÆc ¸o c¸nh ng¾n xÎ ngùc cµi khuy. §µn bµ mÆc ¸o dµi chui ®Çu. Mµu chñ ®¹o trªn y phôc lµ mµu tr¾ng cña v¶i sîi b«ng. Ngµy nay, trong sinh ho¹t hµng ngµy, ng−êi Ch¨m ¨n mÆc nh− ng−êi ViÖt ë miÒn Trung, chØ cã chiÕc ¸o dµi chui ®Çu lµ cßn thÊy xuÊt hiÖn trong n÷ giíi cao niªn. ë: Ng−êi Ch¨m ë nhµ ®Êt (nhµ trÖt). Mçi gia ®×nh cã nh÷ng ng«i nhµ ®−îc x©y cÊt gÇn nhau theo mét trËt tù gåm: nhµ kh¸ch, nhµ cña cha mÑ vµ c¸c con nhá tuæi, nhµ cña c¸c c« g¸i ®· lËp gia ®×nh, nhµ bÕp vµ nhµ tôc trong ®ã cã kho thãc, buång t©n h«n vµ lµ chç ë cña vî chång c« g¸i ót. C−íi xin: Phô n÷ chñ ®éng trong quan hÖ luyÕn ¸i. H«n nh©n c− tró phÝa nhµ vî, con sinh ra ®Òu theo hä mÑ. SÝnh lÔ do nhµ g¸i lo liÖu. Gia ®×nh mét vî mét chång lµ nguyªn t¾c trong h«n nh©n. 28 Ma chay: Ng−êi Ch¨m cã hai h×nh thøc ®−a ng−êi chÕt vÒ thÕ giíi bªn kia lµ thæ t¸ng vµ ho¶ t¸ng. Nhãm c− d©n theo ®¹o Bµlam«n th−êng ho¶ t¸ng theo gi¸o luËt, cßn c¸c nhãm c− d©n kh¸c th× thæ t¸ng. Nh÷ng ng−êi trong cïng mét dßng hä th× ®−îc ch«n cÊt cïng mét n¬i theo thuyÕt hÖ mÑ. Nhµ míi: Ng−êi Ch¨m ë Ninh ThuËn, B×nh ThuËn khi dùng nhµ míi ph¶i thùc hiÖn mét sè nghi lÔ cóng thÇn nh−: cóng Thæ thÇn ®Ó ®èn gç t¹i rõng. Khi gç vËn chuyÓn vÒ lµng ph¶i lµm lÔ ®ãn c©y. LÔ ph¹t méc ®−îc tæ chøc ®Ó khëi c«ng cho viÖc x©y cÊt ng«i nhµ. LÔ tÕt: Ng−êi ta thùc hiÖn nhiÒu nghi lÔ n«ng nghiÖp trong mét chu kú n¨m nh−: lÔ khai m−¬ng ®¾p ®Ëp, lÔ h¹ ®iÒn, lÔ mõng lóa ra ®ång. Nh−ng lÔ lín nhÊt vÉn lµ lÔ Bon Katª ®−îc tæ chøc linh ®×nh t¹i c¸c ®Òn th¸p vµo gi÷a th¸ng 10 ©m lÞch. LÞch: Ng−êi Ch¨m cã n«ng lÞch cæ truyÒn tÝnh theo lÞch ©m. Häc: ViÖc häc hµnh, truyÒn nghÒ chñ yÕu lµ truyÒn khÈu vµ b¾t ch−íc, lµm theo. V¨n nghÖ: Nh¹c cô Ch¨m næi bËt cã trèng mÆt da paran−ng, trèng vç, kÌn xaranai. NÒn d©n ca - nh¹c cæ cña ng−êi ViÖt ë miÒn Trung nh− trèng c¬m, nh¹c nam ai, ca hß HuÕ… D©n vò Ch¨m ®−îc thÊy trong c¸c ngµy héi Bon Katª diÔn ra t¹i c¸c ®Òn th¸p. Ch¬i: TrÎ em thÝch ®¸nh cï vµ th¶ diÒu, ®¸nh trËn gi¶, thi c−íp cê, ch¬i trß bÞt m¾t b¾t dª. 29 D¢N TéC CHURU C©u 1: C¸c tªn gäi kh¸c? Ch¬ Ru, Kru, Th−îng. C©u 2: D©n téc Churu cã bao nhiªu ng−êi vµ ®Þa bµn c− tró chñ yÕu ë ®©u? TÝnh ®Õn Tæng ®iÒu tra D©n sè vµ Nhµ ë n¨m 2009, d©n téc Churu cã 14.978 ng−êi. HiÖn t¹i, ng−êi Churu sèng ë 2 x· §¬n vµ Loan thuéc huyÖn §¬n D−¬ng, mét sè kh¸c ë huyÖn §øc Träng vµ Di Linh, tØnh L©m §ång. T¹i huyÖn §øc Linh thuéc tØnh B×nh ThuËn vµ vïng Phan Rang - Th¸p Chµm thuéc tØnh Ninh ThuËn còng cã vµi ngµn ng−êi Churu sinh sèng. C©u 3: LÞch sö h×nh thµnh vµ ng«n ng÷? Cã lÏ xa x−a, tæ tiªn ng−êi Churu lµ mét bé phËn trong khèi céng ®ång Ch¨m; vÒ sau, hä chuyÓn lªn miÒn nói sèng biÖt lËp víi céng ®ång gèc nªn thµnh ng−êi Churu. TiÕng nãi thuéc nhãm ng«n ng÷ Malai« - P«linªxia (ng÷ hÖ Nam §¶o), gÇn víi tiÕng Ch¨m. 30 Cã mét bé phËn ng−êi Churu sèng gÇn víi ng−êi C¬ho nªn nãi tiÕng C¬ho (thuéc nhãm ng«n ng÷ M«n - Khmer). Ng−êi Churu kh«ng cã ch÷ viÕt riªng. C©u 4: Ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn? Ho¹t sèng s¶n xuÊt: Ng−êi Churu sèng ®Þnh c−, ®Þnh canh trªn c¬ së truyÒn thèng n«ng nghiÖp tõ l©u ®êi. Ruéng ë ®©y cã hai lo¹i: ruéng s×nh vµ ruéng kh«. ViÖc lµm thuû lîi b»ng m−¬ng, phai, ®ª, ®Ëp ®−îc chó träng. V−ên cã trªn rÉy vµ v−ên ë gÇn nhµ. Ch¨n nu«i cã gia sóc vµ gia cÇm. S¨n b¾n, h¸i l−îm vµ ®¸nh c¸ lµ ho¹t ®éng th−êng xuyªn. NghÒ thñ c«ng gia ®×nh ®−îc phæ biÕn cã ®an l¸t, gèm th«. Ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn: ChiÕc gïi nan câng trªn l−ng vÉn lµ ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn ®−îc sö dông th−êng xuyªn cho mäi ng−êi. C©u 5: Quan hÖ x· héi? Quan hÖ chñ ®¹o trong c¬ cÊu x· héi Churu lµ gia ®×nh mÉu hÖ víi vai trß ®−îc t«n vinh lµ ng−êi phô n÷, ng−êi thõa kÕ cña gia ®×nh, dßng hä mÑ. NÕu nh×n vµo bé m¸y tù qu¶n ë c¸c lµng th× cã thÓ thÊy ng−êi ®µn «ng ®ang ®øng mòi chÞu sµo trong mäi lÜnh vùc ®Ó cho x· héi ®−îc vËn hµnh theo ®Þnh h−íng cña «ng bµ x−a. Thùc ra, hä ®· hµnh 31 ®éng theo ý chÝ cña ng−êi vî, ng−êi chñ nh©n ng«i nhµ mµ hä ®ang c− ngô theo tôc c−íi chång. X· héi ®· cã sù ph©n ho¸ giµu, nghÌo nh−ng kh«ng cã sù xung ®ét gi÷a hai tÇng líp Êy trong lµng. C©u 6: Phong tôc, tËp qu¸n ®Æc tr−ng? ¡n: L−¬ng thùc chÝnh lµ g¹o tÎ ®−îc nÊu trong nh÷ng nåi ®Êt nung tù t¹o. L−¬ng thùc phô cã ng«, khoai, s¾n. Thøc ¨n cã m¨ng rõng, rau ®Ëu, c¸ suèi, chim thó s¨n b¾n ®−îc. Thøc uèng cã r−îu cÇn vµ r−îu cÊt. Nam n÷ ®Òu thÝch hót thuèc l¸ sîi b»ng tÈu. MÆc: NghÒ dÖt kh«ng ph¸t triÓn nªn nh÷ng s¶n phÈm cña y phôc nh−: v¸y, ¸o, khè, mÒn, ®Þu,… cã ®−îc ®Òu do trao ®æi víi c¸c d©n téc l¸ng giÒng nh−: Ch¨m, C¬ho, Raglai, M¹… ë: Ng−êi Churu ë nhµ sµn lµm b»ng tre, gç, b−¬ng, mai, lîp b»ng cá tranh. Hä c− tró theo ®¬n vÞ lµng (plei) vµ nh÷ng gia ®×nh th©n thuéc th−êng xuyªn x©y cÊt nhµ cöa gÇn gòi nhau. C−íi xin: Ng−êi phô n÷ chñ ®éng trong quan hÖ løa ®«i. ViÖc “hái chång” vµ “c−íi chång” ®−îc thùc hiÖn qua nh÷ng th«ng tin ë viÖc trao tÆng chµng trai chiÕc nhÉn vµ chuçi h¹t c−êm. Sau lÔ c−íi, ng−êi con g¸i ph¶i ë d©u nöa th¸ng t¹i gia ®×nh chång ®Ó chê lÔ ®ãn rÓ vÒ nhµ. Hä c− tró phÝa nhµ g¸i. Ma chay: Ng−êi Churu theo tôc thæ t¸ng t¹i nghÜa ®Þa chung cña lµng. X−a kia, viÖc ma chay 32 th−êng ®−îc tæ chøc linh ®×nh víi lÔ hiÕn sinh tr©u, bß. Nhµ míi: ViÖc dùng nhµ míi ®−îc coi träng víi sù tËp trung t©m lùc cña gia chñ vµ sù hç trî tÝch cùc cña céng ®ång lµng. Khi kh¸nh thµnh nhµ míi vµ dän vÒ ë nhµ míi, hä hµng vµ céng ®ång lµng qu©y quÇn gióp ®ì. Hä tæ chøc tiÖc mÆn ®Ó cÇu cóng thÇn linh, thô léc vµ chia vui cïng gia chñ. LÔ tÕt: Mét n¨m víi chu kú canh t¸c ruéng n−íc, ng−êi Churu cã nhiÒu nghi lÔ nh−: cóng thÇn §Ëp n−íc, thÇn M−¬ng n−íc, thÇn Lóa khi gieo h¹t, ¨n mõng lóa míi, cóng sau mïa thu ho¹ch. §¸ng l−u ý lµ lÔ cóng thÇn B¬nung vµo th¸ng 2 ©m lÞch, d©n lµng th−êng hiÕn sinh dª. Vµ lÔ cóng Yang Wer, mét c©y ®¹i thô ë gÇn lµng, ®−îc coi lµ n¬i ngù trÞ cña c¸c thÇn linh, ng−êi ta th−êng lµm nh÷ng h×nh ném d· thó b»ng gç hay cñ chuèi ®Ó ®Æt d−íi gèc c©y. LÞch: Ng−êi Churu theo ©m lÞch, tÝnh th¸ng theo chu kú canh t¸c n«ng nghiÖp cña tæ tiªn x−a. Häc: Tr−íc kia, ng−êi Churu kh«ng cã ch÷ viÕt, nªn mäi sù truyÒn ®¹t, th«ng tin ®Òu qua truyÒn khÈu. V¨n nghÖ: Vèn ca dao, tôc ng÷ rÊt phong phó, ph¶n ¸nh viÖc ®Ò cao vai trß cña phô n÷, ca ngîi chÕ ®é gia ®×nh mÉu hÖ. VÒ nh¹c cô, ®¸ng l−u ý lµ trèng, kÌn vµ chiªng. Ngoµi ra, cßn cã mét sè nh¹c cô kh¸c nh−: r’t«ng, kwao, terlia lµ nh÷ng nh¹c cô 33 ®Æc s¾c cña ng−êi Churu. Trong héi hÌ, nh¹c cæ truyÒn Churu th−êng ®−îc cÊt lªn cïng víi vò ®iÖu tamga næi tiÕng. Ch¬i: Së thÝch cña trÎ em lµ ®¸nh cï, ch¬i th¶ diÒu (diÒu b−ím vµ diÒu s¸o). Chóng còng hay ch¬i trß kÐo co, ®i cµ kheo, ®uæi b¾t nhau… 34 D¢N TéC CH¥RO C©u 1: C¸c tªn gäi kh¸c? Ch©u Ro, D¬ Ro, Chro, Th−îng. C©u 2: D©n téc Ch¬ro cã bao nhiªu ng−êi vµ ®Þa bµn c− tró chñ yÕu ë ®©u? TÝnh ®Õn Tæng ®iÒu tra D©n sè vµ Nhµ ë n¨m 2009, d©n téc Ch¬ro cã 22.567 ng−êi. HiÖn nay, ng−êi Ch¬ro sèng tËp trung ë vïng nói thÊp thuéc t©y nam vµ ®«ng nam tØnh §ång Nai. N¬i cã sè ng−êi Ch¬ro c− tró nhiÒu nhÊt lµ c¸c x·: Xu©n B×nh, Xu©n Tr−êng, Xu©n Thä, Xu©n Phó thuéc huyÖn Xu©n Léc; thø ®Õn lµ c¸c x·: H¾c DÞch, Ph−íc Th¸i, Ng·i Dao, Bµu L©m thuéc huyÖn Long Thµnh. R¶i r¸c t¹i tØnh S«ng BÐ (nay lµ tØnh B×nh D−¬ng; B×nh Ph−íc) vµ Bµ RÞa (nay lµ tØnh Bµ RÞa - Vòng Tµu), ven quèc lé 15 còng cã mét sè gia ®×nh Ch¬ro sinh sèng. Tr−íc khi cã mÆt t¹i nh÷ng ®Þa ®iÓm nãi trªn, hä ®· tõng c− tró chñ yÕu t¹i Bµ RÞa - Vòng Tµu. 35 C©u 3: LÞch sö h×nh thµnh vµ ng«n ng÷? Ng−êi Ch¬ro lµ líp c− d©n c− tró tõ xa x−a ë miÒn nói Nam §«ng D−¬ng. TiÕng nãi thuéc nhãm ng«n ng÷ M«n - Khmer (ng÷ hÖ Nam ¸). C©u 4: Ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn? Ho¹t ®éng s¶n xuÊt: Ng−êi Ch¬ro chñ yÕu lµm rÉy, canh t¸c theo lèi ph¸t ®èt råi chäc lç tra h¹t. C¸ch ph©n bè c¸c lo¹i c©y trång trªn rÉy kh¸ ®éc ®¸o. Vßng ngoµi cïng cña rÉy th× trång mét sè lo¹i c©y d©y leo nh−: bÇu, bÝ, m−íp, ®Ëu v¸n…; vßng gi÷a trång s¾n. Toµn bé diÖn tÝch cßn l¹i phÝa trong lµ trång lóa cã xen canh võng. HiÖn nay, ngoµi lóa rÉy, mét sè n¬i ®· lµm ruéng n−íc cã tr©u cµy. ViÖc s¨n b¾n, h¸i l−îm th−êng tËp trung vµo thêi gian n«ng nhµn (kho¶ng th¸ng 6, 7 ©m lÞch). NghÒ lµm v−ên, ch¨n nu«i trong gia ®×nh vµ thñ c«ng nghiÖp ch−a ph¸t triÓn. ChØ cã nghÒ ®an l¸t b»ng tre, m©y, nøa lµ phæ biÕn. Tr−íc ®©y, mét sè ng−êi Ch¬ro ®· lµ phu ®ån ®iÒn nh−ng chØ víi t− c¸ch lµ nh÷ng ng−êi thî rõng, hä vÉn cã rÉy ®Ó canh t¸c. Ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn: Chñ yÕu ng−êi Ch¬ro dïng c¸i gïi ®an b»ng tre, m©y, câng ë trªn l−ng. C©u 5: Quan hÖ x· héi? Trong c¬ cÊu x· héi Ch¬ro, c¸c quan hÖ cña gia ®×nh mÉu hÖ ®· tan r·; nh−ng quan hÖ cña gia 36 ®×nh phô hÖ ch−a x¸c lËp ®−îc. TÝnh chÊt gia ®×nh song ph−¬ng cã nhiÒu biÓu hiÖn, quyÒn thõa kÕ tµi s¶n vÉn thuéc vÒ ng−êi con g¸i. Trong gia ®×nh, n÷ giíi vÉn ®−îc nÓ v× h¬n nam giíi. X· héi míi manh nha cã sù ph©n ho¸ vÒ tµi s¶n. Trong mét lµng gåm cã nhiÒu dßng hä cïng c− tró. C©u 6: Phong tôc, tËp qu¸n ®Æc tr−ng? ¡n: Ng−êi Ch¬ro ¨n c¬m tÎ lµ chÝnh, hót thuèc l¸ sîi b»ng tÈu. Thøc uèng cã r−îu cÇn. Nam n÷ ®Òu −a thÝch ¨n trÇu cau. MÆc: Xa x−a ®µn «ng ®ãng khè, ®µn bµ quÊn v¸y tÊm. Mïa hÌ ë trÇn hay mÆc ¸o c¸nh ng¾n, mïa l¹nh th−êng kho¸c trªn m×nh mét tÊm ch¨n. Nh−ng ngµy nay, ®¹i ®a sè ng−êi Ch¬ro ®· ¨n mÆc theo lèi cña ng−êi ViÖt cïng ®Þa ph−¬ng. §iÒu mµ kh¸ch qua ®−êng cã thÓ nhËn biÕt ®−îc ng−êi Ch¬ro lµ hä th−êng câng trªn l−ng mét c¸i gïi. §µn bµ th−êng ®eo ë cæ nh÷ng chuçi h¹t c−êm ngò s¾c hoÆc vßng ®ång, vßng b¹c hay nh«m. ThiÕu n÷ th−êng mang kiÒng, d©y chuyÒn vµ ®eo vßng tai réng vµnh. ë: Tõ gi÷a thÕ kû XX trë l¹i ®©y, ng−êi Ch¬ro tiÕp thu ngµy cµng m¹nh mÏ v¨n ho¸ - nÕp sèng cña ng−êi ViÖt ë miÒn §«ng Nam Bé. Tr−íc ®©y, hä ë trªn nh÷ng ng«i nhµ sµn cao, cöa ra vµo më ë ®Çu håi. §Õn nay phæ biÕn ë nhµ ®Êt. Hä ®· tiÕp thu lèi kiÕn tróc nhµ cña ng−êi n«ng d©n Nam Bé: 37 nhµ cã v× kÌo. NÐt x−a cßn gi÷ ®−îc trong ng«i nhµ lµ c¸i s¹p n»m, chiÕm nöa diÖn tÝch theo chiÒu ngang vµ dµi suèt tõ ®Çu ®Õn cuèi phÇn néi thÊt. Mét sè nhµ cã t−êng x©y, m¸i ngãi. C−íi xin: ViÖc lÊy chång, lÊy vî cña ng−êi Ch¬ro tån t¹i c¶ hai h×nh thøc: nhµ trai ®i hái vî hoÆc nhµ g¸i ®i hái chång. H«n lÔ tæ chøc t¹i nhµ g¸i, sau lÔ thµnh h«n th× c− tró bªn nhµ vî, sau vµi n¨m sÏ ra dùng nhµ ë riªng. Ma chay: Ng−êi Ch¬ro theo tËp qu¸n thæ t¸ng. Mé phÇn ®−îc ®¾p cao lªn theo h×nh b¸n cÇu. Trong 3 ngµy ®Çu, ng−êi ta gäi hån ng−êi chÕt vÒ ¨n c¬m; sau ®ã lµ “lÔ cöa m¶” víi 100 ngµy cóng c¬m. TËp qu¸n dïng vµng m· ®· xuÊt hiÖn trong tang lÔ cña ng−êi Ch¬ro vµ hµng n¨m cø vµo ngµy 23 th¸ng ch¹p ©m lÞch, ng−êi ta ®i t¶o mé nh− ng−êi ViÖt ë ®Þa ph−¬ng. Nhµ míi: LÔ kh¸nh thµnh nhµ míi lu«n lµ dÞp chia vui gi÷a gia chñ víi dßng hä vµ bu«n lµng. LÔ tÕt: Ngµy cóng thÇn Lóa lµ dÞp lÔ quan träng hµng n¨m. C¸c lo¹i b¸nh nh−: b¸nh tÐt, b¸nh èng vµ b¸nh giÇy trén võng ®−îc mäi nhµ chÕ biÕn ®Ó ¨n mõng vµ tiÕp kh¸ch. LÔ cóng thÇn Rõng ®−îc tæ chøc nh− mét dÞp héi lµng, vµ hiÖn nay, cø 3 n¨m mét lÇn nghi lÔ nµy l¹i ®−îc tæ chøc träng thÓ. LÞch: Ng−êi Ch¬ro còng cã n«ng lÞch riªng theo chu kú canh t¸c rÉy vµ c¨n cø vµo tuÇn tr¨ng. 38 Häc: X· héi truyÒn thèng Ch¬ro ch−a cã ch÷ viÕt. ViÖc häc hµnh, truyÒn b¸ kiÕn thøc cho thÕ hÖ sau theo lèi truyÒn khÈu. V¨n nghÖ: Vèn v¨n nghÖ d©n gian chØ cßn mét vµi ®iÖu h¸t ®èi ®¸p trong nh÷ng dÞp lÔ héi, hä cÊt lªn lêi khÈn cÇu thÇn Lóa, nh−ng hiÖn nay rÊt Ýt ng−êi biÕt ®Õn. Nh¹c cô ®¸ng l−u ý ®Õn lµ bé chiªng ®ång 7 chiÕc gåm 4 chiÕc nhá vµ 3 chiÕc lín. Ngoµi ra, ®µn èng tre, s¸o däc cßn th−êng thÊy ë vïng nói Ch©u Thµnh. Ch¬i: TrÎ em thÝch ch¬i kÐo co, c−íp cµnh l¸, bÞt m¾t b¾t nhau, th¶ diÒu vµ ®¸nh cï. 39 D¢N TéC CHøT C©u 1: C¸c tªn gäi kh¸c vµ nhãm ®Þa ph−¬ng? Tªn gäi kh¸c: Rôc, Arem, S¸ch. Nhãm ®Þa ph−¬ng: Mµy, Rôc, S¸ch, Arem, M· LiÒng. C©u 2: D©n téc Chøt cã bao nhiªu ng−êi vµ ®Þa bµn c− tró chñ yÕu ë ®©u? TÝnh ®Õn Tæng ®iÒu tra D©n sè vµ Nhµ ë n¨m 2009, d©n téc Chøt cã 3.829 ng−êi. §Þa bµn c− tró cña ng−êi Chøt chñ yÕu lµ ë tØnh Qu¶ng B×nh. C©u 3: LÞch sö h×nh thµnh vµ ng«n ng÷? Quª h−¬ng x−a cña ng−êi Chøt thuéc ®Þa bµn c− tró cña ng−êi ViÖt ë hai huyÖn Bè Tr¹ch vµ Qu¶ng Tr¹ch, tØnh Qu¶ng B×nh. V× n¹n giÆc gi·, thuÕ kho¸ nÆng nÒ cho nªn hä ph¶i ch¹y lªn n−¬ng n¸u ë vïng nói, mét sè dÇn dÇn chuyÓn s©u vµo vïng phÝa t©y thuéc hai huyÖn Minh Ho¸ vµ Bè Tr¹ch, tØnh Qu¶ng B×nh. Theo gia ph¶ cña mét 40 sè dßng hä ng−êi ViÖt trong vïng th× c¸c nhãm Rôc, S¸ch c− tró t¹i vïng nói nµy Ýt nhÊt ®· ®−îc trªn 500 n¨m. TiÕng nãi thuéc nhãm ng«n ng÷ ViÖt - M−êng (ng÷ hÖ Nam ¸). C©u 4: Ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn? Ho¹t ®éng s¶n xuÊt: Ng−êi Chøt sèng b»ng n«ng nghiÖp n−¬ng rÉy du canh vµ s¨n b¾n, h¸i l−îm. Trõ nhãm S¸ch sèng b»ng n«ng nghiÖp cßn c¸c nhãm kh¸c h¸i l−îm vµ s¨n b¾n chiÕm vÞ trÝ quan träng, thËm chÝ lµ nguån sèng chÝnh trong nh÷ng n¨m mÊt mïa. C¸c gièng c©y trång chÝnh lµ ng«, s¾n, ®ç, lóa. C«ng cô s¶n xuÊt gåm: r×u, rùa, gËy chäc lç, n¬i lµm ruéng cã thªm cµy, bõa. Tõ khi ®Þnh c−, ng−êi Chøt ®· nu«i tr©u, bß phôc vô cµy bõa, lµm søc kÐo. §an l¸t chñ yÕu do nhu cÇu tiªu dïng trong gia ®×nh. §«i n¬i hä biÕt thªm nghÒ rÌn dao, r×u. Ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn: Phæ biÕn lµ gïi cã ®eo d©y vai, v¸c hoÆc ng−êi kÐo. C©u 5: Quan hÖ x· héi? Ng−êi Chøt gäi lµng lµ Cµ Vªn. Mçi lµng th−êng chØ cã n¨m, b¶y hoÆc m−êi gia ®×nh cña mét dßng hä c− tró. §«i khi c¸c gia ®×nh trong mét hä l¹i c− tró ë nhiÒu lµng kh¸c nhau. §øng ®Çu 41 mçi lµng lµ Põ Cµ Vªn. ¤ng ta gi÷ lu«n c¶ vai trß t«n gi¸o. Sinh ho¹t tËp thÓ quan träng nhÊt trong lµng lµ vµo nh÷ng dÞp lÔ tÕt n«ng nghiÖp. Gia ®×nh nhá phô quyÒn lµ h×nh thøc phæ biÕn nhÊt. Mçi gia ®×nh chØ gåm vî, chång vµ con c¸i ch−a lÊy vî, chång. C©u 6: Phong tôc, tËp qu¸n ®Æc tr−ng? ¡n: L−¬ng thùc chñ yÕu lµ ng«, s¾n. Ngµy ¨n hai b÷a tr−a vµ tèi. Nh÷ng n¨m mÊt mïa, hä ph¶i ¨n bét b¸ng (bét nhóc) ®å thay c¬m quanh n¨m. MÆc: Ng−êi Chøt kh«ng biÕt dÖt v¶i, v¶i mÆc mua hoÆc trao ®æi víi ng−êi ViÖt, ng−êi Lµo trong vïng gi¸p biªn. Mïa hÌ, nam giíi ®ãng khè, cëi trÇn; phô n÷ mÆc v¸y. Mïa ®«ng, hä mÆc ¸o lµm b»ng vá c©y. HiÖn nay ng−êi Chøt ¨n mÆc gièng nh− ng−êi ViÖt. ë: Hä quen ë trong c¸c tóp lÒu dïng d©y buéc, dïng cét ngo·m hay ë trong c¸c hang ®¸, m¸i ®¸. Cho ®Õn tr−íc n¨m 1954, c¸c nhãm Rôc, Arem chñ yÕu vÉn sèng trong c¸c hang ®¸, m¸i ®¸. Ngµy nay, hä sèng tËp trung ë c¸c b¶n nhá trong c¸c thung lòng. Nhµ cöa ®· khang trang h¬n tr−íc. Sinh ®Î: S¾p ®Õn ngµy ë c÷, ng−êi chång th−êng dùng mét c¸i lÒu nhá cho vî ë ngoµi rõng. ThØnh tho¶ng anh ta ®Õn th¨m nom, tiÕp tÕ l−¬ng thùc vµ ®å ¨n uèng cho vî. Phô n÷ quen ®Î ®øng vµ tù xoay së lÊy hÕt th¶y mäi viÖc. §Î xong, ng−êi s¶n phô tù 42 m×nh nhãm löa, ®èt nãng mét hßn ®¸ cuéi ®Ó s½n råi déi n−íc l· vµo cho bèc h¬i nãng ®Ó x«ng khãi. Sau 7 ngµy ng−êi chång míi ®Õn ®ãn vî vÒ nhµ. C−íi xin: Trai g¸i ®Õn tuæi tr−ëng thµnh, ®−îc tù do t×m hiÓu yªu ®−¬ng. Tr−íc khi c−íi, nhµ trai ph¶i chän «ng mèi, ®i d¹m hái vµi lÇn. LÔ c−íi ®−îc tæ chøc bªn nhµ g¸i, sau ®ã míi ®ãn d©u. LÔ vËt quan träng nhÊt ngoµi lîn, gµ, nhÊt thiÕt ph¶i cã thÞt khØ sÊy kh«. Ng−êi Chøt kh«ng cã tôc ë rÓ. Ma chay: Nhµ giµu lµm quan tµi b»ng th©n c©y khoÐt rçng; nhµ nghÌo chØ bã ng−êi chÕt b»ng vá c©y. Thê cóng: Tæ tiªn ®−îc thê t¹i nhµ téc tr−ëng. Khi téc tr−ëng chÕt, viÖc thê cóng chuyÓn sang ng−êi em trai kÕ. Khi nµo c¸c thÕ hÖ trªn kh«ng cßn ai th× viÖc thê cóng míi chuyÓn sang cho ng−êi ë thÕ hÖ d−íi. Ng−êi Chøt tin vµo c¸c lo¹i ma rõng, ma suèi, thæ c«ng, ma bÕp…, trong ®ã quan träng nhÊt lµ ma lµng. C¸c nghi lÔ n«ng nghiÖp th−êng ®−îc thùc hiÖn nh− lÔ xuèng gièng, lÔ sau gieo h¹t, lÔ cóng hån lóa, lÔ ¨n mõng ®−îc mïa. V¨n nghÖ: Ng−êi Chøt thÝch dïng ®µn, s¸o, h¸t c¸c giai ®iÖu kh¸c nhau. Hä cã nhiÒu truyÖn cæ tÝch, thÇn tho¹i, ®Æc biÖt truyÖn kÓ vÒ sù khai thiªn lËp ®Þa vµ sinh ra con ng−êi. Ch¬i: Trong c¸c dÞp lÔ tÕt, trÎ em ch¬i cÇu l«ng lµm b»ng l«ng gµ, ®¸nh g¨ng; ng−êi lín thæi s¸o, h¸t hß. 43 D¢N TéC CO C©u 1: C¸c tªn gäi kh¸c? Cua, TrÇu. C©u 2: D©n téc Co cã bao nhiªu ng−êi vµ ®Þa bµn c− tró chñ yÕu ë ®©u? TÝnh ®Õn Tæng ®iÒu tra D©n sè vµ Nhµ ë n¨m 2009, d©n téc Co cã 27.766 ng−êi. §Þa bµn c− tró cña ng−êi Co chñ yÕu lµ ë tØnh Qu¶ng Ng·i vµ tØnh Qu¶ng Nam. C©u 3: LÞch sö h×nh thµnh vµ ng«n ng÷? Ng−êi Co c− tró rÊt l©u ®êi ë t©y b¾c tØnh Qu¶ng Ng·i vµ t©y nam tØnh Qu¶ng Nam. TiÕng nãi thuéc nhãm M«n - Khmer (ng÷ hÖ Nam ¸), t−¬ng ®èi gÇn gòi c¸c d©n téc kh¸c trong vïng b¾c T©y Nguyªn vµ l©n cËn nh−: Hrª, X¬®¨ng, Bana… Ch÷ viÕt ra ®êi tõ thêi kú tr−íc n¨m 1975 trªn c¬ së ch÷ c¸i Latinh. HiÖn nay ch÷ viÕt nµy kh«ng cßn phæ biÕn. 44 C©u 4: Ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn? Ho¹t ®éng s¶n xuÊt: Kinh tÕ rÉy lµ nguån sèng chñ yÕu, lóa rÉy lµ nguån l−¬ng thùc chÝnh. Canh t¸c theo h×nh thøc ph¸t rõng, ®èt, chäc lç tra h¹t gièng, tuèt lóa b»ng tay. Kü thuËt xen canh, ®a canh trªn tõng ®¸m rÉy vµ lu©n canh gi÷a c¸c ®¸m rÉy. TrÇu kh«ng vµ quÕ cña ng−êi Co næi tiÕng l©u ®êi. §Æc biÖt quÕ quý vµ nhiÒu, lµ nguån lîi lín, bao gåm c¶ quÕ rõng vµ quÕ trång. RÉy quÕ cña mçi gia ®×nh lµ lo¹i tµi s¶n quan träng, th−êng 10 n¨m trë lªn míi ®−îc thu ho¹ch. Nhê b¸n quÕ, c¸c gia ®×nh cã tiÒn mua s¾m c¸c gia s¶n ®−îc −a chuéng (cång, chiªng, chÐ, tr©u… vµ nay th× xe, ®µi, ®ång hå…), x©y nhµ, ®ãng ®å gç, ®ång thêi còng chi dïng vµo viÖc ¨n, uèng, mÆc… H×nh thøc dïng vËt ®æi vËt ®−îc −a thÝch. Ch¨n nu«i tr©u, lîn, gµ tr−íc hÕt ®Ó cóng tÕ; hÇu nh− nhµ nµo còng ®Òu nu«i chã. NghÒ dÖt vµ rÌn kh«ng ph¸t triÓn. §å ®an ®Ñp vµ phong phó. S¶n phÈm h¸i l−îm vµ s¨n b¾n cã ý nghÜa kh«ng nhá trong ®êi sèng ng−êi Co. Ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn: Ng−êi Co cã c¸c lo¹i gïi tù ®an dïng ®Ó vËn chuyÓn rÊt tiÖn lîi, thÝch hîp víi ®iÒu kiÖn ®Êt dèc, rõng nói vµ suèi. Mäi thø ®Òu bá trong gïi vµ gïi ®−îc câng trªn l−ng, cã hai quai quµng qua ®«i vai. 45 C©u 5: Quan hÖ x· héi? Mçi lµng cã «ng “giµ lµng” ®−îc mäi ng−êi kÝnh träng vµ nghe theo. D©n lµng sinh sèng trªn mét ®Þa vùc æn ®Þnh ranh giíi, viÖc chuyÓn dÞch c− tró cña lµng còng chØ trong vïng l·nh thæ Êy. Trong lµng th−êng cã quan hÖ th©n thuéc qua l¹i víi nhau: hoÆc vÒ huyÕt thèng, hoÆc do h«n nh©n. Tuy mçi gia ®×nh lµm ¨n riªng, chiÕm h÷u riªng ®Êt rÉy, nh−ng tÝnh céng ®ång lµng kh¸ cao. X· héi truyÒn thèng Co ®· n¶y sinh giµu - nghÌo kh¸c nhau, nh−ng ch−a ph¸t triÓn c¸c h×nh thøc bãc lét: n« lÖ gia ®×nh, cho vay nÆng l·i,… C©u 6: Phong tôc, tËp qu¸n ®Æc tr−ng? ¡n: B÷a ¨n th«ng th−êng lµ c¬m g¹o tÎ, muèi ít, c¸c lo¹i rau rõng vµ thÞt c¸ kiÕm ®−îc. Tr−íc kia, ®ång bµo quen ¨n bèc. §å uèng lµ n−íc l·, r−îu cÇn, nay nhiÒu ng−êi ®· dïng n−íc chÝn (n−íc ®un s«i), n−íc chÌ xanh, r−îu cÊt. Tôc ¨n trÇu cau chØ ®−îc duy tr× ë líp ng−êi lín tuæi, nh−ng tôc hót thuèc l¸ vÉn cßn phæ biÕn. ë: Ng−êi Co sèng ë nhµ sµn dµi, cöa ra vµo ë hai ®Çu håi. Trong nhµ chia däc thµnh ba phÇn: lèi ®i ë gi÷a, mét bªn ®−îc ng¨n thµnh tõng buång nhá cho c¸c gia ®×nh sinh ho¹t riªng, cßn mét bªn dïng lµm n¬i sinh ho¹t chung (tiÕp kh¸ch, häp bµn, tæ chøc lÔ héi, ¨n uèng ®«ng ng−êi, ®an l¸t, 46 vui ch¬i…). X−a kia th−êng mçi lµng ë tËp trung trong mét vµi ng«i nhµ kiÓu nµy, dµi cã khi hµng tr¨m mÐt, bªn ngoµi cã rµo ch¾n vµ bè trÝ vò khÝ phßng vÖ. GÇn ®©y, kh¾p vïng ng−êi Co ph¸t triÓn trµo l−u tõng gia ®×nh t¸ch ra lµm nhµ ë riªng, nhµ trÖt, dùng theo kiÓu nhµ ng−êi ViÖt ë ®Þa ph−¬ng, ®· cã nhiÒu nhµ lîp t«n, lîp ngãi, c¶ nhµ x©y. MÆc: §å mÆc cña ng−êi Co chñ yÕu lµ mua cña ng−êi X¬®¨ng vµ ng−êi ViÖt. Theo nÕp truyÒn thèng, nam ®ãng khè, ë trÇn, n÷ quÊn v¸y, mÆc ¸o céc tay; mïa l¹nh th× kho¸c tÊm v¶i choµng. Bé quÇn ¸o dµi víi kh¨n xÕp du nhËp tõ ®ång b»ng lªn tõng ®−îc dïng tr−ng diÖn trong ngµy lÔ héi, nhÊt lµ nh÷ng b« l·o kh¸ gi¶. Ngµy nay, ng−êi Co sö dông phæ biÕn quÇn ¸o nh− ng−êi ViÖt, v¸y cßn thÊy ë mét sè phô n÷ nh−ng ®Òu dïng v¶i dÖt c«ng nghiÖp. C¸c lo¹i vßng trang søc còng chØ b¾t gÆp th−a thít, ®¬n gi¶n, kh«ng dÔ t×m ®−îc nh÷ng phô n÷ quÊn nhiÒu chuçi h¹t c−êm quanh ®Çu, quanh cæ tay, cæ ch©n, tr−íc ngùc vµ quanh th¾t l−ng nh− tr−íc kia n÷a. C−íi xin: H×nh thøc h«n nh©n c− tró ®»ng chång lµ phæ biÕn. Phong tôc cho phÐp nÕu vî chÕt cã thÓ lÊy tiÕp em hoÆc chÞ cña vî, nh−ng vî go¸ kh«ng thÓ lÊy em chång; nÕu hai anh em trai lÊy hai chÞ em g¸i th× anh ph¶i lÊy chÞ, em ph¶i lÊy em; nÕu con g¸i nhµ nµy ®· lµm d©u nhµ kia th× 47 2-3 ®êi sau nhµ kia míi g¶ con g¸i cho nhµ nµy. Con c« - con cËu, con d× - con giµ, con cã chung cha hoÆc mÑ ®Òu kh«ng ®−îc lÊy nhau. Cïng mét gèc sinh thµnh, nÕu lµ anh em trai th× ®êi ch¾t cña hä hoÆc sau ®ã n÷a míi cã thÓ lÊy nhau, song nÕu lµ chÞ em g¸i hay mét bªn g¸i mét bªn trai th× ch¸u hoÆc ch¾t cña hä cã thÓ lÊy nhau. §¸m c−íi ®¬n gi¶n, gän nhÑ, kh«ng tèn kÐm nhiÒu, chØ lµ dÞp mäi ng−êi uèng r−îu vui chøng kiÕn ®«i trai g¸i thµnh vî, thµnh chång. Ma chay: Quan tµi gç, ®Ïo theo kiÓu ®éc méc. Ng−êi chÕt ®−îc ch«n trong b·i mé cña lµng, ®Æt kh«ng xa chç ë. Tang gia “chia cña” cho ng−êi míi chÕt, ®−a ra mé kh«ng chØ vËt dông vµ t− trang cña ng−êi Êy, mµ c¶ chÐ, chiªng… Thê cóng: Nh÷ng ®Ønh nói cao ®−îc ng−êi Co gäi lµ nói ¤ng, nói Bµ. Hä cho r»ng cã “thÇn linh” tró ngô ë ®ã. HÖ thèng “ma” (ka muych) vµ “thÇn” (k¬i, mah) rÊt ®«ng: ma ng−êi chÕt b×nh th−êng, ma ng−êi chÕt bÊt b×nh th−êng, ma quÕ, ma c©y ®a, ma n−íc, thÇn bÕp löa… Bëi vËy, ng−êi ta cã nhiÒu kiªng c÷ vµ cóng qu¶i g¾n víi s¶n xuÊt vµ ®êi sèng. LÔ tÕt: Ng−êi Co cã nhiÒu lÔ, lín nhÊt lµ lÔ cã ®©m tr©u tÕ thÇn - ®©y còng lµ ngµy héi lín trong lµng. Ngoµi ra, tÕt g¾n víi sù kÕt thóc mét mïa lóa rÉy lµ dÞp sinh ho¹t nhén nhÞp. Trong hai dÞp ®ã, c¸c mãn ¨n d©n téc, nghÖ thuËt d©n téc vµ 48 trang phôc d©n téc ®−îc thÓ hiÖn tËp trung, kh¬i dËy v¨n ho¸ truyÒn thèng. LÞch: C¸ch tÝnh ngµy th¸ng t−¬ng ®−¬ng víi ©m lÞch cña ng−êi ViÖt, nh−ng chØ cã 10 th¸ng, tiÕp ®Õn lµ thêi gian nghØ ng¬i sau vô canh t¸c. Bªn c¹nh ®ã, ng−êi Co coi träng viÖc x¸c ®Þnh ngµy tèt, xÊu ®Ó thùc hiÖn c¸c c«ng viÖc kh¸c nhau. V¨n nghÖ: Ng−êi Co −a thÝch ©m nh¹c. Hä dïng bé chiªng 3 chiÕc lµ phæ biÕn. Nh¹c cô cßn cã trèng, c¸c lo¹i ®µn, nhÞ. Móa chØ xuÊt hiÖn trong lÔ ®©m tr©u. C¸c ®iÖu d©n ca Xru (Klu), Agiíi ®−îc l−u truyÒn réng r·i. Vèn truyÖn cæ kh¸ phong phó, cã huyÒn tho¹i, truyÒn thuyÕt, truyÖn ngô ng«n… NghÖ thuËt trang trÝ tËp trung nhÊt ë c©y cét lÔ vµ ë bé phËn ®−îc gäi lµ laval trong lÔ héi ®©m tr©u. Ng−êi Co cã lo¹i con rèi tù t¹o b»ng gç kh¸ ®Æc s¾c. 49 D¢N TéC CèNG C©u 1: C¸c tªn gäi kh¸c? X¸m Kh«èng, Phuy A. C©u 2: D©n téc Cèng cã bao nhiªu ng−êi vµ ®Þa bµn c− tró chñ yÕu ë ®©u? TÝnh ®Õn Tæng ®iÒu tra D©n sè vµ Nhµ ë n¨m 2009, d©n téc Cèng cã 1.676 ng−êi. §Þa bµn c− tró cña ng−êi Cèng chñ yÕu lµ ë c¸c tØnh §iÖn Biªn, Lai Ch©u. C©u 3: LÞch sö h×nh thµnh vµ ng«n ng÷? Ng−êi Cèng cã nguån gèc di c− trùc tiÕp tõ Lµo sang. TiÕng nãi thuéc nhãm ng«n ng÷ T¹ng - MiÕn (ng÷ hÖ H¸n - T¹ng), gÇn h¬n víi tiÕng MiÕn, cïng nhãm víi c¸c tiÕng La Hñ, Phï La, Si La… Hä quen sö dông tiÕng Th¸i trong giao dÞch hµng ngµy. C©u 4: Ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn? Ho¹t ®éng s¶n xuÊt: Nguån sèng chÝnh lµ lµm n−¬ng, ®ang chuyÓn sang lµm n−¬ng, cuèc ruéng. 50 H¸i l−îm cßn gi÷ vai trß quan träng. Ng−êi Cèng kh«ng quen dÖt v¶i, chØ trång b«ng ®Ó ®æi lÊy v¶i cña c¸c d©n téc kh¸c. Hä giái ®an chiÕu m©y nhuém ®á, c¸c ®å ®ùng b»ng tre nøa nh− gïi ®eo, giá ®ùng c¬m, r−¬ng hßm.. ChuyÓn xuèng ®Þnh c− ven s«ng §µ, nªn ng−êi Cèng quen dÇn víi viÖc sö dông thuyÒn trªn s«ng. Ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn: Ng−êi Cèng quen sö dông thuyÒn ®i l¹i trªn s«ng §µ vµ gïi ®eo qua tr¸n khi ®i n−¬ng, ®i rÉy. C©u 5: Quan hÖ x· héi? Ng−êi Cèng ë kh¸ tËp trung trong c¸c lµng b¶n cã quy m« võa vµ lín. TÝnh céng ®ång lµng b¶n cao. Phô n÷ cã vai trß quan träng trong gia ®×nh còng nh− x· héi. Trong x· héi cæ truyÒn, ch−a cã sù ph©n ho¸ giai cÊp, chÞu sù chi phèi chÆt chÏ cña hÖ thèng chøc dÞch ng−êi Th¸i. D©n sè Ýt song ng−êi Cèng cã tíi 13 dßng hä kh¸c nhau. §a sè c¸c hä mang tªn Th¸i nh−: Lß, Quang, Kha… DÊu vÕt t« tem gi¸o cßn râ nÐt víi tôc kiªng vµ thê c¸c lo¹i chim mu«ng, thó vËt. Mçi dßng hä th−êng cã ng−êi ®øng ®Çu víi chøc n¨ng chñ tr× c¸c c«ng viÖc liªn quan tíi ®êi sèng tinh thÇn. C©u 6: Phong tôc, tËp qu¸n ®Æc tr−ng? ¡n: Ng−êi Cèng ¨n c¬m nÕp vµ c¬m tÎ. 51 MÆc: Y phôc cña ng−êi Cèng gièng ng−êi Th¸i. Mét sè Ýt gia ®×nh cßn gi÷ l¹i vµi bé y phôc truyÒn thèng b»ng v¶i dÖt cña ng−êi Lµo. ë: Nhµ sµn ba hay bèn gian, chØ cã mét cöa ra vµo; mét cöa sæ ë gian gi÷a, ch¹y däc theo v¸ch mÆt chÝnh cña nhµ cã thªm mét chiÕc sµn nhá Ýt cã gi¸ trÞ sö dông nh−ng nhµ nµo còng cã lµ ®Æc tr−ng trong nhµ cña ng−êi Cèng. C−íi xin: H«n nh©n mét vî mét chång chÆt chÏ. Kh«ng cã ®a thª, li dÞ trong x· héi truyÒn thèng. Tôc ë rÓ ®−îc thùc hiÖn nghiªm ngÆt, tr−íc kia kho¶ng 8-12 n¨m. LÔ vËt truyÒn thèng trong lÔ xin con trai tíi ë rÓ th−êng vµo buæi tèi lµ gãi muèi, gãi chÌ, cuén d©y gai ®an chµi, hay mét èng r−îu cÇn… Ngay s¸ng h«m sau, ng−êi con trai mang ch¨n, gèi, con dao tíi nhµ g¸i ë rÓ, còng tõ ®ã ng−êi con g¸i bói tãc ng−îc ®Ønh ®Çu, dÊu hiÖu cña ng−êi ®· cã chång. LÔ ®ãn d©u vÒ nhµ trai khi h¹n ë rÓ ®· hÕt, lóc ®ã ®«i vî chång ®· cã con c¸i ®Çy nhµ. Cña håi m«n bè mÑ cho con g¸i mang vÒ nhµ chång. NÕu nhµ trai lµ ng−êi cïng b¶n th× ph¶i câng c« d©u vÒ tËn nhµ. Trong ngµy c−íi, ng−êi ta kh«ng mÆc quÇn ¸o míi v× cã tôc vÈy n−íc tro lªn ®oµn ®ãn d©u tr−íc khi ra vÒ ®Ó cÇu may. Sinh ®Î: S¶n phô ®Î ngåi. Tr−íc vµ sau khi ®Î ph¶i kiªng kÞ nhiÒu thø. Ng−êi Cèng rÊt giái trong viÖc t×m kiÕm l¸ thuèc ®Ó ch¨m sãc phô n÷ khi sinh në. 52 Ma chay: Khi nhµ cã ng−êi chÕt, ph¶i mêi thÇy mo tíi lµm lÔ cóng ®−a hån vÒ víi tæ tiªn. ViÖc chän ngµy ch«n ng−êi chÕt ph¶i ®−îc coi träng. Trong nh÷ng ngµy tr−íc h«m ch«n, th−êng ph¶i cóng c¬m cho ng−êi chÕt, buæi tèi cã c¸c nghi thøc nh¶y truyÒn thèng. Sau khi mai t¸ng cã lµm nhµ må ®¬n gi¶n. M−êi hai ngµy sau khi ch«n ng−êi chÕt, con ch¸u míi lËp bµn thê trong nhµ. Con c¸i ®Ó tang cha mÑ b»ng c¸ch c¹o träc ®Çu (con trai), c¾t tãc mai (con g¸i) vµ ®éi kh¨n tang cho tíi khi cóng c¬m míi, míi ®−îc bá. Thê cóng: Cïng víi viÖc cóng tæ tiªn 2, 3 ®êi theo phô hÖ lµ viÖc cóng ma bè mÑ vî vµo dÞp TÕt. Bè chñ tr× viÖc cóng. NÕu bè chÕt, mÑ thay thÕ. Khi anh em chia nhµ ra ë riªng, mçi ng−êi con trai lËp bµn thê cóng riªng t¹i nhµ m×nh. LÔ vËt cóng tæ tiªn chØ cã b¸t g¹o, èng n−íc vµ con gµ. Ng−êi cóng «m gµ ngåi tr−íc bµn thê khÊn, xong giÕt gµ ngay t¹i chç, b«i m¸u vµo l¸ dong, gãi l¹i cµi lªn v¸ch n¬i thê cóng vµi ba chiÕc l«ng gµ. Hµng n¨m cø ®Õn th¸ng ba ©m lÞch, c¸c b¶n ®Òu tæ chøc lÔ cóng b¶n tr−íc vô gieo h¹t, c¸c ng¶ ®−êng vµo b¶n ®Òu ®−îc lµm cæng, c¾m dÊu hiÖu kiªng kÞ, cÊm mét ngµy kh«ng cho ng−êi l¹ vµo b¶n. C¸c gia ®×nh ®Òu lµm lÔ cóng trªn n−¬ng tr−íc khi kÕt thóc c«ng viÖc tra h¹t. §ªm ®ã chñ nhµ lµm lÔ cóng phÝa trªn lÒu n−¬ng; lÔ vËt chØ cã c¸, cua, cÇu mong chim thó kh«ng ph¸ h¹i; trång vµi 53 khãm kiÖu cÇu xin lóa tèt, xanh t−¬i nh− khãm c©y nµy. Häc: ViÖc gi¸o dôc truyÒn thèng th«ng qua kinh nghiÖm truyÒn tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c kÕt hîp víi thùc hµnh. V¨n nghÖ: Ng−êi Cèng th−êng h¸t móa vµo dÞp lÔ tÕt, nhÊt lµ trong ®¸m c−íi. H¸t ®èi ®¸p gi÷a nhµ trai vµ nhµ g¸i h«m ®ãn d©u ë ch©n cÇu thang tr−íc khi lªn nhµ thùc sù lµ cuéc thi h¸t d©n gian. Trai g¸i, giµ trÎ ®Òu vui móa trong ngµy c−íi. §Æc biÖt lµ ®iÖu móa ®Çu tiªn do c¸c em g¸i cña chµng rÓ tr×nh diÔn ®Ó b¾t ®Çu cuéc vui. Hä võa móa, võa gi¬ cao c¸c tÆng vËt truyÒn thèng nh− con gµ, con sãc, c¸ kh« mµ ng−êi anh trai tÆng m×nh. Ch¬i: C¸c trß ch¬i tËp thÓ nh− ®uæi b¾t, ®¸nh kh¨ng… ®−îc trÎ em −a thÝch. Ngoµi ra, trÎ em cßn ch¬i c¸c lo¹i ®å gç b»ng tre, gç tù chÕ. 54 D¢N TéC C¥HO C©u 1: Nhãm ®Þa ph−¬ng? Xrª, Nép (Tu nèp), C¬ Dßn, Chil, L¸t (L¸ch), T¬ Ring (T’ring). C©u 2: D©n téc C¬ho cã bao nhiªu ng−êi vµ ®Þa bµn c− tró chñ yÕu ë ®©u? TÝnh ®Õn Tæng ®iÒu tra D©n sè vµ Nhµ ë n¨m 2009, d©n téc C¬ho cã 128.723 ng−êi. §Þa bµn c− tró cña ng−êi C¬ho chñ yÕu lµ ë tØnh L©m §ång. C©u 3: LÞch sö h×nh thµnh vµ ng«n ng÷? Ng−êi C¬ho cã lÞch sö c− tró l©u ®êi ë T©y Nguyªn. TiÕng nãi thuéc nhãm ng«n ng÷ M«n - Khmer (ng÷ hÖ Nam ¸). C©u 4: Ho¹t ®éng s¶n xuÊt? Trõ nhãm Xrª lµm ruéng n−íc theo ®óng tªn gäi cña nã (Xrª - ruéng n−íc), cßn c¸c nhãm kh¸c 55 lµm rÉy (mir) du canh theo chu k×. Nh×n chung kü thuËt vµ c«ng cô lµm rÉy cña ng−êi C¬ho kh«ng kh¸c víi c¸c d©n téc kh¸c ë T©y Nguyªn, nh−ng riªng nhãm Chil ®Ó chäc lç tra h¹t cßn dïng mét dông cô kh¸c (p’hal). P’hal cã c¸n dµi b»ng gç, l−ìi dÑp b»ng s¾t dµi kho¶ng 28 cm vµ réng kho¶ng 3- 4 cm, ®−îc dïng trong tr−êng hîp mét ng−êi võa chäc lç, võa tra h¹t. ë vïng ng−êi Xrª, c«ng cô lµm ®Êt ®Æc tr−ng lµ chiÕc cµy (ngal) b»ng gç, ®Õ b»ng, l−ìi gç (sau nµy lµ l−ìi s¾t) vµ c¸i bõa r¨ng gç (s¬kam). Cµy, bõa vµ k¬r (dông cô ®Ó chang b»ng mÆt ruéng) ®Òu do hai tr©u kÐo. Lóa lµ c©y l−¬ng thùc chÝnh vµ lµ c©y trång chñ yÕu nh−ng th«ng th−êng trªn mét ®¸m rÉy ng−êi ta cßn trång lÉn c¶ ng«, s¾n, bÝ, m−íp, ®Ëu… Ng−êi C¬ho ch¨n nu«i theo lèi th¶ r«ng. ë vïng lµm ruéng, hä nu«i tr©u bß ®Ó lÊy søc kÐo, cßn hÇu hÕt c¸c sóc vËt nu«i ®Ó hiÕn tÕ trong c¸c lÔ nghi. NghÒ ®an l¸t vµ rÌn hÇu nh− gia ®×nh nµo còng cã ng−êi lµm nh−ng nghÒ dÖt chØ phæ biÕn ë nhãm Chil. S¨n b¾t, ®¸nh c¸, h¸i l−îm, l©m thæ s¶n vÉn rÊt phæ biÕn. C©u 5: Quan hÖ x· héi? Lµng (bon) lµ mét c«ng x· n«ng th«n cßn mang nÆng nh÷ng dÊu vÕt cña c«ng x· thÞ téc mÉu hÖ. §øng ®Çu mét lµng lµ chñ lµng (Kuang bon). ë 56 nh÷ng n¬i d©n c− tËp trung ®«ng ®óc, h×nh thµnh mét tæ chøc liªn minh tù nguyÖn gi÷a c¸c lµng vµ ®øng ®Çu liªn minh gäi lµ M’®r«ng. Ng−êi C¬ho vÉn tån t¹i 2 h×nh thøc gia ®×nh: gia ®×nh lín vµ gia ®×nh nhá. Tuy nhiªn, gia ®×nh lín hiÖn nay ®ang trong qu¸ tr×nh tan r· vµ h×nh thøc gia ®×nh nhá ngµy cµng trë nªn phæ biÕn, nhÊt lµ nh÷ng vïng trï phó, ven c¸c ®−êng quèc lé, gÇn thÞ trÊn, thÞ x·… Tæ chøc gia ®×nh theo chÕ ®é mÉu hÖ. Ng−êi ®µn bµ ®ãng vai trß chñ ®éng trong h«n nh©n; sau h«n lÔ, ng−êi con trai vÒ ë bªn nhµ vî; con c¸i tÝnh dßng hä theo phÝa mÑ… Nam n÷ thanh niªn C¬ho x©y dùng gia ®×nh kh¸ sím (n÷ th−êng 16-17 tuæi; nam tõ 18-20 tuæi) vµ ®ã chÝnh lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lµm cho møc sinh cña ng−êi C¬ho kh¸ cao, b×nh qu©n mét phô n÷ sinh kho¶ng 5-6 con. C©u 6: Phong tôc, tËp qu¸n ®Æc tr−ng? ¡n: C¸c gia ®×nh th−êng ¨n 3 b÷a. Tr−íc kia c¬m canh ®Òu nÊu trong èng nøa vµ sau nµy míi ®−îc nÊu trong nåi ®Êt, nåi ®ång vµ nåi gang. C¸c mãn ®−îc chÕ biÕn kh« phï hîp víi thãi quen ¨n bèc. Canh lµ mét mãn rau trén víi tÊm th−êng bá thªm ít, muèi; thÞt, c¸ ®−îc kho, luéc hay nÊu víi c©y chuèi non. Thøc uèng lµ n−íc suèi ®ùng trong c¸c tr¸i bÇu, trong c¸c ghÌ. R−îu cÇn (t¬rn¬m) rÊt ®−îc −a chuéng 57 trong c¸c lÔ tiÖc, héi hÌ, ®−îc chÕ biÕn tõ g¹o, ng«, s¾n… trén víi men lµm tõ c¸c c©y rõng. Thuèc hót lµ nh÷ng l¸ thuèc ph¬i kh« quÊn l¹i ®−îc nhiÒu ng−êi −a dïng. MÆc: §µn «ng ®ãng khè, phô n÷ mÆc v¸y ng¾n. Khè lµ mét miÕng v¶i dµi 1,5 ®Õn 2m vµ réng, cã hoa v¨n theo d¶i däc. V¸y lµ mét tÊm v¶i quÊn quanh ng−êi mét vßng vµ gi¾t c¹p. NÒn v¸y mµu ®en trªn ®ã cã nh÷ng d¶i hoa v¨n mµu tr¾ng viÒn däc th©n v¸y. Khi trêi l¹nh, ng−êi ta quÊn thªm chiÕc ch¨n dµi (ïi). Trang søc lµ nh÷ng vßng cæ, vßng tay, c−êm vµ khuyªn c¨ng tai. ë: Ng−êi C¬ho ë nhµ sµn dµi, hai m¸i uèn lîp tranh, cã v¸ch phªn nghiªng ra ngoµi nÑp tranh ®Ó chèng l¹nh vµ phÝa tr−íc cöa cã cÇu thang lªn xuèng. Vµo nhµ, trªn bøc v¸ch phÝa sau ®èi diÖn víi cöa ra vµo lµ hµng chÐ, giá ®ùng ®å ®¹c vµ bµn thê. Mäi sinh ho¹t cña gia ®×nh (¨n uèng, nghØ ng¬i, tiÕp kh¸ch) ®Òu diÔn ra xung quanh bÕp löa. Thê cóng: Ng−êi C¬ho tin r»ng mäi mÆt ®êi sèng ®Òu do c¸c thÕ lùc siªu nhiªn quyÕt ®Þnh vµ trong quan niÖm cña hä cã mét bªn lµ thÇn th¸nh (Yang) lu«n lu«n phï hé cho con ng−êi vµ ng−îc l¹i còng cã mét bªn lµ ma quû (Chµ) th−êng hay g©y ra nh÷ng tai ho¹ cho nªn hÇu nh− lµm bÊt cø viÖc g× hay cã chuyÖn g× (lµm ruéng, c−íi xin, tang ma, èm ®au…), ng−êi C¬ho th−êng ph¶i cóng viÕng ®Ó cÇu xin. Ng−êi ta tin r»ng, c¸c vÞ thÇn rÊt 58 thÝch ¨n thÞt vµ uèng r−îu, nh−ng tïy theo tÇm quan träng cña buæi lÔ mµ ng−êi ta tÕ sèng tr©u, heo, dª hoÆc gµ cïng víi r−îu. Trong sè c¸c nghi lÔ cña ng−êi C¬ho, nh÷ng nghi lÔ liªn quan ®Õn tõng c«ng viÖc lµm rÉy, lµm ruéng nh− gieo lóa, khi lóa træ b«ng, ®¹p lóa vµ cho lóa vµo kho lµ nh÷ng nghi lÔ quan träng nhÊt vµ ®−îc tiÕn hµnh th−êng xuyªn h¬n. Bµn thê (nao) th−êng ®Æt ë chç trang träng vµ t«n nghiªm nhÊt trong nhµ. Bµn thê x−a lµm b»ng v¸n gç cã ch¹m træ hÇu nh− kh«ng cßn n÷a, giê ®©y ng−êi ta cßn nhËn ra lµ chç thê cóng nhê nh÷ng nh¸nh c©y, b«ng lóa v¾t trªn m¸i ®èi diÖn víi cöa ra vµo. Häc: Vµo ®Çu thÕ kû XX, ch÷ C¬ho ®−îc x©y dùng b»ng hÖ thèng ch÷ Latinh. MÆc dï ®· ®−îc c¶i tiÕn nhiÒu lÇn, ®−îc dïng ®Ó d¹y trong mét sè tr−êng häc, nh−ng lo¹i ch÷ nµy ch−a phæ biÕn s©u réng. V¨n nghÖ: Vèn v¨n häc nghÖ thuËt d©n gian C¬ho rÊt phong phó. Th¬ ca giµu tr÷ t×nh vµ ®Çy nh¹c tÝnh. Mét sè vò khóc cæ truyÒn th−êng ®−îc diÔn ra trong c¸c lÔ héi. C¸c nh¹c cô truyÒn thèng nh− bé cång chiªng 6 chiÕc, kÌn èng bÇu (k¬mbuat), ®µn èng tre (k¬rla), trèng (s¬g¬r),… cã kh¶ n¨ng hoµ ©m víi lêi ca hoÆc ®éc tÊu. LÔ tÕt: Hµng n¨m, khi mïa mµng ®· thu ho¹ch xong (th−êng lµ th¸ng 12 d−¬ng lÞch), ng−êi C¬ho 59 tæ chøc ¨n TÕt. Th−êng th−êng, c¸c gia ®×nh thay phiªn nhau mçi n¨m hiÕn mét con tr©u ®Ó lµng tæ chøc lÔ ®©m tr©u trong dÞp nµy. LÔ ®−îc tæ chøc ë ngoµi trêi tr−íc nhµ chñ hiÕn tÕ, chñ lµng hay ë m¶nh ®Êt réng, b»ng, cao r¸o cña lµng, víi c©y nªu ®−îc trang trÝ sÆc sì, mäi ng−êi nh¶y móa theo tiÕng cång chiªng. ThÞt tr©u ®−îc chia cho tõng gia ®×nh, cßn m¸u tr©u ®−îc b«i vµo tr¸n nh÷ng ng−êi dù lÔ nh− mét sù cÇu phóc. LÔ tÕt kÐo dµi 7-10 ngµy. Trong c¸c ngµy TÕt, d©n lµng ®Õn chung vui víi tõng gia ®×nh. Sau TÕt, ng−êi ta míi ®−îc ¨n lóa míi vµ thùc hiÖn c¸c c«ng viÖc cÇn lµm nh−: lµm nhµ, chuyÓn lµng,… 60 D¢N TéC C¥ LAO C©u 1: Tªn gäi kh¸c vµ nhãm ®Þa ph−¬ng? Tªn gäi kh¸c: Tø §−, Ho Ki, Voa §Ò. Nhãm ®Þa ph−¬ng: C¬ Lao Xanh, C¬ Lao Tr¾ng, C¬ Lao §á. C©u 2: D©n téc C¬ Lao cã bao nhiªu ng−êi vµ ®Þa bµn c− tró chñ yÕu ë ®©u? TÝnh ®Õn Tæng ®iÒu tra D©n sè vµ Nhµ ë n¨m 2009, d©n téc C¬ Lao cã 1.865 ng−êi. §Þa bµn c− tró cña ng−êi C¬ Lao chñ yÕu lµ ë c¸c tØnh Hµ Giang, Tuyªn Quang. C©u 3: LÞch sö h×nh thµnh vµ ng«n ng÷? Ng−êi C¬ Lao chuyÓn c− tíi ViÖt Nam c¸ch ®©y kho¶ng 150-200 n¨m. TiÕng nãi thuéc nhãm ng«n ng÷ Ka §ai, cïng nhãm víi tiÕng La Ha, La ChÝ, Pu PÐo (ng÷ hÖ Th¸i - Ka §ai). Tr−íc ®©y, c¸c nhãm ®Þa ph−¬ng cã ph−¬ng ng÷ kh¸c nhau nh−ng hiÖn nay ®a sè ng−êi C¬ Lao §á, C¬ Lao Xanh kh«ng cßn nãi ®−îc tiÕng mÑ ®Î cña m×nh n÷a. Tuú theo qu¸ tr×nh 61 tiÕp xóc, céng c−, hä quen sö dông tiÕng Quan ho¶, tiÕng Nïng hay tiÕng Pu PÐo, M«ng. C©u 4: Ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn? Ho¹t ®éng s¶n xuÊt: Bé phËn ng−êi C¬ Lao ë vïng nói ®¸ tai mÌo chñ yÕu lµm n−¬ng cµy, thæ canh hèc ®¸. Ng« lµ c©y l−¬ng thùc chÝnh. Trªn n−¬ng hä cßn trång ®Ëu r¨ng ngùa, lóa m¹ch, ®Ëu Hµ Lan, su hµo,… Ng−êi C¬ Lao cã truyÒn thèng dïng ph©n chuång, ph©n tro vµ nhiÒu kinh nghiÖm sö dông ph©n bãn trªn n−¬ng. Ph©n tro ®−îc bãn vµo tõng hèc khi tra ng«. Bé phËn ng−êi C¬ Lao ë vïng nói ®Êt chuyªn sèng b»ng nghÒ lµm ruéng bËc thang, lóa lµ c©y l−¬ng thùc chÝnh. NghÒ thñ c«ng truyÒn thèng lµ ®an l¸t (nong, bå, phªn, cãt,…) vµ lµm ®å gç (bµn, hßm, yªn ngùa, quan tµi, c¸c ®å ®ùng b»ng gç). NhiÒu lµng cã thî rÌn söa ch÷a n«ng cô. Ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn: Dïng ngùa ®Ó thå hµng lµ ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn phæ biÕn cña ng−êi C¬ Lao. Hä quen dïng ®Þu ®an b»ng giang cã hai quai ®eo vai. Hµng ngµy hä ph¶i ®Þu n−íc vÒ nhµ; ë vïng nói ®Êt, dïng m¸ng lÇn ®−a n−íc vÒ ®Õn tËn nhµ hay gÇn nhµ. C©u 5: Quan hÖ x· héi? Mçi nhãm C¬ Lao th−êng cã dßng hä kh¸c nhau 62 nh− c¸c hä VÇn, Hå, SÒnh, Ch¶o (C¬ Lao Tr¾ng), Min, C¸o, Só, LÝ (C¬ Lao §á), S¸ng (C¬ Lao Xanh). Gia ®×nh nhá phô hÖ lµ phæ biÕn. NÕu nhµ kh«ng cã con trai, ng−êi ta th−êng lÊy con rÓ vÒ ë rÓ. Con rÓ vÉn gi÷ hä cña m×nh nh−ng cã quyÒn thõa kÕ tµi s¶n nhµ vî. Ng−êi ë rÓ cã bµn thê tæ tiªn m×nh vµ bµn thê bè mÑ vî. C©u 6: Phong tôc, tËp qu¸n ®Æc tr−ng? ¡n: Tuú n¬i, hä ¨n ng« chÕ thµnh bét mÌn mÐn hoÆc ¨n c¬m, quen dïng b¸t, th×a, mu«i b»ng gç. MÆc: Phô n÷ quen mÆc ¸o cïng lo¹i víi ng−êi Nïng, Gi¸y nh−ng dµi qu¸ gèi. ¸o ®−îc trang trÝ b»ng nh÷ng miÕng v¶i mµu ®¸p trªn hß ¸o, ngùc, tay ¸o. Tr−íc ®©y ng−êi C¬ Lao Tr¾ng, C¬ Lao Xanh cßn mÆc thªm chiÕc ¸o ng¾n tay ra ngoµi ¸o dµi ®Ó ph« nh÷ng miÕng v¶i mµu ®¾p trªn tay ¸o trong, ch©n cuèn xµ c¹p. ë: Ng−êi C¬ Lao th−êng sèng thµnh tõng lµng kho¶ng 15-20 nãc nhµ. Nhµ ba gian hai ch¸i, m¸i lîp cá gianh hoÆc c¸c èng vÇu, nøa bæ ®«i xÕp óp ngöa… Ng−êi C¬ Lao §á lµm nhµ tr×nh t−êng nh− ng−êi l¸ng giÒng Pu PÐo. C−íi xin: Tôc lÖ c−íi xin kh¸c nhau gi÷a c¸c nhãm. Chó rÓ C¬ Lao Xanh mÆc ¸o dµi xanh, cuèn kh¨n ®á qua ng−êi. C« d©u vÒ ®Õn cæng nhµ trai ph¶i bói tãc ng−îc lªn ®Ønh ®Çu, vµ muèn qua cæng ph¶i giÉm vì mét c¸i b¸t, mét c¸i mu«i gç ®· 63 ®Ó s½n tr−íc cæng. C« d©u C¬ Lao §á chØ ngñ l¹i nhµ chång ®ªm h«m ®ãn d©u. C¸ch c−íi kÐo vî hay c−íp vî nh− ng−êi M«ng vÉn th−êng x¶y ra. Sinh ®Î: Ng−êi C¬ Lao kh«ng cã tôc ch«n hay treo nhau ®Î lªn c©y mµ th−êng ®em ®èt råi bá tro than vµo hèc ®¸ trªn rõng. Con trai ®−îc ®Æt tªn sau 3 ngµy 3 ®ªm, con g¸i ®−îc ®Æt tªn sau 2 ngµy 3 ®ªm. ë mét sè n¬i trÎ ®−îc ®Æt tªn khi ®Çy th¸ng. Trong lÔ ®Æt tªn cóng tæ tiªn vµ thÇn Ghi TrÕnh, vÞ thÇn b¶o vÖ trÎ em. Theo phong tôc, bµ ngo¹i ®Æt tªn vµ tÆng ch¸u quµ. Ma chay: Trong tang lÔ cã phong tôc lµm ma hai lÇn: lÔ ch«n ng−êi chÕt vµ lÔ lµm chay. ë ng−êi C¬ Lao Xanh, lÔ lµm chay cã thÓ tiÕn hµnh ngay h«m ch«n hay mét vµi n¨m sau. Ng−êi chÕt ®−îc cóng ®−a hån vÒ Chan San, quª h−¬ng x−a. Ng−êi C¬ Lao §á cã phong tôc xÕp ®¸ quanh mé, cø 10 tuæi l¹i xÕp mét vßng ®¸. C¸c vßng ®¸ tuæi ®−îc phñ kÝn ®Êt; trªn cïng l¹i xÕp thªm mét vßng ®¸ n÷a. Thê cóng: Ng−êi C¬ Lao tin mçi ng−êi cã 3 hån; lóa, b¾p vµ gia sóc còng ®Òu cã hån. Hån lóa (hån lóa bè, hån lóa mÑ, hån lóa vî vµ hån lóa chång) ®−îc cóng mçi khi gÆt xong vµ cóng vµo dÞp TÕt mïng 5 th¸ng 5. Tæ tiªn ®−îc thê 3 hay 4 ®êi. ThÇn §Êt lµ vÞ thÇn quan träng ®−îc gia ®×nh vµ toµn b¶n thê cóng. LÔ tÕt: Ng−êi C¬ Lao ¨n TÕt Nguyªn ®¸n, TÕt mïng 3 th¸ng 3, mïng 5 th¸ng 5, 15 th¸ng 7 vµ 64 mïng 9 th¸ng 9 ©m lÞch nh− nhiÒu d©n téc ë vïng §«ng B¾c ViÖt Nam. Häc: Ch÷ H¸n ®−îc sö dông phæ biÕn trong viÖc cóng lÔ. Ngµy nay nh− c¸c d©n téc kh¸c trong c¶ n−íc, häc sinh ng−êi C¬ Lao ®−îc häc tiÕng ViÖt vµ ch÷ phæ th«ng. 65 D¢N TéC C¥TU C©u 1: Tªn gäi kh¸c? Ca Tu, Ka Tu. C©u 2: D©n téc C¬tu cã bao nhiªu ng−êi vµ ®Þa bµn c− tró chñ yÕu ë ®©u? TÝnh ®Õn Tæng ®iÒu tra D©n sè vµ Nhµ ë n¨m 2009, d©n téc C¬tu cã 50.458 ng−êi. §Þa bµn c− tró cña ng−êi C¬tu chñ yÕu lµ ë c¸c tØnh Qu¶ng Nam, Thõa Thiªn HuÕ. C©u 3: LÞch sö h×nh thµnh vµ ng«n ng÷? Ng−êi C¬tu c− tró l©u ®êi ë miÒn nói t©y b¾c tØnh Qu¶ng Nam, t©y nam tØnh Thõa Thiªn HuÕ, liÒn kho¶nh víi ®Þa bµn ph©n bè téc C¬tu bªn Lµo. Hä thuéc sè c− d©n c− tró l©u ®êi ë vïng Tr−êng S¬n - T©y Nguyªn. TiÕng nãi thuéc ng«n ng÷ M«n - Khmer (ng÷ hÖ Nam ¸), gÇn gòi víi tiÕng Tµ«i, Bru - V©n KiÒu. Ch÷ viÕt ra ®êi tõ thêi kú tr−íc n¨m 1975, trªn c¬ së dïng ch÷ c¸i Latinh ®Ó phiªn ©m, nh−ng nay Ýt ng−êi sö dông. 66 C©u 4: Ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn? Ho¹t ®éng s¶n xuÊt: Lµm rÉy lµ chÝnh, canh t¸c theo lèi ph¸t c©y b»ng r×u vµ dao qu¾m, råi ®èt, sau ®ã dïng gËy chäc lç ®Ó tra h¹t gièng, lµm cá b»ng c¸i n¹o cã l−ìi s¾t uèn cong, tuèt lóa b»ng tay. RÉy ®a canh, xen canh vµ cø sau vµi vô l¹i bá hãa mét thêi gian dµi tr−íc khi canh t¸c tiÕp. Mçi n¨m chØ gieo mét vô. VËt nu«i chñ yÕu lµ tr©u, chã, lîn, gµ. Song, nguån thùc phÈm hµng ngµy chñ yÕu do h¸i l−îm, s¨n b¾n vµ ®¸nh b¾t c¸ ®−a l¹i. NghÒ thñ c«ng chØ cã dÖt v¶i vµ lµm gèm (®å ®Êt nung) ë mét sè n¬i phÝa gi¸p biªn giíi ViÖt - Lµo; riªng ®an l¸t ph¸t triÓn réng kh¾p. Kinh tÕ hµng ho¸ ch−a ph¸t triÓn, h×nh thøc trao ®æi vËt ®Õn nay vÉn th«ng dông. Ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn: Gïi ®eo sau l−ng nhê ®«i quai quµng vµo hai vai. Cã lo¹i gïi ®an dµy, gïi ®an th−a, víi c¸c cì thÝch hîp víi ng−êi dïng. §µn «ng cã riªng lo¹i gïi ba ng¨n (gïi c¸nh d¬i). C©u 5: Quan hÖ x· héi? Quan hÖ céng ®ång d©n lµng kh¸ chÆt chÏ. Lµng lµ mét ®¬n vÞ d©n c− trªn mét ®Þa vùc nhÊt ®Þnh vµ riªng biÖt, tù qu¶n dùa vµo c¸c tËp tôc, ®øng ®Çu lµ «ng “giµ lµng” ®−îc nÓ träng. Ph©n hãa x· héi ch−a s©u s¾c. Gia tµi ®−îc x¸c ®Þnh b»ng chiªng chÐ, tr©u, ®å trang søc, v¶i. 67 C©u 6: Phong tôc, tËp qu¸n ®Æc tr−ng? ¡n: Ng−êi C¬tu th−êng ngµy ¨n c¬m tÎ, ngµy lÔ héi cã thªm c¬m nÕp. ¡n bèc lµ tËp qu¸n cæ truyÒn. Hä thÝch c¸c mãn n−íng, −íp vµ ñ trong èng tre, uèng n−íc l· (nay nhiÒu ng−êi ®· dïng n−íc chÝn), r−îu mÝa, r−îu tµ v¹k (chÕ tõ mét lo¹i c©y rõng, hä dõa) vµ r−îu lµm tõ g¹o, s¾n… Hä hót thuèc l¸ b»ng tÈu. MÆc: Ng−êi C¬tu −a chuéng nhÊt bé y phôc b»ng v¶i dÖt nÒn ®en cã hoa v¨n b»ng ch×, thø ®Õn lµ hoa v¨n b»ng c−êm tr¾ng. §µn «ng quÊn khè, th−êng ë trÇn. §µn bµ mÆc v¸y èng. NÕu v¸y dµi th× che tõ ngùc trë xuèng, nÕu v¸y ng¾n th× th©n trªn mÆc ¸o èng kh«ng tay; ngµy lÔ héi cã thªm th¾t l−ng nÒn tr¾ng méc. Lo¹i v¶i tÊm lín dïng ®Ó choµng, quÊn vµ ®¾p. ë: Ng−êi C¬tu sèng tËp trung ë c¸c huyÖn Hiªn (nay lµ huyÖn §«ng Giang vµ T©y Giang), Gi»ng (nay lµ huyÖn Nam Giang), tØnh Qu¶ng Nam; vµ c¸c huyÖn Phó Léc, A L−íi (Thõa Thiªn HuÕ). Hä ë nhµ sµn, m¸i uèn khum ë hai håi tùa d¸ng mai rïa. §Çu ®èc nhµ th−êng nh« lªn mét ®o¹n khau cót ®¬n gi¶n. Tr−íc ®©y trong nhµ cã nhiÒu cÆp vî chång vµ con c¸i cïng sinh sèng, th−êng lµ c¸c gia ®×nh cña nh÷ng anh em trai víi nhau. Toµn bé nhµ ë trong lµng dùng thµnh mét vßng, qu©y quanh kho¶ng trèng ë gi÷a. Mçi lµng cã ng«i nhµ 68 chung gäi lµ g−¬l, cao lín vµ ®Ñp nhÊt. §ã lµ n¬i héi häp vµ sinh ho¹t c«ng céng. C−íi xin: Nhµ trai ph¶i tèn cña c¶i nép cho nhµ g¸i vµ tæ chøc lÔ c−íi. ViÖc lÊy vî ph¶i tr¶i qua c¸c b−íc nghi thøc: hái, ®Ýnh h«n, lÔ c−íi vµ sau nµy, khi ®· kh¸ gi¶ th−êng tæ chøc thªm lÔ c−íi lÇn n÷a. Phæ biÕn h×nh thøc con trai c« lÊy con g¸i cËu, vî gãa lÊy anh hoÆc em cña chång qu¸ cè. Quan hÖ h«n nh©n mét chiÒu: nÕu nhµ A ®· g¶ con g¸i cho nhµ B th× nhµ B kh«ng ®−îc g¶ con g¸i cho nhµ A. Tr−íc kia, nh÷ng ng−êi giµu thÝch tæ chøc “c−íp vî”. Sinh ®Î: Ng−êi phô n÷ ®Î trong chßi dùng sau nhµ, hoÆc ®Î ngay c¹nh bÕp löa trong nhµ, cã vµi phô n÷ gióp. C¸i nhau bá vµo vá bÇu hoÆc gãi b»ng v¶i, l¸ chuèi ch«n ë phÝa sau nhµ. Sau 3-4 ngµy hoÆc mét tuÇn s¶n phô cã thÓ ®i lµm. Qua vµi ba th¸ng míi ®Æt tªn cho ®øa bÐ. Ma chay: Quan tµi ®éc méc b»ng lo¹i gç tèt ®−îc ch«n kÝn hoÆc kh«ng lÊp ®Êt. Nhµ kh¸ gi¶ th× quµn tö thi dµi ngµy h¬n, ®¸m ma cã mæ tr©u, nhµ må lµm b»ng gç ®Ñp, cÇu kú, cã nhiÒu h×nh trang trÝ ®Ïo, t¹c vµ vÏ. Ng−êi C¬tu cã tôc “dån må”: Sau Ýt n¨m mai t¸ng, khi tang gia ®· chuÈn bÞ ®ñ ®iÒu kiÖn kinh tÕ, ph¶i tËp trung hµi cèt cña th©n nh©n vÒ mét chç, c¸c tang gia trong lµng cïng tiÕn hµnh mét ngµy. Thê cóng: Trong ®êi sèng c¸ nh©n, gia ®×nh vµ cña lµng, cã rÊt nhiÒu lÔ cóng g¾n víi s¶n xuÊt, 69 søc khoÎ… LÔ cóng nhá chØ cÇn tÕ b»ng gµ, thËm chÝ dïng trøng gµ; lín h¬n th× dïng lîn; cao h¬n n÷a lµ dïng tr©u; x−a kia cao nhÊt dïng m¸u ng−êi. Theo ng−êi C¬tu, ®èi víi c¸c siªu nhiªn, m¸u con vËt hiÕn sinh quan träng ®Æc biÖt. Lµng cã thÓ cã vËt “thiªng” (th−êng lµ hßn ®¸) ®−îc cÊt gi÷ ë ng«i nhµ chung, nh− mét thø bïa. Mét sè c¸ nh©n còng cã lo¹i bïa nµy. LÔ tÕt: Lín h¬n c¶ lµ lÔ ®©m tr©u (cña lµng còng nh− cña tõng nhµ), lÔ “dån må”. ¡n tÕt theo lµng, vµo kho¶ng th¸ng giªng, th¸ng hai d−¬ng lÞch, sau mïa tuèt lóa, tr−íc hÕt cã c¸c nghi lÔ cóng qu¶i t¹i nhµ vµ nhµ c«ng céng. TÕt còng lµ dÞp ¨n uèng vµ ®ãn tiÕp kh¸ch vui vÎ. Nay nhiÒu n¬i tæ chøc TÕt vµo dÞp TÕt Nguyªn ®¸n. LÞch: Ng−êi C¬tu cã nhiÒu truyÖn cæ kÓ vÒ sù tÝch, vÒ x· héi con ng−êi, vÒ sù ph¸t sinh c¸c dßng hä,… Trong lÔ héi th−êng tr×nh diÔn móa tËp thÓ: n÷ móa D¹ d¹, nam móa Ting tung. Nh¹c cô th−êng thÊy lµ bé chiªng 3 chiÕc, cång 1 chiÕc, trèng, s¸o, ®µn, nhÞ. Phô n÷ tµi nghÖ trong viÖc dÖt c¸c ®å ¸n hoa v¨n b»ng sîi mµu trang trÝ víi c¸c ho¹ tiÕt h×nh häc ph©n bè vµ kÕt hîp khÐo lÐo, hoa v¨n cßn ®−îc dÖt b»ng ch× vµ c−êm trªn v¶i. Nam giíi tµi nghÖ trong ®iªu kh¾c trang trÝ ë nhµ må, nhµ c«ng céng, víi nh÷ng h×nh ®Çu tr©u, chim, r¾n, thó rõng, gµ,… còng nh− trong viÖc vÏ hoa v¨n trang trÝ trªn c©y cét buéc con tr©u tÕ. Ng−êi C¬tu cã nh÷ng ®iÖu h¸t riªng cña m×nh. 70 D¢N TéC DAO C©u 1: Tªn gäi kh¸c vµ nhãm ®Þa ph−¬ng? Tªn gäi kh¸c: M¸n Nhãm ®Þa ph−¬ng: Dao §á (Dao Cãc ng¸ng, Dao sõng, Dao Dô l¹y, Dao §¹i b¶n), Dao QuÇn chÑt (Dao S¬n ®Çu, Dao Tam ®¶o, Dao Nga hoµng, Dô Cïn), Dao L« gang (Dao Thanh ph¸n, Dao Cãc Mïn), Dao TiÒn (Dao §eo tiÒn, Dao TiÓu b¶n), Dao QuÇn tr¾ng (Dao Hä), Dao Thanh Y, Dao Lµn TÎn (Dao TuyÓn, Dao ¸o dµi). C©u 2: D©n téc Dao cã bao nhiªu ng−êi vµ ®Þa bµn c− tró chñ yÕu ë ®©u? TÝnh ®Õn Tæng ®iÒu tra D©n sè vµ Nhµ ë n¨m 2009, d©n téc Dao cã 620.538 ng−êi. §Þa bµn c− tró cña ng−êi Dao chñ yÕu ë vïng l−ng chõng nói hÇu kh¾p c¸c tØnh miÒn B¾c. C©u 3: LÞch sö h×nh thµnh vµ ng«n ng÷? Ng−êi Dao cã nguån gèc tõ Trung Quèc, viÖc chuyÓn c− sang ViÖt Nam kÐo dµi suèt tõ thÕ kû 71 XII, XIII cho ®Õn nöa ®Çu thÕ kû XX. Hä tù nhËn m×nh lµ con ch¸u cña Bµn Hå (Bµn v−¬ng), mét nh©n vËt huyÒn tho¹i rÊt phæ biÕn vµ thiªng liªng cña ng−êi Dao. TiÕng nãi thuéc ng÷ hÖ M«ng - Dao. C©u 4: Ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn? Ho¹t ®éng s¶n xuÊt: N−¬ng, thæ canh hèc ®¸, ruéng lµ nh÷ng h×nh thøc canh t¸c phæ biÕn ë ng−êi Dao. Tuú tõng nhãm, tõng vïng mµ h×nh thøc canh t¸c nµy hay kh¸c næi tréi lªn nh−: Ng−êi Dao QuÇn Tr¾ng, Dao ¸o dµi, Dao Thanh Y chuyªn lµm ruéng n−íc. Ng−êi Dao §á th−êng thæ canh hèc ®¸. PhÇn lín c¸c nhãm Dao kh¸c lµm n−¬ng du canh hay ®Þnh canh. C©y l−¬ng thùc chÝnh lµ lóa, ng«, c¸c lo¹i rau mµu quan träng nh− bÇu, bÝ, khoai… Hä ch¨n nu«i tr©u, bß, lîn, gµ, ë vïng l−ng chõng nói vµ vïng cao cßn nu«i ngùa, dª. NghÒ trång b«ng, dÖt v¶i phæ biÕn ë c¸c nhãm Dao. Hä −a dïng v¶i nhuém chµm. HÇu hÕt c¸c xãm ®Òu cã lß rÌn ®Ó söa ch÷a n«ng cô. NhiÒu n¬i cßn lµm sóng ho¶ mai, sóng kÝp, ®óc nh÷ng h¹t ®¹n b»ng gang. NghÒ thî b¹c lµ nghÒ gia truyÒn, chñ yÕu lµm nh÷ng ®å trang søc nh− vßng cæ, vßng ch©n, vßng tay, vßng tai, nhÉn, d©y b¹c, hép ®ùng trÇu… 72 Nhãm Dao §á vµ Dao TiÒn cã nghÒ lµm giÊy b¶n. GiÊy b¶n dïng ®Ó chÐp s¸ch cóng, s¸ch truyÖn, s¸ch h¸t hay dïng cho c¸c lÔ cóng nh− viÕt sí, tiÒn ma. NhiÒu n¬i cã nghÒ Ðp dÇu th¾p s¸ng hay dÇu ¨n, nghÒ lµm ®−êng mËt. Ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn: Ng−êi Dao ë vïng cao quen dïng ®Þu cã hai quai ®eo vai, vïng thÊp g¸nh b»ng ®«i dËu. Tói v¶i hay tói l−íi ®eo vai rÊt ®−îc hä −a dïng. C©u 5: Quan hÖ x· héi? Trong th«n xãm tån t¹i chñ yÕu c¸c quan hÖ xãm giÒng vµ quan hÖ dßng hä. Ng−êi Dao cã nhiÒu hä, phæ biÕn nhÊt lµ c¸c hä Bµn, §Æng, TriÖu. C¸c dßng hä, chi hä th−êng cã gia ph¶ riªng vµ cã hÖ thèng tªn ®Öm ®Ó ph©n biÖt gi÷a nh÷ng ng−êi thuéc c¸c thÕ hÖ kh¸c nhau. C©u 6: Phong tôc, tËp qu¸n ®Æc tr−ng? ¡n: Ng−êi Dao th−êng ¨n hai b÷a chÝnh trong ngµy, b÷a tr−a vµ b÷a tèi. ChØ nh÷ng ngµy mïa bËn rén míi ¨n thªm b÷a s¸ng. Ng−êi Dao ¨n c¬m lµ chÝnh, ë mét sè n¬i l¹i ¨n ng« nhiÒu h¬n ¨n c¬m hoÆc ¨n ch¸o. Cèi xay lóa th−êng dïng lµ lo¹i cèi gç ®ãng d¨m tre. Cèi gi· cã nhiÒu lo¹i nh− cèi gç h×nh trô, cèi m¸ng gi· b»ng chµy tay, cèi ®¹p ch©n, cèi gi· b»ng søc n−íc. Hä thÝch ¨n thÞt luéc, c¸c mãn thÞt sÊy kh«, −íp chua, canh m¨ng chua. 73 Khi ¨n xong, ng−êi ta kiªng ®Ó ®òa ngang miÖng b¸t v× ®ã lµ dÊu hiÖu trong nhµ cã ng−êi chÕt. Ng−êi Dao phæ biÕn dïng r−îu cÊt. ë mét vµi n¬i hä l¹i uèng r−îu ho·ng, thø r−îu kh«ng qua ch−ng cÊt, cã vÞ chua vµ Ýt cay. Ng−êi Dao th−êng hót thuèc l¸ vµ thuèc lµo b»ng ®iÕu cµy hay tÈu. MÆc: Tr−íc ®©y ®µn «ng ®Ó tãc dµi, bói sau g¸y hoÆc ®Ó chám tãc dµi trªn ®Ønh ®Çu, xung quanh c¹o nh½n. C¸c nhãm Dao th−êng cã c¸ch ®éi kh¨n kh¸c nhau. ¸o cã hai lo¹i, ¸o dµi vµ ¸o ng¾n. Phô n÷ Dao mÆc rÊt ®a d¹ng, th−êng mÆc ¸o dµi, yÕm, v¸y hoÆc quÇn. Y phôc thªu rÊt sÆc sì. Hä kh«ng thªu theo mÉu vÏ s½n trªn v¶i mµ hoµn toµn dùa vµo trÝ nhí, thªu ë mÆt tr¸i cña v¶i ®Ó h×nh mÉu næi lªn mÆt ph¶i. NhiÒu lo¹i hoa v¨n nh− ch÷ v¹n, c©y th«ng, h×nh chim, ng−êi, ®éng vËt, l¸ c©y. C¸ch in hoa v¨n trªn v¶i b»ng s¸p ong ë ng−êi Dao rÊt ®éc ®¸o. Muèn h×nh g× ng−êi ta dïng bót vÏ hay nhóng khu«n in vµo s¸p ong nãng ch¶y råi in lªn v¶i. V¶i sau khi nhuém chµm sÏ hiÖn lªn hoa v¨n mµu xanh l¬ do phñ líp s¸p ong kh«ng bÞ thÊm chµm. ë: Ng−êi Dao chñ yÕu sèng ë vïng l−ng chõng nói hÇu kh¾p c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c, tuy nhiªn, mét sè nhãm nh− Dao QuÇn tr¾ng ë thung lòng, cßn Dao §á l¹i ë trªn nói cao. Th«n xãm phÇn nhiÒu ph©n t¸n, r¶i r¸c, n¨m b¶y nãc nhµ. 74 Nhµ cña ng−êi Dao rÊt kh¸c nhau, tuú n¬i hä ë nhµ trÖt, nhµ sµn hay nhµ nöa sµn, nöa ®Êt. Sinh ®Î: Phô n÷ ®Î ngåi, ®Î ngay trong buång ngñ. TrÎ s¬ sinh ®−îc t¾m b»ng n−íc nãng. Nhµ cã ng−êi ë c÷ ng−êi ta treo cµnh l¸ xanh hay cµi hoa chuèi tr−íc cöa ®Ó lµm dÊu kh«ng cho ng−êi l¹ vµo v× sî vÝa ®éc ¶nh h−ëng tíi søc kháe ®øa trÎ. TrÎ s¬ sinh ®−îc ba ngµy th× lµm lÔ cóng mô. C−íi xin: Trai g¸i muèn lÊy ®−îc nhau ph¶i so tuæi, bãi ch©n gµ xem cã hîp nhau kh«ng. Cã tôc ch¨ng d©y, h¸t ®èi ®¸p gi÷a nhµ trai vµ nhµ g¸i tr−íc khi vµo nhµ, h¸t trong ®¸m c−íi. Lóc ®ãn d©u, c« d©u ®−îc câng ra khái nhµ g¸i vµ ph¶i b−íc qua c¸i kÐo mµ thÇy cóng ®· lµm phÐp míi ®−îc vµo nhµ trai. Ma chay: ThÇy tµo cã vÞ trÝ quan träng trong viÖc ma vµ lµm chay. Nhµ cã ng−êi chÕt, con c¸i ®Õn nhµ thÇy mêi vÒ chñ tr× c¸c nghi lÔ, t×m ®Êt ®µo huyÖt. Ng−êi ta kiªng kh©m liÖm ng−êi chÕt vµo giê trïng víi giê sinh cña nh÷ng ng−êi th©n trong gia ®×nh. Ng−êi chÕt ®−îc liÖm vµo quan tµi ®Ó trong nhµ hay chØ bã chiÕu ra ®Õn huyÖt míi ®−a vµo quan tµi. Mé ®−îc ®¾p ®Êt, xÕp ®¸ ë ch©n mé. ë mét sè n¬i cã tôc ho¶ t¸ng cho nh÷ng ng−êi chÕt tõ 12 tuæi trë lªn. LÔ lµm ma chay cho ng−êi chÕt diÔn ra sau nhiÒu n¨m, th−êng ®−îc kÕt hîp víi lÔ cÊp s¾c cho mét ng−êi ®µn «ng nµo ®ã ®ang sèng trong gia ®×nh. LÔ tæ chøc ba ngµy, ngµy ®Çu gäi lµ lÔ ph¸ 75 ngôc, gi¶i tho¸t hån cho ng−êi chÕt, ngµy thø hai gäi lµ lÔ t¾m h−¬ng hoa cho ng−êi chÕt tr−íc khi ®−a hån vÒ bµn thê tæ tiªn trong nhµ, ngµy thø ba lµ lÔ cÊp s¾c. Ng−êi chÕt ®−îc cóng ®−a hån vÒ quª cò ë D−¬ng Ch©u. Nhµ míi: Muèn lµm nhµ ph¶i xem tuæi nh÷ng ng−êi trong gia ®×nh, nhÊt lµ tuæi chñ gia ®×nh. Nghi lÔ chän ®Êt ®−îc coi lµ rÊt quan träng. Buæi tèi, ng−êi ta ®µo mét hè to b»ng miÖng b¸t, xÕp mét sè h¹t g¹o t−îng tr−ng cho ng−êi, tr©u bß, tiÒn b¹c, thãc lóa, tµi s¶n råi óp b¸t lªn. Dùa vµo méng b¸o ®ªm ®ã mµ biÕt ®iÒm xÊu hay tèt. S¸ng h«m sau ra xem hè, c¸c h¹t g¹o vÉn gi÷ nguyªn vÞ trÝ lµ cã thÓ lµm nhµ ®−îc. Thê cóng: Ng−êi Dao võa tin theo c¸c tÝn ng−ìng nguyªn thuû, c¸c nghi lÔ n«ng nghiÖp võa chÞu ¶nh h−ëng s©u s¾c cña Khæng gi¸o, PhËt gi¸o vµ nhÊt lµ §¹o gi¸o. Bµn v−¬ng ®−îc coi lµ thuû tæ cña ng−êi Dao nªn ®−îc cóng chung víi tæ tiªn tõng gia ®×nh. Theo truyÒn thèng, tÊt c¶ ®µn «ng ®· ®Õn tuæi tr−ëng thµnh ®Òu ph¶i qua lÔ cÊp s¾c, mét nghi lÔ võa mang tÝnh chÊt cña §¹o gi¸o, võa mang nh÷ng dÊu vÕt cña lÔ thµnh ®inh xa x−a. LÞch: Ng−êi Dao quen dïng ©m lÞch ®Ó tÝnh thêi gian s¶n xuÊt vµ sinh ho¹t. Häc: HÇu hÕt c¸c xãm th«n ng−êi Dao ®Òu cã ng−êi biÕt ch÷ H¸n, n«m Dao. Ng−êi ta häc ch÷ ®Ó ®äc s¸ch cóng, s¸ch truyÖn, th¬. 76 V¨n nghÖ: Ng−êi Dao cã vèn v¨n nghÖ d©n gian rÊt phong phó, nhiÒu truyÖn cæ, bµi h¸t, th¬ ca. §Æc biÖt, truyÖn Qu¶ bÇu víi n¹n hång thuû, Sù tÝch Bµn v−¬ng rÊt phæ biÕn trong ng−êi Dao. Móa, nh¹c ®−îc hä sö dông chñ yÕu trong c¸c nghi lÔ t«n gi¸o. Ch¬i: Ng−êi Dao thÝch ch¬i ®u, ch¬i quay, ®i cµ kheo. 77 D¢N TéC £§£ C©u 1: Tªn gäi kh¸c vµ nhãm ®Þa ph−¬ng? Tªn gäi kh¸c: An¨k Ea §ª, Ra §ª (hay Rha ®ª), £®ª - £gar, §ª. Nhãm ®Þa ph−¬ng: Kp¨, Adham, Krung, M®hur, Ktul, Dliª, Hruª, Bih, Bl«, Kah, Kdrao, Dong Kay, Dong Mak, Ening, Arul, Hwing, Ktlª, £pan… C©u 2: D©n téc £®ª cã bao nhiªu ng−êi vµ ®Þa bµn c− tró chñ yÕu ë ®©u? TÝnh ®Õn Tæng ®iÒu tra D©n sè vµ Nhµ ë n¨m 2009, d©n téc £®ª cã 270.348 ng−êi. §Þa bµn c− tró cña ng−êi £®ª chñ yÕu lµ ë tØnh §¾k L¾k, phÝa nam tØnh Gia Lai vµ phÝa t©y c¸c tØnh Phó Yªn, Kh¸nh Hoµ. C©u 3: LÞch sö h×nh thµnh vµ ng«n ng÷? Ng−êi £®ª lµ c− d©n ®· cã mÆt l©u ®êi ë miÒn Trung - T©y Nguyªn. DÊu vÕt vÒ nguån gèc h¶i ®¶o cña d©n téc £®ª ®· ¸nh lªn tõ c¸c sö thi vµ trong nghÖ thuËt kiÕn tróc, nghÖ thuËt t¹o h×nh 78