🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Hỏi – Đáp Về Văn Hóa Việt Nam Ebooks Nhóm Zalo Hái - ®¸p vÒ v¨n hãa ViÖt Nam Héi ®ång chØ ®¹o xuÊt b¶n Chñ tÞch Héi ®ång PGS. TS. NguyÔn ThÕ Kû Phã Chñ tÞch Héi ®ång TS. hoμng phong hμ Thμnh viªn TRÇN QUèC D¢N TS. NGUYÔN §øC TμI TS. NguyÔn An Tiªm NguyÔn Vò Thanh H¶o NhiÒu t¸c gi¶ Hái - ®¸p vÒ v¨n hãa ViÖt Nam Nhμ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia - sù thËt nhμ xuÊt b¶n v¨n hãa d©n téc Hμ Néi - 2015 3 Nhãm biªn so¹n: GS. TS. NguyÔn ChÝ BÒn PGS. TS. TrÇn L©m BiÒn TS. NguyÔn Minh San Ph¹m Vò Dòng Vâ Hoμng Lan NguyÔn Nam NguyÔn §¨ng NghÞ 4 Lêi Nhμ xuÊt b¶n V¨n hãa ViÖt Nam lμ tæng thÓ nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt vμ tinh thÇn ®−îc t¹o ra trong qu¸ tr×nh lÞch sö hμng ngμn n¨m dùng n−íc vμ gi÷ n−íc cña d©n téc ta. ChÝnh v× vËy, v¨n hãa ®· trë thμnh nÒn t¶ng quan träng t¹o nªn nguån søc m¹nh to lín gióp d©n téc ta chiÕn th¾ng mäi kÎ thï x©m l−îc, kh¾c phôc mäi khã kh¨n, thö th¸ch ®Ó x©y dùng vμ ph¸t triÓn ®Êt n−íc. B−íc vμo c«ng cuéc ®æi míi toμn diÖn ®Êt n−íc, §¶ng vμ Nhμ n−íc ta x¸c ®Þnh: x©y dùng nÒn v¨n hãa ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®μ b¶n s¾c d©n téc lμ sù nghiÖp cña toμn d©n d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng, coi ®ã võa lμ môc tiªu, võa lμ ®éng lùc thóc ®Èy ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi. §Æc biÖt, trong qu¸ tr×nh héi nhËp quèc tÕ, v¨n hãa ViÖt Nam cÇn më réng giao l−u víi thÕ giíi, tiÕp thu cã chän läc nh÷ng tinh hoa v¨n hãa nh©n lo¹i, kÕt hîp hμi hßa gi÷a truyÒn thèng vμ hiÖn ®¹i nh»m kh«ng ngõng lμm giμu kho tμng v¨n hãa d©n téc, thóc ®Èy tiÕn tr×nh ph¸t triÓn chung cña ®Êt n−íc. §Ó gióp b¹n ®äc hiÓu s©u s¾c h¬n vÒ nh÷ng thμnh tè, nh÷ng nÐt ®Ñp cña v¨n hãa ViÖt Nam, Nhμ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt vμ Nhμ xuÊt b¶n V¨n hãa 5 d©n téc phèi hîp xuÊt b¶n cuèn s¸ch Hái - ®¸p vÒ v¨n hãa ViÖt Nam. Cuèn s¸ch ®−îc tr×nh bμy d−íi d¹ng hái - ®¸p, cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ v¨n hãa ViÖt Nam theo dßng ch¶y lÞch sö tõ qu¸ khø ®Õn ®−¬ng ®¹i. Cuèn s¸ch lμ tμi liÖu tham kh¶o h÷u Ých cho ®«ng ®¶o b¹n ®äc quan t©m ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò vÒ v¨n hãa ViÖt Nam. Xin tr©n träng giíi thiÖu cuèn s¸ch cïng b¹n ®äc. Th¸ng 6 n¨m 2015 Nhμ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia - sù thËt 6 lêi nãi ®Çu §Ó x©y dùng vμ ph¸t triÓn nÒn v¨n hãa ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®μ b¶n s¾c d©n téc, bªn c¹nh viÖc chØ ra ph−¬ng h−íng vμ nhiÖm vô cho toμn §¶ng, toμn d©n, cã mét nhiÖm vô mμ NghÞ quyÕt Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hμnh Trung −¬ng khãa VIII ®· ghi râ: x©y dùng vμ ph¸t triÓn v¨n hãa lμ sù nghiÖp cña toμn d©n do §¶ng l·nh ®¹o, trong ®ã ®éi ngò trÝ thøc gi÷ vai trß quan träng. Theo tinh thÇn nμy, tÊt c¶ mäi ng−êi, trong ®ã ®éi ngò trÝ thøc, ®éi ngò nh÷ng ng−êi lμm c«ng t¸c nghiªn cøu khoa häc, qu¶n lý, s¸ng t¸c vμ biÓu diÔn ngμnh v¨n hãa - th«ng tin cã nhiÖm vô quan träng. Trong rÊt nhiÒu nhiÖm vô cña ®éi ngò nμy, cã nhiÖm vô nghiªn cøu, phæ biÕn kiÕn thøc vÒ v¨n hãa ViÖt Nam cho mäi ng−êi d©n. Tuy nhiªn, thùc tiÔn cho thÊy viÖc phæ cËp kiÕn thøc vÒ v¨n hãa ViÖt Nam cho ®«ng ®¶o b¹n ®äc, c¸n bé qu¶n lý, c¸n bé nghiÖp vô trong vμ ngoμi ngμnh v¨n hãa ®ang lμ mét nhu cÇu cÊp thiÕt. Nh»m gãp phÇn nhá bÐ vμo c«ng viÖc cã ý nghÜa to lín nμy, chóng t«i tæ chøc biªn so¹n lo¹i s¸ch phæ cËp kiÕn thøc khoa häc vÒ v¨n hãa ViÖt Nam d−íi d¹ng nh÷ng c©u hái vμ c©u tr¶ lêi. 7 Cuèn s¸ch Hái - ®¸p vÒ v¨n hãa ViÖt Nam nh»m ®−a ®Õn cho b¹n ®äc nh÷ng th«ng tin vÒ c¸c vÊn ®Ò v¨n hãa, nghÖ thuËt ViÖt Nam, c¶ kiÕn thøc khoa häc vμ nghiÖp vô ngμnh. Do vËy, c¸c môc lμ sù tæng hîp kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ c¸c vÊn ®Ò trªn cña giíi nghiªn cøu khoa häc, v¨n hãa nghÖ thuËt, ®−îc tr×nh bμy mét c¸ch ng¾n gän. Mçi vÊn ®Ò do mét t¸c gi¶ chÊp bót, v× thÕ v¨n phong cã thÓ cã chç ch−a thèng nhÊt. Hy väng cuèn s¸ch sÏ gióp Ých cho b¹n ®äc, c¸n bé trong vμ ngoμi ngμnh v¨n hãa ë viÖc cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc, dï nhá nhoi vÒ v¨n hãa ViÖt Nam, tõ ®ã gãp phÇn c«ng søc, trÝ tuÖ, t©m huyÕt vμo sù nghiÖp x©y dùng nÒn v¨n hãa ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®μ b¶n s¾c d©n téc. Mong −íc th× nh− vËy, nh−ng chóng t«i vÉn ý thøc r»ng cuèn s¸ch kh«ng thÓ tr¸nh khái nh÷ng h¹n chÕ, v× vËy mong nhËn ®−îc sù gãp ý, chØ gi¸o ch©n t×nh cña c¸c nhμ khoa häc, c¸c nhμ qu¶n lý vμ ®«ng ®¶o b¹n ®äc. GS. TS. NguyÔn ChÝ BÒn 8 C©u hái 1: V¨n hãa lμ g×? Tr¶ lêi: Cho tíi nay ®· cã h¬n 400 ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ v¨n ho¸ bëi mçi häc gi¶ ®Òu xuÊt ph¸t tõ nh÷ng cø liÖu riªng, gãc ®é riªng, môc ®Ých riªng phï hîp víi vÊn ®Ò m×nh cÇn nghiªn cøu. T¹i Héi nghÞ quèc tÕ diÔn ra tõ ngμy 26-7 ®Õn ngμy 6-8-1982 t¹i Mªhic«, UNESCO ®· ®−a ra ®Þnh nghÜa v¨n hãa nh− sau: V¨n ho¸ lμ tæng thÓ nh÷ng nÐt riªng biÖt tinh thÇn vμ vËt chÊt, trÝ tuÖ vμ xóc c¶m quyÕt ®Þnh tÝnh c¸ch cña mét x· héi hay cña mét nhãm ng−êi trong x· héi. V¨n ho¸ bao gåm nghÖ thuËt vμ v¨n ch−¬ng, nh÷ng lèi sèng, nh÷ng quyÒn c¬ b¶n cña con ng−êi, nh÷ng hÖ thèng c¸c gi¸ trÞ, nh÷ng tËp tôc vμ nh÷ng tÝn ng−ìng. V¨n ho¸ ®em l¹i cho con ng−êi kh¶ n¨ng suy xÐt vÒ b¶n th©n. ChÝnh v¨n ho¸ ®· lμm cho chóng ta trë thμnh nh÷ng sinh vËt ®Æc biÖt nh©n b¶n, cã lý tÝnh, cã ãc phª ph¸n vμ dÊn th©n mét c¸ch cã ®¹o lý. ChÝnh nhê v¨n ho¸ mμ con ng−êi tù thÓ hiÖn, tù ý thøc ®−îc b¶n th©n, tù biÕt m×nh lμ mét ph−¬ng ¸n 9 ch−a hoμn thμnh ®Æt ra ®Ó xem xÐt nh÷ng thμnh tùu cña b¶n th©n, kh«ng ngõng t×m tßi nh÷ng ý nghÜa míi mÎ vμ s¸ng t¹o nªn nh÷ng c«ng tr×nh míi, v−ît tréi b¶n th©n. C©u hái 2: V¨n ho¸ cã nh÷ng chøc n¨ng g×? Tr¶ lêi: §øng tõ gãc ®é b¶n chÊt cña v¨n ho¸ xem v¨n ho¸ lμ mét tæng thÓ cña rÊt nhiÒu ho¹t ®éng phong phó vμ ®a d¹ng ®Ó s¶n xuÊt, s¸ng t¹o ra c¸c s¶n phÈm v¨n ho¸ vËt thÓ vμ phi vËt thÓ nh»m t¸c ®éng tíi con ng−êi vμ x· héi víi môc ®Ých cao c¶ nhÊt lμ v× sù ph¸t triÓn vμ hoμn thiÖn con ng−êi vμ x· héi th× v¨n ho¸ cã c¸c chøc n¨ng: gi¸o dôc, nhËn thøc, thÈm mü vμ gi¶i trÝ. Chøc n¨ng gi¸o dôc: Lμ chøc n¨ng mμ v¨n ho¸ th«ng qua c¸c ho¹t ®éng, c¸c s¶n phÈm cña m×nh nh»m t¸c ®éng mét c¸ch cã hÖ thèng ®Õn sù ph¸t triÓn tinh thÇn, thÓ chÊt cña con ng−êi, lμm cho con ng−êi dÇn dÇn cã nh÷ng phÈm chÊt vμ n¨ng lùc theo nh÷ng chuÈn mùc x· héi ®Ò ra. V¨n ho¸ thùc hiÖn chøc n¨ng gi¸o dôc kh«ng chØ b»ng nh÷ng gi¸ trÞ ®· æn ®Þnh lμ truyÒn thèng v¨n ho¸ mμ cßn b»ng c¶ nh÷ng gi¸ trÞ ®ang h×nh thμnh. C¸c gi¸ trÞ nμy t¹o thμnh mét hÖ thèng chuÈn mùc mμ con ng−êi 10 h−íng tíi. Nhê vËy, v¨n ho¸ ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh trong viÖc h×nh thμnh nh©n c¸ch ë con ng−êi, trong viÖc "trång ng−êi". Víi chøc n¨ng gi¸o dôc, v¨n ho¸ t¹o nªn sù ph¸t triÓn liªn tôc cña lÞch sö mçi d©n téc còng nh− lÞch sö nh©n lo¹i. V¨n ho¸ duy tr× vμ ph¸t triÓn b¶n s¾c d©n téc vμ lμ cÇu nèi h÷u nghÞ g¾n bã c¸c d©n téc, g¾n kÕt c¸c thÕ hÖ trong môc tiªu h−íng ®Õn Ch©n - ThiÖn - Mü. V¨n ho¸ lμ "gien" x· héi di truyÒn phÈm chÊt céng ®ång ng−êi cho c¸c thÕ hÖ sau. Chøc n¨ng nhËn thøc: Lμ chøc n¨ng ®Çu tiªn, tån t¹i trong mäi ho¹t ®éng v¨n ho¸. Bëi, con ng−êi kh«ng cã nhËn thøc th× kh«ng thÓ cã bÊt cø mét hμnh ®éng v¨n ho¸ nμo. Nh−ng qu¸ tr×nh nhËn thøc nμy cña con ng−êi trong c¸c ho¹t ®éng v¨n hãa l¹i ®−îc th«ng qua ®Æc tr−ng, ®Æc thï cña v¨n hãa. N©ng cao tr×nh ®é nhËn thøc cña con ng−êi chÝnh lμ ph¸t huy nh÷ng tiÒm n¨ng ë con ng−êi. Chøc n¨ng thÈm mü: Cïng víi nhu cÇu hiÓu biÕt, con ng−êi cßn cã nhu cÇu h−ëng thô, h−íng tíi c¸i ®Ñp. Con ng−êi "nhμo nÆn" hiÖn thùc theo quy luËt cña c¸i ®Ñp cho nªn v¨n hãa ph¶i cã chøc n¨ng nμy. Nãi c¸ch kh¸c, v¨n ho¸ lμ sù s¸ng t¹o cña con ng−êi theo quy luËt cña c¸i ®Ñp, trong ®ã v¨n häc nghÖ thuËt lμ biÓu 11 hiÖn tËp trung nhÊt sù s¸ng t¹o Êy. Víi t− c¸ch lμ kh¸ch thÓ cña v¨n hãa, con ng−êi tiÕp nhËn chøc n¨ng nμy cña v¨n hãa vμ tù thanh läc m×nh theo h−íng v−¬n tíi c¸i ®Ñp vμ kh¾c phôc c¸i xÊu trong mçi ng−êi. Chøc n¨ng gi¶i trÝ: Trong cuéc sèng, ngoμi ho¹t ®éng lao ®éng vμ s¸ng t¹o, con ng−êi cßn cã nhu cÇu gi¶i trÝ. C¸c ho¹t ®éng v¨n ho¸ sÏ ®¸p øng ®−îc c¸c nhu cÇu Êy. Nh− vËy, sù gi¶i trÝ b»ng c¸c ho¹t ®éng v¨n ho¸ lμ bæ Ých, cÇn thiÕt, gãp phÇn gióp cho con ng−êi lao ®éng, s¸ng t¹o cã hiÖu qu¶ h¬n vμ gióp con ng−êi ph¸t triÓn toμn diÖn. Víi c¸c chøc n¨ng trªn, chøng tá v¨n ho¸ cã mét ®êi sèng riªng, quy luËt ho¹t ®éng riªng nh−ng l¹i kh«ng n»m ngoμi kinh tÕ vμ chÝnh trÞ v× sù ph¸t triÓn vμ hoμn thiÖn con ng−êi vμ x· héi lμ môc tiªu cao nhÊt cña v¨n ho¸. C©u hái 3: Di s¶n v¨n ho¸ lμ g×? Tr¶ lêi: Di s¶n v¨n ho¸ lμ toμn bé kÕt qu¶ s¸ng t¹o v¨n ho¸ cña c¸c thÕ hÖ tr−íc ®Ó l¹i. Theo UNESCO, di s¶n v¨n ho¸ gåm nh÷ng di s¶n v¨n ho¸ vËt thÓ (Tangible) vμ di s¶n v¨n ho¸ phi vËt thÓ (Intangible). 12 Nh÷ng di s¶n v¨n ho¸ vËt thÓ nh−: ®×nh, ®Òn, chïa, l¨ng, mé, nhμ ë, thμnh qu¸ch, nãn, qu¹t, giÊy,... Nh÷ng di s¶n v¨n ho¸ phi vËt thÓ nh− c¸c biÓu hiÖn t−îng tr−ng vμ kh«ng sê thÊy ®−îc l−u truyÒn vμ biÕn ®æi qua thêi gian, víi mét sè qu¸ tr×nh t¸i t¹o cña ®«ng ®¶o céng ®ång. §ã lμ: ©m nh¹c, móa, ng«n ng÷, nghi thøc, phong tôc tËp qu¸n, y häc, y d−îc cæ truyÒn, nÊu ¨n vμ c¸c mãn ¨n, lÔ héi, bÝ quyÕt vμ quy tr×nh c«ng nghÖ c¸c nghÒ truyÒn thèng… Di s¶n v¨n ho¸ vËt thÓ vμ di s¶n v¨n ho¸ phi vËt thÓ g¾n bã h÷u c¬ víi nhau, khã t¸ch biÖt. C©u hái 4: Kh¸i niÖm v¨n ho¸, v¨n minh, v¨n hiÕn, v¨n vËt? Tr¶ lêi: §©y lμ nh÷ng kh¸i niÖm gÇn gòi, cã liªn quan víi nhau, song kh«ng ®ång nhÊt. V¨n ho¸ lμ mét kh¸i niÖm bao trïm, bao chøa c¶ gi¸ trÞ vËt chÊt lÉn tinh thÇn. V¨n ho¸ lu«n mang tÝnh lÞch sö vμ tÝnh d©n téc. Kh¸i niÖm v¨n ho¸ vμ c¸c nÒn v¨n ho¸ cæ ®¹i ®Òu xuÊt ph¸t tõ c¸c n−íc ph−¬ng §«ng cã nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp trång lóa: Trung Hoa, Ên §é, Ai CËp,... NÒn v¨n ho¸ ph−¬ng T©y xuÊt hiÖn sím nhÊt lμ v¨n ho¸ Hy L¹p vμ La M· còng cã 13 nguån gèc tõ ph−¬ng §«ng, trªn c¬ së tiÕp thu nh÷ng thμnh tùu cña c¸c nÒn v¨n ho¸ Ai CËp vμ L−ìng Hμ. C¸c trung t©m v¨n ho¸ cæ ®¹i ph−¬ng §«ng ®Òu h×nh thμnh ë vïng l−u vùc c¸c con s«ng lín lμ nh÷ng n¬i s¶n xuÊt n«ng nghiÖp tõ x−a ®Õn nay. V¨n minh lμ kh¸i niÖm cã nguån gèc tõ ®« thÞ ph−¬ng T©y, dïng ®Ó chØ tr×nh ®é ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña v¨n ho¸ nh−ng thiªn vÒ ph−¬ng diÖn c¸c gi¸ trÞ vËt chÊt, kü thuËt. V¨n minh chØ cho ta biÕt tr×nh ®é ph¸t triÓn cña v¨n ho¸; nã lμ ®Æc tr−ng cña mét thêi ®¹i vμ cã tÝnh quèc tÕ, ®Æc tr−ng cho mét khu vùc réng lín hoÆc c¶ nh©n lo¹i. Mét d©n téc cã tr×nh ®é v¨n minh cao song nÒn v¨n ho¸ cã khi l¹i rÊt nghÌo nμn. Ng−îc l¹i mét d©n téc cßn l¹c hËu cã khi l¹i cã mét nÒn v¨n ho¸ phong phó. V¨n hiÕn lμ mét kh¸i niÖm cña ph−¬ng §«ng. "V¨n" lμ vÎ ®Ñp, "hiÕn" lμ ng−êi hiÒn tμi. V¨n hiÕn lμ kh¸i niÖm thiªn vÒ chØ c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn. V¨n vËt lμ kh¸i niÖm bé phËn cña v¨n ho¸, chØ kh¸c v¨n ho¸ ë ®é bao qu¸t c¸c gi¸ trÞ. V¨n vËt lμ truyÒn thèng v¨n ho¸ thiªn vÒ c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa vËt chÊt ë mét vïng ®Êt biÓu hiÖn ë viÖc cã nhiÒu nh©n tμi, nhiÒu di tÝch, c«ng tr×nh, hiÖn vËt cã gi¸ trÞ nghÖ thuËt vμ lÞch sö. 14 VÝ dô: Th¨ng Long - §«ng §« - Hμ Néi lμ m¶nh ®Êt ngμn n¨m v¨n vËt. C©u hái 5: Kh¸i niÖm vÒ anh hïng v¨n hãa, anh hïng d©n téc? Tr¶ lêi: Anh hïng v¨n hãa, theo quan niÖm cña c¸c nhμ nghiªn cøu v¨n hãa d©n gian, lμ nh÷ng h×nh t−îng nh©n vËt kh«ng cã thËt trong lÞch sö, cã chÝ khÝ lín, cã khÝ ph¸ch hiªn ngang, cã tÝnh chÊt kú vÜ, cã vai trß to lín trong s¸ng t¹o nh÷ng thμnh tùu v¨n hãa thuë s¬ khai (sinh ra con ng−êi, trêi ®Êt, chinh phôc thiªn nhiªn, s¸ng t¹o v¨n hãa vËt chÊt, v¨n hãa tinh thÇn...). Anh hïng v¨n hãa cã thÓ lμ nh÷ng thÇn linh theo d¹ng "nh©n hãa" thiªn nhiªn nh− c¸c vÞ thÇn vò trô, thÇn s¸ng t¹o, khai më trêi ®Êt, ®μo s«ng ®¾p nói, thÇn gièng nßi, thÇn mÆt tr¨ng, mÆt trêi... C¸c vÞ nμy ®· "s¸ng t¹o" ra hμng lo¹t c¸c "s¶n phÈm" thiªn nhiªn (nói non, ®Çm hå, gß ®èng, s«ng suèi, ruéng ®ång...) chø kh«ng ph¶i thiªn nhiªn lμ ®èi t−îng kh¸ch quan ®· cã s½n. §Çu tiªn, c¸c thÇn linh (anh hïng v¨n hãa) hoμn toμn ®−îc thiªn nhiªn hãa, tøc kh«ng cã bãng d¸ng cña con ng−êi trÇn tôc. Cμng vÒ sau, c¸c anh hïng s¸ng t¹o v¨n hãa tiÕp theo cμng gÇn gòi víi ®êi th−êng, tuy vÉn 15 lμ thÇn linh, nh−ng mang d¸ng dÊp cña c¸c nh©n vËt v¨n hãa tham gia vμo c«ng cuéc lao ®éng, chinh phôc, c¶i t¹o thiªn nhiªn, trÇn thÕ. Anh hïng d©n téc, lμ nh÷ng nh©n vËt cã thËt, kiÖt xuÊt trong lÞch sö dùng n−íc, gi÷ n−íc, t¹o dùng v¨n hãa, v¨n minh mμ tªn tuæi, hμnh ®éng, chiÕn c«ng... g¾n bã víi nh÷ng c«ng viÖc cô thÓ, ë tõng thêi ®iÓm, giai ®o¹n, thêi kú lÞch sö cô thÓ. Anh hïng d©n téc th−êng lμ nh÷ng vÜ nh©n, nh÷ng chÝnh kh¸ch, nh÷ng nhμ c¸ch m¹ng l·o thμnh cã t− t−ëng lín, nh©n c¸ch lín, chÝ h−íng lín, ®¹t thμnh tùu lín trong viÖc kh¼ng ®Þnh ý thøc d©n téc, niÒm tù hμo d©n téc, chiÕn ®Êu, hy sinh cho ®éc lËp, tù do cña d©n téc, t×m ®−êng gi¶i phãng d©n téc, thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña d©n téc. Tªn tuæi anh hïng d©n téc m·i m·i g¾n liÒn víi lÞch sö d©n téc, víi truyÒn thèng d©n téc. NhiÒu anh hïng d©n téc ®ång thêi lμ danh nh©n v¨n ho¸ d©n téc, danh nh©n v¨n hãa thÕ giíi. C©u hái 6: ThÕ nμo lμ danh nh©n v¨n hãa, danh nh©n v¨n hãa thÕ giíi? C¸c danh nh©n v¨n hãa thÕ giíi cña ViÖt Nam? Tr¶ lêi: Danh nh©n v¨n hãa lμ nh÷ng con ng−êi, nh÷ng nh©n vËt kiÖt xuÊt cã tiÕng t¨m, cã cèng 16 hiÕn lín lao cho nÒn v¨n hãa d©n téc, ®−îc lÞch sö, d©n téc, ng−êi d©n biÕt ®Õn, ghi nhËn vμ ®¸nh gi¸ cao, ®¹i diÖn, tiªu biÓu, biÓu tr−ng cho mét nÒn v¨n hãa. Danh nh©n v¨n hãa thÕ giíi lμ nh÷ng danh nh©n v¨n hãa cã tiÕng t¨m trªn thÕ giíi, nh÷ng nh©n vËt cã ®ãng gãp xuÊt s¾c kh«ng chØ cho sù ph¸t triÓn v¨n hãa cña d©n téc mμ cßn cho sù ph¸t triÓn v¨n hãa chung cña nh©n lo¹i, lμ ®¹i diÖn, biÓu tr−ng cho mét nÒn v¨n hãa thÕ giíi ®a b¶n s¾c, võa thÊm ®Ém v¨n hãa d©n téc, võa th¾m ®−îm tinh hoa v¨n hãa nh©n lo¹i. Mçi mét d©n téc, mét nÒn v¨n hãa d©n téc cã thÓ cã nhiÒu danh nh©n v¨n hãa, song cã rÊt Ýt ng−êi ®¹t tíi tÇm cì danh nh©n v¨n hãa thÕ giíi. N−íc ta ®· cã ba ng−êi ®−îc c«ng nhËn lμ danh nh©n v¨n hãa thÕ giíi, ®ã lμ NguyÔn Tr·i, NguyÔn Du vμ Hå ChÝ Minh. - NguyÔn Tr·i (1380-1442), hiÖu øc Trai, vèn lμ ng−êi x· Chi Ng¹i, lé L¹ng Giang (nay thuéc H¶i D−¬ng) sau dêi vÒ NhÞ Khª, lé §«ng §« (nay thuéc Hμ Néi), lμ mét nhμ v¨n hãa xuÊt s¾c cña ViÖt Nam víi t− c¸ch lμ nhμ v¨n, nhμ chÝnh trÞ, nhμ ngo¹i giao, nhμ t− t−ëng, nhμ sö häc, ®Þa lý häc... Con ng−êi v¨n ch−¬ng cña «ng thÓ hiÖn qua c¸c t¸c phÈm B×nh Ng« ®¹i c¸o, øc Trai thi tËp, Phó ChÝ Linh, B¨ng 17 Hå di sù lôc, Lam S¬n vÜnh l¨ng, D− ®Þa chÝ, Qu©n trung tõ mÖnh tËp, LuËt th−... Con ng−êi chÝnh trÞ cña «ng thÓ hiÖn ë chÝnh s¸ch th©n d©n, thu phôc nh©n t©m ®Ó diÖt b¹o tμn, kÕt hîp vò trang vμ ®Þch vËn, qu©n sù vμ ngo¹i giao. Con ng−êi v¨n hãa cña «ng biÓu lé ë chñ nghÜa nh©n v¨n lμnh m¹nh, lÊy nh©n nghÜa, th©n d©n lμm gèc, lÊy v¨n trÞ lμm ph−¬ng ch©m x©y dùng ®Êt n−íc, lÊy ý thøc tù c−êng v¨n hãa d©n téc lμm c¬ së cho b¶o tån, x©y dùng, ph¸t triÓn v¨n hãa, v¨n hiÕn, v¨n minh d©n téc... §¸nh gi¸ nh÷ng ®ãng gãp xuÊt s¾c, ®a d¹ng cña NguyÔn Tr·i ®èi víi lÞch sö d©n téc ViÖt Nam vμ sù ph¸t triÓn nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa, nh©n v¨n nh©n lo¹i, n¨m 1980, ñy ban V¨n hãa - Khoa häc - Gi¸o dôc Liªn hîp quèc (UNESCO) ®· c«ng nhËn NguyÔn Tr·i lμ danh nh©n v¨n ho¸ thÕ giíi. - NguyÔn Du (1766-1820), hiÖu Thanh Hiªn, lμ bËc ®¹i thi hμo cña ViÖt Nam, quª lμng Tiªn §iÒn, huyÖn Nghi Xu©n, tØnh Hμ TÜnh. Sù nghiÖp s¸ng t¹o v¨n häc cña NguyÔn Du lín vÒ sè l−îng, ®a d¹ng vÒ thÓ lo¹i, bao gåm c¸c bμi th¬ ch÷ N«m: Th¸c lêi trai ph−êng nãn, V¨n tÕ sèng hai c« g¸i Tr−êng L−u; c¸c tËp th¬ ch÷ H¸n Thanh Hiªn thi tËp, Nam Trung t¹p ng©m, B¾c hμnh t¹p lôc... §Æc biÖt ®¸ng chó ý 18 lμ V¨n tÕ thËp lo¹i chóng sinh vμ ®Ønh cao lμ TruyÖn KiÒu (dùa theo Kim V©n KiÒu truyÖn cña Thanh T©m tμi nh©n ë Trung Quèc). TruyÖn KiÒu ®· chuyÓn t¶i ®−îc t©m hån d©n téc qua thÓ th¬ lôc b¸t s©u l¾ng, diÔm lÖ, rÊt næi tiÕng vμ cã ¶nh h−ëng s©u réng ë ViÖt Nam, trë thμnh "s¸ch gèi ®Çu gi−êng" ®èi víi mäi ng−êi, thËm chÝ thμnh s¸ch bãi, thμnh ®èi t−îng cña c¸c h×nh thøc ®è KiÒu, l¶y KiÒu, vÞnh KiÒu, kÓ KiÒu... vμ ¶nh h−ëng trë l¹i c¶ th¬ ca, hß vÌ d©n gian. Ghi nhËn nh÷ng cèng hiÕn lín lao vÒ nghÖ thuËt thi ca cña «ng, n¨m 1965, Héi ®ång Hßa b×nh thÕ giíi ®· c«ng nhËn NguyÔn Du lμ danh nh©n v¨n hãa thÕ giíi. - Chñ tÞch Hå ChÝ Minh (1890-1969), cßn cã tªn lμ NguyÔn Sinh Cung (Cu«ng), NguyÔn TÊt Thμnh, NguyÔn ¸i Quèc..., quª ë x· Kim Liªn, huyÖn Nam §μn, tØnh NghÖ An. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lμ ng−êi ®· t×m ra con ®−êng cøu n−íc ®óng ®¾n nhÊt; ng−êi l·nh ®¹o c¸ch m¹ng ViÖt Nam tíi thμnh c«ng; lμ linh hån cña c¸c cuéc kh¸ng chiÕn cøu n−íc, c«ng cuéc x©y dùng Tæ quèc vμ ph¸t triÓn v¨n hãa, x· héi. Víi sù kÕt hîp nhuÇn nhuyÔn t− t−ëng triÕt häc ph−¬ng §«ng vμ ph−¬ng T©y, d©n téc vμ nh©n lo¹i, ®Æc biÖt lμ phÐp biÖn chøng c¸ch m¹ng cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, kÕt hîp thùc tiÔn c¸ch 19 m¹ng ViÖt Nam víi kinh nghiÖm ®Êu tranh gi¶i phãng chèng ¸p bøc, bãc lét trªn toμn thÕ giíi, Hå ChÝ Minh ®· trë thμnh mét trong nh÷ng biÓu t−îng cña sù nghiÖp ®Êu tranh chèng ¸p bøc, bãc lét, gi¶i phãng d©n téc, chèng l¹i chÕ ®é thùc d©n cò vμ míi trªn toμn thÕ giíi. Víi phÈm chÊt cña ng−êi chiÕn sÜ céng s¶n tiªu biÓu, ng−êi con trung hiÕu cña d©n téc, hiÕn d©ng c¶ cuéc ®êi m×nh cho d©n téc, cho ®éc lËp, tù do vμ chñ nghÜa x· héi, Hå ChÝ Minh ®¹i diÖn cho kh¸t väng ®éc lËp cho mçi d©n téc, tù do cho mçi nh©n c¸ch; lμ hiÖn th©n kh¸t väng nh©n v¨n cña c¸c d©n téc trong viÖc kh¼ng ®Þnh b¶n s¾c d©n téc, b¶n s¾c v¨n hãa cña m×nh. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lμ mét ng−êi tiªu biÓu cho chñ nghÜa nh©n ®¹o tiªn tiÕn nhÊt, kh«ng chØ chiÕn ®Êu cho d©n téc m×nh mμ cßn cho c¶ nh©n lo¹i, kh«ng chØ quan t©m ®Õn nhiÖm vô h«m nay mμ cßn mang nh÷ng hoμi b·o lín ®èi víi x· héi t−¬ng lai. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· ®Ó l¹i mét di s¶n v¨n hãa lín, mét chñ nghÜa nh©n v¨n, nh©n ®¹o ®Æc s¾c, mét t− t−ëng ®¹o ®øc trong s¸ng, gi¶n dÞ, gÇn gòi. Ngoμi t− t−ëng chiÕn l−îc vμ thiªn tμi gi¶i phãng d©n téc, ®ãng gãp lín nhÊt cña Hå ChÝ Minh ®èi víi d©n téc vμ nh©n lo¹i lμ t− t−ëng ®¹o ®øc míi, thÓ hiÖn chñ nghÜa 20 nh©n v¨n kiÓu míi, hÕt søc mÉu mùc vμ s¸ng trong. Theo ®¸nh gi¸ cña nhiÒu nhμ khoa häc nh©n v¨n trong vμ ngoμi n−íc th× t− t−ëng ®¹o ®øc Hå ChÝ Minh, chñ nghÜa nh©n v¨n Hå ChÝ Minh lμ mét ®ãng gãp rÊt quan träng vμo nÒn v¨n minh nh©n lo¹i, ®Æc biÖt lμ khi thÕ giíi ®ang b−íc vμo kû nguyªn c«ng nghÖ trÝ tuÖ. Sù thμnh c«ng cña Hå ChÝ Minh vÒ nhiÒu mÆt lμ do tinh hoa d©n téc kÕt hîp víi tinh hoa nh©n lo¹i, truyÒn thèng d©n téc kÕt hîp víi c¸i míi, c¸i hiÖn ®¹i cña nh©n lo¹i... NhËn xÐt cña mét häc gi¶ ph−¬ng T©y vÒ Ng−êi: “C¸i lμm nªn sù vÜ ®¹i cña Hå ChÝ Minh, cã lÏ lμ c¸i b×nh th−êng nhÊt cña Cô. BÊt chÊp nh÷ng d¸ng nÐt cã tÝnh c¸ch huyÒn tho¹i vμ ®«i khi kú l¹ cña mét cuéc ®êi toμn t©m toμn ý hiÕn d©ng cho c¸ch m¹ng, cho nh÷ng ng−êi mμ Cô cho lμ b×nh ®¼ng chø kh«ng ph¶i lμ thÇn d©n cña m×nh” chÝnh lμ sù c¶m nhËn ®Õn gèc g¸c chñ nghÜa nh©n v¨n kiÓu míi Hå ChÝ Minh. Hå ChÝ Minh cßn lμ mét nhμ th¬, nhμ v¨n, nhμ v¨n hãa lín cña d©n téc víi nhiÒu t¸c phÈm th¬, v¨n, häa, kÞch... lín cã søc sèng dμi l©u. §¸ng chó ý lμ c¸c t¸c phÈm B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p, §−êng K¸ch mÖnh, NhËt ký ch×m tμu, NhËt ký trong tï, TruyÖn vμ ký... 21 Víi ®¹o ®øc, t− t−ëng, nh©n c¸ch, ý chÝ vμ tμi n¨ng trªn nhiÒu lÜnh vùc, Hå ChÝ Minh xøng ®¸ng lμ biÓu t−îng cña mét nÒn v¨n hãa, v¨n minh t−¬ng lai, xøng ®¸ng lμ anh hïng gi¶i phãng d©n téc, nhμ triÕt häc vÜ ®¹i, nhμ th¬ lín, nhμ v¨n hãa lçi l¹c, uyªn th©m. Do cã ®ãng gãp to lín vμo sù nghiÖp ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc trªn ph¹m vi toμn thÕ giíi vμ nh÷ng ®ãng gãp xuÊt s¾c vÒ t− t−ëng, ®¹o ®øc, chñ nghÜa nh©n v¨n vμ v¨n hãa..., nh©n dÞp kØ niÖm 100 n¨m ngμy sinh cña Ng−êi (1990), ñy ban Khoa häc - Gi¸o dôc - V¨n hãa cña Liªn hîp quèc ®· c«ng nhËn Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lμ anh hïng gi¶i phãng d©n téc, danh nh©n v¨n hãa thÕ giíi. C©u hái 7: ThÕ nμo lμ b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc? Tr¶ lêi: B¶n s¾c v¨n hãa d©n téc lμ hÖ thèng nh÷ng ®Æc tÝnh bªn trong, nh÷ng s¾c th¸i riªng cã tÝnh nguån gèc, g¾n víi nh÷ng ®Æc tÝnh cña chñ thÓ, trë thμnh nguån céi, khu«n mÆt, nÒn t¶ng, b¶n thÓ cña mét nÒn v¨n hãa. Nã chÝnh lμ c¸i ®Ó ph©n biÖt v¨n hãa d©n téc nμy vμ v¨n hãa d©n téc kh¸c, khiÕn cho v¨n hãa cña d©n téc nμy kh«ng trë thμnh "c¸i bãng" cña v¨n ho¸ d©n téc kh¸c vμ ng−îc l¹i. 22 Cho ®Õn nay, vÊn ®Ò b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc vÉn lμ vÊn ®Ò më. Nã ®ang ®−îc tiÕp cËn tõ nhiÒu khoa häc, nhiÒu gãc ®é. Mét tiÕp cËn ®¸ng l−u ý, xem xÐt vÊn ®Ò theo tÝnh khuynh h−íng, cho r»ng b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc lμ sù tæng hßa c¸c khuynh h−íng c¬ b¶n trong s¸ng t¹o v¨n hãa cña mét d©n téc; lμ mèi liªn hÖ th−êng xuyªn, cã ®Þnh h−íng cña c¸i riªng (v¨n hãa d©n téc) víi c¸i chung (v¨n hãa khu vùc, v¨n hãa nh©n lo¹i...). NhiÒu ng−êi tiÕp cËn b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc tõ phÝa chøc n¨ng v¨n hãa, gi¸ trÞ v¨n hãa... Dï tõ gãc ®é nμo th× ®ã còng lμ cuéc hμnh tr×nh ®i t×m nh÷ng nÐt riªng, s¾c th¸i riªng, bÒn v÷ng, c¨n cèt cña mét nÒn v¨n hãa. T¹i §¹i héi ®¹i biÓu toμn quèc lÇn thø XI, §¶ng ta kh¼ng ®Þnh: "... x©y dùng nÒn v¨n hãa ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®μ b¶n s¾c d©n téc, võa kÕ thõa, ph¸t huy nh÷ng truyÒn thèng v¨n hãa tèt ®Ñp cña céng ®ång c¸c d©n téc ViÖt Nam, võa tiÕp thu tinh hoa v¨n hãa nh©n lo¹i ®Ó v¨n hãa thùc sù lμ nÒn t¶ng tinh thÇn cña x· héi"1. _______________ 1. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toμn quèc lÇn thø XI, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt, Hμ Néi, 2011, tr.40. 23 B¶n s¾c (v¨n hãa d©n téc), dï lμ nh÷ng c¸i riªng, céi nguån cña v¨n hãa d©n téc, kh«ng ph¶i chØ g¾n bã víi c¸i truyÒn thèng (nhiÒu ng−êi vÉn hiÓu trë vÒ nguån míi t×m ®−îc b¶n s¾c v¨n hãa) mμ nã cßn g¾n bã chÆt chÏ víi tÝnh chÊt tiªn tiÕn cña nÒn v¨n hãa Êy. NghÞ quyÕt cña §¶ng lu«n kh¼ng ®Þnh vÊn ®Ò nμy. Nh− vËy, nÒn v¨n hãa mμ §¶ng ta l·nh ®¹o toμn d©n x©y dùng lμ nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®μ b¶n s¾c d©n téc, vμ ®−¬ng nhiªn bao gåm c¶ tÝnh nh©n v¨n. Nã cã c¸i riªng, c¸i ®éc ®¸o cña truyÒn thèng, t©m hån, cèt c¸ch, lèi sèng, phong tôc... ViÖt Nam, kÕt hîp tinh hoa qu¸ khø víi c¸i cao ®Ñp cña hiÖn ®¹i, ®ång thêi kÕt hîp thμnh tùu v¨n hãa trong vμ ngoμi n−íc. B¶n s¾c v¨n hãa d©n téc quyÕt ®Þnh sù vËn ®éng, tån t¹i, sèng cßn cña v¨n hãa d©n téc trong thêi ®¹i giao l−u quèc tÕ m¹nh mÏ. C©u hái 8: TiÕp xóc vμ giao l−u v¨n hãa trong lÞch sö v¨n hãa ViÖt Nam diÔn ra nh− thÕ nμo? Tr¶ lêi: TiÕp xóc v¨n hãa lμ hiÖn t−îng nÒn v¨n hãa cña céng ®ång nμy gÆp gì hoÆc ë gÇn ®Õn møc cã thÓ trùc tiÕp chÞu t¸c ®éng, g©y ra sù biÕn ®æi v¨n hãa cña céng ®ång kh¸c. §©y lμ giai ®o¹n 24 ®Çu, lμ ®iÒu kiÖn ®Ó dÉn ®Õn sù giao l−u v¨n hãa. Song kh«ng ph¶i cuéc tiÕp xóc v¨n hãa nμo còng dÉn ®Õn qu¸ tr×nh giao l−u v¨n hãa. Giao l−u v¨n hãa chØ cã thÓ xem lμ hÖ qu¶ tÊt yÕu cña sù tiÕp xóc v¨n hãa khi sù tiÕp xóc ®ã ph¶i diÔn ra liªn tôc vμ trong mét thêi gian dμi vμ g©y ra nh÷ng biÕn ®æi vÒ m« thøc v¨n hãa ban ®Çu. Giao l−u v¨n hãa (Acculturation) lμ sù tiÕp xóc vμ trao ®æi qua l¹i trong mét qu¸ tr×nh l©u dμi, trùc tiÕp gi÷a hai nÒn v¨n hãa cña hai céng ®ång ng−êi kh¸c nhau. Giao l−u v¨n hãa lμ sù vËn ®éng th−êng xuyªn cña v¨n hãa. Nã kh«ng chØ lμ ®éng lùc ph¸t triÓn cña v¨n hãa mμ cßn lμ ®éng lùc cña sù tiÕn hãa cña x· héi. Ngay tõ thêi tiÒn sö, sù tiÕp xóc vμ giao l−u v¨n hãa ®· diÔn ra trong lÞch sö loμi ng−êi. Song ®iÒu ®ã kh«ng ph¶i lμ b¶n th©n ho¹t ®éng v¨n hãa mang l¹i mμ nã diÔn ra nhê ho¹t ®éng trao ®æi kinh tÕ vμ nhiÒu ho¹t ®éng trao ®æi "phi kinh tÕ" nh− sù trao ®æi tÆng phÈm hay vËt phÈm t«n gi¸o hoÆc nhê nh÷ng sù tiÕp xóc kh¸c nh− quan hÖ h«n nh©n, ngo¹i giao... Ngoμi ra, c¸c cuéc thiªn di th−êng x¶y ra trong thêi nguyªn thñy vμ cæ - trung ®¹i lμm cho c¸c tËp ®oμn ng−êi cã v¨n hãa kh¸c nhau sèng bªn c¹nh nhau, xen kÏ nhau còng dÉn ®Õn sù tiÕp xóc vμ giao l−u v¨n hãa. 25 Trong qu¸ tr×nh giao l−u v¨n hãa, mét ®iÒu tÊt yÕu sÏ x¶y ra lμ, bÊt kÓ v¨n hãa cña céng ®ång ng−êi ®ang ë nÊc thang nμo cña sù tiÕn hãa nh©n lo¹i th× mét sè yÕu tè v¨n hãa cña céng ®ång ng−êi nμy cã thÓ ¶nh h−ëng, t¸c ®éng ®Õn céng ®ång ng−êi kia. C¸c yÕu tè v¨n hãa nμy cã khi lμ c¸ biÖt, rêi r¹c nh−ng còng cã khi l¹i kÕt thμnh hÖ thèng chÆt chÏ; cã khi l¹i kÕt dÝnh víi nh÷ng yÕu tè v¨n hãa truyÒn thèng; cã khi l¹i lμm ®æi míi m¹nh mÏ c¸c yÕu tè v¨n hãa cò. Nh− vËy, ng−êi ta gäi nh÷ng yÕu tè v¨n hãa ®ã lμ yÕu tè ngo¹i sinh. V× vËy, cã thÓ nãi, giao l−u v¨n hãa võa lμ kÕt qu¶ cña trao ®æi, võa lμ chÝnh b¶n th©n sù trao ®æi. Cã hiÓu nh− vËy míi thÊy hÕt tÇm quan träng cña giao l−u v¨n hãa trong lÞch sö nh©n lo¹i. Nã lμ mét ®éng lùc thóc ®Èy ph¸t triÓn cña lÞch sö. Nh− mäi sù vËt vμ hiÖn t−îng kh¸c, v¨n hãa còng cã tÝnh hai mÆt tÝch cùc vμ tiªu cùc song nÕu v× thÕ mμ chèi tõ vμ ng¨n cÊm mét c¸ch cùc ®oan, th¸i qu¸ viÖc giao l−u v¨n hãa lμ ®iÒu sai lÇm. ChØ cã viÖc thùc hiÖn giao l−u v¨n hãa mét c¸ch chñ ®éng, tÝch cùc vμ cã chän lùa míi lμ ph−¬ng s¸ch ®óng ®¾n nhÊt. ViÖt Nam n»m ë vÞ trÝ ng· t− ®−êng cña sù giao l−u khu vùc §«ng Nam ¸ vμ thÕ giíi. V× 26 vËy, trong lÞch sö d©n téc ®· tiÕp xóc vμ giao l−u víi nhiÒu nÒn v¨n hãa cña nh©n lo¹i. §ã lμ sù tiÕp xóc vμ giao l−u v¨n hãa ®Çu tiªn gi÷a ViÖt Nam vμ §«ng Nam ¸. TiÕp ®ã lμ sù tiÕp xóc vμ giao l−u v¨n hãa cña ng−êi ViÖt Nam víi v¨n hãa Trung Hoa qua c¶ con ®−êng triÒu ®×nh hoÆc con ®−êng truyÒn gi¸o vμ c¶ con ®−êng di d©n, víi nhiÒu lÜnh vùc nh−: kü thuËt (nghÒ in, lμm giÊy, chÕ t¹o thuèc sóng...), trong ®êi sèng v¨n hãa (ch÷ viÕt, Nho gi¸o, §¹o gi¸o, y häc...). MÆt kh¸c, ViÖt Nam còng tiÕp xóc vμ giao l−u v¨n hãa víi v¨n hãa Ên §é. B−íc vμo thêi kú cËn ®¹i, mét mÆt ViÖt Nam ph¶i tiÕn hμnh cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa thùc d©n giμnh ®éc lËp d©n téc, mÆt kh¸c còng tiÕp nhËn nhiÒu nh©n tè v¨n hãa ph−¬ng T©y ®Ó hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc. Sù tiÕp xóc v¨n hãa trong giai ®o¹n nμy võa mang tÝnh tù nguyÖn, võa cã tÝnh chÊt c−ìng bøc, ¸p chÕ. Trong nh÷ng n¨m 1954 - 1975, v¨n hãa Liªn X« (cò), Trung Quèc, Mü..., còng cã ¶nh h−ëng tíi v¨n hãa ë hai miÒn B¾c, Nam. Trong ®iÒu kiÖn chiÕn tranh khèc liÖt, sù tiÕp xóc nμy dï ch−a s©u, nh−ng vÉn ®Ó l¹i nh÷ng dÊu Ên nhÊt ®Þnh (võa tiªu cùc, võa tÝch cùc). Gi¸ trÞ cña v¨n hãa ViÖt Nam h«m nay mang ®Çy ®ñ truyÒn thèng v¨n hãa ng−êi ViÖt cæ - nh÷ng yÕu tè néi sinh, 27 b¶n ®Þa, ®ång thêi còng hßa ®ång nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa ngo¹i lai - nh÷ng yÕu tè ngo¹i sinh - cña c¸c d©n téc kh¸c mμ v¨n hãa ViÖt Nam ®· tiÕp nhËn vμ "ViÖt hãa" trong nh÷ng cuéc tiÕp xóc vμ giao l−u v¨n hãa ®ã. Trong c«ng cuéc ®æi míi hiÖn nay, v¨n hãa ViÖt Nam sÏ cã nh÷ng vËn héi míi ®Ó tiÕp xóc vμ giao l−u h¬n n÷a víi v¨n hãa khu vùc vμ thÕ giíi. C©u hái 9: CÇn lμm g× ®Ó gi÷ g×n b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc? Tr¶ lêi: Gi÷ g×n, ph¸t huy, lμm giμu b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc ngμy cμng trë thμnh nhiÖm vô quan träng cña mçi d©n téc. §Ó lμm tèt nhiÖm vô nμy, cÇn ph¶i thÊm nhuÇn quan ®iÓm: chØ cã ph¸t triÓn m¹nh mÏ v¨n hãa c¸c d©n téc víi b¶n s¾c riªng th× v¨n hãa nh©n lo¹i míi trë nªn phong phó, ®a d¹ng. NÕu v¨n hãa cña tÊt c¶ c¸c d©n téc trªn thÕ giíi ®Òu bÞ mÊt ®i b¶n s¾c riªng hoÆc bÞ ®ång hãa bëi mét nÒn v¨n hãa kh¸c... th× ch¾c ch¾n kho tμng v¨n hãa nh©n lo¹i sÏ nghÌo nμn, ®¬n ®iÖu. V× vËy, c¸i chung cña v¨n hãa nh©n lo¹i chØ phong phó khi c¸i riªng cña v¨n hãa tõng d©n téc ®−îc coi träng. §¶ng ta ®· chØ râ x©y dùng nÒn v¨n hãa 28 ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®μ b¶n s¾c d©n téc, g×n gi÷ b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc trong giao l−u quèc tÕ lμ nhiÖm vô cña toμn §¶ng, toμn d©n. Néi dung chÝnh nh÷ng nhiÖm vô ®ã nh− sau: - KÕ thõa vμ ph¸t huy truyÒn thèng v¨n hãa cña tÊt c¶ c¸c d©n téc trong n−íc, sù ®a d¹ng, phong phó cña v¨n hãa téc ng−êi, vïng, miÒn, ®Þa ph−¬ng, kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ; gi÷ g×n tinh hoa di s¶n v¨n hãa d©n téc. - Ph¸t triÓn v¨n hãa d©n téc ®i liÒn víi giao l−u v¨n hãa quèc tÕ; tiÕp thu nh÷ng tinh hoa v¨n hãa nh©n lo¹i ®Ó lμm giμu ®Ñp v¨n hãa d©n téc; ®ång thêi ®Ò cao b¶n lÜnh v¨n hãa d©n téc, ®Êu tranh chèng sù th©m nhËp cña v¨n hãa ®éc h¹i. - ChuyÓn ®æi, bæ sung nh÷ng thiÕu hôt cña v¨n hãa cæ truyÒn tr−íc yªu cÇu míi cña thêi ®¹i, lμm cho b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc cμng giμu cã, phong phó, cã sù ®æi míi phï hîp víi thêi ®¹i tiªn tiÕn, víi viÖc ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc. - Ph¸t huy thÕ giíi quan cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng ®¹o ®øc Hå ChÝ Minh nh− sù kÕt tinh tèt ®Ñp nhÊt cña tinh hoa v¨n hãa d©n téc vμ nh©n lo¹i thêi hiÖn ®¹i. - T¹o mét m«i tr−êng quèc gia vÒ v¨n hãa thËt sù lμnh m¹nh vμ thuËn lîi cho viÖc gi÷ 29 g×n, ph¸t huy b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc. M«i tr−êng nμy thÓ hiÖn ë cÊu tróc v¨n hãa (gia ®×nh, lμng (phè), n−íc); nh÷ng c¬ quan lμm v¨n hãa; ë kh«ng khÝ nhiÖt t×nh s¸ng t¹o cña nh÷ng lùc l−îng s−u tÇm, nghiªn cøu, ph¸t huy b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc, nh÷ng lùc l−îng tiÕp nhËn v¨n hãa n−íc ngoμi vμ tÝnh tÝch cùc tham gia v¨n hãa ë tr×nh ®é d©n trÝ cao vμ sù am hiÓu v¨n hãa d©n téc cña toμn d©n; ®−a gi¸o dôc v¨n hãa v¨n nghÖ vμo nhμ tr−êng, tõ mÉu gi¸o trë lªn. - Tæ chøc, vËt chÊt hãa qu¸ tr×nh g×n gi÷, ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa cæ truyÒn vμ hiÖn ®¹i b»ng c¸ch ®Èy m¹nh ph−¬ng ch©m x· héi hãa sù nghiÖp v¨n hãa, kÕt hîp sù t×m tßi, ®ãng gãp, ®Çu t− cña Nhμ n−íc, nh©n d©n vμ c¸c nguån quü quèc tÕ. - Mét mÆt t¨ng c−êng ho¹t ®éng giao l−u v¨n hãa víi n−íc ngoμi, trong giao l−u chó ý tiÕp thu tinh hoa, ng¨n chÆn ®éc tè; mÆt kh¸c t¨ng c−êng ph¸t huy b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc gãp phÇn vμo kho tμng v¨n hãa thÕ giíi... Gi÷ g×n, ph¸t huy, lμm giμu b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc trong giao l−u quèc tÕ lμ mét nhiÖm vô hÕt søc nÆng nÒ, rÊt cÇn sù chung søc, chung lßng cña toμn §¶ng, Nhμ n−íc vμ nh©n d©n. 30 C©u hái 10: ThÕ nμo lμ tiÕp thu cã chän läc tinh hoa v¨n hãa thÕ giíi? Tr¶ lêi: TiÕp thu cã chän läc tinh hoa v¨n hãa thÕ giíi lμ mét ph−¬ng thøc, mét qu¸ tr×nh cña v¨n hãa mét d©n téc (v¨n hãa d©n téc ViÖt Nam) nh»m tiÕp xóc, thu nhËn nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp nhÊt cña v¨n hãa c¸c d©n téc kh¸c trªn thÕ giíi; phï hîp víi t− t−ëng, c¶m quan, phong hãa cña d©n téc m×nh nh»m lμm giμu v¨n hãa d©n téc m×nh. Trong khi tiÕp xóc, thu nhËn th× còng ®ång thêi ®em ®Õn nh÷ng tinh tóy v¨n hãa d©n téc cho v¨n hãa c¸c d©n téc kh¸c, v¨n hãa thÕ giíi. Ph−¬ng thøc nμy mang tÝnh chÊt hai chiÒu, h÷u c¬ trong mèi quan hÖ cho vμ nhËn gi¸ trÞ v¨n hãa. Trong bèi c¶nh giao l−u v¨n hãa quèc tÕ ngμy cμng m¹nh mÏ th× vÊn ®Ò tiÕp thu cã chän läc tinh hoa v¨n hãa thÕ giíi cμng cã vai trß quan träng bëi nã kh«ng chØ gióp hßa nhËp v¨n hãa d©n téc víi quèc tÕ mμ cßn gióp gi÷ g×n, b¶o vÖ vμ ph¸t huy b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc. Bªn c¹nh viÖc chØ râ nhiÖm vô x©y dùng mét nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®μ b¶n s¾c d©n téc, §¶ng ta cßn lu«n nhÊn m¹nh viÖc tiÕp thu tinh hoa cña c¸c d©n téc trªn thÕ giíi, lμm giμu thªm nÒn v¨n hãa ViÖt Nam; ®Êu tranh chèng sù x©m nhËp cña c¸c lo¹i v¨n hãa ®éc h¹i ®Ó 31 b¶o vÖ v¨n hãa d©n téc. §Æc biÖt, trong xu h−íng cμng ngμy sù hßa ®ång v¨n hãa gi÷a c¸c nÒn v¨n hãa kh¸c nhau cμng m¹nh, sù giao l−u v¨n hãa gi÷a c¸c vïng, miÒn, quèc gia, nh©n lo¹i cμng mËt thiÕt, th× viÖc tiÕp thu lÉn nhau vÒ v¨n hãa lμ ®iÒu kh«ng tr¸nh khái. ViÖc tiÕp thu cã chän läc lμ mét c¸ch thøc tèi −u ®Ó tá râ b¶n lÜnh cña mét nÒn v¨n hãa; c¸i b¶n lÜnh cho vμ nhËn, b¶n lÜnh hßa nhËp mμ kh«ng hßa tan, h¬n n÷a cßn th©u nhËn ®Ó lμm giμu vèn liÕng v¨n hãa cña m×nh. B¶n th©n sù tån t¹i vμ ph¸t triÓn cña v¨n hãa ViÖt Nam hμng ngμn n¨m nay ®· lμ mét minh chøng râ nÐt cho b¶n lÜnh, b¶n s¾c v¨n hãa, cho sù ®óng ®¾n cña ph−¬ng thøc giao tiÕp, øng xö v¨n hãa cña d©n téc ta tr−íc thÕ giíi. Cã thÓ coi b¶n s¾c v¨n hãa cña mçi d©n téc lμ nh÷ng gi¸ trÞ tinh hoa cña d©n téc ®ã. TiÕp thu tinh hoa v¨n hãa thÕ giíi chÝnh lμ sù giao l−u, giao tiÕp ®a d¹ng, sù cä s¸t, tiÕp biÕn, hßa nhËp c¸c nÒn v¨n hãa ë nh÷ng g× rÊt riªng, cã tÝnh c¨n nguyªn, nh−ng kh«ng trén lÉn, kh«ng hßa tan, mμ mçi nÒn v¨n hãa, trong khi thÓ hiÖn b¶n s¾c cña m×nh, tøc sù táa lan v¨n hãa th× còng ®ång thêi th©u nhËn nh÷ng gi¸ trÞ tinh tóy cña c¸c nÒn v¨n hãa kh¸c, lμm giμu cho m×nh, còng ®ång thêi lμm giμu cho v¨n hãa nh©n lo¹i. 32 Tuy nhiªn, sù giao l−u, giao tiÕp kh«ng chØ ë nh÷ng tinh tóy v¨n hãa d©n téc mμ cßn cã c¶ nh÷ng c¸i kh«ng tinh tóy, thËm chÝ ®éc h¹i, ph¶n gi¸ trÞ... V× vËy, trong c¬ chÕ tiÕp xóc vμ thu nhËn gi÷a c¸c nÒn v¨n hãa, ngoμi c¬ chÕ th©u nhËn nh÷ng g× tèt ®Ñp cßn cã mét c¬ chÕ kh¸c, ®ã lμ lùa chän, ng¨n ngõa, läc bá nh÷ng g× kh«ng phï hîp víi b¶n thÓ, nh÷ng g× kh«ng thÓ kÕt hîp, chång xÕp, hßa nhËp ®Ó lμm næi lªn v¨n hãa b¶n ®Þa. Thùc tÕ giao l−u, tiÕp xóc, tiÕp biÕn v¨n hãa ë n−íc ta lμ mét dÉn chøng rÊt sinh ®éng vÒ ph−¬ng thøc tiÕp thu cã chän läc tinh hoa v¨n hãa thÕ giíi. Chóng ta tõng giao l−u, tõng bÞ ¶nh h−ëng cña nhiÒu nÒn v¨n hãa, nhiÒu trung t©m v¨n hãa rÊt lín nh− v¨n hãa Ên §é, v¨n hãa Trung Hoa, v¨n hãa Ph¸p, Mü..., song v¨n hãa d©n téc ViÖt Nam kh«ng bÞ ®ång hãa, kh«ng bÞ hßa tan, ng−îc l¹i cßn tù lμm giμu b»ng nh÷ng c¸i hay, c¸i ®Ñp, nh÷ng gi¸ trÞ tr−êng tån cña c¸c nÒn v¨n hãa Êy, t¹o nªn mét v¨n hãa ViÖt Nam ®éc ®¸o, ®Çy b¶n s¾c. C©u hái 11: Ch÷ viÕt cña ng−êi ViÖt ra ®êi nh− thÕ nμo? Tr¶ lêi: Ch÷ viÕt lμ mét hÖ thèng ký hiÖu b»ng ®−êng 33 nÐt, ®−îc ®Æt ra ®Ó ghi tiÕng nãi. Do hoμn c¶nh lÞch sö vμ x· héi kh¸c nhau mμ mçi d©n téc cã mét hÖ ch÷ viÕt kh¸c nhau. Víi ng−êi ViÖt, vμo thêi Hïng V−¬ng cã thÓ manh nha ®· cã ch÷ viÕt. Theo gi¸o s− Hμ V¨n TÊn th× trªn mét sè ®å ®ång vμ l−ìi cμy ®ång §«ng S¬n ®· cã nh÷ng biÓu hiÖn cña ch÷ viÕt, song rÊt tiÕc lμ nh÷ng ký hiÖu nμy ch−a ®−îc ph¸t triÓn mét c¸ch hoμn chØnh th× ng−êi ViÖt bÞ ng−êi H¸n th«n tÝnh. Vμ lóc nμy tÊt nhiªn ch÷ H¸n trë thμnh thø ch÷ th«ng dông trong sinh ho¹t hμnh chÝnh vμ x· héi. Nh÷ng ch÷ H¸n sím nhÊt mμ hiÖn nay ®· t×m ®−îc lμ trªn trèng ®ång Cæ Loa cã ghi râ niªn hiÖu V−¬ng M·ng (c¸ch ngμy nay xÊp xØ 2.000 n¨m). Tõ ®ã, ch÷ H¸n gãp phÇn vμo viÖc ph¸t triÓn v¨n tù ë ViÖt Nam, suèt thêi trung cæ nã ®ãng vai trß quan träng trong viÖc truyÒn b¸ t− t−ëng vμ kiÕn thøc trªn ®Êt ViÖt, ®−îc tÊt c¶ mäi triÒu ®¹i qu©n chñ chuyªn chÕ b¶n ®Þa sö dông lμm ch÷ viÕt chÝnh thèng. Víi ý thøc d©n téc ngμy cμng ph¸t triÓn, ng−êi ViÖt muèn b¶o vÖ tiÕng nãi cña m×nh nªn ®· sö dông ch÷ H¸n ®Ó ghi ©m vμ trªn c¬ së ®ã t¹o ra ch÷ N«m (tøc ch÷ Nam). HiÖn t−îng nμy cã tõ thêi B¾c thuéc, nh−ng cã kh¶ n¨ng ®Õn ®êi TrÇn (thÕ kû XIII - XIV) míi ®−îc ®Þnh h×nh (®−îc chøng minh bëi v¨n th¬ nh− cña Hμn Thuyªn, 34 NguyÔn SÜ Cè). ý thøc ®éc lËp vÒ v¨n tù còng thóc ®Èy Quang Trung muèn ®−a ch÷ N«m trë thμnh ch÷ viÕt chÝnh thèng, nh−ng ch−a thμnh c«ng, tuy nhiªn ch÷ N«m vÉn ®−îc ®«ng ®¶o d©n chóng sö dông vμ cßn tån t¹i tíi tËn ngμy nay. Mét hÖ thèng ch÷ kh¸c d−íi d¹ng Latinh xuÊt hiÖn trªn ®Êt ViÖt vμo thÕ kû XVI, XVII, ®−îc gäi lμ ch÷ quèc ng÷, do Alexandre de Rhodes s¸ng t¹o ra. ¤ng phiªn ©m tiÕng ViÖt b»ng hÖ thèng ch÷ Latinh ®Ó tiÖn cho viÖc truyÒn ®¹o. HÖ ch÷ nμy ngμy cμng ®−îc hoμn thiÖn ®Ó trë thμnh hÖ thèng ch÷ quèc ng÷ nh− ngμy nay. C¸c d©n téc thiÓu sè ë phÝa B¾c tr−íc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m chñ yÕu vÉn dïng ch÷ N«m. Sau n¨m 1954, §¶ng vμ Nhμ n−íc ta ®· quan t©m thóc ®Èy ®Ó h×nh thμnh ch÷ viÕt cho c¸c téc ng−êi nμy. ë miÒn Trung, ng−êi Ch¨m x−a nay vÉn sö dông ch÷ thuéc hÖ M· Lai, ®ång bμo Khmer Nam Bé cã ch÷ viÕt riªng; céng ®ång ng−êi Hoa trªn ®Êt ViÖt vÉn sö dông ng«n ng÷, ch÷ viÕt cña d©n téc m×nh. Sau khi thèng nhÊt ®Êt n−íc, §¶ng vμ Nhμ n−íc ta còng cã chñ tr−¬ng ñng hé c¸c téc ng−êi ë T©y Nguyªn sím cã ch÷ viÕt cña riªng m×nh. 35 Tuy nhiªn, ch÷ quèc ng÷ vÉn lμ ch÷ phæ th«ng cho mäi téc ng−êi sèng trªn ®Êt n−íc ViÖt Nam. C©u hái 12: ChÕ ®é khoa cö ë n−íc ta diÔn ra nh− thÕ nμo? Tr¶ lêi: D−íi c¸c v−¬ng triÒu phong kiÕn, ®Êt n−íc ta tr¶i qua mét chÆng ®−êng dμi 10 thÕ kû, ®· tæ chøc ®−îc nhiÒu khoa thi tiÕn sÜ. Khoa më ®Çu vμo n¨m Êt M·o (1075) ®êi Lý Nh©n T«ng vμ khoa kÕt thóc vμo n¨m Kû Mïi (1918) ®êi vua Kh¶i §Þnh. VÒ thÓ lÖ thi, buæi ®Çu ch−a ®−îc æn ®Þnh, cho ®Õn thêi HËu Lª míi vμo quy cñ. LÞch sö chÕ ®é khoa cö ë ViÖt Nam b¾t ®Çu ®Þnh h×nh tõ n¨m 1075, d−íi triÒu Lý (1010- 1225). Tuy hÖ thèng thi cö cña ViÖt Nam chÞu ¶nh h−ëng cña Trung Quèc, nh−ng d−íi thêi Lý vμ ®Çu thêi TrÇn, Nho gi¸o ch−a ph¶i lμ néi dung duy nhÊt cña gi¸o dôc vμ khoa cö. Khoa thi ®Çu tiªn trong lÞch sö gi¸o dôc n−íc ta lμ kú thi ®¹i khoa n¨m 1075 (Êt M·o), d−íi ®êi vua Lý Nh©n T«ng. Ng−êi ta cßn gäi ®©y lμ khoa Minh kinh b¸c häc vμ khoa thi Nho häc tam tr−êng. Tuy nh÷ng ng−êi ®ç ë khoa nμy ch−a chia thμnh Gi¸p ®Ö, ch−a ®Æt Tam kh«i: tr¹ng nguyªn, b¶ng nh·n, th¸m hoa, 36 nh−ng sö s¸ch vÉn coi Lª V¨n ThÞnh, ng−êi ®ç ®Çu ë kú thi nμy lμ vÞ tr¹ng nguyªn ®Çu tiªn cña khoa cö n−íc nhμ. Sau ®ã, triÒu Lý cßn tæ chøc tiÕp ®−îc 6 khoa thi n÷a, nh−ng c¸c khoa thi nμy ch−a ®−îc tiÕn hμnh theo ®Þnh lÖ th−êng xuyªn mμ phô thuéc vμo nhu cÇu cÇn ng−êi cña Nhμ n−íc. Thêi TrÇn (1225-1400) tæ chøc ®−îc 19 khoa thi, trong ®ã cã mét sè khoa ®· ®¸nh dÊu nh÷ng mèc ®iÓm vμ thÓ thøc cña lÞch sö chÕ ®é khoa cö mμ c¸c ®êi sau vÉn lÊy ®ã lμm chuÈn mùc. N¨m 1232, më khoa thi Th¸i häc sinh ®Çu tiªn cña n−íc ta, tõ ®©y vua TrÇn Th¸i T«ng ®Þnh lÖ cø 7 n¨m më khoa thi nμy mét lÇn. §©y còng lμ khoa ®Çu lÊy ba bËc ®ç, gäi lμ tam gi¸p (nhÊt gi¸p, nhÞ gi¸p, tam gi¸p). - Khoa thi n¨m 1247 lμ khoa thi ®Çu tiªn lÊy tam kh«i: tr¹ng nguyªn, b¶ng nh·n, th¸m hoa. - Khoa thi n¨m 1256, ®Çu tiªn lÊy hai tr¹ng nguyªn (lÊy thªm mét tr¹ng nguyªn cho nh÷ng ng−êi quª tõ Thanh Ho¸ trë vμo: "tr¹i tr¹ng nguyªn" bªn c¹nh "kinh tr¹ng nguyªn" lμ ng−êi quª tõ Thanh Ho¸ trë ra). Nh−ng viÖc nμy chØ lμm trong hai khoa thi råi th«i, c¸c khoa thi sau ®ã vÉn chØ lÊy mét tr¹ng nguyªn. - Khoa thi n¨m 1304, ngoμi tam kh«i cßn cã danh hiÖu "Hoμng gi¸p" vμ danh hiÖu nμy b¾t 37 ®Çu cã tõ ®©y. Hoμng gi¸p lμ tªn gäi cña c¸c tiÕn sÜ ®Ö nhÞ gi¸p, xÕp sau tam kh«i. §Õn khoa thi nμy thÓ thøc cña mét kú thi ®¹i khoa ®· hoμn chØnh, c¸c triÒu ®¹i sau cã thªm bít söa ®æi nh−ng kh«ng ngoμi thÓ thøc c¬ b¶n nμy. C¸c phÐp thi cña khoa thi nμy lμ thi tø tr−êng: + Tr−êng 1: thi kinh nghi (nh÷ng chç cßn nghi ngê trong kinh), kinh nghÜa (nghÜa lý cña kinh). + Tr−êng 2: thi th¬ vμ phó. + Tr−êng 3: thi ba bμi chÕ, chiÕu, biÓu. + Tr−êng 4: mét bμi v¨n s¸ch. Tr−íc khi vμo thi tr−êng 1, thÝ sinh cßn ph¶i viÕt ¸m t¶ hai thiªn Y quèc vμ Thiªn tö truyÖn trong s¸ch cæ cña Trung Quèc ®Ó lo¹i bít ng−êi kÐm. - Khoa thi n¨m 1396, nhμ vua "®Þnh phÐp thi": + Bá m«n ¸m t¶ cæ v¨n tr−íc khi b−íc vμo tø tr−êng. + N¨m tr−íc thi h−¬ng (tæ chøc ë nhiÒu vïng trong n−íc), n¨m sau thi héi (chñ yÕu tæ chøc ë kinh ®«). ë thêi TrÇn, danh hiÖu häc vÞ cao nhÊt lμ Th¸i häc sinh. Nh÷ng ng−êi ®ç th¸i häc sinh chia lμm ba h¹ng (tam gi¸p): ®Ö nhÊt gi¸p, ®Ö nhÞ gi¸p, ®Ö tam gi¸p. Danh hiÖu Tam kh«i: 38 tr¹ng nguyªn, b¶ng nh·n, th¸m hoa ®Ó gäi cho ba ng−êi ®øng ®Çu trong sè ng−êi ®−îc xÕp vμo ®Ö nhÊt gi¸p. Ng−êi ®øng ®Çu ®Ö nhÞ gi¸p ®−îc gäi lμ hoμng gi¸p. N¨m 1374, míi cã danh hiÖu tiÕn sÜ, vμ nã dïng ®Ó thay cho danh hiÖu th¸i häc sinh. BÊy giê, cã nhiÒu ng−êi xuÊt th©n khoa b¶ng næi tiÕng nh− Tr¹ng nguyªn M¹c §Ünh Chi (nhμ v¨n häc, ngo¹i giao), Hoμng gi¸p NguyÔn Trung Ng¹n... Nh÷ng buæi ®Çu, ®Ó chiÕu cè t×nh h×nh ph¸t triÓn v¨n hãa ch−a ®ång ®Òu gi÷a c¸c vïng, nhμ TrÇn ®Æt lÖ lÊy hai Tr¹ng nguyªn: kinh Tr¹ng nguyªn cho vïng ®Êt cò vμ tr¹i Tr¹ng nguyªn cho vïng ®Êt míi ®−îc më mang. Sau ®ã, lÖ nμy ®−îc bá. Thêi Hå (1400-1407), tæ chøc ®−îc hai khoa thi. Thêi Lª (1428-1527), tÊt c¶ c¸c thÓ thøc thi cö h×nh thμnh tõ c¸c thêi tr−íc ®· ®−îc tiÕp thu vμ trë thμnh mÉu mùc cho c¸c khoa thi sau ®ã: thi h−¬ng ë ®Þa ph−¬ng ph¶i qua 4 tr−êng ë n¨m tr−íc, n¨m sau thi héi ë kinh ®«, còng qua 4 tr−êng råi vμo thi ®×nh. N¨m 1442, më khoa thi tiÕn sÜ ®Çu tiªn cña triÒu Lª, ë khoa thi nμy vua ®· sai kh¾c bia vÒ viÖc më khoa thi tiÕn sÜ vμ ®Ò tªn nh÷ng ng−êi ®ç. Bia tiÕn sÜ b¾t ®Çu cã tõ ®ã. §Õn ®êi vua Lª Th¸nh T«ng 39 (1460-1497), ®Þnh l¹i lÖ thi héi (3 n¨m thi héi mét lÇn) vμ c¸c phÐp thi héi. + Tr−êng 1: hái vÒ Tø th−, Ngò kinh. + Tr−êng 2: thi chÕ, chiÕu, biÓu. + Tr−êng 3: thi th¬, phó. + Tr−êng 4: lμm mét bμi v¨n s¸ch hái vÒ ý nghÜa dÞ ®ång trong Ngò kinh vμ chÝnh sù c¸c triÒu ®¹i. Sang ®êi Lª, häc vÞ tiÕn sÜ vÉn chia lμm ba h¹ng (tam gi¸p), vÉn ®Æt ra tam kh«i, sau chuyÓn thμnh TiÕn sÜ cËp ®Ö (®Ö nhÊt gi¸p); tiÕn sÜ xuÊt th©n (®Ö nhÞ gi¸p) vμ ®ång tiÕn sÜ xuÊt th©n (®Ö tam gi¸p hoÆc tiÕn sÜ phô b¶ng). Khoa thi héi ®Çu tiªn cña nhμ Lª (n¨m 1442), chØ lÊy 33 tiÕn sÜ, trong sè 450 thÝ sinh, NguyÔn Trùc ®ç Tr¹ng nguyªn (sau ®i sø Trung Quèc ®−îc triÒu Minh phong lμm tr¹ng nguyªn nªn gäi lμ "L−ìng quèc Tr¹ng nguyªn" (tr¹ng nguyªn cña hai n−íc)). NguyÔn Nh− §æ ®ç B¶ng nh·n, L−¬ng Nh÷ Héc ®ç Th¸m hoa. Trong sè c¸c tiÕn sÜ khoa nμy, cßn cã Ng« Sü Liªn lμ mét nhμ sö häc næi tiÕng. Häc vÞ cao nhÊt cña kú thi h−¬ng lμ h−¬ng cèng (sau ®æi thμnh cö nh©n) vμ sinh ®å (sau ®æi thμnh tó tμi). Mét thÝ sinh cã thÓ ®ç nhiÒu lÇn tó tμi nªn cã tó kÐp, tó mÒn (tøc lμ ®ç hai 40 lÇn tó tμi, ba lÇn tó tμi theo lèi gäi cña d©n gian). §ç ®Çu thi h−¬ng lμ thñ khoa, gäi lμ gi¶i nguyªn. Thêi M¹c (1527-1592) còng tæ chøc khoa cö theo m« h×nh cò cña nhμ Lª, vμ tiÕp sau ®ã, c¸c triÒu ®¹i Lª - TrÞnh - NguyÔn (1601-1786), triÒu NguyÔn (1802-1845), vÒ c¬ b¶n chÕ ®é thi cö vÉn theo nh÷ng thÓ chÕ thêi Lª nh−ng bá tam kh«i. Sau nμy nhμ NguyÔn víi tÝnh chÊt chuyªn chÕ cùc ®oan kh«ng lÊy tr¹ng nguyªn n÷a vμ ®Æt thªm danh hiÖu Phã b¶ng cho nh÷ng ng−êi ®ç thi héi víi sè ®iÓm cao nh−ng ch−a ®ñ ®iÓm ®Ó vμo thi ®×nh. Khoa thi ch÷ H¸n, ë B¾c Kú n¨m 1915, ë Trung Kú vμo n¨m 1918 ®êi Kh¶i §Þnh, triÒu NguyÔn lμ nh÷ng khoa thi cuèi cïng trong lÞch sö khoa cö ViÖt Nam d−íi chÕ ®é qu©n chñ chuyªn chÕ. Sau ®ã, ng−êi ViÖt Nam chuyÓn sang mét hÖ thèng gi¸o dôc vμ thi cö kh¸c. C©u hái 13: C¸c m«n vâ truyÒn thèng vμ nh÷ng kú thi vâ? Tr¶ lêi: §Êt n−íc ta cã nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn phong phó, l¹i ë vμo n¬i cöa ngâ giao th«ng nªn c¸c thÕ lùc thï ®Þch bªn ngoμi lu«n t×m c¸ch khuÊt phôc. B¶o vÖ chñ quyÒn d©n téc lμ 41 nhiÖm vô quan träng, «ng cha ta ®· sím t¹o dùng cho m×nh mét truyÒn thèng th−îng vâ, mét b¶n lÜnh chiÕn ®Êu kiªn c−êng. Trong c¸c m«n vâ d©n téc, tr−íc hÕt ph¶i kÓ ®Õn m«n vËt, mét m«n vâ tay kh«ng nh−ng rÊt ®éc ®¸o. Thêi Hai Bμ Tr−ng, n÷ t−íng Lª Ch©n cho binh sÜ ®Êu vËt ®Ó luyÖn tËp. Tõ thêi §inh, Lª, Lý, TrÇn ®Õn HËu Lª, m«n vËt ®· trë thμnh mét quèc tôc ®−îc nh©n d©n vμ triÒu ®×nh ham chuéng. Qu©n lÝnh cña vua Lª ®Òu giái vËt, M¹c §¨ng Dung nhê ®ã mμ tiÕn th©n. ChuyÖn Tr¹ng vËt còng xuÊt hiÖn tõ ®êi Lª. TriÒu ®×nh h»ng n¨m tæ chøc ®Êu vËt cho qu©n sÜ, ai th¾ng ®−îc ®Æc c¸ch phong hμm ®« óy, do ®ã mμ cã danh tõ §« vËt. Song song víi m«n vËt cßn cã c¸c m«n vâ chiÕn kh¸c. Qua sö s¸ch, cã thÓ thÊy vâ ta rÊt cao. ë thêi Lý, Vò VÖ t−íng qu©n Lª Phông HiÓu tËp gËy s¹t c¶ mét khóc ®ª. Ngoμi 70 tuæi, «ng vÉn kháe vμ nÐm rÊt xa. Nhμ vua b¶o «ng ®øng trªn mét ngän nói, nÐm thanh ®¹i ®ao, nÐm ®Õn ®©u, c¾t ®Êt phong cho «ng ®Õn ®Êy. Thêi x−a, nhiÒu vâ sÜ "nh¶y phèc mét c¸i qua m¸i nhμ", chÐm tay vμo g¹ch vì hμng chång, xØa tay xuyªn c¶ th©n c©y chuèi hét hoÆc ®¸ bËt cäc tre ch«n chÆt vμo ®Êt. Chóng ta tõng nghe chuyÖn vÒ Ph¹m Ngò L·o "thËp b¸t ban 42 vâ nghÖ" hay NguyÔn H÷u CÇu "hai tay hai ®o¶n ®ao, x«ng vμo trËn tiÒn nh− vμo chç kh«ng ng−êi". Thêi Ph¸p thuéc, bän thùc d©n ra søc cÊm ®o¸n, nh−ng phong trμo häc vâ cña nh©n d©n ta kh«ng hÒ ngõng ®øt. NhiÒu lß vâ tiÕp tôc truyÒn d¹y trong bÝ mËt. Nam Bé cã Bμ Tai, Trμ Kha; Trung Bé cã B×nh §Þnh, Qu¶ng Nam; B¾c Bé cã Hμ Néi, Nam §Þnh... Kh«ng râ thi vâ do ai ®Æt vμ cã tõ lóc nμo, chØ biÕt r»ng s¸ch sö ghi ®êi Lª Dô T«ng (1705- 1729) ®· cã nh÷ng kú thi vâ, chän ng−êi tμi giái ®Ó ®iÒu binh khiÓn t−íng. Còng nh− thi v¨n, cø ba n¨m thi vâ mét kú. Thi vâ cã hai bËc: BËc s¬ cö: Ng−êi dù thi ph¶i tr¶ lêi mét sè c©u lý thuyÕt vÒ binh ph¸p lÊy trong s¸ch T«n Tö thËp tam thiªn, nÕu th«ng hiÓu míi ®−îc thi thùc hμnh. Thùc hμnh gåm: ®Êu gi¸o trªn ngùa; ®Êu g−¬m vμ méc; móa ®ao. Xong, l¹i hái vÒ m−u l−îc. NÕu tróng c¸ch, n¨m sau míi ®−îc dù khoa b¸c cö. BËc b¸c cö: Còng chia ra ba tr−êng. Tr−êng nhÊt, thi lý thuyÕt, thÝ sinh ph¶i n¾m v÷ng b¶y bé binh th−: T«n Tö, Ng« Tö, Lôc thao, T− m· ph¸p, Hoμng th¹ch c«ng tam l−îc, UÊt h÷u tö, Lý vÖ c«ng vÊn ®èi. Tr−êng nh×: ®Êu vâ. Tr−êng ba: lμm bμi v¨n tr¶ lêi mét sè c©u hái. 43 Khi tróng c¸ch th× vμo thi ®inh. Ng−êi ®ç vâ ®−îc gäi lμ t¹o sÜ ngang hμng víi tiÕn sÜ. Vμo tam tr−êng mμ ®−îc xÕp vμo hμng giái còng ®−îc bæ dông nh− t¹o sÜ. PhÐp thi b¸c cö vÒ sau cã thay ®æi. Tr−êng nhÊt: gi−¬ng cung vμ móa ®ao, g−¬m, ®Êu gi¸o trªn ngùa, b¾n cung trªn ngùa vμ b¾n bé. Tr−êng ba: thi mét bμi v¨n s¸ch vÒ m−u l−îc. Tróng ba tr−êng lμ t¹o sÜ, tróng hai tr−êng còng bæ dông. Kh«ng ®ç nh−ng søc kháe vμ kü thuËt tèt còng ®−îc xem nh− t¹o sÜ. Cßn cã khoa hoμnh tuyÓn, ®Æt ra tõ n¨m 1732, cho c¸c quan binh vμ nh÷ng ng−êi thi b¸c cö tróng nhÞ tr−êng, cèt ®Ó thu dông ng−êi tμi giái. T¹o sÜ ®−îc ban ¸o m·o, dù yÕn theo nghi thøc nh− tiÕn sÜ. Ngoμi ra, cßn cã c¸c cuéc thi cho tõng m«n riªng, nhμ n−íc treo gi¶i th−ëng: thi cung, thi vâ nghÖ, thi vËt... Tãm l¹i, tõ thêi Lª vÒ tr−íc, «ng cha ta coi träng v¨n nh− vâ. Nh−ng sang thêi NguyÔn, sinh ra träng v¨n khinh vâ. §ã lμ mét trong nhiÒu lý do mμ v× thÕ ë thêi Tù §øc, khi giÆc Ph¸p sang chóng lÇn l−ît h¹ hÕt thμnh nμy ®Õn thμnh kh¸c. Ngμy nay, truyÒn thèng th−îng vâ ngμy cμng ®−îc nh©n d©n b¶o vÖ, g×n gi÷ vμ ph¸t huy. 44 C©u hái 14: ThÕ nμo lμ téc ng−êi vμ ng÷ hÖ? ViÖt Nam cã bao nhiªu téc ng−êi, thuéc nh÷ng ng÷ hÖ nμo? Tr¶ lêi: Téc ng−êi lμ céng ®ång ng−êi cã chung téc danh, chung mét s¾c th¸i v¨n hãa, mét ng«n ng÷, mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, mét ®Þa bμn c− tró, mét c¬ cÊu x· héi... Ng÷ hÖ (dßng ng«n ng÷) lμ hÖ ng«n ng÷, tËp hîp ng«n ng÷ cña c¸c téc ng−êi cã ng«n ng÷ t−¬ng ®ång, gièng nhau, cã thÓ nãi víi nhau vμ hiÓu biÕt lÉn nhau qua tr×nh bμy ng«n ng÷. Mét ng÷ hÖ cã thÓ gåm vμi, vμi chôc hoÆc vμi tr¨m ng«n ng÷ kh¸c nhau. Sù h×nh thμnh ng÷ hÖ míi x¶y ra c¸ch nay kho¶ng 4.000 - 5.000 n¨m, trªn c¬ së ph©n chia c− d©n thμnh c¸c nhãm ë c¸c ®Þa bμn kh¸c nhau: ven biÓn vμ néi ®Þa; ®ång b»ng vμ vïng nói; th−îng l−u vμ h¹ l−u, ngo¹i lai vμ b¶n ®Þa... HiÖn ng÷ hÖ Nam §¶o cã tíi trªn d−íi 500 ng«n ng÷ kh¸c nhau. Theo sè liÖu Tæng ®iÒu tra d©n sè vμ nhμ ë n¨m 2009 cña Tæng côc Thèng kª th× ViÖt Nam cã 54 téc ng−êi (thμnh phÇn d©n téc), trong ®ã téc Kinh (ViÖt) ®«ng nhÊt, c¸c téc Tμy, Nïng, M−êng, Th¸i, M«ng, Khmer, Dao, Hoa... cã tõ 30-40 v¹n ®Õn h¬n 1 triÖu d©n, cã téc ng−êi trªn d−íi chôc v¹n ng−êi nh− Bana, Hrª, 45 X¬®¨ng, Giarai..., l¹i cã téc ng−êi chØ cã kho¶ng d¨m ba tr¨m, thËm chÝ Ýt h¬n nh− ¬®u, Sila, Chøt... Cã thÓ xÕp 54 téc ng−êi ë ViÖt Nam thuéc ba ng÷ hÖ sau: 1. Ng÷ hÖ Nam ¸ (§«ng Nam ¸): a) Ng«n ng÷ ViÖt - M−êng: gåm c¸c téc Kinh (ViÖt), M−êng, Thæ, Chøt... b) Ng«n ng÷ M«n - Khmer: gåm c¸c téc Khmer, Bana, X¬®¨ng, C¬ho, Hrª, Mn«ng, Xtiªng, Bru - V©n KiÒu, C¬tu, GiÐ Triªng, M¹, Kh¬mó, Co, Tμ«i, Ch¬ro, Kh¸ng, Xinhmun, M¶ng, Br©u, ¬®u, R¬m¨m... c) Ng«n ng÷ Tμy - Th¸i: gåm c¸c téc Tμy, Th¸i, Nïng, S¸n Chay (Cao Lan - S¸n ChØ), Gi¸y, Lμo, Lù, Bè Y... d) Ng«n ng÷ M«ng - Dao: gåm c¸c téc M«ng, Dao, Pμ ThÎn. ®) Ng«n ng÷ Nam ¸ kh¸c: gåm c¸c téc La ChÝ, La Ha, C¬lao, Pu PÐo... 2. Ng÷ hÖ Nam §¶o: Ng«n ng÷ Malay« - P«linªdiªng: gåm c¸c téc Giarai, £®ª, Ch¨m, Raglai, Churu. 3. Ng÷ hÖ H¸n - T¹ng: a) Ng«n ng÷ H¸n: gåm c¸c téc Hoa (H¸n), Ng¸i, S¸n D×u. 46 b) Ng«n ng÷ T¹ng - MiÕn: gåm c¸c téc Hμ Nh×, La Hñ, Phï L¸, L« L«, Cèng, Si La. C©u hái 15: DiÔn tr×nh lÞch sö v¨n hãa ViÖt Nam? Tr¶ lêi: 1. Thêi tiÒn sö vμ thêi s¬ sö: §©y lμ giai ®o¹n dÇn dÇn h×nh thμnh mét c¬ tÇng v¨n hãa cña c− d©n vïng §«ng Nam ¸, trong ®ã cã ViÖt Nam. * Thêi tiÒn sö: Më ®Çu lμ v¨n hãa nói §ä (Thanh Ho¸) víi nhiÒu m¶nh t−íc cña c«ng cô ®¸ rÊt th« s¬ nh−ng ®· cã bμn tay gia c«ng cña ng−êi nguyªn thuû. Sau ®ã lμ v¨n hãa hËu kú ®¸ cò ë ViÖt Nam - v¨n hãa S¬n Vi, chñ nh©n lμ ng−êi Kh«n (Homo - Sapiens), cã ®Þa bμn c− tró rÊt réng (tõ Lμo Cai ë phÝa B¾c, B×nh TrÞ Thiªn ë phÝa Nam, S¬n La ë phÝa T©y ®Õn vïng s«ng Lôc Nam ë phÝa §«ng). Ng−êi S¬n Vi sèng thμnh c¸c bé l¹c dïng ®¸ cuéi ®Ó chÕ t¸c c«ng cô lao ®éng. C¸ch ®©y kho¶ng mét v¹n n¨m, c− d©n b¶n ®Þa b−íc vμo thêi ®¹i ®¸ míi, mμ tiªu biÓu lμ v¨n hãa Hoμ B×nh víi nhiÒu lo¹i h×nh c«ng cô. §Æc biÖt con ng−êi ®· biÕt lμm gèm, thuÇn d−ìng ®éng vËt vμ c©y trång, b¾t ®Çu sèng ®Þnh c−, d©n sè gia t¨ng, kh«ng gian sinh sèng ®· ®−îc më réng, kinh tÕ thu l−îm vÉn 47 tréi v−ît h¬n s¨n b¾t (b¾n), nÒn n«ng nghiÖp míi chØ s¬ khai. C− d©n v¨n hãa ®¸ míi Hoμ B×nh ®· biÕt dïng löa vμ ch«n ng−êi chÕt, ®iÒu nμy ®¸nh dÊu sù ph¸t triÓn trong t− duy, nh÷ng tÝn ng−ìng nguyªn thuû xuÊt hiÖn. §©y còng lμ giai ®o¹n b−íc dÇn tõ h×nh t−îng g¾n víi kü thuËt sang nghÖ thuËt. * Thêi s¬ sö: §©y lμ giai ®o¹n chuyÓn tõ thêi kú ®å ®¸ míi sang thêi kú ®å ®ång. ë ViÖt Nam ®· dÇn h×nh thμnh ba trung t©m v¨n hãa lín: §«ng S¬n (miÒn B¾c), Sa Huúnh (miÒn Trung), §ång Nai (miÒn Nam). - V¨n hãa §«ng S¬n: H×nh thμnh tõ ba nÒn v¨n hãa Phïng Nguyªn - §ång §Ëu - Gß Mun ph©n bè ë l−u vùc s«ng Hång vμ s«ng M·. C− d©n v¨n hãa §«ng S¬n lμ c− d©n n«ng nghiÖp trång lóa n−íc. Kü thuËt ®óc ®ång cña hä ®¹t tíi ®Ønh cao víi mét tr×nh ®é ®iªu luyÖn ®¸ng kinh ng¹c, trong ®ã trèng ®ång §«ng S¬n lμ s¶n phÈm tiªu biÓu nhÊt. §Æc biÖt ë giai ®o¹n cuèi cña v¨n hãa §«ng S¬n, kü thuËt luyÖn vμ rÌn s¾t còng kh¸ ph¸t triÓn. Thêi kú nμy, ng−êi ta sèng thμnh nhiÒu lμng xãm ph©n bè ë nh÷ng n¬i ®Êt cao, gÇn c¸c con s«ng. Ng−êi §«ng S¬n ®· cã nh÷ng phong tôc, y phôc che th©n, cã 48 trang phôc lÔ héi. §å trang søc th−êng ®−îc lμm b»ng ®ång, thuû tinh, hä cã Ýt nhÊt lμ bèn kiÓu ®Ó tãc (c¾t ng¾n, bói tã, tÕt bÝm vμ quÊn tãc ng−îc lªn ®Ønh ®Çu). Nhμ ë lμ nhμ sμn, c¬ cÊu b÷a ¨n cña hä lμ c¬m - rau - c¸, giao th«ng chñ yÕu b»ng ®−êng thuû. §êi sèng tinh thÇn lóc nμy ®· cã giao l−u vμ héi nhËp v¨n hãa víi c¸c vïng chung quanh. §©y lμ thêi kú h×nh thμnh nh÷ng huyÒn tho¹i, thÇn tho¹i ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh khai ph¸ vμ chiÕm lÜnh c¸c ®ång b»ng cña c− d©n ViÖt cæ, qu¸ tr×nh héi nhËp c¸c bé l¹c hay c¸c nhãm bé l¹c. Nh÷ng nghi lÔ vμ tÝn ng−ìng ë giai ®o¹n nμy g¾n chÆt víi nghÒ n«ng trång lóa n−íc, ng−êi ta ®· cã kh¶ n¨ng to¸n häc, t− duy l−ìng ph©n, l−ìng hîp (dualisme), ®ã lμ mét lo¹i t− duy ®· cã ë nhiÒu vïng trªn thÕ giíi. LÔ héi cña ng−êi §«ng S¬n ®−îc më vμo mïa thu. NÒn v¨n hãa §«ng S¬n mang tÝnh thuÇn ViÖt, lμ nÒn t¶ng t¹o nªn b¶n s¾c cña v¨n hãa d©n téc ViÖt sau nμy. Trªn c¬ së nÒn v¨n hãa §«ng S¬n ®· h×nh thμnh n−íc V¨n Lang vμ sau ®ã lμ n−íc ¢u L¹c (cuèi thÕ kû III tr−íc c«ng nguyªn). ¢u L¹c lμ quèc gia xuÊt hiÖn sím nhÊt §«ng Nam ¸. - V¨n hãa Sa Huúnh: Kh«ng gian ph©n bè cña v¨n hãa Sa Huúnh rÊt réng: tõ B×nh TrÞ Thiªn ®Õn l−u vùc s«ng 49 §ång Nai trªn trôc B¾c Nam, tõ ven biÓn lªn miÒn nói cña khu vùc nμy trªn trôc §«ng T©y. Chñ nh©n cña v¨n hãa Sa Huúnh lμ c− d©n n«ng nghiÖp trång lóa n−íc, hä còng biÕt trång c¸c lo¹i c©y ¨n cñ, ¨n qu¶, c©y cã sîi..., biÕt khai th¸c nguån lîi cña biÓn, cña rõng, biÕt ph¸t triÓn c¸c nghÒ thñ c«ng (nhÊt lμ nghÒ xe sîi, dÖt v¶i, chÕ t¹o gèm, lμm ®å trang søc, lμm thuû tinh), tõng b−íc hä ®· më réng quan hÖ giao l−u, trao ®æi, bu«n b¸n víi c¸c c− d©n trong khu vùc. Víi sù ph¸t triÓn cña kü nghÖ luyÖn s¾t, v¨n hãa Sa Huúnh ph¸t triÓn thμnh mét nÒn v¨n minh lín víi sù ra ®êi cña v−¬ng quèc Ch¨mpa (ra ®êi sau n−íc ¢u L¹c kho¶ng h¬n ba thÕ kû). - V¨n hãa §ång Nai: C− d©n §ång Nai cã mÆt ë vïng ®ång b»ng Nam Bé c¸ch ngμy nay kho¶ng 4.000-5.000 n¨m, kh«ng gian sinh sèng cña hä g¾n chÆt víi mét vïng ®Êt cöa s«ng, gi¸p biÓn. Ngoμi trång trät hä cßn khai th¸c c¸c s¶n vËt rõng vμ s¨n b¾n, hä ch−a biÕt nu«i d−ìng gia sóc, gia cÇm, nghÒ thñ c«ng kh¸ ph¸t triÓn víi ®å trang søc (b»ng ®¸, thuû tinh, ®ång, s¾t), chÕ t¸c ®ång, s¾t, xe sîi..., ®êi sèng tinh thÇn cña hä cßn nÆng vÒ tÝn ng−ìng b¸i vËt gi¸o, hä tin r»ng chÕt lμ b¾t ®Çu mét cuéc sèng kh¸c. 50 2. Thiªn niªn kû ®Çu c«ng nguyªn. * V¨n hãa ë B¾c Bé thêi kú B¾c thuéc: Víi sù ra ®êi cña quèc gia cæ ¢u L¹c, ng−êi ViÖt ®· v−¬n lªn tr×nh ®é tæ chøc nhμ n−íc, cã ý thøc céng ®ång v÷ng ch¾c, cã tr×nh ®é v¨n minh t−¬ng ®èi cao vμ cã b¶n s¾c d©n téc ®éc ®¸o. Nh− vËy, trong 10 thÕ kû B¾c thuéc, ng−êi ViÖt lu«n ®Êu tranh chèng chÝnh s¸ch ®ång ho¸ cña phong kiÕn ph−¬ng B¾c, b¶o d−ìng v¨n hãa b¶n ®Þa ë c¬ së lμng. BiÓu hiÖn râ rÖt cña sù b¶o tån gièng nßi vμ v¨n hãa ViÖt lμ sù b¶o tån tiÕng ViÖt, ®ã lμ mét minh chøng râ nÐt cho søc sèng m·nh liÖt cña t©m hån ViÖt, v¨n hãa ViÖt. Sù ®Ò kh¸ng vÒ mÆt v¨n hãa cña ng−êi ViÖt cßn thÓ hiÖn m¹nh ë tÝn ng−ìng thê cóng tæ tiªn vμ thê cóng c¸c anh hïng huyÒn tho¹i thêi kú V¨n Lang, ¢u L¹c nh− L¹c Long Qu©n, ¢u C¬, thÇn T¶n Viªn, Th¸nh Giãng... vμ c¸c anh hïng lÞch sö thêi kú B¾c thuéc nh− Hai Bμ Tr−ng, Bμ TriÖu, Lý B«n, TriÖu Quang Phôc... ViÖc nμy ®· gãp phÇn kh¼ng ®Þnh ý thøc d©n téc, duy tr× vμ ph¸t triÓn cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc. B¶o tån v¨n hãa d©n téc, chèng sù ®ång ho¸ cña phong kiÕn ph−¬ng B¾c kh«ng cã nghÜa lμ c¶n trë qu¸ tr×nh giao l−u v¨n hãa. Nh©n d©n ta còng vay m−în kh¸ nhiÒu thμnh 51 tùu v¨n hãa cña nh©n d©n Trung Quèc (c¶ vÒ vËt chÊt vμ tinh thÇn). Sù vay m−în Êy diÔn ra trªn c¬ së cña mét nÒn v¨n hãa b¶n ®Þa v÷ng ch¾c vμ tinh thÇn s¸ng t¹o cao cña ng−êi d©n ViÖt nªn v¨n hãa ViÖt cæ thêi B¾c thuéc vÉn mang tÝnh chÊt ®éc ®¸o, ®Æc thï so víi v¨n hãa Trung Hoa. Sù tiÕp xóc c−ìng bøc vμ giao thoa v¨n hãa ViÖt - H¸n ®· ®Ó l¹i dÊu Ên trong mäi lÜnh vùc cña cuéc sèng ng−êi d©n ViÖt, tõ m« h×nh tæ chøc chÝnh trÞ, x· héi, ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, c¸ch ¨n, mÆc, ë, ®i l¹i... cho tíi ®êi sèng tinh thÇn, t− t−ëng. Nho gi¸o vμo ®Êt ViÖt, ®Çu tiªn lμ qua c¸c c− d©n gèc H¸n (tõ tr−íc c«ng nguyªn), nh−ng viÖc truyÒn b¸ cã hÖ thèng chØ b¾t ®Çu khi cã c¸c quan th¸i thó, thø sö ®« hé ng−êi H¸n (thÕ kû I sau c«ng nguyªn). Cïng víi Nho gi¸o, §¹o gi¸o còng theo ch©n c¸c c− d©n H¸n vμ quan l¹i H¸n vμo n−íc ta, ngμy cμng cã ¶nh h−ëng nhÊt ®Þnh vμo c¬ tÇng x· héi ViÖt. Thêi kú nμy, sù giao l−u v¨n hãa ViÖt - Ên, nhÊt lμ qua PhËt gi¸o, ®· diÔn ra mét c¸ch hoμ b×nh, tù nhiªn. PhËt gi¸o vμo n−íc ta theo hai con ®−êng: mét lμ, ®−êng biÓn, ph−¬ng Nam (tõ Ên §é); hai lμ, ®¹o PhËt thuéc dßng §¹i thõa qua Trung Quèc råi vμo n−íc ta. Cuèi thÕ kû II, 52 t¹i Luy L©u (ThuËn Thμnh, B¾c Ninh) ®· cã mét trung t©m PhËt gi¸o phån thÞnh vμ quan träng. Nh− vËy lμ trong thêi B¾c thuéc, t¹i ch©u thæ B¾c Bé, nh©n d©n ta ®· cã ý thøc b¶o vÖ vμ giao l−u v¨n hãa, lμm cho nÒn v¨n hãa ViÖt trë nªn phong phó h¬n, t¹o thμnh mét trong nh÷ng søc m¹nh c¬ b¶n cña cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc. * V¨n hãa Ch¨mpa ë Trung Bé: Kho¶ng hai thÕ kû ®Çu c«ng nguyªn, ë miÒn Trung ViÖt Nam lÇn l−ît xuÊt hiÖn hai tiÓu quèc: miÒn Nam (Panduranga) vμ miÒn B¾c (L©m Êp), vμ v−¬ng quèc Ch¨mpa ®· ra ®êi tõ sù s¸p nhËp hai tiÓu quèc nμy. §©y lμ mét quèc gia chÞu ¶nh h−ëng m¹nh cña v¨n hãa Ên §é, tõ m« h×nh tæ chøc chÝnh trÞ vμ v−¬ng quyÒn, hÖ thèng ®¼ng cÊp, cho tíi t«n gi¸o cña Ên §é ®Òu ®−îc ng−êi Ch¨mpa tiÕp nhËn vμ ¸p dông. Tuy nhiªn trong sù tiÕp nhËn nμy vÉn cã thÓ thÊy ®−îc sù b¶o l−u truyÒn thèng cña ng−êi Ch¨mpa, nh− c¸c tÝn ng−ìng b¶n ®Þa (chñ yÕu lμ tÝn ng−ìng thê cóng tæ tiªn), hÖ thèng ®Òn th¸p Ch¨m tuy chÞu ¶nh h−ëng cña quan niÖm nghÖ thuËt kiÕn tróc t«n gi¸o Ên §é nh−ng vÉn tá râ tÝnh chÊt ®éc ®¸o cña ng−êi Ch¨mpa thêi x−a, mÆt kh¸c trªn c¬ së cña hÖ thèng v¨n tù 53 cæ Ên §é, ng−êi Ch¨mpa ®· s¸ng t¹o ra ch÷ viÕt cña m×nh (tõ thÕ kû VIII). Sù s¸ng t¹o trong qu¸ tr×nh tiÕp thu v¨n hãa Ên §é ®· khiÕn cho nÒn v¨n hãa cña v−¬ng quèc cæ ®¹i nμy vÉn mang ®Ëm b¶n s¾c riªng. ¢m nh¹c vμ móa cã vai trß rÊt quan träng trong ®êi sèng tinh thÇn, nhÊt lμ trong ®êi sèng t«n gi¸o, tÝn ng−ìng cña ng−êi Ch¨m (thÓ hiÖn ë c¸c lÔ héi vμ nghi lÔ). Vμ mét ®iÒu kh«ng thÓ quªn lμ nÒn ®iªu kh¾c cæ Ch¨mpa lu«n lμ niÒm tù hμo cña téc ng−êi nμy. * V¨n hãa ãc Eo ë Nam Bé: Trong kho¶ng thêi gian tõ thÕ kû I ®Õn thÕ kû VII, c− d©n ãc Eo ®· s¸ng t¹o nªn nÒn v¨n hãa cña m×nh trªn mét vïng réng lín ë ch©u thæ s«ng Cöu Long. NghÒ trång lóa n−íc rÊt ph¸t triÓn bªn c¹nh c¸c lo¹i c©y trång kh¸c nh− mÝa, cau, dõa... Ng−êi ta cßn ch¨n nu«i thuÇn d−ìng nhiÒu lo¹i gia sóc, gia cÇm. Kü thuËt chÕ t¸c ®å trang søc b»ng vμng, ®¸ quý ®· ®¹t ®Õn tr×nh ®é cao, tinh x¶o vμ ®å gèm, ®å s¾t còng kh¸ phæ biÕn trong sinh ho¹t h»ng ngμy. §−¬ng thêi, ng−êi ãc Eo còng ®· biÕt ®Õn nh÷ng ho¹t ®éng trao ®æi bu«n b¸n vμ ®« thÞ ®· xuÊt hiÖn nhiÒu trªn ®ång b»ng s«ng Cöu Long. ý thøc lμm "thñy lîi" cña téc ng−êi nμy cã tõ sím, thÓ hiÖn ë chç hä ®· cã mét hÖ 54 thèng ®−êng thñy ph¸t triÓn. Thêi kú nμy ng−êi ta ë nhμ sμn hoÆc nhμ nÒn ®Êt ®¾p, cßn c¸c ®Òn th¸p ®−îc x©y cÊt b»ng nh÷ng vËt liÖu nÆng. Trang phôc cña c− d©n ãc Eo kh¸ ®a d¹ng, nam ®ãng khè, n÷ mÆc v¸y. §êi sèng v¨n hãa tinh thÇn cña c− d©n ãc Eo rÊt phong phó. Tr−íc hÕt lμ ë t«n gi¸o, c¶ PhËt gi¸o vμ Bμlam«n ®Òu cã vai trß quan träng ®èi víi hä vμ ®−îc Nhμ n−íc ®Ò cao. C¶ hai t«n gi¸o nμy ®Òu in ®Ëm dÊu vÕt trong thμnh tùu nghÖ thuËt, nhÊt lμ nghÖ thuËt t¹o h×nh. Ch÷ viÕt cña ng−êi ãc Eo còng ra ®êi sím (thÕ kû II). Tõ ®Çu c«ng nguyªn, v¨n hãa ãc Eo ®· rÊt ph¸t triÓn ë ch©u thæ s«ng Cöu Long, nh−ng ®Õn thÕ kû VII ®· bÞ tμn lôi vμ c¶ ®ång b»ng Nam Bé trë nªn hoang phÕ. Tuy nhiªn, nÒn v¨n hãa nμy vÉn sÏ cã nh÷ng ®ãng gãp nhÊt ®Þnh cho nÒn v¨n hãa cña d©n téc ViÖt Nam sau nμy. 3. Tõ n¨m 939 ®Õn n¨m 1858 (v¨n ho¸ thêi kú §¹i ViÖt). Sau ®ªm dμi B¾c thuéc, ng−êi ViÖt lËp quèc, lÊy tªn lμ §¹i Cå ViÖt (§inh), §¹i ViÖt, råi §¹i Nam (tõ thêi nhμ Lý - thÕ kû XI). Tõ ®©y v¨n hãa ViÖt ph¸t triÓn m¹nh mÏ. C¸c nhμ nghiªn cøu cho r»ng, cã ba lÇn phôc h−ng v¨n hãa d©n téc trong thêi kú nμy: 55 - LÇn thø nhÊt vμo thêi Lý - TrÇn, sau khi ®Êt n−íc ®−îc gi¶i phãng khái ¸ch B¾c thuéc. - LÇn thø hai vμo thÕ kû XV, sau khi giÆc Minh bÞ quÐt s¹ch ra khái bê câi, nhμ Lª (tõ ®êi Lª Th¸i Tæ ®Õn ®êi Lª Th¸nh T«ng) ®· tiÕn hμnh sù nghiÖp phôc h−ng v¨n hãa d©n téc. - LÇn thø ba vμo cuèi thÕ kû XVIII, sau khi nhμ NguyÔn (T©y S¬n) ®· thèng nhÊt ®−îc ®Êt n−íc, b¶o vÖ Tæ quèc tr−íc nguy c¬ bÞ qu©n Thanh (Trung Quèc) x©m l−îc. Sau ba lÇn phôc h−ng nh− vËy, v¨n hãa §¹i ViÖt ®· ph¸t triÓn vμ thu ®−îc nh÷ng thμnh qu¶ ®¸ng kÓ. §Æc ®iÓm ®Çu tiªn dÔ nhËn thÊy lμ ý thøc gi¶i Hoa trong v¨n hãa §¹i ViÖt, thÓ hiÖn ë chç ®Ò cao nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa chung cña c− d©n §«ng Nam ¸ vμ coi träng v¨n hãa b¶n ®Þa, nhiÒu gi¸ trÞ v¨n hãa d©n gian ®−îc phôc håi vμ n©ng cao. V¨n hãa b¸c häc cña d©n téc §¹i ViÖt ®· ®−îc x©y dùng trªn c¬ së khai th¸c nh÷ng gi¸ trÞ cña v¨n hãa d©n gian vμ tiÕp thu nh÷ng thμnh tùu v¨n hãa b¸c häc cña Trung Quèc, Ên §é. Dßng v¨n hãa nμy ®· thÓ hiÖn nh÷ng s¸ng t¹o cña c¸c nhμ v¨n hãa §¹i ViÖt, mμ ch÷ N«m lμ mét trong nh÷ng s¸ng t¹o ®ã. Ngoμi nh÷ng t− t−ëng vμ tÝn ng−ìng cña nh©n d©n, trong thêi kú nμy, Nho gi¸o, PhËt gi¸o, §¹o gi¸o lμ nh÷ng hÖ ý thøc chØ ®¹o 56 nh÷ng s¸ng t¹o cña nh÷ng nhμ v¨n hãa b¸c häc. N¨m 1076, nhμ Lý më Quèc Tö Gi¸m, tøc lμ tr−êng ®¹i häc ®Çu tiªn cña n−íc ta, nh−ng tõ n¨m 1075, nhμ Lý ®· më nh÷ng kú thi ®Ó chän nh©n tμi, b¾t ®Çu tõ ®©y h×nh thμnh ®Þnh kú chÕ ®é gi¸o dôc vμ thi cö theo tinh thÇn Nho gi¸o, v¨n hãa §¹i ViÖt ®· cã sù ph¸t triÓn c¶ vÒ l−îng vμ chÊt, gãp phÇn kh¼ng ®Þnh b¶n s¾c vμ b¶n lÜnh cña mét d©n téc ®· tr−ëng thμnh, trë thμnh nguån søc m¹nh tinh thÇn cho c¸c thêi ®¹i sau. 4. Tõ n¨m 1858 ®Õn n¨m 1945: §©y lμ giai ®o¹n rÊt ng¾n nh−ng l¹i chøa ®ùng nhiÒu biÕn ®éng c¨n b¶n cña lÞch sö, x· héi. N¨m 1862, thùc d©n Ph¸p b¾t ®Çu qu¸ tr×nh x©m l−îc vμ ®Æt ¸ch ®« hé lªn n−íc ta. Sau hai cuéc khai th¸c thuéc ®Þa cña Ph¸p, x· héi ViÖt Nam ®· cã nh÷ng biÕn ®æi s©u s¾c, nhÊt lμ c¸c ®« thÞ dÇn ¢u hãa. Tõ ®ã dÉn ®Õn hai ®Æc tr−ng lín cña v¨n hãa giai ®o¹n nμy lμ: tiÕp xóc c−ìng bøc cïng giao thoa v¨n hãa ViÖt - Ph¸p, vμ giao l−u v¨n hãa tù nhiªn ViÖt Nam víi thÕ giíi ph−¬ng T©y. ¶nh h−ëng cña v¨n hãa t− s¶n ph−¬ng T©y t¹o ra sù thay ®æi trong v¨n hãa n−íc ta, nh−ng víi néi lùc ngμn n¨m v¨n hiÕn, sau ®ã v¨n hãa ViÖt vÉn giμnh ®−îc thÕ chñ ®éng: th©u ho¸ ®Ó dÇn dÇn hiÖn 57 ®¹i ho¸, phï hîp víi xu thÕ ph¸t triÓn tÊt yÕu cña v¨n hãa d©n téc. Qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i hãa v¨n hãa (ch÷ quèc ng÷ ra ®êi lμ mét dÊu Ên cña qu¸ tr×nh Êy), ®−îc sù gióp søc cña tÇng líp trÝ thøc T©y häc míi xuÊt hiÖn, ®· diÔn ra trong mét thêi gian ng¾n (vμi chôc n¨m) nh−ng l¹i thu ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ cao, vμ thÓ hiÖn ë mäi mÆt cña ®êi sèng tinh thÇn. §êi sèng n«ng th«n lóc nμy cã nhiÒu x¸o trén, nh−ng ®ã chØ lμ trªn bÒ mÆt, thùc chÊt v¨n hãa truyÒn thèng vÉn gi÷ vai trß chñ ®¹o trong mäi sinh ho¹t vËt chÊt còng nh− tinh thÇn cña n«ng d©n. §Ò c−¬ng v¨n hãa ViÖt Nam do §¶ng Céng s¶n §«ng D−¬ng ®−a ra n¨m 1943 víi ba môc tiªu: d©n téc ho¸, khoa häc ho¸, ®¹i chóng ho¸ nÒn v¨n hãa ViÖt Nam, ®· v¹ch ra con ®−êng tiÕn lªn cho cuéc ®Êu tranh trªn mÆt trËn v¨n hãa. B¶n ®Ò c−¬ng kh«ng chØ cã gi¸ trÞ ë thêi ®iÓm ®ã, mμ c¶ sau nμy, khi Tæ quèc ®· giμnh ®−îc ®éc lËp nã vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ. 5. Tõ n¨m 1945 ®Õn nay: C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m thμnh c«ng lμ mét b−íc ngoÆt vÜ ®¹i trong lÞch sö v¨n hãa ViÖt Nam. Dï ph¶i tr¶i qua 30 n¨m chiÕn tranh (1945-1975), nh−ng nÒn v¨n hãa ViÖt Nam d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, 58 ®· ph¸t triÓn mét c¸ch ®óng ®¾n vμ m¹nh mÏ. Sù ph¸t triÓn cña v¨n hãa chuyªn nghiÖp ®· kh¼ng ®Þnh râ h¬n b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc, ®ång thêi còng kh¼ng ®Þnh sù tiÕp cËn víi xu thÕ hiÖn ®¹i. Bªn c¹nh ®ã, c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng vÉn tiÕp tôc ®−îc b¶o tån, kÕ thõa vμ n©ng cao. Giao l−u v¨n hãa mét c¸ch tù nhiªn vμ tù gi¸c ngμy cμng më réng, tõ sau n¨m 1975, vμ nhÊt lμ tõ sau n¨m 1986 th× qu¸ tr×nh giao l−u Êy l¹i cμng diÔn ra m¹nh mÏ h¬n bao giê hÕt. Tõ x−a tíi nay, v¨n hãa ViÖt Nam lμ mét thùc thÓ sèng ®éng vμ cã qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dμi, bÒn bØ, m¹nh mÏ xuyªn qua mäi biÕn thiªn cña thêi gian vμ th¨ng trÇm cña lÞch sö. V¨n hãa ViÖt Nam lu«n lμ niÒm tù hμo cña d©n téc ViÖt Nam trong sù héi nhËp víi v¨n hãa nh©n lo¹i. C©u hái 16: Vïng v¨n hãa vμ c¸c vïng v¨n hãa ë ViÖt Nam? Tr¶ lêi: Vïng v¨n hãa ®−îc dïng ®Ó chØ mét kh«ng gian cã nh÷ng t−¬ng ®ång vÒ hoμn c¶nh tù nhiªn, d©n c− sinh sèng..., ë ®ã tõ l©u ®· cã nh÷ng mèi quan hÖ vÒ nguån gèc vμ lÞch sö, cã nh÷ng t−¬ng ®ång vÒ tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, gi÷a c¸c céng ®ång cïng ®Þa vùc ®· 59 diÔn ra nh÷ng mèi giao l−u, ¶nh h−ëng v¨n hãa qua l¹i, nªn trong vïng ®· h×nh thμnh nh÷ng ®Æc tr−ng chung, thÓ hiÖn trong sinh ho¹t v¨n hãa vËt chÊt vμ v¨n hãa tinh thÇn cña c− d©n, cã thÓ ph©n biÖt víi vïng v¨n hãa kh¸c. V¨n hãa ViÖt Nam cã thÓ chia thμnh 6 vïng (trong mçi vïng l¹i chia thμnh c¸c tiÓu vïng). 1. Vïng v¨n hãa T©y B¾c: Gåm c¸c tØnh Lai Ch©u, §iÖn Biªn, Lμo Cai, S¬n La, Yªn B¸i vμ mét phÇn tØnh Hoμ B×nh, hiÖn cã h¬n hai m−¬i téc ng−êi cïng c− tró xen cμi víi nhau, trong ®ã d©n téc Th¸i (víi nh÷ng yÕu tè tiÕp biÕn tõ v¨n hãa §«ng Nam ¸) næi lªn nh− mét s¾c th¸i ®¹i diÖn cho v¨n hãa T©y B¾c. Tõ ®iÒu kiÖn c¶nh quan, m«i tr−êng sèng ®· t¹o nªn nh÷ng nÐt ®Æc tr−ng (c¶ vÒ vËt chÊt lÉn tinh thÇn) cho v¨n hãa vïng nμy. C¸c téc ng−êi trong vïng ®Òu cã tÝn ng−ìng "v¹n vËt h÷u linh" vμ tÝn ng−ìng n«ng nghiÖp. Trong x· héi cæ truyÒn T©y B¾c tuy ch−a cã v¨n hãa chuyªn nghiÖp (b¸c häc), nh−ng mçi téc ng−êi ®Òu cã mét kho v¨n hãa nghÖ thuËt riªng víi ng«n tõ giμu cã vμ ®ñ thÓ lo¹i, nghÖ thuËt móa d©n téc còng lμ mét nÐt ®Æc tr−ng cña vïng T©y B¾c ("xße" Th¸i ®· trë thμnh biÓu t−îng v¨n hãa T©y B¾c), ©m nh¹c vμ ca h¸t ë ®©y còng rÊt ®Æc biÖt: hÖ nh¹c cô h¬i cã l−ìi gμ 60 b»ng tre, b»ng ®ång, hoÆc b»ng b¹c... kh«ng thÊy hoÆc Ýt thÊy ë c¸c vïng kh¸c, th¬ ca T©y B¾c ®−îc s¸ng t¸c ®Ó h¸t chø kh«ng ph¶i ®Ó ®äc, nghÖ thuËt trang trÝ trang phôc ®· ë mét tr×nh ®é cao. Giao l−u v¨n hãa gi÷a c¸c téc ng−êi trong vïng diÔn ra rÊt tù nhiªn. 2. Vïng v¨n hãa ViÖt B¾c: Gåm c¸c tØnh Cao B»ng, B¾c K¹n, Th¸i Nguyªn, L¹ng S¬n, Tuyªn Quang, Hμ Giang, phÇn ®åi nói B¾c Giang vμ tØnh Qu¶ng Ninh. C− d©n chñ yÕu cña vïng ViÖt B¾c lμ ng−êi Tμy - Nïng, ngoμi ra cßn cã c¸c téc ng−êi kh¸c nh− M«ng, Dao, Hoa, L« L«, S¸n Chay..., trong ®ã v¨n hãa Tμy - Nïng gi÷ vai trß chñ thÓ vμ cã ¶nh h−ëng tíi v¨n hãa cña c¸c téc ng−êi kh¸c. Do vÞ trÝ ®Þa lý - lÞch sö mμ tõ l©u vïng ®Êt nμy ®· g¾n bã chÆt chÏ víi trung t©m ®Êt n−íc, víi ng−êi ViÖt ë ch©u thæ B¾c Bé. §ång thêi ®©y còng lμ vïng cöa ngâ, hμnh lang giao l−u v¨n hãa gi÷a n−íc ta víi phÝa B¾c, nªn bªn c¹nh nh÷ng ¶nh h−ëng v¨n hãa cña ng−êi Kinh th× cßn thÊy râ nh÷ng ¶nh h−ëng cña v¨n hãa H¸n. Nh÷ng ®Æc tr−ng v¨n hãa chung cña vïng ®−îc thÓ hiÖn qua nÕp sèng l©u ®êi cña c¸c c− d©n ë ®©y, qua c¸c ph−¬ng thøc lao ®éng, qua c¸ch øng xö víi m«i tr−êng tù nhiªn, qua c¸c thãi quen trong sinh ho¹t (¨n, mÆc, ë, 61 ®i l¹i) cña hä. TÝn ng−ìng cña c¸c c− d©n ë ®©y pha trén gi÷a tÝn ng−ìng d©n gian (tÝn ng−ìng n«ng nghiÖp, thê cóng tæ tiªn...) víi c¸c ¶nh h−ëng §¹o gi¸o, PhËt gi¸o vμ Khæng gi¸o. C¸c sinh ho¹t v¨n hãa céng ®ång thÓ hiÖn tËp trung ë c¸c lÔ héi cæ truyÒn (mμ ®iÓn h×nh lμ héi Lång tång - héi xuèng ®ång), vμ sinh ho¹t v¨n hãa chî, ®©y lμ mét sinh ho¹t v¨n hãa ®Æc thï ë vïng ViÖt B¾c. C¸c thÓ lo¹i v¨n häc d©n gian ViÖt B¾c kh¸ ®a d¹ng vμ phong phó. Mét ®iÒu ®¸ng chó ý n÷a lμ tÇng líp trÝ thøc Tμy - Nïng h×nh thμnh tõ rÊt sím, ®Çu tiªn lμ c¸c trÝ thøc d©n gian (nh− c¸c thμy Mo, Then, Tμo, Pôt) vμ sau ®ã lμ tÇng líp trÝ thøc Nho häc, råi T©y häc. Ngμy nay, viÖc ®μo t¹o trÝ thøc, c¸n bé khoa häc cho ViÖt B¾c còng ®−îc §¶ng vμ Nhμ n−íc ta rÊt chó ý. 3. Vïng v¨n hãa ch©u thæ B¾c Bé: Lμ vïng ®ång b»ng thuéc l−u vùc nh÷ng dßng s«ng Hång, s«ng M·, víi c− d©n chñ yÕu lμ ng−êi ViÖt vμ nÒn v¨n hãa n«ng nghiÖp trång lóa n−íc. Ch©u thæ B¾c Bé lμ vïng v¨n hãa - lÞch sö cæ, lμ c¸i n«i h×nh thμnh d©n téc ViÖt, lμ trung t©m cña c¸c nÒn v¨n minh lín: §«ng S¬n, §¹i ViÖt..., do vËy nã mang trong m×nh truyÒn thèng v¨n hãa d©n téc bÒn ch¾c, võa thÝch øng kÞp thêi víi nh÷ng biÕn ®éng 62 lÞch sö - thÓ hiÖn ë chç lu«n tiÕp thu nh÷ng ¶nh h−ëng bªn ngoμi ®Ó t¸i t¹o nªn gi¸ trÞ vμ b¶n s¾c riªng - võa ®ãng vai trß ®Þnh h−íng cho ®−êng ®i cña d©n téc vμ ®Êt n−íc. §©y lμ vïng ®Êt cã søc hót nh÷ng tinh hoa mu«n n¬i, råi tõ ®ã l¹i to¶ ®i mu«n n¬i nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa, khiÕn nã trë thμnh biÓu t−îng cao ®Ñp cña v¨n hãa truyÒn thèng ViÖt Nam. 4. Vïng v¨n hãa Trung Bé: Bao gåm c¸c tØnh Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ, Thõa Thiªn HuÕ, Qu¶ng Nam, §μ N½ng, Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh, Phó Yªn, Kh¸nh Hoμ, Ninh ThuËn, B×nh ThuËn. Do vÞ thÕ ®Þa lý - lÞch sö, Trung Bé ®· trë thμnh tr¹m trung chuyÓn, lμ n¬i dõng ch©n cña ng−êi ViÖt tr−íc khi tiÕn vÒ phÝa Nam më câi. N¬i ®©y ®· diÔn ra sù giao l−u trùc tiÕp gi÷a ng−êi ViÖt vμ ng−êi Ch¨m, ng−êi ViÖt ®· tiÕp nhËn di s¶n v¨n hãa Ch¨m (c¶ vËt thÓ vμ phi vËt thÓ) vμ "ViÖt ho¸" ®Ó trë thμnh cña m×nh. Sù tiÕp biÕn v¨n hãa nμy ®· khiÕn v¨n hãa cña ng−êi ViÖt Trung Bé thay ®æi so víi cña ng−êi ViÖt ë B¾c Bé. §iÒu kiÖn tù nhiªn, m«i tr−êng ®· lμm cho vïng ®Êt nμy h×nh thμnh mét nÒn v¨n hãa biÓn bªn c¹nh nÒn v¨n hãa n«ng nghiÖp. 5. Vïng v¨n hãa T©y Nguyªn: Bao gåm c¸c tØnh Gia Lai, Kon Tum, §¾k 63 L¾k, §¾k N«ng, L©m §ång, lμ ®Þa bμn sinh sèng cña h¬n 20 téc ng−êi thuéc vÒ hai nhãm ng«n ng÷ chñ yÕu: M«n - Khmer vμ M· Lai - Nam §¶o. §©y lμ vïng t−¬ng ®èi khÐp kÝn, Ýt giao l−u víi bªn ngoμi, nªn tíi gÇn ®©y c¸c d©n téc T©y Nguyªn cßn b¶o l−u kh¸ nguyªn vÑn b¶n s¾c v¨n hãa truyÒn thèng cña m×nh, mét b¶n s¾c v¨n hãa Ýt nhiÒu mang tÝnh b¶n ®Þa §«ng Nam ¸ cæ ®¹i tr−íc khi tiÕp xóc víi hai nÒn v¨n minh Trung Hoa vμ Ên §é. NÒn s¶n xuÊt n−¬ng rÉy ®· quy ®Þnh nh÷ng s¾c th¸i v¨n hãa lín cña vïng nμy: toμn bé v¨n hãa téc ng−êi c¬ b¶n vÉn lμ v¨n hãa d©n gian, tÝn ng−ìng n«ng nghiÖp víi tr×nh ®é t− duy thÇn bÝ. "V¨n ho¸ cång chiªng" vμ "v¨n ho¸ nhμ må" lμ nh÷ng ®Æc tr−ng næi bËt cña v¨n hãa vïng nμy. 6. Vïng v¨n hãa Nam Bé: Thuéc ®Þa phËn c¸c tØnh Nam Bé, h×nh thμnh trªn vïng ch©u thæ cña hai hÖ thèng s«ng chÝnh lμ Cöu Long ë phÝa t©y vμ §ång Nai ë phÝa ®«ng. §©y lμ mét vïng ®Êt míi ®èi víi ng−êi Khmer, ViÖt, Hoa. §iÒu kiÖn tù nhiªn, m«i tr−êng cña Nam Bé ®· t¹o cho vïng ®Êt nμy nh÷ng s¾c th¸i v¨n hãa tiªu biÓu, nh÷ng "tÝnh c¸ch" riªng cña m×nh. §Æc tr−ng ®Çu tiªn dÔ nhËn thÊy lμ qu¸ tr×nh giao l−u v¨n hãa diÔn ra víi mét tèc ®é mau lÑ, t¹o cho 64 v¨n hãa Nam Bé tÝnh chÊt cëi më, h−íng ngo¹i. V¨n hãa Nam Bé lμ sù kÕt hîp gi÷a v¨n hãa truyÒn thèng cña vïng ®Êt gèc (c¸c téc ng−êi ViÖt, Hoa, Khmer...) víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn lÞch sö vïng ®Êt míi, lμm n¶y sinh nh÷ng yÕu tè v¨n hãa riªng biÖt thÓ hiÖn ë c¶ ®êi sèng vËt chÊt vμ tinh thÇn. X¸c ®Þnh ®−îc c¸c vïng v¨n hãa sÏ lμ ®iÒu kiÖn tèt gãp phÇn b¶o tån b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc, trªn c¬ së Êy sÏ v¹ch ra ®−îc chiÕn l−îc ph¸t triÓn v¨n hãa ®óng ®¾n cho tõng vïng. C©u hái 17: C¸c nÒn v¨n hãa kh¶o cæ häc ë ViÖt Nam? Tr¶ lêi: C¸c nÒn v¨n hãa kh¶o cæ häc ë ViÖt Nam lμ c¸c nÒn v¨n hãa ®−îc h×nh thμnh, duy danh tõ nh÷ng khai quËt kh¶o cæ häc nh÷ng di tÝch, c«ng cô, hãa th¹ch... cña c¸c thêi kú lÞch sö kh¸c nhau (tõ thêi ®å ®¸ ®Õn ®å ®ång, ®å s¾t...), nh÷ng s¾c th¸i ®Þa ph−¬ng (vïng) ®éc ®¸o, ®ång thêi cã nh÷ng nÐt chung ph¸t triÓn liªn tôc tõ miÒn nói ®Õn miÒn xu«i. Nh÷ng ®Æc ®iÓm chung nμy ph©n biÖt v¨n hãa kh¶o cæ häc ViÖt Nam (gèc g¸c, tr×nh ®é tæ chøc x· héi, c«ng cô, tiÕng nãi...) víi v¨n hãa kh¶o cæ häc §«ng Nam ¸ vμ c¸c khu vùc kh¸c trªn thÕ 65 giíi. NhiÒu nhμ kh¶o cæ häc thÕ giíi vμ ViÖt Nam ®· xÕp di tÝch vμ v¨n hãa kh¶o cæ ViÖt Nam vμo mét vïng v¨n hãa chung (§«ng Nam ¸) vμ thõa nhËn ®©y lμ mét trung t©m v¨n hãa lín thêi cæ, trong ®ã v¨n hãa kh¶o cæ ng−êi ViÖt (ViÖt Nam) ®ãng vai trß quan träng. ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn ®−îc rõng ng−êi v−în ë B×nh Gia (L¹ng S¬n), nhiÒu m¶nh t−íc cña c«ng cô thuéc buæi ®Çu thêi kú ®å ®¸ cò kho¶ng 30 v¹n n¨m vÒ tr−íc ë nói §ä (Thanh Hãa). §ã lμ dÊu vÕt x−a nhÊt cña bÇy ng−êi nguyªn thñy trªn ®Êt n−íc ta. Di tÝch nói §ä víi c«ng cô ®å ®¸ cò, ghÌ ®Ïo th« s¬ thuéc vÒ thêi kú tæ chøc x· héi ®ang h×nh thμnh (ng−êi v−în ViÖt Nam). C¸ch nay kho¶ng 3-4 v¹n n¨m, con ng−êi b−íc vμo chÕ ®é thÞ téc nguyªn thuû. DÊu tÝch ng−êi vμ hãa th¹ch ®éng vËt cæ ph¸t hiÖn ë hang Hu«n (Yªn B¸i), hang Thung Lang (Ninh B×nh), ®Æc biÖt lμ nh÷ng ®å ®¸ cuéi ghÌ ®Ïo th« s¬ thuéc vïng ®åi trung du VÜnh Phó (VÜnh Phóc vμ Phó Thä) ®· cho thÊy mét v¨n hãa S¬n Vi (tªn c¸c nÒn v¨n hãa kh¶o cæ häc ®Òu lÊy c¸c ®Þa danh, n¬i ®Çu tiªn t×m thÊy nh÷ng di tÝch tiªu biÓu cña nÒn v¨n hãa ®ã) vμo cuèi thêi ®¹i ®å ®¸ cò, ®Çu thêi ®¹i ®å ®¸ gi÷a. 66 TruyÒn thèng kü thuËt vμ v¨n hãa ®å ®¸ cuéi ViÖt Nam ®−îc tiÕp nèi víi v¨n hãa Hßa B×nh (®Çu thêi ®¹i ®å ®¸ gi÷a) c¸ch ngμy nay kho¶ng 1 v¹n n¨m, v¨n hãa B¾c S¬n (thêi ®¹i ®å ®¸ míi) lμ nh÷ng nÒn v¨n hãa hang ®éng. §å ®¸ cuéi vμ tre nøa ®−îc dïng lμm nguyªn liÖu chÕ t¹o c«ng cô. Bªn c¹nh kü thuËt ghÌ ®Ïo tr−íc kia, ng−êi nguyªn thñy ®· ph¸t minh kü thuËt mμi, t¹o nªn r×u tø gi¸c mμi l−ìi (r×u B¾c S¬n) næi tiÕng. XuÊt hiÖn nh÷ng ®å gèm tay ®Çu tiªn. Vμo thêi ®¹i ®å ®¸ míi, c¸ch nay kho¶ng 5 - 6 ngμn n¨m, cßn cã dÊu vÕt ng−êi nguyªn thñy ë kh¾p mäi n¬i: miÒn ven biÓn §«ng, chñ nh©n cña v¨n hãa Quúnh V¨n (NghÖ An), v¨n hãa Bμu Trã (ven biÓn Hμ TÜnh, Qu¶ng B×nh), v¨n hãa H¹ Long (miÒn biÓn Qu¶ng Ninh)... víi chøng tÝch lμ nh÷ng chiÕc r×u ®¸ cã vai, cã nÊc, r×u tø gi¸c mμi cïng ®å gèm vμ gèm cã hoa v¨n trang trÝ ®a d¹ng. Râ rμng trªn kh¾p ®Êt ViÖt ®· bõng ré nh÷ng nÒn v¨n hãa kh¶o cæ ®Æc s¾c vμo lóc cùc thÞnh cña thêi ®¹i ®å ®¸ vμ bªn c¹nh kinh tÕ s¨n b¾t, h¸i l−îm ®· manh nha mét kinh tÕ n«ng nghiÖp (nghÒ n«ng xuÊt hiÖn). ViÖt Nam b−íc vμo thêi ®¹i ®å ®ång c¸ch ngμy nay kho¶ng 3 - 4 ngμn n¨m, sau khi tr¶i 67 qua mét chÆng ®−êng dμi cña thêi ®¹i ®å ®¸. B»ng bμn tay, khèi ãc cña m×nh, tæ tiªn ta ®· ph¸t hiÖn, ph¸t minh ra kü thuËt luyÖn kim (®ång, ®ång thau), ®¸nh dÊu b−íc ngoÆt lín, b−íc nh¶y vät trong ph¸t triÓn x· héi. Chóng ta ®· liªn tiÕp ph¸t hiÖn ®−îc nh÷ng di tÝch thêi ®¹i ®å ®ång, ®ång thau ph¸t triÓn nèi tiÕp nhau ë trung du, ®ång b»ng B¾c Bé vμ B¾c Trung Bé. §ã lμ giai ®o¹n buæi ®Çu thêi ®¹i ®ång thau (v¨n hãa Phïng Nguyªn); giai ®o¹n gi÷a thêi ®¹i ®ång thau (v¨n hãa §ång §Ëu); giai ®o¹n cùc thÞnh cña thêi ®¹i ®ång thau (v¨n hãa Gß Mun) vμ giai ®o¹n cuèi thêi ®¹i ®ång thau, ®Çu thêi ®¹i ®å s¾t (v¨n hãa §«ng S¬n). ë miÒn Nam, di tÝch ®ång thau còng t×m thÊy ë hang Gßn (Biªn Hßa) vμ nhiÒu ®Þa ®iÓm vïng T©y Nguyªn. Mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn v¨n hãa nμy cã niªn ®¹i sím muén kh¸c nhau víi nh÷ng lo¹i h×nh ®Þa ph−¬ng kh¸c nhau, t¹o thμnh mét nÒn v¨n hãa ®å ®ång thau ViÖt Nam, cã ¶nh h−ëng vμ tiÕp thu víi v¨n hãa kh¶o cæ häc bªn ngoμi. S¸ch LÞch sö ViÖt Nam, tËp I ®· nhÊn m¹nh: "Víi thêi ®¹i ®ång thau ph¸t triÓn, chóng ta b−íc vμo thêi kú n−íc V¨n Lang, thêi kú h−ng v−îng cña lÞch sö ViÖt Nam". §å ®ång Phïng Nguyªn, §ång §Ëu, Gß Mun, ®Æc biÖt §«ng S¬n 68 rÊt phong phó, ®a d¹ng gåm: vò khÝ, c«ng cô, ®å ®ùng, ®å trang søc... rÊt næi tiÕng, ®Æc biÖt lμ trèng ®ång Ngäc Lò, th¹p ®ång §μo ThÞnh. Bªn c¹nh ®ã, nghÒ gèm, dÖt, méc xuÊt hiÖn, n«ng nghiÖp, thñ c«ng, giao th«ng vËn t¶i tiÕp tôc ph¸t triÓn chøng tá tr×nh ®é t−¬ng ®èi cao cña ®êi sèng v¨n hãa tinh thÇn cña ng−êi d©n ViÖt Nam thêi kú nμy. Cuèi thÕ kØ III tr−íc c«ng nguyªn, d©n téc ta b−íc vμo thêi ®¹i ®å s¾t víi sù thμnh lËp n−íc ¢u L¹c vμ më ®Çu cho lÞch sö chèng ngo¹i x©m liªn tôc ®Ó dùng n−íc vμ gi÷ n−íc. C©u hái 18: Sù ra ®êi vμ nh÷ng ®Æc tr−ng cña v¨n hãa ®« thÞ? Tr¶ lêi: §« thÞ (thμnh thÞ, thμnh phè)... lμ trung t©m kinh tÕ, chÝnh trÞ, khoa häc, v¨n hãa cña quèc gia, cña vïng hay cña ®Þa ph−¬ng; lμ khu vùc hμnh chÝnh tËp trung víi mËt ®é cao c¸c c¬ së h¹ tÇng, kinh tÕ, v¨n hãa; lμ n¬i tËp trung sinh sèng, s¶n xuÊt, bu«n b¸n, dÞch vô cña ®«ng ®¶o c− d©n; lμ n¬i gÇn c¸c trôc giao th«ng víi m¹ng l−íi giao th«ng hiÖn ®¹i, lμ n¬i c¬ cÊu c«ng nghiÖp, dÞch vô cao h¬n n«ng nghiÖp... PhÇn lín ®« thÞ ë n−íc ta lμ do Nhμ n−íc s¶n sinh ra, tøc lμ khi cã nhu cÇu lËp kinh ®« hay trung t©m tØnh, thμnh th× t×m ®Êt, x©y dùng c«ng së, 69 h×nh thμnh dÇn ®« thÞ, do Nhμ n−íc qu¶n lý, víi c¸c chøc n¨ng gèc lμ hμnh chÝnh, kinh tÕ, trong ®ã chøc n¨ng hμnh chÝnh lμ c¬ b¶n. Nh− vËy, v¨n hãa ®« thÞ chÝnh lμ mét v¨n hãa ®Æc thï cña trung t©m kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n hãa, x· héi cña c¶ n−íc, vïng, ®Þa ph−¬ng (kinh ®«, ®« thÞ, thμnh phè, thμnh thÞ, ®« thμnh, thÞ trÊn, thÞ x·, thÞ tø...). V¨n hãa ®Æc thï nμy ®−îc h×nh thμnh trªn hÖ chuÈn gi¸ trÞ cña lèi sèng, møc sèng, phong c¸ch, thÕ øng xö, ph−¬ng thøc sinh sèng, quan hÖ, lμm ¨n... cña ng−êi thÞ d©n, trë thμnh mét biÓu tr−ng, mét tÝnh c¸ch, mét thang gi¸ trÞ v¨n hãa mang ®Æc tÝnh, nhÞp ®iÖu cña c«ng nghiÖp hãa vμ hiÖn ®¹i hãa. Cïng víi sù ra ®êi cña ®« thÞ cæ, vμ gÇn ®©y lμ mét sè ®« thÞ míi, còng xuÊt hiÖn mét v¨n hãa ®« thÞ phï hîp víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn, con ng−êi, lèi sèng, møc sèng, phong c¸ch sèng ë ®« thÞ. V¨n hãa Êy kh«ng ph¶i ®−îc xuÊt ph¸t hoμn toμn tõ v¨n hãa n«ng th«n, song mang ®Ëm tÝnh chÊt v¨n hãa n«ng th«n cæ truyÒn. §iÒu ®ã cã nghÜa, trong v¨n ho¸ ®« thÞ cßn l−u gi÷ nhiÒu yÕu tè v¨n hãa tiÓu n«ng ë n«ng th«n. V¨n hãa Êy ®−îc biÓu hiÖn chñ yÕu ë v¨n hãa qu¶n lý ®« thÞ vμ v¨n hãa cña c− d©n ®« thÞ. Khi ®« thÞ ra ®êi th× còng ra ®êi mét nhu cÇu lμ ph¶i cã v¨n hãa ®« thÞ, ph¶i gi¶i quyÕt tèt vÊn 70 ®Ò v¨n ho¸ ®« thÞ trong t−¬ng quan víi v¨n hãa nãi chung vμ v¨n hãa n«ng th«n nãi riªng. VËy v¨n hãa ®« thÞ cã nh÷ng ®Æc tr−ng g×? 1. §©y lμ mét m«i tr−êng v¨n hãa ®Ëm ®Æc, kh«ng thuÇn nhÊt. §« thÞ chËt hÑp víi sù va ®Ëp th−êng xuyªn c¸c phong c¸ch sèng khiÕn cho lèi sèng trë nªn phøc t¹p, ®a d¹ng, khã n¾m b¾t. Sù ®a t¹p thμnh phÇn, tr×nh ®é, c¸ch thøc sèng cña nhiÒu ®èi t−îng khiÕn v¨n hãa c¸ nh©n ë ®« thÞ hÕt søc ®a diÖn dÉn ®Õn sù phøc t¹p cña v¨n hãa (lèi sèng) nhãm vμ x· héi. 2. Do tæ chøc hμnh chÝnh cña ®« thÞ ViÖt Nam ®−îc sao pháng theo tæ chøc n«ng th«n, nªn v¨n hãa ®« thÞ lμ sù trén lÉn gi÷a c¸i gi¸ trÞ cña b¶n th©n nã víi gi¸ trÞ v¨n hãa n«ng th«n cæ truyÒn, thËm chÝ v¨n hãa ®« thÞ cßn mang ®Æc tÝnh n«ng th«n rÊt ®Ëm nÐt. 3. MÆc dï ®Ò cao v¨n hãa c¸ nh©n, song trong v¨n hãa ®« thÞ, v¨n hãa gia ®×nh vμ v¨n hãa céng ®ång vÉn ®Æc biÖt ®−îc chó träng. 4. Sù giao l−u v¨n hãa trªn c¬ së nh÷ng ph−¬ng tiÖn vμ thiÕt chÕ v¨n hãa diÔn ra m¹nh mÏ vμ nhanh chãng. 5. §« thÞ ë n−íc ta ®Òu nhá, míi h×nh thμnh nªn v¨n hãa ®« thÞ ViÖt Nam c¬ b¶n ch−a ®Þnh h×nh, cßn pha t¹p, cßn quan hÖ ®a d¹ng víi v¨n hãa 71 n«ng th«n trong m«i tr−êng v¨n hãa chung vμ bÞ v¨n hãa n«ng th«n chi phèi. 6. NÕu nhËn diÖn v¨n hãa ®« thÞ trªn b×nh diÖn lèi sèng v¨n hãa, ta cã thÓ thÊy: - Lèi sèng v¨n ho¸ chñ yÕu phi n«ng nghiÖp, t¸c phong nhanh, m¹nh, c«ng nghiÖp, hiÖn ®¹i. - Kh¶ n¨ng c¬ ®éng kh«ng gian/thêi gian, nghÒ nghiÖp, v¨n hãa x· héi cao; kh¶ n¨ng lùa chän c¸c d¹ng ho¹t ®éng trong thêi gian nhμn rçi vμ vui ch¬i gi¶i trÝ réng lín. - TÝnh ph¸p quy vÒ qu¶n lý v¨n hãa ®« thÞ, trËt tù ®« thÞ cao, sù tËp trung cao ®é vÒ hμnh chÝnh, kinh tÕ, v¨n hãa, giao th«ng, c«ng tr×nh c«ng céng, hÖ thèng th«ng tin ®a d¹ng khiÕn nhÞp ®iÖu sèng cao vμ gÊp g¸p. - Quan hÖ x· héi ®−îc ®Ò cao, tÝnh c¸ nh©n vμ vai trß c¸ nh©n n¶y në bªn c¹nh tinh thÇn céng ®ång; sù n¨ng ®éng bªn c¹nh mÆt tÝch cùc cßn g©y nhiÒu hμnh vi lÖch chuÈn, g©y khã kh¨n cho luËt ph¸p vμ kiÓm so¸t x· héi, cho viÖc thùc hiÖn lèi sèng v¨n hãa ë ®« thÞ... V¨n hãa ®« thÞ míi h×nh thμnh, ®ang vËn ®éng vμ ph¸t triÓn, ®ang tù dung n¹p c¸i tèt ®Ñp vμ lo¹i bá c¸i kh«ng phï hîp ®Ó tiÕn tíi nh÷ng chuÈn mùc v¨n hãa cao. Qu¸ tr×nh nμy cÇn ®−îc theo dâi kh¶o s¸t vμ ®óc kÕt. 72 C©u hái 19: TÝn ng−ìng, mèi liªn hÖ gi÷a tÝn ng−ìng vμ tôc thê? Tr¶ lêi: TÝn ng−ìng lμ sù tin t−ëng, ng−ìng mé vμ sïng b¸i nh÷ng thÇn th¸nh, vËt thiªng hoÆc linh hån ng−êi chÕt do con ng−êi t−ëng t−îng ra hoÆc do con ng−êi suy t«n, g¸n cho nh÷ng phÈm chÊt siªu phμm. TÝn ng−ìng lμ mét thμnh tè cña v¨n ho¸ tæ chøc céng ®ång, thuéc ph¹m vi ®êi sèng c¸ nh©n, ®−îc h×nh thμnh tù ph¸t nh−ng cã vai trß rÊt quan träng trong ®êi sèng con ng−êi. TÝn ng−ìng cña ng−êi ViÖt thÓ hiÖn ë c¸c mÆt: tÝn ng−ìng phån thùc, tÝn ng−ìng sïng b¸i tù nhiªn vμ tÝn ng−ìng sïng b¸i con ng−êi. Ra ®êi trªn nÒn t¶ng x· héi n«ng nghiÖp cæ truyÒn, tè chÊt n«ng d©n m¹nh vÒ t− duy tæng hîp, thiÕu t− duy ph©n tÝch nªn tÝn ng−ìng cña ng−êi ViÖt lμ tÝn ng−ìng d©n d· ®ang ë giai ®o¹n h×nh thμnh nh÷ng mÇm mèng cña t«n gi¸o s¬ khai; nghÜa lμ tÝn ng−ìng ViÖt Nam ch−a chuyÓn ®−îc thμnh t«n gi¸o. Còng nh− c¸c thμnh tè kh¸c cña v¨n ho¸ ViÖt Nam, tÝn ng−ìng ViÖt Nam ph¶n ¸nh rÊt râ nh÷ng ®Æc tr−ng n«ng nghiÖp lóa n−íc cña nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam. §ã lμ sù t«n träng vμ g¾n bã 73 mËt thiÕt víi thiªn nhiªn (tÝn ng−ìng sïng b¸i tù nhiªn); lμ sù ph¶n ¸nh ®Ëm nÐt nguyªn lý ¢m - D−¬ng (tõ ®èi t−îng thê cóng nh− Trêi - §Êt, Chim - Thó, Rõng - N−íc, c¬ quan sinh dôc Nam - N÷... cho ®Õn c¸ch thøc giao l−u gi÷a con ng−êi vμ thÇn linh, trÇn gian vμ câi linh thiªng); lμ khuynh h−íng ®Ò cao n÷ tÝnh víi hμng lo¹t n÷ thÇn ®−îc thê cóng ë mäi lμng quª (MÑ Trêi, MÑ §Êt, n÷ thÇn M©y, M−a...) lμ tÝnh tæng hîp thÓ hiÖn ë tÝnh ®a thÇn, tÝnh céng ®ång. Tôc thê lμ thãi quen thÓ hiÖn lßng t«n kÝnh thÇn th¸nh, vËt thiªng hoÆc linh hån ng−êi chÕt b»ng h×nh thøc lÔ nghi, cóng b¸i ®· trë thμnh l©u ®êi trong ®êi sèng nh©n d©n, ®−îc mäi ng−êi nãi chung c«ng nhËn vμ lμm theo: tôc thê cóng tæ tiªn; tôc thê n÷ thÇn; tôc thê thÇn,... Nh− vËy, chØ nh÷ng tÝn ng−ìng nμo ®· trë thμnh thãi quen l©u ®êi vμ ®−îc mét céng ®ång ng−êi thõa nhËn vμ thùc hμnh míi trë thμnh tôc thê. Ng−êi ViÖt cã: tôc thê cóng tæ tiªn, tôc thê n÷ thÇn, tôc thê thÇn,... C©u hái 20: TÝn ng−ìng thê Vua Hïng vμ ý nghÜa cña ngμy giç Tæ? Tr¶ lêi: Vua Hïng lμ vÞ Vua Tæ cña ng−êi ViÖt, ng−êi cã c«ng s¸ng lËp n−íc V¨n Lang vμ më ra thêi 74 ®¹i Hïng V−¬ng trong lÞch sö ViÖt Nam (tõ kho¶ng thÕ kû VII ®Õn thÕ kû III tr−íc c«ng nguyªn). T−¬ng truyÒn, Vua Hïng (Hïng V−¬ng thø nhÊt) lμ con tr−ëng cña L¹c Long Qu©n vμ ¢u C¬, ch¸u ®êi thø s¸u cña ThÇn N«ng. Theo thÇn tho¹i, ¢u C¬ lÊy L¹c Long Qu©n, sinh ra bäc cã 100 trøng, në thμnh 100 con trai. Mét nöa theo Cha xuèng bÓ, nöa kia theo MÑ lªn rõng. §Õn ®Êt Phong Ch©u (vïng ViÖt Tr×, tØnh Phó Thä ngμy nay), mÑ ¢u C¬ cïng c¸c con t«n ng−êi con tr−ëng lμm vua n−íc V¨n Lang. M¶nh ®Êt Phong Ch©u - n¬i ®ãng ®« cña c¸c Vua Hïng trë thμnh vïng §Êt Tæ. Ngμy 10 th¸ng 3 (©m lÞch) h»ng n¨m ®−îc lÊy lμm ngμy giç Tæ. Nh©n d©n ta ®· x©y ®Òn thê c¸c vua Hïng trªn nói NghÜa LÜnh (cßn gäi lμ nói Hy C−¬ng, nói Hïng LÜnh, Hïng S¬n) thuéc th«n Cæ TÝch, x· Hy C−¬ng, huyÖn L©m Thao, tØnh Phó Thä. Trªn nói NghÜa LÜnh, ngoμi ®Òn Hïng - ®Òn Th−îng n»m trªn ®Ønh nói, cßn cã ®Òn Trung n»m ë l−ng chõng nói (t−¬ng truyÒn lμ n¬i x−a c¸c vua Hïng dùng qu¸n x¸, häp l¹c hÇu, l¹c t−íng vÒ viÖc n−íc), ®Òn H¹ (cßn gäi lμ ®Òn GiÕng, bëi tr−íc cöa ®Òn cã mét c¸i giÕng gäi lμ giÕng Tiªn n»m ë d−íi ch©n nói thê hai c«ng chóa con vua Hïng DuÖ V−¬ng lμ Tiªn Dung vμ Ngäc Dung. T−¬ng truyÒn, sinh thêi hai bμ 75 th−êng röa mÆt vμ soi bãng trªn mÆt n−íc giÕng trong xanh). L¹i cã l¨ng Hïng V−¬ng, tr−íc l¨ng cã mét t¶ng ®¸ h×nh cét vu«ng ®Æt n»m ngang dμi 1m, réng 0,3m, gäi lμ ®¸ thÒ/®¸ thê cña ng−êi x−a. C©u ®èi ë khu vùc ®Òn Hïng cã nhiÒu, ®¸ng chó ý nhÊt lμ c©u "Ch¸u ch¾t cßn, t«ng tæ h·y cßn, nßi gièng nhμ ta sinh në m·i. N¾ng m−a thÕ, miÕu l¨ng vÉn thÕ, non s«ng ®Êt n−íc v÷ng bÒn l©u" (dÞch). Tôc lÖ thê cóng Vua Hïng mang mét ý nghÜa thiªng liªng cao c¶ h−íng vÒ céi nguån, t−ëng nhí nh÷ng ng−êi cã c«ng trong viÖc t¹o lËp non s«ng ®Êt n−íc, x©y dùng cuéc sèng Êm no vμ ®Ó cÇu mong tæ tiªn phï hé cho con ch¸u. "C¸c Vua Hïng ®· cã c«ng dùng n−íc. B¸c ch¸u ta ph¶i cïng nhau gi÷ lÊy n−íc" lμ lêi B¸c Hå c¨n dÆn c¸c thÕ hÖ ng−êi ViÖt Nam ph¶i ®oμn kÕt ®Ó x©y dùng vμ b¶o vÖ non s«ng gÊm vãc nμy. Vμ "Dï ai ®i ng−îc vÒ xu«i. Nhí ngμy giç Tæ mång 10 th¸ng Ba" lμ ®iÒu mμ mçi ng−êi ViÖt Nam h»ng t©m niÖm. C©u hái 21: ThÕ nμo lμ tÝn ng−ìng phån thùc? Tr¶ lêi: TÝn ng−ìng phån thùc lμ sù tin t−ëng, 76 ng−ìng mé vμ sïng b¸i sù sinh tån n¶y në cña tù nhiªn vμ con ng−êi (phån cã nghÜa lμ nhiÒu, thùc cã nghÜa lμ n¶y në). TÝn ng−ìng phån thùc h×nh thμnh tõ xa x−a trong lÞch sö, trªn c¬ së t− duy trùc quan, c¶m tÝnh cña c− d©n n«ng nghiÖp tr−íc sù sinh s«i ®Ó duy tr× sù sèng cña con ng−êi (lμ kÕt qu¶ cña hμnh vi giao phèi ®ùc - c¸i, nam - n÷); tr−íc sù sinh s«i ®Ó duy tr× sù sèng cña c©y trång (c©y lóa,...), vËt nu«i. Hä nh×n thÊy ë thùc tiÔn ®ã mét søc m¹nh siªu nhiªn vμ sïng b¸i c¸c hiÖn vËt - hiÖn thùc ®ã nh− thÇn th¸nh. Nh− vËy, b¶n chÊt cña tÝn ng−ìng phån thùc lμ tÝn ng−ìng cÇu sinh në vμ no ®ñ. ë n−íc ta, tÝn ng−ìng phån thùc tõng tån t¹i suèt chiÒu dμi lÞch sö, d−íi hai d¹ng biÓu hiÖn: thê c¬ quan sinh dôc nam, n÷ vμ thê b¶n th©n hμnh vi giao phèi. - Thê c¬ quan sinh dôc nam n÷, ®−îc gäi lμ thê sinh thùc khÝ (sinh cã nghÜa lμ ®Î, thùc: n¶y në, khÝ: c«ng cô). §©y lμ h×nh th¸i ®¬n gi¶n cña tÝn ng−ìng phån thùc, nã phæ biÕn ë c¸c nÒn v¨n ho¸ n«ng nghiÖp trªn thÕ giíi. ThuËt ng÷ cña ngμnh d©n téc häc trªn thÕ giíi gäi sinh thùc khÝ lμ Linga (c¬ quan sinh dôc nam) vμ Yoni (c¬ quan sinh dôc n÷). ë ViÖt Nam, viÖc thê sinh thùc khÝ ®−îc gäi 77 lμ thê cóng nâ n−êng, nh÷ng tªn chØ sinh thùc khÝ lμ Nâ (nªm) t−îng tr−ng cho bé phËn sinh dôc nam, N−êng (nang, mo nang) t−îng tr−ng cho bé phËn sinh dôc n÷. Ngoμi ra cßn cã c¸c biÕn thÓ cña viÖc thê c¬ quan sinh dôc nam n÷ nh−: thê cét ®¸ tù nhiªn, thê c¸c kÏ ®¸ nøt tù nhiªn, t¹c c¸c bé phËn cña c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc cã h×nh d¸ng nh− bé phËn sinh dôc nam, n÷ (vÝ nh− cét ®¸ chïa Gi¹m,...). - Thê hμnh vi giao phèi, lμ mét d¹ng tÝn ng−ìng phån thùc ®éc ®¸o, rÊt phæ biÕn ë khu vùc §«ng Nam ¸. ë ViÖt Nam cã nh÷ng biÓu hiÖn cña tÝn ng−ìng nμy nh−: t−îng bèn ®«i nam n÷ ®ang giao hîp ®−îc ®óc b»ng ®ång, g¾n trªn n¾p th¹p ®ång §μo ThÞnh (Yªn B¸i, niªn ®¹i 500 n¨m tr−íc c«ng nguyªn). ë th©n th¹p §μo ThÞnh kh¾c ch×m h×nh nh÷ng con thuyÒn, chiÕc sau nèi ®u«i chiÕc tr−íc, khiÕn cho hai con c¸ sÊu - rång ®−îc g¾n ë mòi vμ l¸i cña hai chiÕc thuyÒn ch¹m vμo nhau trong t− thÕ giao hoan. Trªn n¾p trèng ®ång Hoμng H¹ (Hμ Néi) cã kh¾c nh÷ng cÆp chim ngåi trªn l−ng nhau trong t− thÕ ®¹p m¸i; t−îng cãc giao phèi; ®iÖu móa "tïng - dÝ" trong lÔ héi lμng c¸c vïng trung ch©u nay thuéc tØnh Phó Thä, víi thanh niªn nam n÷ tõng ®«i móa, cÇm trong tay 78