🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Hỏi – Đáp Về Công Tác Bảo Vệ Môi Trường Ở Cơ Sở Ebooks Nhóm Zalo HỎI - ĐÁP VỀ CÔNG TÁC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG Ở CƠ SỞ Héi ®ång chØ ®¹o xuÊt b¶n Chñ tÞch Héi ®ång: TS. NguyÔn thÕ kû Phã Chñ tÞch Héi ®ång: TS. NguyÔn Duy Hïng Thµnh viªn: ts. nguyÔn an tiªm TS. NguyÔn tiÕn hoµng TS. Vò Träng L©m PGS, TS. NguyÔn Quang ThS. Lª ThÞ Ng©n Hái - ®¸p VÒ c«ng t¸c b¶o vÖ m«i tr­êng ë c¬ së Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt Hµ Néi - 2011 Lêi nhµ xuÊt b¶n Trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n­íc, nhiÖm vô b¶o vÖ m«i tr­êng lu«n ®­îc §¶ng vµ Nhµ n­íc quan t©m. NhiÒu chñ tr­¬ng, chÝnh s¸ch vÒ b¶o vÖ m«i tr­êng ®· ®­îc ban hµnh. NghÞ quyÕt 41-NQ/TW ngµy 15-11-2004 cña Bé ChÝnh trÞ (khãa IX) vÒ “b¶o vÖ m«i tr­êng trong thêi kú ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n­íc” ®· kh¼ng ®Þnh: “b¶o vÖ m«i tr­êng lµ quyÒn lîi vµ nghÜa vô cña mäi tæ chøc, mäi gia ®×nh vµ cña mçi ng­êi”. GÇn ®©y, ChØ thÞ 29-CT/TW ngµy 21-01-2009 cña Ban BÝ th­ vÒ tiÕp tôc ®Èy m¹nh thùc hiÖn NghÞ quyÕt 41-NQ/TW lµ v¨n b¶n quan träng ®Ó t¨ng c­êng h¬n n÷a vµ t¹o sù chuyÓn biÕn m¹nh mÏ vÒ nhËn thøc, hµnh ®éng, sù ®æi míi trong l·nh ®¹o, chØ ®¹o, ®iÒu hµnh vµ ®Æc biÖt trong tæ chøc triÓn khai thùc hiÖn c«ng t¸c b¶o vÖ m«i tr­êng trong toµn §¶ng vµ toµn x· héi. HÖ thèng c¸c v¨n b¶n luËt vµ d­íi luËt vÒ b¶o vÖ m«i tr­êng vµ c¸c lÜnh vùc kh¸c liªn quan ®Õn c«ng t¸c b¶o vÖ m«i tr­êng ngµy cµng ®­îc hoµn thiÖn. Nh­ng, mét thùc tÕ lµ nhiÒu chñ tr­¬ng, chÝnh s¸ch vµ c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ b¶o vÖ m«i tr­êng vÉn ch­a ®Õn ®­îc víi toµn thÓ nh©n d©n. Ng­êi d©n ch­a biÕt hoÆc biÕt rÊt Ýt nh÷ng kiÕn thøc vÒ m«i tr­êng vµ b¶o vÖ m«i tr­êng; nh÷ng quy ®Þnh cña ph¸p luËt vÒ b¶o vÖ m«i tr­êng; ch­a n¾m râ ®­îc quyÒn vµ nghÜa vô 5 cña m×nh ®èi víi c«ng t¸c b¶o vÖ m«i tr­êng. NhËn thøc cña ng­êi d©n vÒ tÇm quan träng cña m«i tr­êng vµ c«ng t¸c b¶o vÖ m«i tr­êng cßn nhiÒu h¹n chÕ. ý thøc b¶o vÖ m«i tr­êng ch­a trë thµnh thãi quen, nÕp sèng cña ®¹i bé phËn d©n c­. Trong khi ®ã, viÖc thùc thi c¸c chñ tr­¬ng, chÝnh s¸ch b¶o vÖ m«i tr­êng ®­îc thùc hiÖn chñ yÕu t¹i c¸c ®Þa ph­¬ng, c¬ së. C¸n bé vµ nh©n d©n, c¸c tæ chøc, céng ®ång d©n c­ lµ nh÷ng ng­êi trùc tiÕp thùc thi, gi¸m s¸t viÖc thùc thi vµ chÞu t¸c ®éng cña c¸c chñ tr­¬ng, chÝnh s¸ch b¶o vÖ m«i tr­êng, ®ång thêi còng lµ nh÷ng ng­êi tham gia vµo qu¸ tr×nh ho¹ch ®Þnh c¸c chñ tr­¬ng, chÝnh s¸ch nµy. Do ®ã, kh«ng ai kh¸c, chÝnh c¸n bé vµ nh©n d©n, c¸c tæ chøc vµ céng ®ång d©n c­ ë c¬ së ph¶i lµ nh÷ng ng­êi cÇn ®­îc trang bÞ ®Çy ®ñ c¸c kiÕn thøc vÒ c¸c lÜnh vùc tµi nguyªn vµ m«i tr­êng, ®a d¹ng sinh häc, biÕn ®æi khÝ hËu, nh÷ng quy ®Þnh cña ph¸p luËt vÒ b¶o vÖ m«i tr­êng… Víi ý nghÜa ®ã, cuèn s¸ch “Hái - ®¸p vÒ c«ng t¸c b¶o vÖ m«i tr­êng ë c¬ së” ®­îc biªn so¹n nh»m cung cÊp kiÕn thøc, n©ng cao nhËn thøc b¶o vÖ m«i tr­êng cho c¸n bé vµ nh©n d©n, gióp cho c«ng t¸c b¶o vÖ m«i tr­êng tõ c¬ së ®¹t kÕt qu¶ tèt, ®ãng gãp vµo sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña ®Êt n­íc. Trong qu¸ tr×nh biªn so¹n néi dung s¸ch khã tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt, rÊt mong nhËn ®­îc sù ®ãng gãp quý b¸u cña b¹n ®äc ®Ó cuèn s¸ch ®­îc hoµn thiÖn h¬n trong nh÷ng lÇn t¸i b¶n tiÕp theo. Th¸ng 6 n¨m 2011 Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt 6 Môc lôc Trang Lêi nhµ xuÊt b¶n 5 PhÇn I M¤I TR¦êNG Vµ TµI NGUY£N 19 1. M«i tr­êng lµ g×? 19 2. M«i tr­êng cã nh÷ng chøc n¨ng c¬ b¶n nµo? 21 3. Tµi nguyªn lµ g×? Tr¸i ®Êt cã nh÷ng lo¹i tµi nguyªn nµo? 22 4. Tµi nguyªn rõng lµ g×? 24 5. Tµi nguyªn kho¸ng s¶n lµ g×? 25 6. Tµi nguyªn n¨ng l­îng lµ g×? 26 7. Tµi nguyªn khÝ hËu, c¶nh quan lµ g×? 27 8. Tµi nguyªn ®Êt lµ g×? 28 9. Tµi nguyªn n­íc ®ãng vai trß quan träng nh thÕ nµo? 31 10. C¸c vÊn ®Ò m«i tr­êng g× liªn quan ®Õn tµi nguyªn n­íc? 32 PhÇn II §A D¹NG SINH HäC 35 11. §a d¹ng sinh häc lµ g×? 35 12. HÖ sinh th¸i lµ g×? 36 7 13. Chuçi thøc ¨n lµ g×? 38 14. L­íi thøc ¨n lµ g×? 39 15. C©n b»ng sinh th¸i lµ g×? 40 16. Loµi ngo¹i lai lµ g×? 42 17. §a d¹ng sinh häc cã vai trß quan träng ®èi víi tù nhiªn vµ con ng­êi nh­ thÕ nµo? 43 18. ViÖt Nam cã c¸c kiÓu hÖ sinh th¸i tiªu biÓu nµo? 45 19. §éng, thùc vËt hoang d· ë ViÖt Nam bÞ suy gi¶m nh­ thÕ nµo? 47 20. C¸c nguyªn nh©n chÝnh khiÕn ®éng, thùc vËt hoang d· bÞ suy gi¶m vÒ sè l­îng lµ g×? 48 21. B¶o tån ®a d¹ng sinh häc lµ g×? 49 22. B¶o tån ®a d¹ng sinh häc cã ý nghÜa nh thÕ nµo? 50 23. Néi dung chÝnh cña c«ng t¸c b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ë n­íc ta lµ g×? 51 24. §éng thùc vËt hoang d· lµ g×? §éng, thùc vËt hoang d· nguy cÊp, quý, hiÕm lµ g×? 53 25. T×nh h×nh bu«n b¸n bÊt hîp ph¸p ®éng, thùc vËt hoang d· ë n­íc ta diÔn ra nh­ thÕ nµo? 54 26. Tiªu dïng bÒn v÷ng ®éng, thùc vËt hoang d· lµ g×? Tiªu dïng bÒn v÷ng ®éng, thùc vËt hoang d· nh­ thÕ nµo? 56 27. BiÓu hiÖn cña viÖc tiªu dïng kh«ng bÒn v÷ng ®éng, thùc vËt hoang d· lµ g×? 57 28. CÇn lµm g× ®Ó b¶o vÖ c¸c loµi ®éng, thùc vËt hoang d·? 59 8 29. Nh÷ng hµnh vi vÒ ®a d¹ng sinh häc nµo bÞ nghiªm cÊm? 61 PhÇn III ¤ NHIÔM M¤I TR¦êNG 63 30. ChÊt g©y « nhiÔm lµ g×? 63 31. ChÊt th¶i nguy h¹i lµ g×? 63 32. ThÕ nµo lµ « nhiÔm m«i tr­êng? 65 33. Suy tho¸i m«i tr­êng lµ g×? 65 34. Sù cè m«i tr­êng lµ g×? 66 35. Tai biÕn m«i tr­êng lµ g×? 67 36. ¤ nhiÔm kh«ng khÝ lµ g×? V× sao kh«ng khÝ bÞ « nhiÔm? 67 37. C¸c khÝ nh©n t¹o nµo g©y « nhiÔm kh«ng khÝ nguy hiÓm nhÊt ®èi víi con ng­êi vµ khÝ quyÓn Tr¸i ®Êt? 69 38. ¤ nhiÔm n­íc lµ g×? 72 39. Sù phó d­ìng lµ g×? 73 40. ThÕ nµo lµ n­íc bÞ « nhiÔm kim lo¹i nÆng? 74 41. N­íc bÞ « nhiÔm vi sinh vËt nh­ thÕ nµo? 75 42. N­íc bÞ « nhiÔm hãa chÊt b¶o vÖ thùc vËt vµ ph©n bãn hãa häc nh­ thÕ nµo? 76 43. N­íc ngÇm bÞ « nhiÔm nh­ thÕ nµo? 77 44. BiÓn bÞ « nhiÔm nh­ thÕ nµo? 78 45. ¤ nhiÔm m«i tr­êng ®Êt lµ thÕ nµo? Nh÷ng nguyªn nh©n nµo g©y « nhiÔm ®Êt? 81 46. C¸c hÖ thèng s¶n xuÊt t¸c ®éng ®Õn m«i tr­êng ®Êt nh­ thÕ nµo? 82 47. §Êt ë c¸c khu vùc c«ng nghiÖp vµ ®« thÞ bÞ « nhiÔm nh­ thÕ nµo? 83 9 48. Nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr­êng nµo n¶y sinh trong khai th¸c vµ sö dông tµi nguyªn n¨ng l­îng? 84 49. Nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr­êng nµo n¶y sinh trong khai th¸c vµ sö dông kho¸ng s¶n? 87 PhÇn IV BIÕN §æI KHÝ HËU 89 50. BiÕn ®æi khÝ hËu lµ g×? 89 51. Nguyªn nh©n g©y biÕn ®æi khÝ hËu hiÖn nay lµ g×? 90 52. Xu thÕ biÕn ®æi khÝ hËu trªn thÕ giíi trong thÕ kû XXI sÏ diÔn ra nh­ thÕ nµo? 92 53. Xu thÕ biÕn ®æi khÝ hËu cña ViÖt Nam trong thÕ kû XXI nh­ thÕ nµo? 93 54. Sù biÕn ®æi khÝ hËu cã t¸c ®éng nh­ thÕ nµo ®Õn c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn vµ ®a d¹ng sinh häc? 94 55. Sù biÕn ®æi khÝ hËu cã t¸c ®éng nh­ thÕ nµo ®Õn søc kháe céng ®ång? 94 56. BiÕn ®æi khÝ hËu cã t¸c ®éng nh­ thÕ nµo ®Õn n«ng nghiÖp? 96 57. BiÕn ®æi khÝ hËu cã t¸c ®éng nh­ thÕ nµo ®Õn nh÷ng vïng ven biÓn? 97 58. Sù biÕn ®æi khÝ hËu cã t¸c ®éng nh­ thÕ nµo ®Õn tµi nguyªn n­íc? 98 59. BiÕn ®æi khÝ hËu cã t¸c ®éng nh­ thÕ nµo tíi an ninh m«i tr­êng, an ninh quèc gia? 99 60. C¸c biÖn ph¸p thÝch øng nµo ®­îc khuyÕn c¸o ®èi víi biÕn ®æi khÝ hËu toµn cÇu? 100 61. HiÖu øng nhµ kÝnh lµ g×? 102 10 62. El Nino lµ g×? 104 63. B·o tõ lµ g×? 106 64. TÇng ¤z«n lµ g×? 109 65. Nguyªn nh©n nµo dÉn ®Õn thñng tÇng ¤z«n? 110 66. M­a axÝt lµ g×? 111 PhÇn V SøC KHáE M¤I TR¦êNG 114 67. Søc kháe m«i tr­êng lµ g×? 114 68. C¸c yÕu tè ®­îc xem xÐt trong søc kháe m«i tr­êng lµ g×? 115 69. Trong x· héi truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, c¸c rñi ro th­êng gÆp do ¶nh h­ëng cña m«i tr­êng ®Õn søc kháe lµ g×? 117 70. T×nh h×nh søc kháe m«i tr­êng t¹i c¸c lµng nghÒ ViÖt Nam nh­ thÕ nµo? 119 71. VÊn ®Ò n­íc s¹ch vµ vÖ sinh m«i tr­êng ¶nh h­ëng ®Õn søc kháe con ng­êi nh­ thÕ nµo? 121 72. ¤ nhiÔm kh«ng khÝ ¶nh h­ëng ®Õn søc kháe con ng­êi nh­ thÕ nµo? 122 73. Hãa chÊt b¶o vÖ thùc vËt lµ g×? §Æc tr­ng c¸c t¸c ®éng cña hãa chÊt b¶o vÖ thùc vËt nh thÕ nµo? 124 74. T¸c ®éng cña hãa chÊt b¶o vÖ thùc vËt ®Õn søc kháe con ng­êi nh­ thÕ nµo? 126 75. Chóng ta ®· cã nh÷ng ®iÓm mèc quan träng nµo vÒ vÊn ®Ò søc kháe m«i tr­êng toµn cÇu? 128 11 76. C¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n cña søc kháe m«i tr­êng lµ g×? 129 77. Ngµnh y tÕ cã c¸c chØ tiªu søc kháe m«i tr­êng g×? 132 PhÇn VI §¹O §øC M¤I TR¦êNG 135 78. §¹o ®øc m«i tr­êng lµ g×? 135 79. C¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n ®Ó x©y dùng ®¹o ®øc m«i tr­êng lµ g×? 136 80. Mét sè kh¸c biÖt gi÷a nhËn thøc cò vµ míi vÒ m«i tr­êng lµ g×? 138 81. NhËn thøc xanh nh¹t (light green) lµ g×? 140 82. NhËn thøc xanh ®Ëm (dark green) lµ g×? 141 83. X©y dùng phong c¸ch míi trong tiªu dïng vµ lèi sèng th©n thiÖn víi m«i tr­êng lµ g×? 142 84. X©y dùng phong c¸ch sèng th©n thiÖn víi m«i tr­êng vµ hµi hßa víi thiªn nhiªn lµ g×? 145 PhÇn VII PH¸T TRIÓN BÒN V÷NG 148 85. Nh÷ng th¸ch thøc ®èi víi m«i tr­êng n­íc ta lµ g×? 148 86. NghÌo ®ãi vµ m«i tr­êng cã quan hÖ víi nhau nh­ thÕ nµo? 153 87. Sù gia t¨ng d©n sè t¸c ®éng ®Õn m«i tr­êng nh­ thÕ nµo? 153 88. M«i tr­êng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cã quan hÖ nh­ thÕ nµo? 155 89. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ g×? 157 12 90. §Ó ®¸nh gi¸ ph¸t triÓn bÒn v÷ng cÇn nh÷ng chØ tiªu g×? 158 91. Ch­¬ng tr×nh nghÞ sù 21 lµ g×? 163 92. ViÖt Nam cã nh÷ng nguyªn t¾c ph¸t triÓn bÒn v÷ng nµo? 164 93. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trªn quy m« toµn cÇu ®ang gÆp nh÷ng th¸ch thøc g×? 165 94. §Þnh h­íng chiÕn l­îc ph¸t triÓn bÒn v÷ng ë ViÖt Nam (Ch­¬ng tr×nh nghÞ sù 21 cña ViÖt Nam) ®­îc thÓ hiÖn nh­ thÕ nµo? 167 95. KÕ ho¹ch ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®Þa ph­¬ng lµ g×? 168 96. X©y dùng kÕ ho¹ch ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®Þa ph­¬ng dùa trªn nh÷ng nguyªn t¾c nµo? 169 97. Ch­¬ng tr×nh nghÞ sù 21 cña ngµnh vµ ®Þa ph­¬ng cã nh÷ng néi dung c¬ b¶n nµo? 170 PhÇn VIII B¶O VÖ M¤I TR¦êNG 172 98. §Ó b¶o vÖ m«i tr­êng cÇn tu©n thñ nh÷ng nguyªn t¾c g×? 172 99. Nh÷ng ®iÓm míi cña LuËt B¶o vÖ m«i tr­êng söa ®æi n¨m 2005 lµ g×? 173 100. Quy ­íc, h­¬ng ­íc b¶o vÖ m«i tr­êng lµ g×? 175 101. ThÕ nµo lµ x· héi hãa c«ng t¸c b¶o vÖ m«i tr­êng? 178 102. C«ng t¸c qu¶n lý Nhµ n­íc vÒ b¶o vÖ m«i tr­êng cã nh÷ng néi dung g×? 180 103. Nh÷ng ho¹t ®éng nµo ®­îc khuyÕn khÝch trong c«ng t¸c b¶o vÖ m«i tr­êng? 181 13 104. Nh÷ng hµnh vi vi ph¹m nµo bÞ nghiªm cÊm trong b¶o vÖ m«i tr­êng? 182 105. Nh÷ng yªu cÇu nµo vÒ b¶o vÖ m«i tr­êng ®èi víi khu ®« thÞ vµ khu d©n c­ tËp trung? 184 106. Nh÷ng yªu cÇu nµo vÒ b¶o vÖ m«i tr­êng ®èi víi lµng nghÒ? 185 107. Nh÷ng yªu cÇu nµo vÒ b¶o vÖ m«i tr­êng ®èi víi bÖnh viÖn, c¬ së y tÕ? 186 108. Nh÷ng yªu cÇu nµo vÒ b¶o vÖ m«i tr­êng ®èi víi khu s¶n xuÊt, kinh doanh, dÞch vô tËp trung? 188 109. Tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ m«i tr­êng n¬i c«ng céng? 189 110. C¸c hé gia ®×nh cã tr¸ch nhiÖm g× trong thùc hiÖn c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ m«i tr­êng? 190 111. Nh÷ng hµnh vi nµo ®­îc coi lµ vi ph¹m hµnh chÝnh trong b¶o vÖ m«i tr­êng? 191 112. Nhµ n­íc cã nh÷ng chÝnh s¸ch ­u ®·i, hç trî ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i tr­êng nµo? 193 113. Tiªu chuÈn m«i tr­êng lµ g×? 194 114. Nh÷ng nguyªn t¾c nµo ®­îc sö dông trong x©y dùng vµ thùc thi tiªu chuÈn m«i tr­êng? 195 115. HÖ thèng tiªu chuÈn m«i tr­êng quèc gia gåm nh÷ng g×? 196 116. Qu¶n lý m«i tr­êng cÇn nh÷ng c«ng cô g×? 197 117. C«ng cô kinh tÕ trong qu¶n lý m«i tr­êng gåm nh÷ng lo¹i nµo? 199 118. ISO 14000 lµ g×? 200 14 119. Nh·n sinh th¸i lµ g×? 200 120. S¶n phÈm th©n thiÖn m«i tr­êng lµ g×? 201 121. C«ta g©y « nhiÔm m«i tr­êng lµ g×? 202 122. Ký quü m«i tr­êng lµ g×? 203 123. ThuÕ vµ phÝ m«i tr­êng ®­îc quy ®Þnh nh thÕ nµo? 204 124. PhÝ dÞch vô m«i tr­êng lµ g×? 205 125. C«ng ­íc quèc tÕ lµ g×? ViÖt Nam ®· tham gia nh÷ng c«ng ­íc quèc tÕ vÒ b¶o vÖ m«i tr­êng nµo? 207 126. Nh÷ng nguån nµo cung cÊp tµi chÝnh cho b¶o vÖ m«i tr­êng? 210 127. Ng©n s¸ch Nhµ n­íc vÒ b¶o vÖ m«i tr­êng ®­îc sö dông vµo môc ®Ých nµo? 211 128. C«ng nghÖ m«i tr­êng lµ g×? 213 129. C«ng nghÖ s¹ch lµ g×? 213 130. S¶n xuÊt s¹ch h¬n lµ g×? 214 131. Ba c«ng tr×nh vÖ sinh ë n«ng th«n lµ g×? 215 132. Biogas lµ g×? 216 PhÇn IX VAI TRß Vµ TR¸CH NHIÖM CñA MéT Sè Tæ CHøC Vµ TÇNG LíP X· HéI §èI VíI C¤NG T¸C B¶O VÖ M¤I TR¦êNG 218 133. Ban Tuyªn gi¸o c¸c cÊp cã c¸c chøc n¨ng vµ nhiÖm vô g× trong b¶o vÖ m«i tr­êng? 218 134. C¸n bé tuyªn gi¸o c¸c cÊp cã vai trß g× ®èi víi c«ng t¸c b¶o vÖ m«i tr­êng? 219 135. Phô n÷ cã vai trß g× ®èi víi c«ng t¸c b¶o vÖ m«i tr­êng? 220 15 136. Thanh niªn cã vai trß g× ®èi víi c«ng t¸c b¶o vÖ m«i tr­êng? 221 137. N«ng d©n cã vai trß g× ®èi víi c«ng t¸c b¶o vÖ m«i tr­êng? 222 138. Tr¸ch nhiÖm cña Bé Tµi nguyªn vµ M«i tr­êng trong viÖc thùc hiÖn qu¶n lý Nhµ n­íc vÒ b¶o vÖ m«i tr­êng? 223 139. C¸c tæ chøc chuyªn m«n vÒ b¶o vÖ m«i tr­êng thuéc c¬ quan Trung ­¬ng cã nh÷ng nhiÖm vô vµ quyÒn h¹n g×? 225 140. Uû ban nh©n d©n cÊp tØnh cã tr¸ch nhiÖm g× trong c«ng t¸c qu¶n lý nhµ n­íc vÒ b¶o vÖ m«i tr­êng? 228 141. Uû ban nh©n d©n cÊp huyÖn cã tr¸ch nhiÖm g× trong c«ng t¸c qu¶n lý nhµ n­íc vÒ b¶o vÖ m«i tr­êng t¹i ®Þa ph­¬ng? 229 142. Uû ban nh©n d©n cÊp x· cã tr¸ch nhiÖm g× trong c«ng t¸c qu¶n lý nhµ n­íc vÒ b¶o vÖ m«i tr­êng t¹i ®Þa ph­¬ng? 230 143. ViÖc thµnh lËp c¸c tæ chøc tù qu¶n vÒ b¶o vÖ m«i tr­êng nh»m thùc hiÖn nhiÖm vô g×? 231 144. C¸c Tæ chøc phi ChÝnh phñ cã ®ãng gãp nh­ thÕ nµo ®èi víi c«ng t¸c b¶o vÖ m«i tr­êng? 231 145. Nh÷ng NghÞ quyÕt liªn tÞch phèi hîp hµnh ®éng b¶o vÖ m«i tr­êng ®· ®­îc Bé Tµi nguyªn vµ M«i tr­êng ký kÕt? 233 146. Ban Th­êng trùc ñy ban Trung ­¬ng MÆt trËn Tæ quèc ViÖt Nam cã tr¸ch nhiÖm g× 16 trong phèi hîp thùc hiÖn b¶o vÖ m«i tr­êng? 235 147. Tæng Liªn ®oµn Lao ®éng ViÖt Nam cã tr¸ch nhiÖm g× trong phèi hîp thùc hiÖn b¶o vÖ m«i tr­êng? 237 148. ViÖc phèi hîp hµnh ®éng gi÷a Liªn hiÖp héi vµ Bé Tµi nguyªn vµ M«i tr­êng trong b¶o vÖ m«i tr­êng phôc vô ph¸t triÓn bÒn v÷ng cã c¸c néi dung g×? 239 149. Héi Liªn hiÖp phô n÷ ViÖt Nam cã tr¸ch nhiÖm g× trong phèi hîp thùc hiÖn b¶o vÖ m«i tr­êng? 240 150. Trung ­¬ng ®oµn Thanh niªn Céng s¶n Hå ChÝ Minh cã tr¸ch nhiÖm g× trong thùc hiÖn b¶o vÖ m«i tr­êng? 242 151. Liªn minh Hîp t¸c x· ViÖt Nam cã tr¸ch nhiÖm g× trong phèi hîp hµnh ®éng b¶o vÖ m«i tr­êng? 244 152. Héi Cùu chiÕn binh ViÖt Nam cã tr¸ch nhiÖm g× trong phèi hîp hµnh ®éng b¶o vÖ m«i tr­êng? 246 PhÇn X KHEN TH¦ëNG Vµ Xö PH¹T 249 153. Nh÷ng quy ®Þnh chung cña Nhµ n­íc vÒ khen th­ëng, xö ph¹t trong viÖc b¶o vÖ m«i tr­êng nh­ thÕ nµo? 249 154. Téi g©y « nhiÔm ®Êt bÞ xö ph¹t thÕ nµo? 250 155. Téi g©y « nhiÔm kh«ng khÝ bÞ xö ph¹t thÕ nµo? 251 156. Téi g©y « nhiÔm nguån n­íc bÞ xö ph¹t 17 thÕ nµo? 251 157. Téi hñy ho¹i rõng bÞ xö ph¹t thÕ nµo? 252 158. Téi lµm l©y lan dÞch bÖnh nguy hiÓm cho ng­êi bÞ xö ph¹t thÕ nµo? 254 159. Téi nhËp khÈu c«ng nghÖ, m¸y mãc, thiÕt bÞ, phÕ th¶i hoÆc c¸c chÊt kh«ng b¶o ®¶m tiªu chuÈn m«i tr­êng bÞ xö ph¹t thÕ nµo? 254 160. Téi vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm bÞ xö ph¹t thÕ nµo? 255 161. Chñ tÞch Uû ban nh©n d©n c¸c cÊp cã thÈm quyÒn xö ph¹t vi ph¹m hµnh chÝnh nh­ thÕ nµo? 256 Phô lôc 259 Tµi liÖu tham kh¶o 277 18 PhÇn I M¤I TR¦êNG Vµ TµI NGUY£N 1. M«i tr­êng lµ g×? M«i tr­êng bao gåm c¸c yÕu tè tù nhiªn vµ vËt chÊt nh©n t¹o bao quanh con ng­êi, cã ¶nh h­ëng ®Õn ®êi sèng, s¶n xuÊt, sù tån t¹i, ph¸t triÓn cña con ng­êi vµ sinh vËt. (§iÒu 3, LuËt B¶o vÖ m«i tr­êng söa ®æi n¨m 2005). M«i tr­êng sèng cña con ng­êi theo chøc n¨ng ®­îc chia thµnh c¸c lo¹i: + M«i tr­êng tù nhiªn: Bao gåm c¸c nh©n tè thiªn nhiªn nh­ vËt lý, hãa häc, sinh häc, tån t¹i ngoµi ý muèn cña con ng­êi, nh­ng còng Ýt nhiÒu chÞu t¸c ®éng cña con ng­êi. §ã lµ ¸nh s¸ng mÆt trêi, kh«ng khÝ, ®Êt, n­íc, nói rõng, s«ng suèi, thùc vËt, ®éng vËt, vi sinh vËt... M«i tr­êng tù nhiªn cho con ng­êi kh«ng khÝ ®Ó thë, ®Êt ®Ó x©y dùng nhµ cöa, trång cÊy, ch¨n nu«i, cung cÊp cho con ng­êi c¸c lo¹i tµi nguyªn kho¸ng s¶n cÇn cho s¶n xuÊt, tiªu thô vµ lµ n¬i chøa ®ùng, chuyÓn hãa c¸c chÊt th¶i, 19 cung cÊp cho con ng­êi c¶nh ®Ñp ®Ó gi¶i trÝ, lµm cho cuéc sèng con ng­êi thªm phong phó. + M«i tr­êng x· héi: Lµ tæng thÓ c¸c mèi quan hÖ gi÷a ng­êi víi ng­êi. C¸c mèi quan hÖ ®ã ®­îc thÓ hiÖn qua c¸c thiÕt chÕ, luËt lÖ, thÓ chÕ, cam kÕt, quy ®Þnh, ­íc ®Þnh... ë c¸c cÊp kh¸c nhau nh­: Liªn hîp quèc, HiÖp héi c¸c n­íc, quèc gia, tØnh, huyÖn, c¬ quan, lµng x·, hä téc, gia ®×nh, tæ nhãm, c¸c tæ chøc t«n gi¸o, tæ chøc ®oµn thÓ... M«i tr­êng x· héi ®Þnh h­íng ho¹t ®éng cña con ng­êi theo mét khu«n khæ nhÊt ®Þnh, t¹o nªn søc m¹nh tËp thÓ thuËn lîi cho sù ph¸t triÓn, lµm cho cuéc sèng cña con ng­êi kh¸c víi c¸c sinh vËt kh¸c. + Ngoµi ra, ng­êi ta cßn ph©n biÖt kh¸i niÖm m«i tr­êng nh©n t¹o, bao gåm tÊt c¶ c¸c yÕu tè do con ng­êi t¹o nªn, lµm thµnh n¬i s¶n xuÊt, hay n¬i ë nh­ vïng ®Êt n«ng nghiÖp, lµng m¹c, thµnh phè, c«ng viªn nh©n t¹o, nh÷ng tiÖn nghi trong cuéc sèng nh­ «t«, m¸y bay, nhµ ë, c«ng së... M«i tr­êng theo nghÜa réng lµ tÊt c¶ c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ x· héi cÇn thiÕt cho sù sèng, s¶n xuÊt cña con ng­êi, nh­ tµi nguyªn thiªn nhiªn, kh«ng khÝ, ®Êt, n­íc, ¸nh s¸ng, c¶nh quan, quan hÖ x· héi... M«i tr­êng theo nghÜa hÑp kh«ng xÐt tíi tµi nguyªn thiªn nhiªn, mµ chØ bao gåm c¸c nh©n tè tù nhiªn vµ x· héi trùc tiÕp liªn quan tíi chÊt l­îng 20 cuéc sèng con ng­êi. VÝ dô: m«i tr­êng cña häc sinh gåm nhµ tr­êng víi thÇy gi¸o, b¹n bÌ, néi quy cña tr­êng, líp häc, s©n ch¬i, phßng thÝ nghiÖm, v­ên tr­êng, tæ chøc x· héi nh­ §oµn, §éi víi c¸c ®iÒu lÖ hay gia ®×nh, hä téc, lµng xãm víi nh÷ng quy ®Þnh kh«ng thµnh v¨n, chØ truyÒn miÖng nh­ng vÉn ®­îc c«ng nhËn, thi hµnh vµ c¸c c¬ quan hµnh chÝnh c¸c cÊp víi luËt ph¸p, nghÞ ®Þnh, th«ng t­, quy ®Þnh. 2. M«i tr­êng cã nh÷ng chøc n¨ng c¬ b¶n nµo? M«i tr­êng cã c¸c chøc n¨ng c¬ b¶n sau: + Lµ kh«ng gian sèng cña con ng­êi vµ c¸c loµi sinh vËt. + Lµ n¬i cung cÊp tµi nguyªn cÇn thiÕt cho cuéc sèng vµ ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña con ng­êi. + Lµ n¬i chøa ®ùng vµ chuyÓn hãa c¸c chÊt phÕ th¶i do con ng­êi t¹o ra trong cuéc sèng vµ ho¹t ®éng s¶n xuÊt. + Lµ n¬i gi¶m nhÑ c¸c t¸c ®éng cã h¹i cña thiªn nhiªn tíi con ng­êi vµ sinh vËt trªn Tr¸i ®Êt. + Lµ n¬i l­u tr÷ vµ cung cÊp th«ng tin cho con ng­êi. Con ng­êi lu«n cÇn mét kho¶ng kh«ng gian dµnh cho nhµ ë, s¶n xuÊt l­¬ng thùc vµ t¸i t¹o m«i tr­êng. Con ng­êi cã thÓ gia t¨ng kh«ng gian sèng cÇn thiÕt cho m×nh b»ng viÖc khai th¸c vµ 21 chuyÓn ®æi chøc n¨ng sö dông cña c¸c lo¹i kh«ng gian kh¸c nh­ khai hoang, chuyÓn ®æi rõng, ®Êt ngËp n­íc thµnh ®Êt n«ng nghiÖp, c¶i t¹o, sö dông l¹i c¸c vïng ®Êt bÞ tho¸i hãa. ViÖc khai th¸c qu¸ møc kh«ng gian vµ c¸c d¹ng tµi nguyªn thiªn nhiªn cã thÓ lµm cho chÊt l­îng kh«ng gian sèng mÊt ®i kh¶ n¨ng tù phôc håi. 3. Tµi nguyªn lµ g×? Tr¸i ®Êt cã nh÷ng lo¹i tµi nguyªn nµo? Tµi nguyªn lµ tÊt c¶ c¸c d¹ng vËt chÊt, v¨n hãa vµ tri thøc ®­îc sö dông ®Ó t¹o ra cña c¶i vËt chÊt, hoÆc t¹o ra gi¸ trÞ sö dông míi cho con ng­êi. Tµi nguyªn lµ ®èi t­îng s¶n xuÊt cña con ng­êi. X· héi loµi ng­êi cµng ph¸t triÓn, sè lo¹i h×nh tµi nguyªn vµ sè l­îng mçi lo¹i tµi nguyªn ®­îc con ng­êi khai th¸c ngµy cµng t¨ng. Ng­êi ta ph©n lo¹i tµi nguyªn nh­ sau: - Theo quan hÖ víi con ng­êi chia ra: + Tµi nguyªn thiªn nhiªn: lµ nguån cña c¶i vËt chÊt nguyªn khai ®­îc h×nh thµnh vµ tån t¹i trong tù nhiªn mµ con ng­êi cã thÓ sö dông ®Ó ®¸p øng c¸c nhu cÇu trong cuéc sèng. + Tµi nguyªn con ng­êi (tµi nguyªn x· héi): lµ mét d¹ng tµi nguyªn t¸i t¹o ®Æc biÖt, thÓ hiÖn bëi søc lao ®éng ch©n tay vµ trÝ ãc, kh¶ n¨ng tæ chøc vµ chÕ ®é x· héi, tËp qu¸n, tÝn ng­ìng cña c¸c céng ®ång ng­êi. 22 - Theo ph­¬ng thøc vµ kh¶ n¨ng t¸i t¹o: Tµi nguyªn t¸i t¹o, tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o. - Theo b¶n chÊt tù nhiªn: Tµi nguyªn n­íc, tµi nguyªn ®Êt, tµi nguyªn rõng, tµi nguyªn biÓn, tµi nguyªn kho¸ng s¶n, tµi nguyªn n¨ng l­îng, tµi nguyªn khÝ hËu c¶nh quan, di s¶n v¨n hãa kiÕn tróc, tri thøc khoa häc vµ th«ng tin. Tµi nguyªn thiªn nhiªn ®­îc chia thµnh hai lo¹i: tµi nguyªn t¸i t¹o vµ tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o. - Tµi nguyªn t¸i t¹o (n­íc ngät, ®Êt, sinh vËt, v.v..) lµ tµi nguyªn cã thÓ tù duy tr× hoÆc tù phôc håi mét c¸ch liªn tôc khi ®­îc qu¶n lý mét c¸ch hîp lý. Tuy nhiªn, nÕu sö dông kh«ng hîp lý, tµi nguyªn t¸i t¹o cã thÓ bÞ suy tho¸i kh«ng thÓ t¸i t¹o ®­îc. VÝ dô: tµi nguyªn n­íc cã thÓ bÞ « nhiÔm, tµi nguyªn ®Êt cã thÓ bÞ mÆn hãa, b¹c mµu, xãi mßn, v.v.. - Tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o: lµ lo¹i tµi nguyªn tån t¹i h÷u h¹n, sÏ mÊt ®i hoÆc biÕn ®æi sau qu¸ tr×nh sö dông. VÝ dô: tµi nguyªn kho¸ng s¶n cña mét má cã thÓ c¹n kiÖt sau khi khai th¸c. Tµi nguyªn gen di truyÒn cã thÓ mÊt ®i cïng víi sù tiªu diÖt cña c¸c loµi sinh vËt quý hiÕm. Sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña khoa häc kü thuËt ®ang lµm thay ®æi gi¸ trÞ cña nhiÒu lo¹i tµi nguyªn. NhiÒu tµi nguyªn c¹n kiÖt trë nªn quý hiÕm; nhiÒu lo¹i tµi nguyªn gi¸ trÞ cao tr­íc ®©y nay trë thµnh phæ biÕn, gi¸ rÎ do t×m ®­îc ph­¬ng 23 ph¸p chÕ biÕn hiÖu qu¶ h¬n, hoÆc ®­îc thay thÕ b»ng lo¹i kh¸c. Vai trß vµ gi¸ trÞ cña tµi nguyªn th«ng tin, v¨n hãa lÞch sö ®ang t¨ng lªn. 4. Tµi nguyªn rõng lµ g×? Rõng lµ th¶m thùc vËt cña nh÷ng c©y th©n gç trªn bÒ mÆt tr¸i ®Êt, gi÷ vai trß to lín ®èi víi con ng­êi: - Cung cÊp nguån gç, cñi. - §iÒu hßa khÝ hËu, t¹o ra «xy. - §iÒu hßa n­íc. - B¶o vÖ ®Êt khái röa tr«i, xãi mßn. - N¬i c­ tró cña ®éng, thùc vËt vµ l­u gi÷ c¸c nguån gen quý hiÕm. Mét ha rõng hµng n¨m t¹o nªn sinh khèi kho¶ng 300-500 kg, 16 tÊn «xy (rõng th«ng 30 tÊn, rõng trång 3-10 tÊn). Mçi ng­êi mét n¨m cÇn 4.000 kg «xy t­¬ng øng víi l­îng «xy do 1.000 - 3.000 m2 c©y xanh t¹o ra trong n¨m. NhiÖt ®é kh«ng khÝ trong rõng th­êng thÊp h¬n nhiÖt ®é ®Êt trèng kho¶ng 3 - 5oC. Rõng b¶o vÖ vµ ng¨n chÆn giã b·o. HÖ sè dßng ch¶y mÆt trªn ®Êt cã ®é che phñ 35% lín h¬n ®Êt cã ®é che phñ 75% hai lÇn. L­îng ®Êt xãi mßn cña rõng b»ng 10% l­îng ®Êt xãi mßn tõ vïng ®Êt kh«ng cã rõng. Rõng lµ nguån gen v« tËn cña con ng­êi, lµ n¬i c­ tró cña c¸c loµi ®éng thùc vËt quý hiÕm. V× vËy, tû lÖ ®Êt cã rõng che phñ cña mçi quèc gia lµ mét chØ tiªu ®¸nh gi¸ 24 chÊt l­îng m«i tr­êng quan träng. DiÖn tÝch ®Êt cã rõng cña mét quèc gia tèi ­u ph¶i ®¹t trªn 45% tæng diÖn tÝch. Tµi nguyªn rõng trªn tr¸i ®Êt ngµy cµng bÞ thu hÑp vÒ diÖn tÝch vµ tr÷ l­îng. - §Çu thÕ kû XX diÖn tÝch rõng thÕ giíi lµ 6 tû ha - N¨m 1958 lµ 4,4 tû ha - N¨m 1973 lµ 3,8 tû ha - N¨m 1995 lµ 2,3 tû ha. Tèc ®é mÊt rõng hµng n¨m trªn thÕ giíi lµ 20 triÖu ha, trong ®ã rõng nhiÖt ®íi bÞ mÊt lµ lín nhÊt, n¨m 1990 ch©u Phi vµ Mü Latinh cßn 75% diÖn tÝch rõng nhiÖt ®íi, ch©u ¸ cßn 40%. Theo dù b¸o ®Õn n¨m 2010 rõng nhiÖt ®íi chØ cßn 20 - 25% ë mét sè n­íc ch©u Phi, Mü Latinh vµ §«ng Nam ¸. Rõng «n ®íi kh«ng gi¶m vÒ diÖn tÝch nh­ng chÊt l­îng vµ tr÷ l­îng gç bÞ suy gi¶m ®¸ng kÓ do « nhiÔm kh«ng khÝ, m­a axit. Theo tÝnh to¸n gi¸ trÞ kinh tÕ rõng ë ch©u ¢u gi¶m 30 tû ®«la/n¨m. 5. Tµi nguyªn kho¸ng s¶n lµ g×? Tµi nguyªn kho¸ng s¶n lµ tÝch tô vËt chÊt d­íi d¹ng hîp chÊt hoÆc ®¬n chÊt trong vá Tr¸i ®Êt, mµ ë ®iÒu kiÖn hiÖn t¹i con ng­êi cã ®ñ kh¶ n¨ng lÊy ra c¸c nguyªn tè cã Ých hoÆc sö dông trùc tiÕp chóng trong ®êi sèng hµng ngµy. 25 Tµi nguyªn kho¸ng s¶n th­êng tËp trung trong mét khu vùc gäi lµ má kho¸ng s¶n. Tµi nguyªn kho¸ng s¶n cã ý nghÜa rÊt quan träng trong sù ph¸t triÓn kinh tÕ cña loµi ng­êi vµ khai th¸c, sö dông tµi nguyªn kho¸ng s¶n cã t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn m«i tr­êng sèng. Mét mÆt, tµi nguyªn kho¸ng s¶n lµ nguån vËt chÊt ®Ó t¹o nªn c¸c d¹ng vËt chÊt cã Ých vµ cña c¶i cho con ng­êi. Bªn c¹nh ®ã, viÖc khai th¸c tµi nguyªn kho¸ng s¶n th­êng t¹o ra c¸c lo¹i « nhiÔm nh­ bôi, kim lo¹i nÆng, c¸c hãa chÊt ®éc vµ h¬i khÝ ®éc (SO2, CO, CH4 v.v.), ph¸ ho¹i c¸c hÖ sinh th¸i. Tµi nguyªn kho¸ng s¶n ®­îc ph©n lo¹i theo nhiÒu c¸ch: + Theo d¹ng tån t¹i: R¾n, khÝ (khÝ ®èt, Acgon, He), láng (thñy ng©n, dÇu, n­íc kho¸ng). + Theo nguån gèc: Néi sinh (sinh ra trong lßng tr¸i ®Êt), ngo¹i sinh (sinh ra trªn bÒ mÆt tr¸i ®Êt). + Theo thµnh phÇn hãa häc: Kho¸ng s¶n kim lo¹i (kim lo¹i ®en, kim lo¹i mµu, kim lo¹i quý hiÕm), kho¸ng s¶n phi kim (vËt liÖu kho¸ng, ®¸ quý, vËt liÖu x©y dùng), kho¸ng s¶n ch¸y (than, dÇu, khÝ ®èt, ®¸ ch¸y). 6. Tµi nguyªn n¨ng l­îng lµ g×? N¨ng l­îng lµ mét d¹ng tµi nguyªn vËt chÊt xuÊt ph¸t tõ hai nguån chñ yÕu lµ n¨ng l­îng mÆt trêi vµ n¨ng l­îng trong lßng ®Êt. 26 + N¨ng l­îng mÆt trêi tån t¹i ë c¸c d¹ng chÝnh: bøc x¹ mÆt trêi, n¨ng l­îng sinh häc (sinh khèi ®éng, thùc vËt), n¨ng l­îng chuyÓn ®éng cña khÝ quyÓn vµ thñy quyÓn (giã, sãng, c¸c dßng h¶i l­u, thñy triÒu, dßng ch¶y s«ng...), n¨ng l­îng hãa th¹ch (than, dÇu, khÝ ®èt, ®¸ dÇu). + N¨ng l­îng lßng ®Êt gåm nhiÖt lßng ®Êt biÓu hiÖn ë c¸c c¸c nguån ®Þa nhiÖt, nói löa vµ n¨ng l­îng phãng x¹ tËp trung ë c¸c nguyªn tè nh­ U, Th, Po... 7. Tµi nguyªn khÝ hËu, c¶nh quan lµ g×? Tµi nguyªn khÝ hËu vµ c¶nh quan bao gåm c¸c yÕu tè vÒ thêi tiÕt, khÝ hËu (khÝ ¸p, nhiÖt ®é, ®é Èm, bøc x¹ mÆt trêi, l­îng m­a...), ®Þa h×nh, kh«ng gian trèng. C¸c yÕu tè khÝ hËu cã vai trß to lín trong ®êi sèng vµ sù ph¸t triÓn cña sinh vËt vµ con ng­êi. T¸c ®éng cña khÝ hËu ®Õn con ng­êi tr­íc hÕt th«ng qua nhÞp ®iÖu cña chu tr×nh sèng: nhÞp ®iÖu ngµy ®ªm, nhÞp ®iÖu mïa trong n¨m, nhÞp ®iÖu th¸ng vµ tuÇn tr¨ng. C¸c nghiªn cøu cña c¸c nhµ khoa häc cho thÊy t×nh tr¹ng søc kháe, tèc ®é ph¸t triÓn cña sinh vËt phô thuéc vµo thêi ®iÓm cña c¸c chu tr×nh sèng trªn. C­êng ®é vµ ®Æc ®iÓm cña bøc x¹ mÆt trêi cã t¸c ®éng m¹nh mÏ tíi sù ph¸t triÓn cña sinh vËt vµ t¨ng tr­ëng sinh khèi. 27 KhÝ hËu, thêi tiÕt cã ¶nh h­ëng m¹nh mÏ tíi t×nh tr¹ng søc kháe con ng­êi, t¹o ra sù t¨ng ®é tö vong ë mét sè bÖnh tim m¹ch, c¸c lo¹i bÖnh tËt theo mïa, v.v.. Trong giai ®o¹n ph¸t triÓn hiÖn nay cña nÒn kinh tÕ vµ giao l­u x· héi, khÝ hËu, thêi tiÕt ®ang trë thµnh mét d¹ng tµi nguyªn vËt chÊt quan träng cña con ng­êi. KhÝ hËu, thêi tiÕt thÝch hîp t¹o ra c¸c khu vùc du lÞch, nu«i trång vµ s¶n xuÊt mét sè s¶n phÈm ®éng, thùc vËt cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao (hoa, c©y thuèc, c¸c nguån gen quý hiÕm kh¸c). §Þa h×nh c¶nh quan lµ mét d¹ng tµi nguyªn, nã t¹o ra kh«ng gian cña m«i tr­êng b¶o vÖ, m«i tr­êng nghØ ng¬i. §Þa h×nh hiÖn t¹i cña bÒ mÆt Tr¸i ®Êt lµ s¶n phÈm cña c¸c qu¸ tr×nh ®Þa chÊt l©u dµi (néi sinh, ngo¹i sinh). C¸c lo¹i h×nh th¸i chÝnh cña ®Þa h×nh lµ ®åi nói, ®ång b»ng, ®Þa h×nh Karst, ®Þa h×nh ven bê, c¸c kho n­íc lín (biÓn, s«ng, hå). Mçi lo¹i h×nh th¸i ®Þa h×nh chøa ®ùng nh÷ng tiÒm n¨ng ph¸t triÓn kinh tÕ ®Æc thï. VÝ dô: ph¸t triÓn du lÞch, ph¸t triÓn n«ng, l©m, c«ng nghiÖp, v.v.. 8. Tµi nguyªn ®Êt lµ g×? - §Êt hay thæ nh­ìng lµ líp vá ngoµi cïng cña th¹ch quyÓn, lµ vËt tù nhiªn ®­îc h×nh thµnh do kÕt qu¶ t¸c ®éng tæng hîp cña nhiÒu yÕu tè: ®¸ gèc, sinh vËt, khÝ hËu, ®Þa h×nh, thêi gian 28 vµ t¸c ®éng cña con ng­êi. §Êt cã tÝnh chÊt ®Æc thï mµ kh«ng mét vËt thÓ tù nhiªn nµo cã ®­îc ®ã lµ ®é ph× nhiªu. §Êt lµ mét d¹ng tµi nguyªn vµ cã hai nghÜa: ®Êt lµ n¬i ë, x©y dùng c¬ së h¹ tÇng cña con ng­êi vµ thæ nh­ìng lµ mÆt b»ng ®Ó s¶n xuÊt n«ng, l©m nghiÖp. H×nh 1: C¸c chøc n¨ng cña ®Êt Thµnh phÇn cÊu t¹o cña ®Êt gåm c¸c h¹t kho¸ng chiÕm kho¶ng 40%, hîp chÊt h÷u c¬ kho¶ng 5%, phøc keo kho¶ng 10%, kh«ng khÝ 20% vµ n­íc 35%. - Gi¸ trÞ tµi nguyªn ®Êt ®­îc ®o b»ng sè l­îng diÖn tÝch (ha, km2) vµ ®é ph× (®é mÇu mì thÝch hîp cho c©y trång). Tµi nguyªn ®Êt cña thÕ giíi theo thèng kª nh­ sau: 29 Tæng diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn cña Tr¸i ®Êt lµ 148 triÖu km2, trong ®ã nh÷ng lo¹i ®Êt tèt, thÝch hîp cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp nh­ ®Êt phï sa, ®Êt ®en, ®Êt rõng n©u chØ chiÕm 12,6%; nh÷ng lo¹i ®Êt xÊu nh­ ®Êt vïng tuyÕt, b¨ng, hoang m¹c, ®Êt nói, ®Êt tµi nguyªn chiÕm ®Õn 40,5%; cßn l¹i lµ c¸c lo¹i ®Êt kh«ng phï hîp víi viÖc trång trät nh­ ®Êt dèc, tÇng ®Êt máng... Tµi nguyªn ®Êt cña thÕ giíi hiÖn ®ang bÞ suy tho¸i nghiªm träng do xãi mßn, röa tr«i, b¹c mÇu, nhiÔm mÆn, nhiÔm phÌn vµ « nhiÔm ®Êt, biÕn ®æi khÝ hËu. HiÖn nay 10% ®Êt cã tiÒm n¨ng n«ng nghiÖp bÞ sa m¹c hãa. §Êt lµ mét hÖ sinh th¸i hoµn chØnh nªn th­êng bÞ « nhiÔm bëi c¸c ho¹t ®éng cña con ng­êi. ¤ nhiÔm ®Êt cã thÓ ph©n lo¹i theo nguån gèc ph¸t sinh thµnh « nhiÔm do chÊt th¶i c«ng nghiÖp, chÊt th¶i sinh ho¹t, chÊt th¶i cña c¸c ho¹t ®éng n«ng nghiÖp, « nhiÔm n­íc vµ kh«ng khÝ tõ c¸c khu d©n c­ tËp trung. C¸c t¸c nh©n g©y « nhiÔm cã thÓ ph©n lo¹i thµnh t¸c nh©n hãa häc, sinh häc vµ vËt lý. Tæng diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn cña ViÖt Nam h¬n 33 triÖu ha. §Êt b»ng vµ ®Êt Ýt dèc chiÕm 39%. §Êt thuËn lîi cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp chiÕm 17%. §Êt cÇn c¶i t¹o nh­ ®Êt c¸t, mÆn, phÌn, x¸m b¹c mµu... kho¶ng 20%. Trong sè c¸c nhãm ®Êt chÝnh cã 9,1% ®Êt phï sa, 7,5% ®Êt x¸m b¹c mµu, 5,2% ®Êt phÌn, 3% ®Êt mÆn, 1,4% ®Êt c¸t biÓn, 30 48,5% ®Êt feralit ®á vµng, 11,4% ®Êt mïn vµng ®á trªn nói, 0,5% ®Êt mïn trªn nói cao... trong nhãm ®Êt ®á vµng, cã 6 triÖu ha ®Êt ®á vµng trªn ®¸ sÐt vµ ®¸ biÕn chÊt, 4,6 triÖu ha ®Êt n©u ®á trªn ®Êt macma trung tÝnh vµ baz¬ (trong ®ã ®Êt bazan lµ ph× nhiªu nhÊt). ë ViÖt Nam d©n sè ®«ng nªn tû lÖ ®Êt tù nhiªn trªn ®Çu ng­êi thÊp, chØ kho¶ng 0,54ha/ng­êi, trong ®ã diÖn tÝch ®Êt trång trät chØ chiÕm kho¶ng h¬n 20% tæng diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn, v× thÕ ph¶i hÕt søc thËn träng trong viÖc chuyÓn ®æi ®Êt n«ng nghiÖp thµnh c¸c lo¹i ®Êt kh¸c. 9. Tµi nguyªn n­íc ®ãng vai trß quan träng nh­ thÕ nµo? N­íc lµ tµi nguyªn quan träng nhÊt cña loµi ng­êi vµ sinh vËt trªn Tr¸i ®Êt. Trung b×nh mçi ng­êi mçi ngµy cÇn 2,5 lÝt n­íc s¹ch ®Ó uèng; 80-100 lÝt cho sinh ho¹t, 1.500 lÝt n­íc cho ho¹t ®éng c«ng nghiÖp vµ 2.000 lÝt cho ho¹t ®éng n«ng nghiÖp. N­íc chiÕm 99% träng l­îng sinh vËt thñy sinh vµ 44% träng l­îng c¬ thÓ con ng­êi. §Ó s¶n xuÊt 1 tÊn giÊy cÇn 250 tÊn n­íc, 1 tÊn ®¹m cÇn 600 tÊn n­íc vµ 1 tÊn chÊt bét cÇn 1.000 tÊn n­íc. Ngoµi chøc n¨ng tham gia vµo chu tr×nh sèng trªn, n­íc cßn lµ chÊt mang n¨ng l­îng (h¶i triÒu, thñy n¨ng), chÊt mang vËt liÖu vµ t¸c nh©n ®iÒu hßa khÝ hËu, thùc hiÖn c¸c chu tr×nh tuÇn hoµn 31 vËt chÊt trong tù nhiªn. Cã thÓ nãi sù sèng cña con ng­êi vµ mäi sinh vËt trªn Tr¸i ®Êt phô thuéc vµo n­íc. Theo tÝnh to¸n hiÖn nay tµi nguyªn n­íc ë trªn thÕ giíi lµ 1,39 tû km3, tËp trung trong thñy quyÓn 97,2% (1,35 tû km3), cßn l¹i trong khÝ quyÓn vµ th¹ch quyÓn. 94% l­îng n­íc lµ n­íc mÆn, 2% lµ n­íc ngät tËp trung trong b¨ng ë hai cùc, 0,6% lµ n­íc ngÇm, cßn l¹i lµ n­íc s«ng vµ hå. L­îng n­íc trong khÝ quyÓn kho¶ng 0,001%, trong sinh quyÓn 0,002%, trong s«ng suèi 0,00007% tæng l­îng n­íc trªn Tr¸i ®Êt. L­îng n­íc con ng­êi sö dông trong mét n¨m kho¶ng 35.000 km3, trong ®ã 8% cho sinh ho¹t, 23% cho c«ng nghiÖp vµ 63% cho ho¹t ®éng n«ng nghiÖp, cßn l¹i ®­îc sö dông vµo nh÷ng môc ®Ých kh¸c. 10. C¸c vÊn ®Ò m«i tr­êng g× liªn quan ®Õn tµi nguyªn n­íc? N­íc ph©n bè kh«ng ®Òu trªn bÒ mÆt Tr¸i ®Êt. L­îng m­a ë sa m¹c d­íi 100 mm/n¨m, trong khi ë nhiÒu vïng nhiÖt ®íi (Ên §é) cã thÓ ®¹t 5000 mm/n¨m. Do vËy, cã n¬i thiÕu n­íc, h¹n h¸n, trong khi nhiÒu vïng m­a lôt th­êng xuyªn. NhiÒu n­íc Trung §«ng ph¶i x©y dùng nhµ m¸y ®Ó cÊt n­íc ngät hoÆc mua n­íc ngät tõ quèc gia kh¸c. Sù biÕn ®æi khÝ hËu do con ng­êi g©y ra ®ang lµm trÇm träng thªm sù ph©n bè kh«ng ®Òu tµi nguyªn n­íc trªn Tr¸i ®Êt. 32 - Con ng­êi ngµy cµng khai th¸c vµ sö dông nhiÒu h¬n tµi nguyªn n­íc. L­îng n­íc ngÇm khai th¸c trªn thÕ giíi n¨m 1990 gÊp 30 lÇn n¨m 1960 dÉn ®Õn nguy c¬ suy gi¶m tr÷ l­îng n­íc s¹ch, g©y ra c¸c thay ®æi lín vÒ c©n b»ng n­íc. - Nguån n­íc ®ang bÞ « nhiÔm bëi c¸c ho¹t ®éng cña con ng­êi. ¤ nhiÔm n­íc mÆt, n­íc ngÇm, n­íc biÓn bëi c¸c t¸c nh©n nh­ NO3, P, thuèc trõ s©u vµ hãa chÊt, kim lo¹i nÆng, c¸c chÊt h÷u c¬, c¸c vi sinh vËt g©y bÖnh, dÇu mì, v.v.. Do vËy, vÊn ®Ò b¶o ®¶m nguån n­íc s¹ch cho d©n c c¸c vïng trªn thÕ giíi ®ang lµ nhiÖm vô hµng ®Çu cña c¸c tæ chøc m«i tr­êng trªn thÕ giíi. Trong kho¶ng tõ n¨m 1980 ®Õn n¨m 1990, thÕ giíi ®· chi cho ch­¬ng tr×nh cung cÊp n­íc s¹ch kho¶ng 300 tû ®«la, b¶o ®¶m cung cÊp cho 79% d©n c­ ®« thÞ, 41% d©n c­ n«ng th«n. C¸c t¸c nh©n g©y « nhiÔm n­íc cã thÓ chia ra lµm nhiÒu lo¹i: kim lo¹i nÆng (Asen (As), Ch× (Pb), Cr«m (Cr), Antimon (Sb), Cadimi (Cd), Thñy ng©n (Hg), Molipden (Mo), Nh«m (Al), §ång (Cu), KÏm (Zn), S¾t (Fe), Mangan (Mn)...), anion (CN-, F-, NO3-, Cl-, SO42-), mét sè hãa chÊt ®éc (thuèc trõ s©u, thuèc diÖt cá, Dioxin), c¸c sinh vËt g©y bÖnh (vi khuÈn, ký sinh trïng). - Kim lo¹i nÆng tÝch lòy theo chuçi thøc ¨n trong c¬ thÓ con ng­êi khi ®¹t liÒu l­îng nhÊt ®Þnh sÏ g©y bÖnh. Mét sè kim lo¹i cã kh¶ n¨ng g©y 33 ung th­ nh­ Cr«m (Cr), Cadimi (Cd), Ch× (Pb), Niken (Ni), Asen (As). - Mét sè anion cã ®éc tÝnh cao ®iÓn h×nh lµ xyanua (CN-). Ngé ®éc s¾n lµ do s¾n chøa nhiÒu ion gèc CN-. Ion F- khi cã nång ®é cao g©y ®éc, ë nång ®é thÊp lµm háng men r¨ng. Nitrat (NO 3) cã thÓ chuyÓn thµnh (NO 2) kÝch ®éng bÖnh methaemoglobinaemia (bÖnh trÎ xanh) vµ h×nh thµnh hîp chÊt nit¬ - nitrozo cã kh¶ n¨ng t¹o thµnh bÖnh ung th­. C¸c ion Cl- vµ SO2-4 kh«ng ®éc nh­ng nång ®é cao g©y bÖnh ung th­. C¸c nhãm hîp chÊt phenon hoÆc ancaloit ®éc víi ng­êi vµ gia sóc. - C¸c thuèc trõ s©u cã kh¶ n¨ng tÝch lòy trong chuçi thøc ¨n g©y ®éc. Mét sè lo¹i clo h÷u c¬ nh 2,4D, 2, 4, 5T g©y ung th­. 34 PhÇn II §A D¹NG SINH HäC 11. §a d¹ng sinh häc lµ g×? §a d¹ng sinh häc lµ sù phong phó vÒ gen, loµi sinh vËt vµ hÖ sinh th¸i trong tù nhiªn. (Theo LuËt §a d¹ng sinh häc n¨m 2008) §a d¹ng sinh häc ®­îc xem xÐt theo 4 møc ®é: + §a d¹ng c¸c hÖ sinh th¸i. §Ó cã c¸ch nh×n tæng quan tiÕp cËn c¸c hÖ sinh th¸i trong ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, b¶o vÖ m«i tr­êng cã thÓ ph©n biÖt c¸c hÖ sinh th¸i c¬ b¶n ®Æc tr­ng nh­ sau: - HÖ sinh th¸i trªn ®Êt liÒn: hÖ sinh th¸i c«ng nghiÖp - ®« thÞ, hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp, hÖ sinh th¸i rõng, hÖ sinh th¸i savan, ®ång cá, hÖ sinh th¸i ®Êt kh« h¹n, hÖ sinh th¸i nói ®¸ v«i. - HÖ sinh th¸i d­íi n­íc: hÖ sinh th¸i ®Êt ngËp n­íc: hå, ao, ®Çm ph¸, hÖ sinh th¸i ven biÓn, c¸c ®¶o, hÖ sinh th¸i biÓn vµ ®¹i d­¬ng, hÖ sinh th¸i rõng ngËp mÆn. 35 + §a d¹ng loµi. Loµi lµ mét nhãm c¸ thÓ, cã quan hÖ hä hµng gÇn nhau, cã kh¶ n¨ng trao ®æi th«ng tin di truyÒn tøc lµ giao phèi lÉn nhau t¹o thµnh c¸c thÕ hÖ trong quÇn thÓ, lµm phong phó vÒ sè l­îng trong chñng quÇn. + §a d¹ng vÒ gen. §a d¹ng vÒ gen hay cßn gäi lµ ®a d¹ng di truyÒn. Mçi c¸ thÓ trong loµi ®Òu cã mét bé gen, quyÕt ®Þnh kh¶ n¨ng di truyÒn cho thÕ hÖ sau. Trong bé gen ®ã, cã ®¹i bé phËn gen lµ ®­îc di truyÒn tõ c¸c thÕ hÖ tr­íc, phÇn cßn l¹i rÊt Ýt lµ nh÷ng gen míi, ®ét biÕn sinh ra trong qu¸ tr×nh sinh s¶n h÷u tÝnh. Nh­ vËy ®a d¹ng vÒ quü gen lín h¬n nhiÒu lÇn ®a d¹ng loµi. Sù ®a d¹ng vÒ gen trong tù nhiªn lµ ®iÒu kiÖn c¬ b¶n gãp phÇn tuyÓn chän lai t¹o c¸c gièng, loµi c©y trång vµ vËt nu«i cã n¨ng suÊt cao, cã tÝnh chèng chÞu thÝch nghi víi m«i tr­êng. + §a d¹ng vÒ sö dông. Sinh vËt vµ hÖ sinh th¸i ®­îc con ng­êi sö dông cho nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau nh­ cung cÊp nguyªn liÖu cho s¶n xuÊt l­¬ng thùc, thùc phÈm, d­îc liÖu, cung cÊp cho kh¸ch du lÞch. Chóng còng lµ c¸c hµng rµo sinh th¸i chèng xãi mßn ®Êt, ng¨n c¶n lò, gi÷ n­íc, chèng sãng, chèng xãi lë bê biÓn, c¶i t¹o khÝ hËu... 12. HÖ sinh th¸i lµ g×? HÖ sinh th¸i lµ quÇn x· sinh vËt vµ c¸c yÕu tè 36 phi sinh vËt (m«i tr­êng vËt lý, hãa häc) cña mét khu vùc ®Þa lý nhÊt ®Þnh, cã t¸c ®éng qua l¹i vµ trao ®æi vËt chÊt víi nhau. (Theo LuËt §a d¹ng sinh häc n¨m 2008) Theo ®é lín, hÖ sinh th¸i cã thÓ chia thµnh hÖ sinh th¸i nhá (bÓ nu«i c¸), hÖ sinh th¸i võa (mét th¶m rõng, mét hå chøa n­íc), hÖ sinh th¸i lín (®¹i d­¬ng). TËp hîp tÊt c¶ c¸c hÖ sinh th¸i trªn bÒ mÆt tr¸i ®Êt thµnh mét hÖ sinh th¸i khæng lå vµ gäi lµ sinh th¸i quyÓn. HÖ sinh th¸i bao gåm hai thµnh phÇn: V« sinh (n­íc, kh«ng khÝ, c¸c chÊt dinh d­ìng...) vµ sinh vËt. Gi÷a hai thµnh phÇn trªn lu«n lu«n cã sù trao ®æi chÊt, n¨ng l­îng vµ th«ng tin. Sinh vËt trong hÖ sinh th¸i ®­îc chia lµm ba lo¹i: - Sinh vËt s¶n xuÊt: th«ng th­êng lµ t¶o hoÆc thùc vËt, cã chøc n¨ng tæng hîp chÊt h÷u c¬ tõ vËt chÊt v« sinh d­íi t¸c ®éng cña ¸nh s¸ng mÆt trêi. - Sinh vËt tiªu thô: gåm c¸c lo¹i ®éng vËt ë nhiÒu bËc kh¸c nhau. BËc 1 lµ ®éng vËt ¨n thùc vËt. BËc 2 lµ ®éng vËt ¨n thÞt... - Sinh vËt ph©n hñy: gåm c¸c vi khuÈn, nÊm ph©n bè ë kh¾p mäi n¬i, cã chøc n¨ng chÝnh lµ ph©n hñy x¸c chÕt sinh vËt, chuyÓn chóng thµnh c¸c thµnh phÇn dinh d­ìng cho thùc vËt. Trong hÖ sinh th¸i liªn tôc x¶y ra qu¸ tr×nh tæng hîp vµ ph©n hñy vËt chÊt h÷u c¬ vµ n¨ng l­îng. 37 Vßng tuÇn hoµn vËt chÊt trong hÖ sinh th¸i lµ vßng kÝn, cßn vßng tuÇn hoµn n¨ng l­îng lµ vßng hë. Nh­ vËy, n¨ng l­îng mÆt trêi ®­îc sinh vËt s¶n xuÊt tiÕp nhËn sÏ di chuyÓn tíi sinh vËt tiªu thô c¸c bËc cao h¬n. Trong qu¸ tr×nh ®ã, n¨ng l­îng bÞ ph¸t t¸n vµ thu nhá vÒ kÝch th­íc. Tr¸i l¹i, c¸c nguyªn tè hãa häc tham gia vµo qu¸ tr×nh tæng hîp chÊt h÷u c¬ sau mét chu tr×nh tuÇn hoµn sÏ trë l¹i tr¹ng th¸i ban ®Çu trong m«i tr­êng. 13. Chuçi thøc ¨n lµ g×? Chuçi thøc ¨n lµ mét d·y nhiÒu loµi sinh vËt cã quan hÖ dinh d­ìng víi nhau. Mçi loµi lµ mét m¾t xÝch, võa lµ sinh vËt tiªu thô m¾t xÝch phÝa tr­íc, võa lµ sinh vËt bÞ m¾t xÝch ë phÝa sau tiªu thô. Cã 3 lo¹i sinh vËt trong chuçi thøc ¨n: - Sinh vËt s¶n xuÊt: lµ nh÷ng sinh vËt tù d­ìng trong quÇn x· (c©y xanh, mét sè t¶o), cã kh¶ n¨ng tæng hîp chÊt h÷u c¬ tõ chÊt v« c¬. - Sinh vËt tiªu thô: lµ nh÷ng sinh vËt dÞ d­ìng ¨n thùc vËt vµ cã thÓ c¶ nh÷ng sinh vËt dÞ d­ìng kh¸c. Chóng kh«ng tù tæng hîp ®­îc chÊt h÷u c¬ mµ ph¶i sö dông c¸c chÊt h÷u c¬ cña nhãm sinh vËt s¶n xuÊt. Th­êng th× mét chuçi thøc ¨n cã mét sè m¾t xÝch tiªu thô: + Sinh vËt tiªu thô bËc 1 cã thÓ lµ ®éng vËt ¨n thùc vËt, hay kÝ sinh trªn thùc vËt. 38 + Sinh vËt tiªu thô bËc 2 lµ sinh vËt ¨n thÞt hay kÝ sinh trªn sinh vËt tiªu thô bËc 1. Trong 1 chuçi, cã thÓ cã sinh vËt tiªu thô bËc 3, bËc 4... - Sinh vËt ph©n hñy: lµ nh÷ng vi khuÈn dÞ d­ìng vµ nÊm, cã kh¶ n¨ng ph©n hñy chÊt h÷u c¬ thµnh chÊt v« c¬. H×nh 2: Chuçi thøc ¨n trong hÖ sinh th¸i 14. L­íi thøc ¨n lµ g×? C¸c chuçi thøc ¨n trong mét hÖ sinh th¸i th­êng ®an xen nhau, liªn kÕt víi nhau mét c¸ch chÆt chÏ t¹o thµnh m¹ng l­íi thøc ¨n. Trong m«i tr­êng, mçi sinh vËt th­êng ¨n c¸c lo¹i thøc ¨n kh¸c nhau, ®Õn phiªn chóng l¹i lµm thøc ¨n cho nhiÒu nhãm sinh vËt kh¸c. ChÝnh v× thÕ m¹ng l­íi 39 thøc ¨n trong mét m«i tr­êng th­êng rÊt phøc t¹p vµ gãp phÇn t¹o nªn sù æn ®Þnh cña hÖ sinh th¸i. H×nh 3: L­íi thøc ¨n 15. C©n b»ng sinh th¸i lµ g×? C©n b»ng sinh th¸i lµ tr¹ng th¸i æn ®Þnh tù nhiªn cña hÖ sinh th¸i, h­íng tíi sù thÝch nghi cao nhÊt víi ®iÒu kiÖn sèng. Trong mét hÖ sinh th¸i, vËt chÊt lu©n chuyÓn tõ thµnh phÇn nµy sang thµnh phÇn kh¸c. §©y lµ mét chu tr×nh t­¬ng ®èi khÐp kÝn. Trong ®iÒu kiÖn b×nh th­êng, t­¬ng quan gi÷a c¸c thµnh phÇn cña hÖ sinh th¸i tù nhiªn lµ c©n b»ng. VÝ dô: Trong mét hÖ sinh th¸i rõng, thùc vËt lÊy dinh d­ìng tõ ®Êt tæng hîp thµnh chÊt h÷u c¬. ChÊt h÷u c¬ nµy ®ñ ®Ó mét phÇn nu«i d­ìng ph¸t triÓn c©y, mét phÇn nu«i ®éng vËt ¨n thùc vËt trong rõng, mét phÇn r¬i rông, tr¶ l¹i mµu cho ®Êt. §éng vËt ¨n thùc vËt ph¸t triÓn võa ®ñ ®Ó 40 tiªu thô hÕt phÇn thøc ¨n thiªn nhiªn dµnh cho nã. Ph©n, x¸c ®éng vËt vµ l¸ rông, cµnh r¬i trªn mÆt ®Êt ®­îc vi sinh vËt ph©n hñy hÕt ®Ó tr¶ l¹i cho ®Êt chÊt dinh d­ìng nu«i c©y. Do vËy ®Êt rõng lu«n mµu mì, giµu chÊt h÷u c¬, nhiÒu vi sinh vËt vµ c«n trïng, c©y rõng ®a d¹ng vµ t­¬i tèt, ®éng vËt phong phó. §ã chÝnh lµ c©n b»ng sinh th¸i. C©n b»ng sinh th¸i kh«ng ph¶i lµ mét tr¹ng th¸i tÜnh cña hÖ. Khi cã mét t¸c nh©n nµo ®ã cña m«i tr­êng bªn ngoµi t¸c ®éng tíi bÊt kú mét thµnh phÇn nµo ®ã cña hÖ sinh th¸i, nã sÏ biÕn ®æi. Sù biÕn ®æi cña mét thµnh phÇn trong hÖ sÏ kÐo theo sù biÕn ®æi cña c¸c thµnh phÇn kÕ tiÕp, dÉn ®Õn sù biÕn ®æi c¶ hÖ. Sau mét thêi gian, hÖ sÏ thiÕt lËp ®­îc mét c©n b»ng míi, kh¸c víi t×nh tr¹ng c©n b»ng tr­íc khi bÞ t¸c ®éng. B»ng c¸ch ®ã hÖ biÕn ®æi mµ vÉn c©n b»ng. Trong qu¸ tr×nh nµy ®éng vËt ¨n cá vµ vi sinh vËt ®ãng vai trß chñ ®¹o ®èi víi viÖc kiÓm so¸t sù ph¸t triÓn cña thùc vËt. Kh¶ n¨ng thiÕt lËp tr¹ng th¸i c©n b»ng míi cña hÖ lµ cã h¹n. NÕu mét thµnh phÇn nµo ®ã cña hÖ bÞ t¸c ®éng qu¸ m¹nh, nã sÏ kh«ng kh«i phôc l¹i ®­îc, kÐo theo sù suy tho¸i cña c¸c thµnh phÇn kÕ tiÕp, lµm cho toµn hÖ mÊt c©n b»ng, suy tho¸i. HÖ sinh th¸i cµng ®a d¹ng, nhiÒu thµnh phÇn th× tr¹ng th¸i c©n b»ng cña hÖ cµng æn ®Þnh. V× vËy, c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn 41 bÒn v÷ng cã ®Æc ®iÓm lµ cã rÊt nhiÒu loµi, mçi loµi lµ thøc ¨n cho nhiÒu loµi kh¸c nhau. VÝ dô nh­: trªn c¸c c¸nh ®ång cá, chuét th­êng xuyªn bÞ r¾n, chã sãi, c¸o, chim ­ng, có mÌo... s¨n b¾t. B×nh th­êng sè l­îng chim, tr¨n, thó, chuét c©n b»ng víi nhau. Khi con ng­êi t×m b¾t r¾n vµ chim th× chuét mÊt kÎ thï, thÕ lµ chóng ®­îc dÞp sinh s«i n¶y në. C©n b»ng sinh th¸i ®­îc t¹o ra bëi chÝnh b¶n th©n hÖ vµ chØ tån t¹i ®­îc khi c¸c ®iÒu kiÖn tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña tõng thµnh phÇn trong hÖ ®­îc b¶o ®¶m vµ t­¬ng ®èi æn ®Þnh. Con ng­êi cÇn ph¶i hiÓu râ c¸c hÖ sinh th¸i vµ c©n nh¾c kü tr­íc khi t¸c ®éng lªn mét thµnh phÇn nµo ®ã cña hÖ, ®Ó kh«ng g©y suy tho¸i, mÊt c©n b»ng cho hÖ sinh th¸i. 16. Loµi ngo¹i lai lµ g×? Loµi ngo¹i lai lµ loµi sinh vËt xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn ë khu vùc vèn kh«ng ph¶i lµ m«i tr­êng sèng tù nhiªn cña chóng. Loµi ngo¹i lai x©m h¹i lµ loµi ngo¹i lai lÊn chiÕm n¬i sinh sèng hoÆc g©y h¹i ®èi víi c¸c loµi sinh vËt b¶n ®Þa, lµm mÊt c©n b»ng sinh th¸i t¹i n¬i chóng xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn. Sinh vËt ngo¹i lai x©m h¹i cã thÓ g©y h¹i ®Õn c¸c loµi b¶n ®Þa th«ng qua c¹nh tranh nguån thøc ¨n (®éng vËt); ng¨n c¶n kh¶ n¨ng gieo gièng, t¸i sinh tù nhiªn 42 cña c¸c loµi b¶n ®Þa (thùc vËt) do kh¶ n¨ng ph¸t triÓn nhanh, mËt ®é dµy ®Æc; c¹nh tranh tiªu diÖt dÇn loµi b¶n ®Þa, lµm suy tho¸i hoÆc thay ®æi tiÕn tíi tiªu diÖt lu«n c¶ loµi b¶n ®Þa. Sinh vËt ngo¹i lai x©m h¹i cã thÓ bao gåm c¸c loµi sinh vËt ë tÊt c¶ c¸c nhãm ph©n lo¹i chÝnh, nh­ vi rót, nÊm, t¶o, rªu, d­¬ng xØ, thùc vËt bËc cao, ®éng vËt kh«ng x­¬ng sèng, c¸, l­ìng c­, bß s¸t, chim vµ ®éng vËt cã vó ®­îc du nhËp vµo m«i tr­êng míi kh¸c víi n¬i ph©n bè tù nhiªn ban ®Çu cña chóng vµ g©y ra c¸c thiÖt h¹i vÒ kinh tÕ, søc kháe con ng­êi vµ m«i tr­êng. Sinh vËt ngo¹i lai x©m h¹i lµ mét loµi sinh vËt l¹ ®· thÝch nghi, ph¸t triÓn, t¨ng nhanh sè l­îng c¸ thÓ trong hÖ sinh th¸i hoÆc n¬i sèng míi vµ lµ nguyªn nh©n g©y ra sù thay ®æi vÒ cÊu tróc quÇn x·, suy gi¶m c¸c loµi b¶n ®Þa vµ ®e däa ®Õn ®a d¹ng sinh häc b¶n ®Þa. Tr­íc sù ph¸t triÓn vµ lan réng cña sinh vËt ngo¹i lai x©m h¹i, c¬ quan chøc n¨ng ViÖt Nam ®· cã nhiÒu nç lùc ®Ó ng¨n ngõa vµ kiÓm so¸t c¸c loµi nµy, tuy nhiªn hiÖu qu¶ rÊt h¹n chÕ. 17. §a d¹ng sinh häc cã vai trß quan träng ®èi víi tù nhiªn vµ con ng­êi nh­ thÕ nµo? §a d¹ng sinh häc cã ý nghÜa quan träng ®èi víi c¶ tù nhiªn vµ con ng­êi, thÓ hiÖn ë c¸c mÆt sau: 43 - §ãng gãp vµo c¸c qu¸ tr×nh cña tù nhiªn. VÝ dô, qu¸ tr×nh h×nh thµnh ®Êt, qu¸ tr×nh thô phÊn. - Gióp duy tr× kh¶ n¨ng cung cÊp c¸c lo¹i tµi nguyªn sinh häc (tµi nguyªn ®éng vËt vµ thùc vËt) cÇn thiÕt cho nhu cÇu sinh tån vµ ph¸t triÓn cña con ng­êi. VÝ dô, tÝnh ®a d¹ng sinh häc gióp thiªn nhiªn duy tr× kh¶ n¨ng cung cÊp ®éng vËt, thùc vËt lµm l­¬ng thùc, thùc phÈm, lµm thuèc ch÷a bÖnh, lµm vËt liÖu x©y dùng cho con ng­êi; cung cÊp nguån gen ®Ó t¹o ra gièng míi cã n¨ng suÊt cao vµ kh¶ n¨ng chèng chÞu tèt h¬n. - Gióp b¶o vÖ vµ ®iÒu hßa m«i tr­êng sèng cho c¸c loµi trong tù nhiªn vµ cho con ng­êi. Th«ng qua ho¹t ®éng cña c¸c loµi vµ c¸c hÖ sinh th¸i, ®a d¹ng sinh häc gióp gi÷ nguån n­íc s¹ch, lµm s¹ch « nhiÔm n­íc vµ « nhiÔm kh«ng khÝ, hÊp thô khÝ CO2, ®iÒu hßa khÝ hËu, h¹n chÕ sù bïng ph¸t cña dÞch bÖnh, lµm gi¶m qu¸ tr×nh hoang m¹c hãa vµ h¹n chÕ t¸c h¹i cña h¹n h¸n, lò lôt. - §ãng gãp cho sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa, khoa häc, mü häc, nghÖ thuËt, t«n gi¸o cña x· héi loµi ng­êi nãi chung vµ cña mçi céng ®ång ng­êi nãi riªng. TÝnh ®a d¹ng sinh häc cßn gióp t¹o ra sù ®a d¹ng cña c¸c gi¸ trÞ nµy gi÷a c¸c céng ®ång c­ d©n, t¹o nªn tÝnh phong phó vµ ®a d¹ng cña c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa, tinh thÇn cña cuéc sèng con ng­êi. 44 18. ViÖt Nam cã c¸c kiÓu hÖ sinh th¸i tiªu biÓu nµo? B¶ng 1: C¸c kiÓu hÖ sinh th¸i tiªu biÓu cña ViÖt Nam HÖ sinh th¸i §Æc ®iÓm ®a d¹ng sinh häc HÖ sinh th¸i trªn c¹n Rõng nguyªn sinh §a d¹ng sinh häc giµu, hÖ sinh th¸i bÒn v÷ng Rõng thø sinh §a d¹ng sinh häc trung b×nh hoÆc nghÌo, hÖ sinh th¸i t­¬ng ®èi bÒn v÷ng Tr¶ng cá §a d¹ng sinh häc nghÌo, hÖ sinh th¸i ®¬n gi¶n Tr¶ng c¸t ven biÓn §a d¹ng sinh häc nghÌo, hÖ sinh th¸i kÐm bÒn v÷ng, nh¹y c¶m Nói ®Êt §a d¹ng sinh häc trung b×nh, hÖ sinh th¸i t­¬ng ®èi bÒn v÷ng Nói ®¸ §a d¹ng sinh häc nghÌo, hÖ sinh th¸i kÐm bÒn v÷ng §ång lóa §a d¹ng sinh häc nghÌo, hÖ sinh th¸i kÐm bÒn v÷ng §Êt trång c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy §a d¹ng sinh häc nghÌo, hÖ sinh th¸i t­¬ng ®èi bÒn v÷ng V­ên nhµ §a d¹ng sinh häc nghÌo, hÖ sinh th¸i kÐm bÒn v÷ng 45 §« thÞ §a d¹ng sinh häc rÊt nghÌo, hÖ sinh th¸i kÐm bÒn v÷ng Khu c«ng nghiÖp tËp trung §a d¹ng sinh häc rÊt nghÌo, hÖ sinh th¸i nh¹y c¶m HÖ sinh th¸i d­íi n­íc N­íc ch¶y (suèi, s«ng) §a d¹ng sinh häc phong phó, hÖ sinh th¸i t­¬ng ®èi bÒn v÷ng Hå, mÆt n­íc lín §a d¹ng sinh häc trung b×nh, hÖ sinh th¸i t­¬ng ®èi bÒn v÷ng Ao, mÆt n­íc nhá §a d¹ng sinh häc nghÌo, hÖ sinh th¸i mÉn c¶m §Çm lÇy, ®Çm lÇy than bïn Thñy vùc ngÇm, hang ®éng §a d¹ng sinh häc nghÌo, hÖ sinh th¸i t­¬ng ®èi bÒn v÷ng §a d¹ng sinh häc nghÌo, hÖ sinh th¸i nh¹y c¶m N­íc lî, cöa s«ng §a d¹ng sinh häc giµu, hÖ sinh th¸i nhiÒu biÕn ®éng BiÓn ven bê (vïng triÒu, cöa s«ng, rõng ngËp mÆn, r¹n san h«, cá biÓn) §¶o vµ vïng n­íc quanh ®¶o §a d¹ng sinh häc giµu, hÖ sinh th¸i nh¹y c¶m, nhiÒu biÕn ®éng §a d¹ng sinh häc giµu, víi c¸c ®¶o xa bê, hÖ sinh th¸i bÒn v÷ng h¬n c¸c ®¶o gÇn bê BiÓn s©u §a d¹ng sinh häc giµu, hÖ sinh th¸i bÒn v÷ng Nguån: B¸o c¸o hiÖn tr¹ng m«i tr­êng quèc gia n¨m 2005, Chuyªn ®Ò ®a d¹ng sinh häc, ®· cã söa ®æi. 46 Mçi hÖ sinh th¸i ®Òu mang nh÷ng ®Æc tr­ng riªng vÒ c¸c yÕu tè m«i tr­êng, tù nhiªn, x· héi, cÊu tróc, thµnh phÇn loµi, ®Æc ®iÓm ph©n bè vµ biÕn ®æi sè l­îng cña quÇn thÓ theo thêi gian, kh«ng gian, cïng víi c¸c b¶n s¾c v¨n hãa cña c¸c d©n téc. Víi diÖn tÝch tù nhiªn l·nh thæ trªn ®Êt liÒn 330.541km2 cïng víi bê biÓn dµi 3.260 km tr¶i dµi suèt tõ vÜ ®é tõ phÝa B¾c xuèng phÝa Nam, l·nh thæ ViÖt Nam rÊt ®a d¹ng vÒ c¸c hÖ sinh th¸i vµ c¸c c¶nh quan tù nhiªn vµ nh©n t¹o. §ã lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c loµi thùc vËt, ®éng vËt, vi sinh vËt. 19. §éng, thùc vËt hoang d· ë ViÖt Nam bÞ suy gi¶m nh­ thÕ nµo? T¹i ViÖt Nam, sè l­îng ®éng, thùc vËt hoang d· ®ang bÞ suy gi¶m nghiªm träng trong thêi gian qua, c¶ vÒ sè l­îng loµi vµ sè c¸ thÓ trong mét loµi. Theo sè liÖu tõ S¸ch §á ViÖt Nam, t¹i thêi ®iÓm n¨m 1992, n­íc ta cã 365 loµi ®éng vËt ®­îc xÕp vµo danh môc loµi quý hiÕm. §Õn n¨m 2004, danh s¸ch nµy ®· t¨ng lªn 407 loµi, trong ®ã cã 6 loµi ®­îc coi lµ ®· tuyÖt chñng trªn l·nh thæ ViÖt Nam. Trong lÇn xuÊt b¶n gÇn ®©y nhÊt (n¨m 2007), sè loµi ®éng vËt bÞ ®e däa ngoµi thiªn nhiªn ®­îc ®­a vµo S¸ch §á ViÖt Nam ®· t¨ng lªn 418 loµi, trong ®ã cã 116 loµi ®ang ë møc nguy cÊp rÊt cao vµ 9 loµi chuyÓn tõ c¸c møc nguy cÊp kh¸c 47 nhau (n¨m 2004) lªn møc coi nh­ ®· tuyÖt chñng (trong sè 9 loµi nµy cã tª gi¸c hai sõng, bß x¸m, heo vßi, cÇy r¸i c¸, c¸ sÊu hoa cµ, h­¬u sao). VÒ thùc vËt, nÕu t¹i thêi ®iÓm n¨m 1996, sè loµi thùc vËt ®­îc ®­a vµo S¸ch §á ViÖt Nam lµ 356 loµi th× ®Õn n¨m 2004, sè l­îng nµy ®· t¨ng lªn 450 loµi. §Õn n¨m 2007, sè loµi thùc vËt trong S¸ch §á t¨ng lªn 464 loµi, trong ®ã cã 45 loµi §ang nguy cÊp. C¸c cuéc kh¶o s¸t, ®iÒu tra t¹i c¸c v­ên quèc gia, khu b¶o tån còng cho thÊy, sè l­îng c¸ thÓ nhiÒu loµi ®éng vËt hoang d· gi¶m ®¸ng kÓ trong thêi gian qua, trong ®ã ph¶i kÓ ®Õn hæ, tª tª, voi, tr©u rõng, dª nói, cÇy, chån, khØ, voäc, v.v.. Riªng víi loµi hæ, theo sè liÖu thèng kª th× loµi hæ sèng trong c¸c khu rõng ë ViÖt Nam gi¶m tõ kho¶ng 1.000 con tr­íc n¨m 1970 xuèng cßn 80-100 con vµo n¨m 2005. §Õn ®Çu n¨m 2010, sè l­îng nµy gi¶m xuèng chØ cßn kho¶ng 30 con. 20. C¸c nguyªn nh©n chÝnh khiÕn ®éng, thùc vËt hoang d· bÞ suy gi¶m vÒ sè l­îng lµ g×? C¸c loµi ®éng, thùc vËt hoang d· bÞ suy gi¶m vÒ sè l­îng do c¸c nguyªn nh©n chÝnh sau: - N¬i sinh sèng bÞ ph¸ hñy mµ nguyªn nh©n chñ yÕu do c¸c ho¹t ®éng cña con ng­êi (nh­ chÆt ph¸ rõng, x©y dùng c¸c c«ng tr×nh thñy ®iÖn, ®èt rõng lÊy ®Êt canh t¸c, v.v.). 48 - BÞ khai th¸c qu¸ møc phôc vô c¸c nhu cÇu cña con ng­êi (nh­ s¨n b¾n thó, khai th¸c gç, thu h¸i c©y thuèc, ®¸nh b¾t c¸, v.v.). - Sù thay ®æi trong thµnh phÇn hÖ sinh th¸i, vÝ dô nh­ khi mét loµi bÞ suy gi¶m hoÆc tuyÖt chñng sÏ dÉn ®Õn sù suy gi¶m cña nh÷ng loµi dïng loµi ®ã lµm thøc ¨n. - Sù x©m h¹i cña c¸c loµi ngo¹i lai cã thÓ ph¸ vì c©n b»ng sinh th¸i vµ lµm suy gi¶m quÇn thÓ ®éng, thùc vËt b¶n ®Þa. Ngoµi c¸c nguyªn nh©n trùc tiÕp trªn, sù gia t¨ng d©n sè, « nhiÔm m«i tr­êng vµ biÕn ®æi khÝ hËu toµn cÇu còng lµ nh÷ng nguyªn nh©n gi¸n tiÕp khiÕn cho ®éng, thùc vËt hoang d· bÞ suy gi¶m. 21. B¶o tån ®a d¹ng sinh häc lµ g×? B¶o tån ®a d¹ng sinh häc lµ viÖc b¶o vÖ sù phong phó cña c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn quan träng, ®Æc thï hoÆc ®¹i diÖn; b¶o vÖ m«i tr­êng sèng tù nhiªn th­êng xuyªn hoÆc theo mïa cña loµi hoang d·, c¶nh quan m«i tr­êng, nÐt ®Ñp ®éc ®¸o cña tù nhiªn; nu«i, trång, ch¨m sãc loµi thuéc Danh môc loµi nguy cÊp, quý, hiÕm ®­îc ­u tiªn b¶o vÖ; l­u gi÷ vµ b¶o qu¶n l©u dµi c¸c mÉu vËt di truyÒn. (Theo LuËt §a d¹ng sinh häc n¨m 2008). Kh¸i niÖm b¶o tån ®a d¹ng sinh häc hµm nghÜa c¶ viÖc b¶o vÖ, ph¸t triÓn vµ sö dông hîp lý, bÒn v÷ng nguån tµi nguyªn ®a d¹ng sinh häc. 49 C¸c loµi sinh vËt cã thÓ ®­îc b¶o vÖ vµ b¶o tån t¹i m«i tr­êng sèng vèn cã cña chóng ngoµi tù nhiªn (gäi lµ b¶o tån t¹i chç - in situ), hoÆc cã thÓ ®­îc di chuyÓn tíi mét m«i tr­êng t­¬ng tù nh­ng ë vÞ trÝ kh¸c, thuËn lîi h¬n cho viÖc b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chóng (gäi lµ b¶o tån chuyÓn chç - ex situ). 22. B¶o tån ®a d¹ng sinh häc cã ý nghÜa nh­ thÕ nµo? B¶o tån ®a d¹ng sinh häc kh«ng chØ b¶o ®¶m sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña c¸c loµi hoang d· hay hÖ sinh th¸i tù nhiªn, mµ nã cßn cã ý nghÜa rÊt lín ®èi víi sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña céng ®ång x· héi còng nh­ cña mçi c¸ nh©n chóng ta. - B¶o tån ®a d¹ng sinh häc gióp duy tr× ho¹t ®éng b×nh th­êng cña c¸c qu¸ tr×nh tù nhiªn; sù sinh tr­ëng, ph¸t triÓn cña c¸c loµi sinh vËt; sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña c¸c hÖ sinh th¸i. Th«ng qua ®ã, nã gióp b¶o ®¶m kh¶ n¨ng cung cÊp nguån tµi nguyªn sinh häc (®éng vËt, thùc vËt lµm thùc phÈm, thuèc men, vËt liÖu x©y dùng...) phôc vô cho s¶n xuÊt vµ sinh ho¹t cña con ng­êi; gióp duy tr× chÊt l­îng m«i tr­êng tù nhiªn (m«i tr­êng ®Êt, n­íc vµ kh«ng khÝ) mµ con ng­êi sèng trong ®ã; gióp gi¶m thiÓu c¸c hiÓm häa thiªn nhiªn do sù suy gi¶m ®a d¹ng sinh häc g©y ra nh­ hoang m¹c hãa, h¹n h¸n, lò lôt, dÞch bÖnh bïng ph¸t. 50 - B¶o tån ®a d¹ng sinh häc cßn gióp duy tr× vµ ph¸t triÓn c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa, tinh thÇn cña con ng­êi ®­îc h×nh thµnh qua qu¸ tr×nh tiÕp xóc vµ t­¬ng t¸c víi thiªn nhiªn. B¶o tån ®a d¹ng sinh häc kh«ng chØ mang ý nghÜa quan träng víi chóng ta ngµy h«m nay mµ cßn víi sù sinh tån vµ ph¸t triÓn cña c¸c thÕ hÖ con ch¸u chóng ta mai sau. 23. Néi dung chÝnh cña c«ng t¸c b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ë n­íc ta lµ g×? Theo LuËt §a d¹ng sinh häc n¨m 2008, b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ë n­íc ta bao gåm ba néi dung c¬ b¶n: - B¶o tån vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng hÖ sinh th¸i tù nhiªn; - B¶o tån vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng c¸c loµi sinh vËt; - B¶o tån vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng nguån tµi nguyªn di truyÒn. - B¶o tån vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng hÖ sinh th¸i tù nhiªn: bao gåm b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn sù phong phó cña c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn quan träng, cã tÝnh ®Æc thï hoÆc ®¹i diÖn cao; b¶o vÖ m«i tr­êng sèng tù nhiªn (sinh c¶nh) th­êng xuyªn hoÆc theo mïa cña loµi hoang d·. Ho¹t ®éng b¶o tån vµ ph¸t triÓn hÖ sinh th¸i tù nhiªn quan träng ®­îc thÓ hiÖn râ nhÊt th«ng qua viÖc thµnh lËp vµ ho¹t ®éng cña c¸c v­ên 51 quèc gia, khu dù tr÷ thiªn nhiªn, khu b¶o tån loµi-sinh c¶nh vµ khu b¶o vÖ c¶nh quan. C¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn ®iÓn h×nh cña ViÖt Nam bao gåm hÖ sinh th¸i rõng, hÖ sinh th¸i rõng ngËp mÆn ven biÓn, hÖ sinh th¸i ®Êt ngËp n­íc vµ hÖ sinh th¸i biÓn. - B¶o tån vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng c¸c loµi sinh vËt: lµ viÖc b¶o vÖ, ph¸t triÓn, khai th¸c, sö dông hîp lÝ c¸c loµi sinh vËt nãi chung vµ c¸c loµi thuéc danh môc c¸c loµi nguy cÊp, quý, hiÕm ®­îc ­u tiªn b¶o vÖ nãi riªng. Loµi sinh vËt thuéc danh môc loµi nguy cÊp, quý, hiÕm ®­îc ­u tiªn b¶o vÖ bao gåm: loµi ®éng vËt, thùc vËt hoang d· nguy cÊp, quý, hiÕm; gièng c©y trång, gièng vËt nu«i, vi sinh vËt vµ nÊm nguy cÊp, quý, hiÕm. ViÖc b¶o tån vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng loµi sinh vËt ®­îc thùc hiÖn trong m«i tr­êng tù nhiªn mµ loµi ®ã sinh sèng hoÆc trong c¸c m«i tr­êng nh©n t¹o nh­ t¹i c¸c c¬ së nu«i, trång loµi thuéc danh môc loµi nguy cÊp, quý, hiÕm ®­îc ­u tiªn b¶o vÖ; c¬ së cøu hé loµi hoang d·; c¬ së l­u gi÷ gièng c©y trång, vËt nu«i, vi sinh vËt, nÊm; c¬ së l­u gi÷, b¶o qu¶n nguån gen vµ mÉu vËt di truyÒn. B¶o tån vµ ph¸t triÓn c¸c loµi sinh vËt còng bao gåm c¶ viÖc kiÓm so¸t loµi ngo¹i lai x©m h¹i, vèn lµ loµi di c­ ®Õn vµ chiÕm n¬i sinh sèng hoÆc g©y h¹i ®èi víi c¸c loµi sinh vËt b¶n ®Þa, g©y mÊt 52 c©n b»ng sinh th¸i t¹i n¬i chóng xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn. - B¶o tån vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng nguån tµi nguyªn di truyÒn: lµ viÖc b¶o vÖ, l­u gi÷ vµ ph¸t triÓn nguån gen c¸c loµi hoang d·; qu¶n lÝ vÒ sinh vËt biÕn ®æi gen vµ nh÷ng rñi ro mµ sinh vËt biÕn ®æi gen cã thÓ g©y ra cho ®a d¹ng sinh häc; qu¶n lÝ chia sÎ lîi Ých tõ nguån gen nµy. 24. §éng thùc vËt hoang d· lµ g×? §éng, thùc vËt hoang d· nguy cÊp, quý, hiÕm lµ g×? §éng, thùc vËt hoang d· lµ c¸c loµi ®éng vËt vµ thùc vËt sinh sèng vµ ph¸t triÓn theo quy luËt. (Theo LuËt §a d¹ng sinh häc n¨m 2008) Nãi c¸ch kh¸c, kh¸i niÖm ®éng, thùc vËt hoang d· dïng ®Ó chØ c¸c loµi ®éng vËt vµ thùc vËt sèng trong tù nhiªn vµ ch­a ®­îc con ng­êi thuÇn hãa (vÝ dô nh­ c¸c loµi hæ, b¸o, tª gi¸c, tª tª…), kh¸c víi ®éng, thùc vËt thuÇn hãa lµ c¸c loµi ®éng vËt vµ thùc vËt ®· ®­îc con ng­êi thuÇn hãa thµnh vËt nu«i, c©y trång nh»m phôc vô mét môc ®Ých nµo ®ã cña con ng­êi (vÝ dô nh­ tr©u, bß, lîn, gµ…). Loµi ®éng, thùc vËt hoang d· nguy cÊp, quý, hiÕm ®­îc ­u tiªn b¶o vÖ lµ loµi ®éng, thùc vËt hoang d· cã gi¸ trÞ ®Æc biÖt vÒ khoa häc, y tÕ, kinh tÕ, sinh th¸i, c¶nh quan, m«i tr­êng hoÆc v¨n hãa, lÞch sö mµ sè l­îng cßn Ýt hoÆc bÞ ®e däa tuyÖt chñng. (Theo LuËt §a d¹ng sinh häc n¨m 2008) 53 ë ViÖt Nam, ®éng, thùc vËt hoang d· ®­îc ­u tiªn b¶o vÖ n»m trong Danh môc loµi nguy cÊp, quý, hiÕm ®­îc ­u tiªn b¶o vÖ. ChÝnh phñ quy ®Þnh cô thÓ tiªu chÝ x¸c ®Þnh loµi vµ chÕ ®é qu¶n lÝ, b¶o vÖ t­¬ng øng ®èi víi loµi thuéc Danh môc nµy. 25. T×nh h×nh bu«n b¸n bÊt hîp ph¸p ®éng, thùc vËt hoang d· ë n­íc ta diÔn ra nh­ thÕ nµo? Ho¹t ®éng bu«n b¸n, tiªu thô ®éng, thùc vËt hoang d· ë ViÖt Nam ®ang diÔn ra rÊt m¹nh mÏ vµ kh«ng cã chiÒu h­íng gi¶m. ViÖt Nam kh«ng chØ lµ nguån cung cÊp ®éng, thùc vËt hoang d· mµ cßn lµ thÞ tr­êng tiªu thô vµ lµ ®iÓm trung chuyÓn trong m¹ng l­íi bu«n b¸n ®éng, thùc vËt hoang d· trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi. Bu«n b¸n, tiªu thô ®éng, thùc vËt hoang d· ë ViÖt Nam bao gåm bu«n b¸n hîp ph¸p vµ bu«n b¸n bÊt hîp ph¸p, trong ®ã bu«n b¸n bÊt hîp ph¸p chiÕm tû träng lín h¬n bu«n b¸n hîp ph¸p rÊt nhiÒu, c¶ vÒ khèi l­îng vµ gi¸ trÞ hµng hãa. Bu«n b¸n, tiªu thô hîp ph¸p ®éng, thùc vËt hoang d· ë ViÖt Nam lµ hµnh vi bu«n b¸n, tiªu thô: (1). §éng, thùc vËt hoang d· kh«ng n»m trong danh môc loµi ®­îc ph¸p luËt ViÖt Nam b¶o vÖ, (2). §éng vËt, thùc vËt cã nguån gèc g©y nu«i sinh s¶n vµ trång cÊy nh©n t¹o hîp ph¸p, (3). §éng, thùc vËt hoang d· thuéc danh môc loµi ®­îc ph¸p 54 luËt b¶o vÖ, bÞ thu gi÷ trong c¸c vô vi ph¹m vµ ®­îc c¬ quan cã thÈm quyÒn cho phÐp b¸n thanh lý. Bu«n b¸n, tiªu thô bÊt hîp ph¸p ®éng, thùc vËt hoang d· bao gåm ho¹t ®éng bu«n b¸n, tiªu thô c¸c loµi ®éng, thùc vËt hoang d· ®­îc ph¸p luËt ViÖt Nam b¶o vÖ (bu«n lËu) vµ c¸c hµnh vi gian lËn th­¬ng m¹i trong mua, b¸n, vËn chuyÓn, chÕ biÕn, sö dông ®éng, thùc vËt hoang d· vµ c¸c s¶n phÈm cña chóng. VÝ dô nh­ sö dông giÊy tê gi¶ m¹o, gian lËn trong kª khai, v.v.. C¸c ®èi t­îng tham gia vµo qu¸ tr×nh bu«n b¸n, tiªu thô ®éng, thùc vËt hoang d· rÊt ®a d¹ng, bao gåm ng­êi s¨n b¾t thó rõng; ng­êi khai th¸c gç vµ l©m s¶n ngoµi gç; ng­ d©n ®¸nh b¾t thñy, h¶i s¶n; ng­êi nu«i nhèt ®éng vËt hoang d· ®Ó b¸n; ng­êi nhËp khÈu ®éng, thùc vËt hoang d· vÒ ViÖt Nam v× môc ®Ých th­¬ng m¹i; ng­êi thu gom, vËn chuyÓn ®éng, thùc vËt hoang d·; chñ nhµ hµng thÞt thó rõng vµ h¶i s¶n; chñ c¸c x­ëng, c«ng ty chÕ biÕn l©m, thñy h¶i s¶n; chñ c¸c cöa hµng kinh doanh thuèc y häc cæ truyÒn; c¸c c«ng ty d­îc phÈm; c¸c cöa hµng b¸n ®å l­u niÖm cã nguån gèc tõ ®éng, thùc vËt hoang d·; ng­êi xuÊt khÈu hoÆc t¸i xuÊt khÈu ®éng, thùc vËt hoang d· ra n­íc ngoµi; ng­êi ¨n thÞt thó rõng, thñy s¶n vµ h¶i s¶n; ng­êi mua c¸c s¶n phÈm néi thÊt cã nguån gèc tõ gç quý; ng­êi sö dông c¸c s¶n phÈm lµm thuèc cã nguån gèc tõ ®éng, thùc vËt hoang d·, v.v.. 55 §éng, thùc vËt hoang d· th­êng ®­îc bu«n b¸n, tiªu thô víi môc ®Ých lµm thÞt, lµm thuèc, lµm nguyªn vËt liÖu x©y dùng vµ s¶n xuÊt ®å néi thÊt, nu«i trång lµm c¶nh, lµm ®å trang trÝ, ®Ó s¶n xuÊt hµng xa xØ phÈm vµ ®Ó nu«i nhèt phôc vô kh¸ch tham quan trong c¸c v­ên thó vµ c«ng viªn sinh th¸i. Trªn thÞ tr­êng ViÖt Nam, phÇn lín ®éng, thùc vËt hoang d· ®­îc bu«n b¸n, tiªu thô hoÆc ®Ó lµm thÞt (®éng vËt), hoÆc ®Ó lµm thuèc (®éng vËt vµ thùc vËt), hoÆc ®Ó lµm nguyªn vËt liÖu x©y dùng (gç). 26. Tiªu dïng bÒn v÷ng ®éng, thùc vËt hoang d· lµ g×? Tiªu dïng bÒn v÷ng ®éng, thùc vËt hoang d· nh­ thÕ nµo? Tiªu dïng bÒn v÷ng ®éng, thùc vËt hoang d· lµ viÖc bu«n b¸n, tiªu thô ®éng, thùc vËt hoang d· vµ c¸c s¶n phÈm cña chóng nh­ lµ mét mÆt hµng tiªu dïng c¸ nh©n, ë møc ®é mµ t¹i ®ã, viÖc bu«n b¸n vµ tiªu thô nµy kh«ng g©y ra c¸c mèi ®e däa ®Õn sù tån t¹i, ph¸t triÓn vµ kh¶ n¨ng thùc hiÖn chøc n¨ng sinh th¸i b×nh th­êng cña c¸c loµi ®éng, thùc vËt hoang d· ®ã trong tù nhiªn. Tiªu dïng bÒn v÷ng ®éng, thùc vËt hoang d· lµ mét biÖn ph¸p thùc hµnh b¶o tån ®a d¹ng sinh häc nãi chung vµ b¶o tån vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®éng, thùc vËt hoang d· nãi riªng. Tiªu dïng bÒn v÷ng 56 ®éng, thùc vËt hoang d·, nãi c¸ch kh¸c, lµ thùc hµnh b¶o tån ®a d¹ng sinh häc tõ gãc ®é thÞ tr­êng. §èi t­îng cña tiªu dïng bÒn v÷ng ®éng, thùc vËt hoang d· bao gåm: (1). C¸c loµi ®éng, thùc vËt hoang d· vµ c¸c s¶n phÈm cña chóng ®­îc bu«n b¸n, tiªu thô trªn thÞ tr­êng, (2). Ng­êi b¸n, ng­êi mua, ng­êi sö dông ®éng, thùc vËt hoang d· vµ c¸c s¶n phÈm cña chóng. Thùc hiÖn tiªu dïng bÒn v÷ng ®éng, thùc vËt hoang d· ë ViÖt Nam dùa trªn ba lo¹i c«ng cô nh»m h­íng tíi sù thay ®æi hµnh vi cña ng­êi tiªu dïng ®éng, thùc vËt hoang d· vµ c¸c s¶n phÈm cña chóng. §ã lµ: + Ph¸p luËt ®Ó ®iÒu chØnh hµnh vi bu«n b¸n, tiªu thô ®éng, thùc vËt hoang d·. + NhËn thøc x· héi vµ d­ luËn x· héi ®Ó duy tr× sù tu©n thñ luËt ph¸p ë møc ®é cao vµ t¹o m«i tr­êng thuËn lîi cho sù thay ®æi. + Tuyªn truyÒn n©ng cao nhËn thøc dÉn ®Õn chuyÓn ®æi ý thøc vµ hµnh vi tiªu dïng cña c¸ nh©n ng­êi sö dông ®éng, thùc vËt hoang d·. 27. BiÓu hiÖn cña viÖc tiªu dïng kh«ng bÒn v÷ng ®éng, thùc vËt hoang d· lµ g×? Nh÷ng biÓu hiÖn cña viÖc tiªu dïng kh«ng bÒn v÷ng ®éng, thùc vËt hoang d· lµ: (1). ¡n thÞt thó rõng, ®Æc biÖt lµ c¸c loµi ®éng vËt rõng nguy cÊp, quý, hiÕm ®­îc b¾t tõ tù nhiªn 57 nh­ v­în, voäc, khØ, cu li, h­¬u, tr©u rõng, mÌo rõng, tª tª, gÊu, cÇy, cheo, sãc, k× ®µ, tr¨n, r¾n hæ mang chóa, v.v.. (2). Sö dông toµn bé hoÆc mét phÇn c¬ thÓ c¸c loµi ®éng, thùc vËt nguy cÊp, quý, hiÕm lµm thuèc, hoÆc sö dông c¸c ph­¬ng thuèc y häc cæ truyÒn cã thµnh phÇn tõ c¸c loµi nµy. VÝ dô, sö dông mËt gÊu, vÈy tª tª, sõng tª gi¸c, cao hæ cèt, cao gÊu, cao khØ, cao rïa (cao qui b¶n), r­îu hæ mang chóa b¾t tõ tù nhiªn, r­îu tay gÊu, r­îu mËt gÊu; v.v.. (3). Mua c¸c mÆt hµng l­u niÖm ®­îc s¶n xuÊt hay cã nguån gèc tõ ®éng vËt hoang d· nguy cÊp, quý, hiÕm. VÝ dô, ®åi måi nhåi, l­îc ®åi måi, vßng tay ®åi måi, gäng kÝnh ®åi måi, nanh hæ, vuèt hæ, hæ nhåi, b¸o nhåi, mÌo rõng nhåi, ngµ voi ch¹m kh¾c, sõng sao la, sõng bß rõng, sõng bß tãt, bé s­u tËp b­ím kh« trong ®ã cã loµi b­ím Ph­îng, v.v.. (4). Mua c¸c ®å may mÆc vµ giµy dÐp mµ toµn bé hoÆc mét phÇn ®­îc s¶n xuÊt tõ da c¸c loµi thó nguy cÊp, quý, hiÕm cã nguån gèc kh«ng hîp ph¸p. Mét sè s¶n phÈm hay gÆp trªn thÞ tr­êng lµ ¸o l«ng thó, kh¨n l«ng thó, v.v.. (5). Mua c¸c s¶n phÈm gç (®å gia dông, vËt liÖu x©y dùng...) ®­îc s¶n xuÊt tõ c¸c loµi gç nguy cÊp, quý, hiÕm cã nguån gèc tù nhiªn hoÆc kh«ng cã nguån gèc hîp ph¸p. C¸c loµi gç nguy cÊp, quý, hiÕm ®­îc ph¸p luËt b¶o vÖ bao gåm hoµng ®µn, s­a, tïng, b¸ch, p¬-mu, lim, gô, tr¾c, cÈm lai, gi¸ng h­¬ng, v.v.. 58 (6). Mua ®Ó nu«i, trång lµm c¶nh c¸c loµi khØ, voäc, v­în, cu li, rïa nói, kh­íu, vÑt, lan kim tuyÕn, v.v.. 28. CÇn lµm g× ®Ó b¶o vÖ c¸c loµi ®éng, thùc vËt hoang d·? C¸c hµnh ®éng cô thÓ vµ thiÕt thùc ®Ó mçi c¸ nh©n thùc hµnh tiªu dïng bÒn v÷ng ®éng, thùc vËt hoang d· nh»m b¶o vÖ c¸c loµi ®éng, thùc vËt hoang d· bao gåm: (1). N©ng cao hiÓu biÕt cña b¶n th©n vÒ vai trß cña ®éng, thùc vËt hoang d· vµ ý nghÜa cña viÖc b¶o vÖ ®éng, thùc vËt hoang d· víi sù sinh tån vµ ph¸t triÓn cña chÝnh chóng ta. (2). N©ng cao hiÓu biÕt cña b¶n th©n vÒ ph¸p luËt liªn quan ®Õn b¶o tån vµ b¶o vÖ ®éng, thùc vËt hoang d·, tõ ®ã thay ®æi nhËn thøc vµ t¨ng c­êng ý thøc tu©n thñ ph¸p luËt cho m×nh vµ cho b¹n bÌ, ®ång nghiÖp, ng­êi th©n. (3). T×m hiÓu ®Ó biÕt nh÷ng loµi nµo bÞ cÊm bu«n b¸n, tiªu thô, loµi nµo bÞ h¹n chÕ bu«n b¸n, tiªu thô; gióp nh÷ng ng­êi xung quanh biÕt ®­îc ®iÒu nµy. (4). Kh«ng tham gia bu«n b¸n hay sö dông ®éng, thùc vËt hoang d· bÞ cÊm hay kh«ng râ hoÆc cã nghi ngê vÒ nguån gèc hîp ph¸p cña chóng. (5). H¹n chÕ hoÆc kh«ng ¨n thÞt thó rõng, nhÊt lµ thÞt c¸c loµi ®éng vËt nguy cÊp, quý, hiÕm cã nguån gèc tù nhiªn nh­ v­în, voäc, khØ, chån mùc, tª tª, gÊu, k× ®µ, tr¨n, r¾n hæ mang chóa, v.v.. 59 (6). Nªn c©n nh¾c kü khi quyÕt ®Þnh cã nªn sö dông thuèc y häc cæ truyÒn cã nguån gèc tõ ®éng, thùc vËt hoang d· hay kh«ng; h¹n chÕ viÖc sö dông thuèc y häc cæ truyÒn lµ ®éng, thùc vËt hoang d· hoÆc cã thµnh phÇn tõ ®éng, thùc vËt hoang d·. (7). Xem xÐt sö dông c¸c lo¹i thuèc thay thÕ cho thuèc y häc cæ truyÒn tõ ®éng, thùc vËt hoang d· nguy cÊp, quý, hiÕm; vÝ dô nh­ dïng c¸c lo¹i thuèc t©y y cã c«ng dông t­¬ng ®­¬ng hay c¸c lo¹i thuèc y häc cæ truyÒn mµ thµnh phÇn ®éng, thùc vËt hoang d· cã nguån gèc tõ g©y nu«i sinh s¶n hoÆc trång cÊy nh©n t¹o hîp ph¸p. (8). Kh«ng mua c¸c mÆt hµng l­u niÖm ®­îc s¶n xuÊt tõ ®éng, thùc vËt hoang d· nguy cÊp, quý, hiÕm ®­îc ph¸p luËt b¶o vÖ, vÝ dô nh­ c¸c mÆt hµng ®åi måi, nanh hæ, vuèt hæ, hµng ch¹m kh¾c tõ ngµ voi, v.v.. (9). H¹n chÕ sö dông c¸c s¶n phÈm gç ®­îc s¶n xuÊt tõ c¸c loµi gç nguy cÊp, quý, hiÕm cã nguån gèc tù nhiªn hoÆc kh«ng cã nguån gèc hîp ph¸p, vÝ dô nh­ hoµng ®µn, s­a, tïng, b¸ch, p¬-mu, lim, gô, tr¾c, cÈm lai, gi¸ng h­¬ng, v.v.; thay vµo ®ã, h·y sö dông c¸c s¶n phÈm cã c«ng dông vµ chøc n¨ng t­¬ng ®­¬ng, vÝ dô s¶n phÈm lµm tõ gç c«ng nghiÖp, s¶n phÈm s¶n xuÊt tõ kim lo¹i, v.v.. (10). Kh«ng mua ®å may mÆc hay giµy dÐp ®­îc s¶n xuÊt tõ da c¸c loµi ®éng vËt nguy cÊp, quý, hiÕm cã nguån gèc kh«ng hîp ph¸p. 60 (11). Kh«ng nu«i, trång lµm c¶nh c¸c loµi ®éng vËt, thùc vËt nguy cÊp, quý hiÕm cã nguån gèc tõ tù nhiªn. (12). Lu«n lu«n ghi nhí: Thø nhÊt, khi sö dông c¸c s¶n phÈm ®éng, thùc vËt hoang d·, nhÊt lµ tõ c¸c loµi nguy cÊp, quý, hiÕm, rÊt cã thÓ ta ®ang vi ph¹m ph¸p luËt, hµnh ®éng cña ta cã thÓ ®ang gãp phÇn lµm cho mét loµi nµo ®ã tiÕn dÇn ®Õn sù tuyÖt chñng vµ con ch¸u ta mai sau sÏ o¸n giËn chóng ta; Thø hai, cã rÊt nhiÒu s¶n phÈm thay thÕ víi c«ng dông, chøc n¨ng t­¬ng ®­¬ng, mµ gi¸ c¶ cã thÓ rÎ h¬n rÊt nhiÒu so víi s¶n phÈm cïng lo¹i cã nguån gèc tõ ®éng, thùc vËt hoang d·. 29. Nh÷ng hµnh vi vÒ ®a d¹ng sinh häc nµo bÞ nghiªm cÊm? Nh÷ng hµnh vi bÞ nghiªm cÊm vÒ ®a d¹ng sinh häc lµ: (1). S¨n b¾t, ®¸nh b¾t, khai th¸c loµi hoang d· trong ph©n khu b¶o vÖ nghiªm ngÆt cña khu b¶o tån, trõ viÖc v× môc ®Ých nghiªn cøu khoa häc; lÊn chiÕm ®Êt ®ai, ph¸ ho¹i c¶nh quan, hñy ho¹i hÖ sinh th¸i tù nhiªn, nu«i trång c¸c loµi ngo¹i lai x©m h¹i trong khu b¶o tån. (2). X©y dùng c«ng tr×nh, nhµ ë trong ph©n khu b¶o vÖ nghiªm ngÆt cña khu b¶o tån, trõ c«ng tr×nh phôc vô môc ®Ých quèc phßng, an ninh; 61 x©y dùng c«ng tr×nh, nhµ ë tr¸i phÐp trong ph©n khu phôc håi sinh th¸i cña khu b¶o tån. (3). §iÒu tra, kh¶o s¸t, th¨m dß, khai th¸c kho¸ng s¶n; ch¨n nu«i gia sóc, gia cÇm quy m« trang tr¹i, nu«i trång thuû s¶n quy m« c«ng nghiÖp; c­ tró tr¸i phÐp, g©y « nhiÔm m«i tr­êng trong ph©n khu b¶o vÖ nghiªm ngÆt vµ ph©n khu phôc håi sinh th¸i cña khu b¶o tån. (4). S¨n b¾t, ®¸nh b¾t, khai th¸c bé phËn c¬ thÓ, giÕt, tiªu thô, vËn chuyÓn, mua, b¸n tr¸i phÐp loµi thuéc Danh môc loµi nguy cÊp, quý, hiÕm ®­îc ­u tiªn b¶o vÖ; qu¶ng c¸o, tiÕp thÞ, tiªu thô tr¸i phÐp s¶n phÈm cã nguån gèc tõ loµi thuéc Danh môc loµi nguy cÊp, quý, hiÕm ®­îc ­u tiªn b¶o vÖ. (5). Nu«i sinh s¶n, nu«i sinh tr­ëng vµ trång cÊy nh©n t¹o tr¸i phÐp loµi ®éng vËt, thùc vËt hoang d· thuéc Danh môc loµi nguy cÊp, quý, hiÕm ®­îc ­u tiªn b¶o vÖ. (6). NhËp khÈu, phãng thÝch tr¸i phÐp sinh vËt biÕn ®æi gen, mÉu vËt di truyÒn cña sinh vËt biÕn ®æi gen. (7). NhËp khÈu, ph¸t triÓn loµi ngo¹i lai x©m h¹i. (8). TiÕp cËn tr¸i phÐp nguån gen thuéc Danh môc loµi nguy cÊp, quý, hiÕm ®­îc ­u tiªn b¶o vÖ. (9). ChuyÓn ®æi tr¸i phÐp môc ®Ých sö dông ®Êt trong khu b¶o tån. (§iÒu 7, LuËt §a d¹ng sinh häc n¨m 2008) 62 PhÇn III ¤ NHIÔM M¤I TR¦êNG 30. ChÊt g©y « nhiÔm lµ g×? ChÊt g©y « nhiÔm lµ nh÷ng ®¬n chÊt hoÆc hîp chÊt, d¹ng h÷u c¬ hay v« c¬, d¹ng khÝ hay láng, kÓ c¶ nhiÖt ®é vµ nh÷ng sinh vËt g©y bÖnh, khi xuÊt hiÖn trong m«i tr­êng lµm cho tÝnh chÊt cña m«i tr­êng bÞ biÕn ®æi theo chiÒu h­íng cã h¹i. Do tÝnh phøc t¹p vÒ nguån gèc nªn ®Ó thuËn tiÖn trong ph©n tÝch vµ ®¸nh gi¸, ng­êi ta xem xÐt chóng ë d¹ng c¸c nhãm t¸c nh©n. Chia ra: - Nhãm t¸c nh©n vËt lý (nhiÖt ®é, c¸c chÊt phãng x¹). - Nhãm t¸c nh©n hãa häc (kim lo¹i nÆng, thuèc trõ s©u, m­a axÝt vµ nhiÒu chÊt hãa häc kh¸c). - Nhãm t¸c nh©n sinh häc (c¸c sinh vËt vµ vi sinh vËt g©y h¹i). 31. ChÊt th¶i nguy h¹i lµ g×? ChÊt th¶i nguy h¹i lµ c¸c chÊt th¶i cã thÓ ®­îc sinh ra do c¸c ho¹t ®éng c«ng nghiÖp, th­¬ng 63 nghiÖp vµ n«ng nghiÖp. C¸c chÊt th¶i nguy h¹i cã thÓ lµ c¸c chÊt r¾n, chÊt láng, chÊt khÝ hoÆc chÊt d¹ng huyÒn phï. ChÊt th¶i nguy h¹i kh«ng bao gåm chÊt th¶i phãng x¹ v× lo¹i chÊt th¶i nµy ®· ®­îc hÇu hÕt c¸c n­íc ph©n c¸ch vµ tæ chøc qu¶n lý riªng. §é ®éc h¹i cña c¸c chÊt th¶i nguy h¹i rÊt kh¸c nhau, cã chÊt g©y nguy hiÓm cho con ng­êi nh c¸c chÊt ch¸y cã ®iÓm ch¸y thÊp, c¸c chÊt diÖt c«n trïng, chÊt th¶i y tÕ, c¸c vËt liÖu Clo hãa ph©n hñy chËm, cã chÊt g©y t¸c ®éng nhá h¬n nh­ng khèi l­îng cña nã l¹i lµ vÊn ®Ò lín nh­ c¸c chÊt th¶i hÇm má, xØ, th¹ch cao phèt ph¸t cò hoÆc c¸c sÖt hydroxit kh¸c. Nh÷ng chÊt th¶i cã chøa nh÷ng hãa chÊt cã thÓ g©y næ, b¾t ch¸y. TiÕp xóc víi axÝt hoÆc kiÒm m¹nh g©y báng da. NÕu da bÞ hÊp thô mét sè thuèc trõ s©u cã thÓ g©y ngé ®éc cÊp tÝnh. Nh÷ng thïng, hßm chøa chÊt th¶i hãa chÊt nÕu kh«ng ®­îc xö lý, ®Ó bõa b·i vµo n¬i kh«ng ®­îc b¶o vÖ tèt cã thÓ g©y c¸c tai n¹n ngé ®éc nghiªm träng. Cã thÓ x¸c ®Þnh 3 nhãm chÊt th¶i ®éc h¹i chÝnh: Nhãm 1: Bao gåm c¸c chÊt th¶i cã hµm l­îng ®éc tè cao, dÔ thay ®æi, bÒn v÷ng hoÆc tÝch tô sinh häc. VÝ dô: C¸c chÊt th¶i dung m«i Clo; hay chÊt th¶i thñy ng©n. Nhãm 2: C¸c chÊt th¶i th«ng th­êng kh¸c nh c¸c sÖt hydroxit kim lo¹i. 64 Nhãm 3: C¸c chÊt th¶i cã khèi l­îng lín, cã thÓ hµm l­îng ®éc tè kh«ng cao nh­ng cã kh¶ n¨ng g©y h¹i trªn quy m« lín. 32. ThÕ nµo lµ « nhiÔm m«i tr­êng? ¤ nhiÔm m«i tr­êng lµ sù biÕn ®æi cña c¸c thµnh phÇn m«i tr­êng kh«ng phï hîp víi tiªu chuÈn m«i tr­êng, g©y ¶nh h­ëng xÊu tíi con ng­êi, sinh vËt. Trªn thÕ giíi, « nhiÔm m«i tr­êng ®­îc hiÓu lµ viÖc chuyÓn c¸c chÊt th¶i hoÆc n¨ng l­îng vµo m«i tr­êng ®Õn møc cã kh¶ n¨ng g©y h¹i ®Õn søc kháe con ng­êi, ®Õn sù ph¸t triÓn sinh vËt hoÆc lµm suy gi¶m chÊt l­îng m«i tr­êng. C¸c t¸c nh©n « nhiÔm bao gåm c¸c chÊt th¶i ë d¹ng khÝ (khÝ th¶i), láng (n­íc th¶i), r¾n (chÊt th¶i r¾n) chøa hãa chÊt hoÆc t¸c nh©n vËt lý, sinh häc vµ c¸c d¹ng n¨ng l­îng nh­ nhiÖt ®é, chÊt phãng x¹. Tuy nhiªn, m«i tr­êng chØ ®­îc coi lµ bÞ « nhiÔm nÕu trong ®ã hµm l­îng, nång ®é hoÆc c­êng ®é c¸c t¸c nh©n trªn ®¹t ®Õn møc cã kh¶ n¨ng t¸c ®éng xÊu ®Õn con ng­êi, sinh vËt vµ vËt liÖu. 33. Suy tho¸i m«i tr­êng lµ g×? Suy tho¸i m«i tr­êng lµ sù lµm thay ®æi chÊt l­îng vµ sè l­îng cña thµnh phÇn m«i tr­êng, g©y ¶nh h­ëng xÊu cho ®êi sèng cña con ng­êi vµ sinh vËt. 65 Trong ®ã, thµnh phÇn m«i tr­êng ®­îc hiÓu lµ c¸c yÕu tè t¹o thµnh m«i tr­êng: kh«ng khÝ, n­íc, ®Êt, ©m thanh, ¸nh s¸ng, lßng ®Êt, nói, rõng, s«ng, hå, biÓn, sinh vËt, c¸c hÖ sinh th¸i, c¸c khu d©n c­, khu s¶n xuÊt, khu b¶o tån thiªn nhiªn, c¶nh quan thiªn nhiªn, danh lam th¾ng c¶nh, di tÝch lÞch sö vµ c¸c h×nh th¸i vËt chÊt kh¸c. 34. Sù cè m«i tr­êng lµ g×? Sù cè m«i tr­êng lµ c¸c tai biÕn hoÆc rñi ro x¶y ra trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña con ng­êi hoÆc biÕn ®æi bÊt th­êng cña tù nhiªn, g©y « nhiÔm, suy tho¸i hoÆc biÕn ®æi m«i tr­êng nghiªm träng. Sù cè m«i tr­êng cã thÓ x¶y ra do: (1). B·o, lò lôt, h¹n h¸n, nøt ®Êt, ®éng ®Êt, tr­ît ®Êt, sôt lë ®Êt, nói löa phun, m­a axÝt, m­a ®¸, biÕn ®éng khÝ hËu vµ thiªn tai kh¸c; (2). Háa ho¹n, ch¸y rõng, sù cè kü thuËt g©y nguy h¹i vÒ m«i tr­êng cña c¬ së s¶n xuÊt, kinh doanh, c«ng tr×nh kinh tÕ, khoa häc, kü thuËt, v¨n hãa, x· héi, an ninh, quèc phßng; (3). Sù cè trong t×m kiÕm, th¨m dß, khai th¸c vµ vËn chuyÓn kho¸ng s¶n, dÇu khÝ, sËp hÇm lß, phôt dÇu, trµn dÇu, vì ®­êng èng dÉn dÇu, dÉn khÝ, ®¾m tµu, sù cè t¹i c¬ së läc hãa dÇu vµ c¸c c¬ së c«ng nghiÖp kh¸c; (4). Sù cè trong lß ph¶n øng h¹t nh©n, nhµ m¸y ®iÖn nguyªn tö, nhµ m¸y s¶n xuÊt, t¸i chÕ nhiªn liÖu h¹t nh©n, kho chøa chÊt phãng x¹. 66 35. Tai biÕn m«i tr­êng lµ g×? Tai biÕn lµ qu¸ tr×nh g©y mÊt æn ®Þnh trong hÖ thèng m«i tr­êng. §ã lµ mét qu¸ tr×nh g©y h¹i trong hÖ thèng m«i tr­êng gåm 3 giai ®o¹n: - Giai ®o¹n nguy c¬ (hay hiÓm häa): c¸c yÕu tè g©y h¹i tån t¹i trong hÖ thèng, nh­ng ch­a ph¸t triÓn g©y mÊt æn ®Þnh. - Giai ®o¹n ph¸t triÓn: c¸c yÕu tè tai biÕn tËp trung l¹i, gia t¨ng, t¹o tr¹ng th¸i mÊt æn ®Þnh nh­ng ch­a v­ît qua ng­ìng an toµn cña hÖ thèng m«i tr­êng. - Giai ®o¹n sù cè m«i tr­êng: qu¸ tr×nh v­ît qua ng­ìng an toµn, g©y thiÖt h¹i cho con ng­êi vÒ søc kháe, tÝnh m¹ng, tµi s¶n... Nh÷ng sù cè g©y thiÖt h¹i lín ®­îc gäi lµ tai häa, lín h¬n n÷a ®­îc gäi lµ th¶m häa m«i tr­êng. 36. ¤ nhiÔm kh«ng khÝ lµ g×? V× sao kh«ng khÝ bÞ « nhiÔm? ¤ nhiÔm kh«ng khÝ lµ sù cã mÆt mét chÊt l¹ hoÆc mét sù biÕn ®æi quan träng trong thµnh phÇn kh«ng khÝ, lµm cho kh«ng khÝ kh«ng s¹ch hoÆc g©y ra sù táa mïi, cã mïi khã chÞu, gi¶m tÇm nh×n xa (do bôi). Cã rÊt nhiÒu nguån g©y « nhiÔm kh«ng khÝ. Cã thÓ chia ra thµnh nguån tù nhiªn vµ nguån nh©n t¹o. 67 (1). Nguån tù nhiªn - Nói löa: Nói löa phun ra nh÷ng nham th¹ch nãng vµ nhiÒu khãi bôi giµu sunfua, mªtan vµ nh÷ng lo¹i khÝ kh¸c. Kh«ng khÝ chøa bôi lan táa ®i rÊt xa v× nã ®­îc phun lªn rÊt cao. - Ch¸y rõng: C¸c ®¸m ch¸y rõng vµ ®ång cá bëi c¸c qu¸ tr×nh tù nhiªn x¶y ra do sÊm chíp, cä s¸t gi÷a th¶m thùc vËt kh« nh­ tre, cá. C¸c ®¸m ch¸y nµy th­êng lan truyÒn réng, ph¸t th¶i nhiÒu bôi vµ khÝ. - B·o bôi: G©y nªn do giã m¹nh vµ b·o, m­a bµo mßn ®Êt sa m¹c, ®Êt trång vµ giã thæi tung lªn thµnh bôi. N­íc biÓn bèc h¬i vµ cïng víi sãng biÓn tung bät mang theo bôi muèi lan truyÒn vµo kh«ng khÝ. - C¸c qu¸ tr×nh ph©n hñy, thèi r÷a x¸c ®éng, thùc vËt tù nhiªn còng ph¸t th¶i nhiÒu chÊt khÝ, c¸c ph¶n øng hãa häc gi÷a nh÷ng khÝ tù nhiªn h×nh thµnh c¸c khÝ sunfua, nitrit, c¸c lo¹i muèi, v.v.. C¸c lo¹i bôi, khÝ nµy ®Òu g©y « nhiÔm kh«ng khÝ. (2). Nguån nh©n t¹o Nguån g©y « nhiÔm nh©n t¹o rÊt ®a d¹ng, nh­ng chñ yÕu lµ do ho¹t ®éng c«ng nghiÖp, ®èt ch¸y nhiªn liÖu hãa th¹ch vµ ho¹t ®éng cña c¸c ph­¬ng tiÖn giao th«ng. Nguån « nhiÔm c«ng nghiÖp do hai qu¸ tr×nh s¶n xuÊt g©y ra: - Qu¸ tr×nh ®èt nhiªn liÖu th¶i ra rÊt nhiÒu khÝ ®éc ®i qua c¸c èng khãi cña c¸c nhµ m¸y vµo kh«ng khÝ. 68 - Do bèc h¬i, rß rØ, thÊt tho¸t trªn d©y chuyÒn s¶n xuÊt s¶n phÈm vµ trªn c¸c ®­êng èng dÉn t¶i. Nguån th¶i cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nµy còng cã thÓ ®­îc hót vµ thæi ra ngoµi b»ng hÖ thèng th«ng giã. C¸c ngµnh c«ng nghiÖp chñ yÕu g©y « nhiÔm kh«ng khÝ bao gåm: nhiÖt ®iÖn; vËt liÖu x©y dùng; hãa chÊt vµ ph©n bãn; dÖt vµ giÊy; luyÖn kim; thùc phÈm. C¸c xÝ nghiÖp c¬ khÝ; c¸c nhµ m¸y thuéc ngµnh c«ng nghiÖp nhÑ; giao th«ng vËn t¶i vµ c¸c sinh ho¹t kh¸c cña con ng­êi còng g©y « nhiÔm kh«ng khÝ. 37. C¸c khÝ nh©n t¹o nµo g©y « nhiÔm kh«ng khÝ nguy hiÓm nhÊt ®èi víi con ng­êi vµ khÝ quyÓn Tr¸i ®Êt? C¸c khÝ nh©n t¹o nguy hiÓm nhÊt ®èi víi søc kháe con ng­êi vµ khÝ quyÓn tr¸i ®Êt ®· ®­îc biÕt ®Õn gåm: Cacbon ®ioxit (CO2); Dioxit sunfua (SO2); Cacbon monoxit (CO); Nit¬ oxit (N2O); Clorofluorocacbon (CFC) vµ Mªtan (CH4). (1). CO2: CO2 víi hµm l­îng 0,03% trong khÝ quyÓn lµ nguyªn liÖu cho qu¸ tr×nh quang hîp ®Ó s¶n xuÊt n¨ng suÊt sinh häc s¬ cÊp ë c©y xanh. Th«ng th­êng, l­îng CO2 s¶n sinh mét c¸ch tù nhiªn c©n b»ng víi l­îng CO2 ®­îc sö dông cho quang hîp. Con ng­êi ®èt nhiªn liÖu hãa th¹ch vµ ph¸ rõng ®· lµm cho qu¸ tr×nh 69 trªn mÊt c©n b»ng, cã t¸c ®éng xÊu tíi khÝ hËu toµn cÇu. (2). SO2: SO2 lµ chÊt g©y « nhiÔm kh«ng khÝ cã nång ®é thÊp trong khÝ quyÓn, tËp trung chñ yÕu ë tÇng ®èi l­u. SO2 sinh ra do nói löa phun, do ®èt nhiªn liÖu than, dÇu, khÝ ®èt, sinh khèi thùc vËt, quÆng sunfua, v.v.. SO2 rÊt ®éc h¹i ®èi víi søc kháe cña ng­êi vµ sinh vËt, g©y ra c¸c bÖnh vÒ phæi, khÝ, phÕ qu¶n. SO2 trong kh«ng khÝ khi gÆp O2 vµ H2O t¹o thµnh axÝt, tËp trung trong n­íc m­a g©y ra hiÖn t­îng m­a axÝt. (3). CO: CO ®­îc h×nh thµnh do viÖc ®èt ch¸y kh«ng hÕt nhiªn liÖu hãa th¹ch nh­ than, dÇu vµ mét sè chÊt h÷u c¬ kh¸c. KhÝ th¶i tõ c¸c ®éng c¬ xe m¸y lµ nguån g©y « nhiÔm CO chñ yÕu ë c¸c thµnh phè. Hµng n¨m trªn toµn cÇu s¶n sinh kho¶ng 600 triÖu tÊn CO. CO kh«ng ®éc víi thùc vËt v× c©y xanh cã thÓ chuyÓn hãa CO thµnh CO2 vµ sö dông nã trong qu¸ tr×nh quang hîp. V× vËy, th¶m thùc vËt ®­îc xem lµ t¸c nh©n tù nhiªn cã t¸c dông lµm gi¶m « nhiÔm CO. Khi con ng­êi ë trong kh«ng khÝ cã nång ®é CO kho¶ng 250 ppm sÏ bÞ tö vong. (4). N2O: N2O lµ lo¹i khÝ g©y hiÖu øng nhµ kÝnh, ®­îc sinh ra trong qu¸ tr×nh ®èt c¸c nhiªn liÖu hãa th¹ch. Hµm l­îng cña nã ®ang t¨ng dÇn trªn ph¹m vi toµn cÇu, hµng n¨m kho¶ng tõ 0,2-0,3%. Mét l­îng nhá N2O kh¸c x©m nhËp vµo khÝ quyÓn do 70 kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh nitrat hãa c¸c lo¹i ph©n bãn h÷u c¬ vµ v« c¬. N2O x©m nhËp vµo kh«ng khÝ sÏ kh«ng thay ®æi d¹ng trong thêi gian dµi, chØ khi ®¹t tíi nh÷ng tÇng trªn cña khÝ quyÓn nã míi t¸c ®éng mét c¸ch chËm ch¹p víi nguyªn tö «xy. (5). CFC: CFC lµ nh÷ng hãa chÊt do con ng­êi tæng hîp ®Ó sö dông trong nhiÒu ngµnh c«ng nghiÖp vµ tõ ®ã x©m nhËp vµo khÝ quyÓn. CFC 11 hoÆc CFCl3 hoÆc CFCl2 hoÆc CF2Cl2 (cßn gäi lµ freon 12 hoÆc F12) lµ nh÷ng chÊt th«ng dông cña CFC. Mét l­îng nhá CFC kh¸c lµ CHC1F2 (hoÆc F22), CCl4 vµ CF4 còng x©m nhËp vµo khÝ quyÓn. C¶ hai hîp chÊt CFC 11 vµ CFC 12 hoÆc freon ®Òu lµ nh÷ng hîp chÊt cã ý nghÜa kinh tÕ cao, viÖc s¶n xuÊt vµ sö dông chóng ®· t¨ng lªn rÊt nhanh trong nhiÒu n¨m qua. Chóng tån t¹i c¶ ë d¹ng sol khÝ vµ kh«ng sol khÝ. D¹ng sol khÝ th­êng lµm tæn h¹i tÇng ¤z«n, do ®ã lµ sù b¸o ®éng vÒ m«i tr­êng, nh÷ng d¹ng kh«ng sol khÝ th× vÉn tiÕp tôc ®­îc s¶n xuÊt vµ ngµy cµng t¨ng vÒ sè l­îng. CFC cã tÝnh æn ®Þnh cao vµ kh«ng bÞ ph©n hñy. Khi CFC lªn tíi th­îng tÇng khÝ quyÓn chóng sÏ ®­îc c¸c tia cùc tÝm ph©n hñy. Tèc ®é ph©n hñy CFC sÏ rÊt nhanh nÕu tÇng ¤z«n bÞ tæn th­¬ng vµ c¸c bøc x¹ cùc tÝm tíi ®­îc nh÷ng tÇng khÝ quyÓn thÊp h¬n. (6). CH4: CH4 lµ mét lo¹i khÝ g©y hiÖu øng nhµ kÝnh. Nã ®­îc sinh ra tõ c¸c qu¸ tr×nh sinh häc, 71 nh­ sù men hãa ®­êng ruét cña ®éng vËt cã guèc, cõu vµ nh÷ng ®éng vËt kh¸c, sù ph©n gi¶i kþ khÝ ë ®Êt ngËp n­íc, ruéng lóa, ch¸y rõng vµ ®èt nhiªn liÖu hãa th¹ch. CH4 thóc ®Èy sù «xy hãa h¬i n­íc ë tÇng b×nh l­u. Sù gia t¨ng h¬i n­íc g©y hiÖu øng nhµ kÝnh m¹nh h¬n nhiÒu so víi hiÖu øng trùc tiÕp cña CH4. HiÖn nay, hµng n¨m khÝ quyÓn thu nhËn kho¶ng tõ 400 ®Õn 765x1012g CH4. 38. ¤ nhiÔm n­íc lµ g×? ¤ nhiÔm m«i tr­êng n­íc lµ sù thay ®æi thµnh phÇn vµ tÝnh chÊt cña n­íc g©y ¶nh h­ëng ®Õn ho¹t ®éng sèng b×nh th­êng cña con ng­êi vµ sinh vËt. Khi sù thay ®æi thµnh phÇn vµ tÝnh chÊt cña n­íc v­ît qu¸ mét ng­ìng cho phÐp th× sù « nhiÔm n­íc ®· ë møc nguy hiÓm vµ g©y ra mét sè bÖnh ë ng­êi. ¤ nhiÔm n­íc cã thÓ cã nguån gèc tù nhiªn hay nh©n t¹o: - Sù « nhiÔm n­íc cã nguån gèc tù nhiªn lµ do m­a, m­a axÝt, tuyÕt tan, giã, b·o, lò lôt... N­íc m­a r¬i xuèng mÆt ®Êt, m¸i nhµ, ®­êng phè, ®« thÞ, khu c«ng nghiÖp... kÐo theo c¸c chÊt bÈn xuèng s«ng, hå, hoÆc c¸c s¶n phÈm cña ho¹t ®éng sèng cña sinh vËt, kÓ c¶ x¸c chÕt cña chóng. - Sù « nhiÔm nh©n t¹o chñ yÕu do x¶ th¶i tõ c¸c vïng d©n c­, khu c«ng nghiÖp, ho¹t ®éng giao 72 th«ng vËn t¶i, thuèc trõ s©u, thuèc diÖt cá vµ ph©n bãn trong n«ng nghiÖp... vµo m«i tr­êng n­íc. 39. Sù phó d­ìng lµ g×? Phó d­ìng lµ hiÖn t­îng th­êng gÆp trong c¸c hå ë ®« thÞ, c¸c s«ng, c¸c vïng cöa s«ng vµ kªnh dÉn n­íc th¶i. BiÓu hiÖn phó d­ìng cña c¸c hå ®« thÞ lµ nång ®é chÊt dinh d­ìng Nit¬ (N), Phèt pho (P) cao. Tû lÖ N/P ®­îc gäi lµ “gi¸ trÞ biªn ®é ®á”, nã biÓu thÞ l­îng cÇn thiÕt N vµ P ®Ó t¹o nªn rong t¶o, sù yÕm khÝ vµ m«i tr­êng khö cña líp n­íc ®¸y thñy vùc, sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña t¶o vµ në hoa t¶o, sù kÐm ®a d¹ng cña c¸c sinh vËt n­íc, ®Æc biÖt lµ c¸, n­íc cã mµu xanh ®en hoÆc ®en, cã mïi khai thèi do tho¸t khÝ H2S, v.v.. Nguyªn nh©n g©y phó d­ìng lµ sù th©m nhËp mét l­îng lín N, P tõ n­íc th¶i sinh ho¹t cña c¸c khu d©n c­, sö dông nhiÒu, liªn tôc ph©n kho¸ng N vµ P, sù tï ®äng vµ thiÕu ®Çu ra cña m«i tr­êng hå. Sù phó d­ìng n­íc hå ®« thÞ vµ c¸c s«ng kªnh dÉn n­íc th¶i gÇn c¸c thµnh phè lín ®· trë thµnh hiÖn t­îng phæ biÕn ë hÇu hÕt c¸c n­íc trªn thÕ giíi. HiÖn t­îng phó d­ìng hå ®« thÞ vµ kªnh tho¸t n­íc th¶i t¸c ®éng tiªu cùc tíi ho¹t ®éng v¨n hãa cña d©n c­ ®« thÞ, lµm biÕn ®æi hÖ sinh th¸i n­íc hå, t¨ng thªm møc ®é « nhiÔm kh«ng khÝ cña ®« thÞ. 73 40. ThÕ nµo lµ n­íc bÞ « nhiÔm kim lo¹i nÆng? Kim lo¹i nÆng cã Thñy ng©n (Hg), Cadimi (Cd), Ch× (Pb), Asen (As), Antimon (Sb), Cr«m (Cr), §ång (Cu), KÏm (Zn), Mangan (Mn), v.v.. Nh÷ng nguyªn tè nµy, ë nång ®é thÊp lµ nh÷ng chÊt dinh d­ìng cÇn thiÕt cho thùc vËt, nh­ng ë nång ®é cao th× rÊt ®éc h¹i. HiÖn t­îng n­íc bÞ « nhiÔm kim lo¹i nÆng th­êng gÆp trong c¸c thñy vùc gÇn c¸c khu c«ng nghiÖp, c¸c thµnh phè lín, c¸c lµng nghÒ t¸i chÕ kim lo¹i vµ khu vùc khai th¸c kho¸ng s¶n. ¤ nhiÔm kim lo¹i nÆng biÓu hiÖn ë nång ®é cao cña c¸c kim lo¹i nÆng trong n­íc. Trong mét sè tr­êng hîp, xuÊt hiÖn hiÖn t­îng chÕt hµng lo¹t c¸ vµ thñy sinh vËt. Nguyªn nh©n chñ yÕu g©y « nhiÔm kim lo¹i nÆng lµ qu¸ tr×nh ®æ vµo m«i tr­êng n­íc n­íc th¶i c«ng nghiÖp vµ n­íc th¶i ®éc h¹i kh«ng xö lý hoÆc xö lý kh«ng ®¹t yªu cÇu. ¤ nhiÔm n­íc bëi kim lo¹i nÆng cã t¸c ®éng tiªu cùc tíi m«i tr­êng sèng cña sinh vËt vµ con ng­êi. Kim lo¹i nÆng tÝch lòy theo chuçi thøc ¨n th©m nhËp vµ c¬ thÓ ng­êi. N­íc mÆt bÞ « nhiÔm sÏ lan truyÒn c¸c chÊt « nhiÔm vµo n­íc ngÇm, vµo ®Êt vµ c¸c thµnh phÇn m«i tr­êng liªn quan kh¸c. §Ó h¹n chÕ « nhiÔm n­íc, cÇn ph¶i t¨ng c­êng biÖn ph¸p xö lý n­íc th¶i c«ng nghiÖp, qu¶n lý tèt vËt nu«i trong m«i tr­êng cã nguy c¬ bÞ « nhiÔm nh­ nu«i c¸, trång rau b»ng nguån n­íc th¶i. 74 41. N­íc bÞ « nhiÔm vi sinh vËt nh thÕ nµo? Sinh vËt cã mÆt trong m«i tr­êng n­íc ë nhiÒu d¹ng kh¸c nhau. Bªn c¹nh c¸c sinh vËt cã Ých cã nhiÒu nhãm sinh vËt g©y bÖnh hoÆc truyÒn bÖnh cho ng­êi vµ sinh vËt. Trong sè nµy, ®¸ng chó ý lµ c¸c lo¹i vi khuÈn, siªu vi khuÈn vµ ký sinh trïng g©y bÖnh nh­ c¸c lo¹i ký sinh trïng bÖnh t¶, lþ, th­¬ng hµn, sèt rÐt, siªu vi khuÈn viªm gan B, siªu vi khuÈn viªm n·o NhËt B¶n, giun ®á, trøng giun, v.v.. Nguån g©y « nhiÔm sinh häc cho m«i tr­êng n­íc chñ yÕu lµ ph©n r¸c, n­íc th¶i sinh ho¹t, x¸c chÕt sinh vËt, n­íc th¶i c¸c bÖnh viÖn, v.v.. §Ó ®¸nh gi¸ chÊt l­îng n­íc d­íi gãc ®é « nhiÔm t¸c nh©n sinh häc, ng­êi ta th­êng dïng chØ sè Coliform. §©y lµ chØ sè ph¶n ¸nh sè l­îng vi khuÈn Coliform cã mÆt trong n­íc. Vi khuÈn Coliform th­êng kh«ng g©y bÖnh cho ng­êi vµ sinh vËt, nh­ng lµ chØ thÞ cho sù « nhiÔm n­íc bëi c¸c t¸c nh©n sinh häc. §Ó x¸c ®Þnh chØ sè Coliform ng­êi ta nu«i cÊy mÉu trong c¸c dung dÞch ®Æc biÖt vµ ®Õm sè l­îng tÕ bµo cña chóng sau mét thêi gian nhÊt ®Þnh. ¤ nhiÔm n­íc ®­îc x¸c ®Þnh theo c¸c gi¸ trÞ tiªu chuÈn m«i tr­êng. Theo b¸o c¸o cña Ng©n hµng thÕ giíi n¨m 1992, n­íc bÞ « nhiÔm g©y ra bÖnh tiªu ch¶y lµm chÕt 3 triÖu ng­êi vµ 900 triÖu ng­êi m¾c bÖnh 75 mçi n¨m. §· cã n¨m sè ng­êi bÞ m¾c bÖnh trªn thÕ giíi rÊt lín nh­ bÖnh giun ®òa 900 triÖu ng­êi, bÖnh s¸n m¸ng 600 triÖu ng­êi. §Ó h¹n chÕ t¸c ®éng tiªu cùc cña « nhiÔm vi sinh vËt nguån n­íc mÆt, cÇn nghiªn cøu c¸c biÖn ph¸p xö lý n­íc th¶i, c¶i thiÖn t×nh tr¹ng vÖ sinh m«i tr­êng sèng cña d©n c­, tæ chøc tèt ho¹t ®éng y tÕ vµ dÞch vô c«ng céng. 42. N­íc bÞ « nhiÔm hãa chÊt b¶o vÖ thùc vËt vµ ph©n bãn hãa häc nh­ thÕ nµo? ¤ nhiÔm nguån n­íc do hãa chÊt b¶o vÖ thùc vËt vµ ph©n bãn hãa häc lµ hiÖn t­îng phæ biÕn trong c¸c vïng n«ng nghiÖp th©m canh trªn thÕ giíi. Trong qu¸ tr×nh sö dông hãa chÊt b¶o vÖ thùc vËt vµ ph©n bãn hãa häc, mét l­îng ®¸ng kÓ ho¸ chÊt vµ ph©n kh«ng ®­îc c©y trång tiÕp nhËn. Chóng sÏ lan truyÒn vµ tÝch lòy trong ®Êt, n­íc vµ c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp d­íi d¹ng d­ l­îng ph©n bãn vµ hãa chÊt b¶o vÖ thùc vËt. T¸c ®éng tiªu cùc kh¸c cña sù « nhiÔm hãa chÊt b¶o vÖ thùc vËt vµ ph©n bãn lµ lµm suy tho¸i chÊt l­îng m«i tr­êng khu vùc canh t¸c n«ng nghiÖp nh­ phó d­ìng ®Êt, n­íc, « nhiÔm ®Êt, n­íc, gi¶m tÝnh ®a d¹ng sinh häc cña khu vùc n«ng th«n, suy gi¶m c¸c loµi thiªn ®Þch, t¨ng kh¶ n¨ng chèng chÞu cña s©u bÖnh ®èi víi hãa chÊt b¶o vÖ thùc vËt. 76 43. N­íc ngÇm bÞ « nhiÔm nh­ thÕ nµo? N­íc ngÇm lµ nguån cung cÊp n­íc sinh ho¹t chñ yÕu ë nhiÒu quèc gia vµ vïng d©n c­ trªn thÕ giíi. Do vËy, « nhiÔm n­íc ngÇm cã ¶nh h­ëng rÊt lín ®Õn chÊt l­îng m«i tr­êng sèng cña con ng­êi. C¸c t¸c nh©n g©y « nhiÔm vµ suy tho¸i n­íc ngÇm bao gåm: - C¸c t¸c nh©n tù nhiªn nh­ nhiÔm mÆn, nhiÔm phÌn, hµm l­îng S¾t (Fe), Mangan (Mn) vµ mét sè kim lo¹i kh¸c. - C¸c t¸c nh©n nh©n t¹o nh­ nång ®é kim lo¹i nÆng cao, hµm l­îng NO 3, NO 2, NH4+, PO43- , v.v. v­ît tiªu chuÈn cho phÐp. ¤ nhiÔm bëi vi sinh vËt do sö dông ph©n b¾c, ph©n t­¬i. - Suy tho¸i tr÷ l­îng n­íc ngÇm biÓu hiÖn bëi gi¶m c«ng suÊt khai th¸c, h¹ thÊp mùc n­íc ngÇm, sôt lón ®Êt. Ngµy nay, t×nh tr¹ng « nhiÔm vµ suy tho¸i n­íc ngÇm ®ang phæ biÕn ë c¸c khu vùc ®« thÞ vµ c¸c thµnh phè lín trªn thÕ giíi. §Ó h¹n chÕ t¸c ®éng « nhiÔm vµ suy tho¸i n­íc ngÇm cÇn ph¶i tiÕn hµnh ®ång bé c«ng t¸c ®iÒu tra, th¨m dß tr÷ l­îng vµ chÊt l­îng nguån n­íc ngÇm, xö lý n­íc th¶i vµ chèng « nhiÔm c¸c nguån n­íc mÆt, quan tr¾c th­êng xuyªn tr÷ l­îng vµ chÊt l­îng n­íc ngÇm, khai th¸c hîp lý. 77 44. BiÓn bÞ « nhiÔm nh­ thÕ nµo? BiÓn lµ n¬i tiÕp nhËn phÇn lín c¸c chÊt th¶i tõ lôc ®Þa theo c¸c dßng ch¶y s«ng, suèi, c¸c chÊt th¶i tõ c¸c ho¹t ®éng cña con ng­êi trªn biÓn nh khai th¸c kho¸ng s¶n, giao th«ng vËn t¶i biÓn. Trong nhiÒu n¨m, biÓn s©u cßn lµ n¬i ®æ c¸c chÊt th¶i ®éc h¹i nh­ chÊt th¶i phãng x¹ cña nhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi. C¸c biÓu hiÖn cña sù « nhiÔm biÓn kh¸ ®a d¹ng, cã thÓ chia thµnh mét sè d¹ng nh­ sau: - Gia t¨ng nång ®é cña c¸c chÊt « nhiÔm trong n­íc biÓn nh­ dÇu, kim lo¹i nÆng, c¸c hãa chÊt ®éc h¹i. - Gia t¨ng nång ®é c¸c chÊt « nhiÔm tÝch tô trong trÇm tÝch biÓn vïng ven bê. - Suy tho¸i c¸c hÖ sinh th¸i biÓn nh­ hÖ sinh th¸i san h«, hÖ sinh th¸i rõng ngËp mÆn, cá biÓn, v.v.. - Suy gi¶m tr÷ l­îng c¸c loµi sinh vËt biÓn vµ gi¶m tÝnh ®a d¹ng sinh häc biÓn. - XuÊt hiÖn c¸c hiÖn t­îng nh­ thñy triÒu ®á, tÝch tô c¸c chÊt « nhiÔm trong c¸c thùc phÈm lÊy tõ biÓn. C«ng ­íc LuËt biÓn n¨m 1982 ®· chØ ra 5 nguån g©y « nhiÔm biÓn: C¸c ho¹t ®éng trªn ®Êt liÒn, th¨m dß vµ khai th¸c tµi nguyªn trªn thÒm lôc ®Þa vµ ®¸y ®¹i d­¬ng, th¶i c¸c chÊt ®éc h¹i ra biÓn, vËn chuyÓn hµng hãa trªn biÓn vµ « nhiÔm kh«ng khÝ. 78