🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Học Ăn, Học Nói, Học Gói, Học Mở Ebooks Nhóm Zalo Häc ¨n, häc nãi, häc gãi, häc më Héi ®ång chØ ®¹o xuÊt b¶n Chñ tÞch Héi ®ång: TS. NguyÔn ThÕ Kû Phã Chñ tÞch Héi ®ång: TS. NguyÔn Duy Hïng Thμnh viªn: TS. NguyÔn An Tiªm TS. KhuÊt Duy Kim H¶i NguyÔn Vò Thanh H¶o Ph¹m ®øc häc ¨n, häc nãi, häc gãi, häc më NHµ XUÊT B¶N CHÝNH TRÞ QUèC GIA - Sù THËT Nhµ xuÊt b¶n thanh niªn N¡M 2012 lêI NHμ XUÊT B¶N LỜI NHÀ XUẤT BẢN §Êt n−íc ta ®ang héi nhËp quèc tÕ, x©y dùng vμ ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa. Trong ®êi sèng mäi mÆt ®· cã nhiÒu thay ®æi víi kh«ng Ýt nh÷ng ®iÒu tÝch cùc, nhiÒu c¸i míi ®· ra ®êi vμ ph¸t triÓn, viÖc gi÷ g×n b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc vμ tiÕp thu tinh hoa v¨n hãa cña nh©n lo¹i ®· cã nh÷ng thμnh tùu ®¸ng kÓ, ®¸ng tr©n träng vμ ph¸t huy,... Tuy nhiªn, bªn c¹nh ®ã còng xuÊt hiÖn nh÷ng biÓu hiÖn tiªu cùc, sù suy tho¸i trong ®¹o ®øc, lèi sèng, t− t−ëng sÝnh ngo¹i, ch¹y theo thÞ hiÕu tÇm th−êng, thiÕu hiÓu biÕt, xa rêi nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa cña d©n téc,... Thùc tÕ ®ã yªu cÇu ph¶i lμm cho v¨n hãa thÊm s©u vμo tõng con ng−êi, tõng gia ®×nh, tõng khu d©n c−, hoμn thiÖn gi¸ trÞ míi cña con ng−êi ViÖt Nam; kÕ thõa c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc vμ tiÕp thu tinh hoa v¨n hãa cña loμi ng−êi, t¨ng c−êng søc ®Ò kh¸ng chèng v¨n hãa ®åi trôy, ®éc h¹i; n©ng cao tÝnh v¨n hãa trong mäi ho¹t ®éng kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi vμ sinh ho¹t cña nh©n d©n. §Ó gãp phÇn ®¸p øng yªu cÇu trªn, thùc hiÖn §Ò ¸n trang bÞ s¸ch cho c¬ së x·, ph−êng, thÞ trÊn, Nhμ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt vμ Nhμ xuÊt b¶n Thanh niªn phèi hîp xuÊt b¶n cuèn s¸ch Häc ¨n, häc nãi, häc gãi, häc më cña t¸c gi¶ Ph¹m §øc. 5 Néi dung cuèn s¸ch kh¸ phong phó, ®a d¹ng. §i tõ ý nghÜa cña nh÷ng c©u chuyÖn cæ, nh÷ng c©u thμnh ng÷, tôc ng÷, ca dao, d©n ca vμ c¶ nh÷ng kû niÖm, nh÷ng nghÜ suy cña chÝnh m×nh, t¸c gi¶ tõ tõ diÔn gi¶i ®Ó råi rót ra nh÷ng nh©n ®Þnh, bμi häc mang tÝnh gi¸o dôc s©u s¾c mét c¸ch nhÑ nhμng, gÇn gòi, dÔ nhí, dÔ hiÓu,...; h−íng ng−êi ®äc tíi c¸i hay, c¸i ®Ñp, tr¸nh c¸i dë, c¸i xÊu; mang l¹i sù hiÓu biÕt vÒ nh÷ng gi¸ trÞ mang tÝnh nh©n lo¹i, kh¬i gîi t×nh yªu vμ lßng tù hμo vÒ tinh hoa v¨n hãa cña d©n téc. §ång thêi, ng−êi ®äc còng thÊy ®−îc sù suy t−, tr¨n trë ®Çy tr¸ch nhiÖm vμ t©m huyÕt víi con ng−êi, víi cuéc sèng, víi ®Êt n−íc, d©n téc cña t¸c gi¶. Ch−a thËt ®Çy ®ñ nh−ng cuèn s¸ch thËt thó vÞ. Cã thÓ nãi, t¸c gi¶ ®· thμnh c«ng víi môc ®Ých cña m×nh. Xin tr©n träng giíi thiÖu cuèn s¸ch víi b¹n ®äc. Th¸ng 11 n¨m 2012 Nhμ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia - sù thËt Nhμ xuÊt b¶n Thanh niªn 6 MÊy lêi chia sÎ... ¡n t−ëng lμ rÊt dÔ, ho¸ ra còng kh«ng mÊy dÔ dμng; ho¸ ra ¨n còng ph¶i häc, mμ häc ®Õn suèt ®êi kia! Häc ¨n cã thÓ chia ra hai "ngμnh" lín. Lμ ®¹o lý vÒ ¨n. Vμ kü thuËt ¨n. H·y thö bμn vÒ "ngμnh" ®¹o lý ¨n ®·. Tr−íc hÕt lμ ®Æt vÞ trÝ c¸i sù ¨n (uèng) trong ®êi ng−êi. Ai d¸m ph¶n ®èi kÕt luËn cã thùc míi vùc ®−îc ®¹o? §ang ®ãi bông th× khã mμ nhËp ®−îc, khã mμ truyÒn b¸ vμ thùc thi ®¹o lý, dï nã ®óng ®¾n nhÊt vμ cao siªu th−îng h¹ng! Nh−ng còng kh«ng ai d¸m ph¶n ®èi ®iÒu hÖ träng lμ con ng−êi cÇn ¨n ®Ó sèng chø kh«ng ph¶i sèng ®Ó ¨n. Hai ®iÒu lín kÓ trªn sao cho kÕt hîp thËt nhuÇn nhuyÔn, võa bæ sung, võa thóc ®Èy lÉn nhau. Tõ ¨n no mÆc Êm, ®Õn ¨n ngon mÆc ®Ñp, tíi n÷a lμ ¨n theo khoa häc vμ mÆc theo thêi trang, v.v.. KÕt hîp vμ thóc ®Èy kiÓu g× còng vÉn kh«ng ra ngoμi quy luËt: ¡n (ë, mÆc) ®Õn mét møc nμo ®ã lμ b·o hoμ, nh−ng c¸i ®¹o, c¸i ®êi sèng tinh thÇn th× lu«n lu«n ch−a ®ñ. VËn dông vμo ý t−ëng "Chë bao nhiªu ®¹o thuyÒn kh«ng kh¼m" (NguyÔn §×nh ChiÓu), 7 th× con ng−êi lμ mét thø thuyÒn nh− vËy. Con ng−êi cÇn ®−îc h−ëng thô ngμy cμng ®Çy ®ñ h¬n, tinh läc h¬n, khoa häc h¬n ®Ó cã mét cuéc sèng chÊt l−îng cao, ®ñ søc lùc, trÝ tuÖ vμ t©m hån sö dông cuéc sèng cña m×nh, cèng hiÕn ®iÒu g× ®ã cho lîi Ých céng ®ång, t¹o ra mét lÏ sèng cao ®Ñp xøng ®¸ng víi con ng−êi. ¡n, thùc lμ quan träng. Quan niÖm vÒ ¨n thÕ nμo, cã thÓ hiÓu ®−îc anh lμ con ng−êi thÕ nμo! Ch¶ thÕ mμ trong ca dao, tôc ng÷, thμnh ng÷ cña d©n téc ta l¹i ®Ò cËp rÊt nhiÒu quanh lÜnh vùc ®¸ng quan t©m nμy. Cã nh÷ng c©u chØ lμ nhËn xÐt, tr×nh bμy cuéc sèng ®a d¹ng vμ cô thÓ, kiÓu nh−: ¡n sãng, nãi giã; ¡n B¾c, nãi Nam; ¡n ch¾c, mÆc bÒn; ¡n ®¾ng, nuèt cay; ¡n b÷a s¸ng, lo b÷a tèi;… Cã nh÷ng c©u vèn lμ mét lêi khuyªn vÒ nÕp ¨n ë vμ xö thÕ trong chuyÖn ¨n uèng nh−: ¡n tr«ng nåi, ngåi tr«ng h−íng; ¡n cã mêi, lμm cã khiÕn; ¡n qu¶ nhí kÎ trång c©y; ¡n bít b¸t, nãi bít lêi; ¡n cã nhai, nãi cã nghÜ; ¡n tïy n¬i, ch¬i tïy chèn; KhÐo ¨n th× no, khÐo co th× Êm;… Cã nh÷ng kiÓu ¨n bÞ lªn ¸n, vÝ nh−: ¡n thËt, lμm gi¶; ¡n liÒu, tiªu cμn; ¡n chã c¶ l«ng, ¨n hång c¶ hét; ¡n ch¹c, uèng ch»ng; ¡n xæi, ë th×; ¡n ®¬m, nãi ®Æt; ¡n nh− má khoÐt; ¡n kh«ng nªn ®äi, nãi ch¼ng nªn lêi; NgËm miÖng ¨n tiÒn; Theo ®ãm ¨n tμn;… L¹i nhiÒu kiÓu ¨n ®¸ng khen ngîi, vÝ nh−: ¡n ngät tr¶ bïi; ¡n lÊy th¬m lÊy tho;... NhiÒu khi ¨n chØ lμ c¸i cí ®Ó nãi vÒ t×nh nghÜa gi÷a con 8 ng−êi víi nhau. Tr−íc hÕt, ph¶i nãi ®Õn sù quý träng h¹t g¹o, lßng biÕt ¬n nh÷ng ng−êi ®· lμm ra h¹t g¹o, cñ khoai, cñ s¾n… nu«i ta lín lªn: - C¬m nμy lμ ngäc lμ ch©u Kh«ng cμy, kh«ng cÊy biÕt ®©u c¬m vμng. - Cμy ®ång ®ang buæi ban tr−a Må h«i th¸nh thãt nh− m−a ruéng cμy - Ai ¬i! B−ng b¸t c¬m ®Çy DÎo th¬m mét h¹t, ®¾ng cay mu«n phÇn! Mμ thùc ra ¨n uèng chØ cèt ®Ó duy tr× cuéc sèng - víi bao nhiªu t×nh c¶m, kû niÖm, v−ît lªn mäi vËt chÊt tÇm th−êng: - Rñ nhau xuèng bÓ mß cua Lªn rõng h¸i qu¶ m¬ chua nÊu cïng Hai ta chua ngät ®· tõng Non mßn biÓn c¹n ta ®õng quªn nhau. ¡n cã lóc d−êng nh− kh«ng cÇn thiÕt: - Nhí ai, nhí m·i thÕ nμy Nhí ®ªm quªn ngñ, nhí ngμy quªn ¨n. - §ãi lßng ¨n nöa tr¸i sim Uèng nöa b¸t n−íc, ®i t×m ng−êi th−¬ng. ¡n, nhiÒu khi ®−îc ®¸nh gi¸ kh«ng phô thuéc vμo nh÷ng mãn ®ã; mμ cßn kÓ c¶ ®å dïng (B¸t s¹ch ngon c¬m), quan träng nhÊt lμ kh«ng khÝ b÷a ¨n, quan hÖ trong b÷a c¬m, vÝ nh−: - Thμ r»ng ¨n b¸t c¬m rau Cßn h¬n c¸ thÞt, nãi nhau nÆng lêi. 9 - C¬m t¸m mμ ¨n víi giß ¤ng ch¼ng, bμ chuéc nh÷ng lo cïng phiÒn. §«i khi c¶m xóc ®−îc ®Èy tíi møc nh− v« lý: - Nh¸c tr«ng thÊy bãng anh ®©y ¡n chÝn l¹ng ít, ngät ngay nh− ®−êng. - R©u t«m nÊu víi ruét bÇu Chång chan vî hóp, gËt ®Çu khen ngon. … ¡n uèng, ¨n mÆc, ¨n ë, ¨n lμm, ¨n nãi, tÊt c¶ nh÷ng sù kÕt hîp víi tõ "¨n" ®· t¹o nªn trän vÑn nhãm tõ ng÷ nãi vÒ c¸ch sèng, c¸ch xö thÕ cña con ng−êi víi x· héi vμ thiªn nhiªn. Nh− thÕ cã nghÜa lμ bμn ®Õn chuyÖn "häc ¨n, häc nãi, häc gãi, häc më"; lμ bμn ®Õn mu«n mÆt cña quan hÖ gi÷a con ng−êi víi con ng−êi, gi÷a con ng−êi víi thiªn nhiªn; lμ bμn ®Õn chuyÖn hiÖn t¹i vμ chuyÖn tõ ngμn x−a. §iÒu chó träng cña so¹n gi¶ lμ lμm sao cho mäi c©u chuyÖn, mäi t×nh tiÕt trong cuèn s¸ch nμy ®Òu lμ chuyÖn cña n−íc ta, cña ng−êi ta, trong ®ã kho tμng ca dao, tôc ng÷, thμnh ng÷, truyÖn d©n gian cña d©n téc ®· gîi ý cho so¹n gi¶ rÊt nhiÒu. So¹n gi¶ hy väng r»ng ngoμi viÖc cïng suy ngÉm nh÷ng ®iÒu ®−a ra, b¹n ®äc cßn cã thªm nh÷ng hiÓu biÕt vÒ lÞch sö n−íc nhμ, còng nh− kho tμng phong phó cña tiÕng ViÖt. ¦íc muèn lín, thêi gian ®Çu t− còng kh«ng Ýt, nh−ng víi kh¶ n¨ng h¹n chÕ, so¹n gi¶ mong mái vμ biÕt ¬n ®−îc b¹n ®äc gÇn xa chØ b¶o nh÷ng s¬ sãt cña cuèn s¸ch nhá nμy. Lμng Kh−¬ng - Xu©n 2008 10 PhÇn mét Häc ¨n Cã ai ®ã véi v· vμ ng©y th¬ sÏ cho r»ng: ¡n th× cã g× lμ khã! ¡n lμ dÔ h¹ng nhÊt! Cã g× mμ ph¶i häc! T−ëng thÕ thËt, nh−ng ngÉm kü th× thÊy ch−a ch¾c ®· ph¶i vËy. Nμy nhÐ, nÕu lμ dÔ, sao c¸c cô ta ngμy x−a l¹i bá nhiÒu c«ng søc ®Ó nh¾c nhë vÒ chuyÖn ¨n uèng? VÝ nh−: ¡n vãc, häc hay; ¡n nhai, nãi nghÜ; ¡n tr«ng nåi, ngåi tr«ng h−íng; Häc ¨n, häc nãi, häc gãi, häc më; MiÖng ¨n nói lë… VËy lμ, ¨n - vÊn ®Ò kh«ng ®¬n gi¶n. Häc ¨n, häc nãi. VËy, häc ¨n nghÜa lμ ph¶i häc nh÷ng g×? Khoan bμn ®Õn nh÷ng khÝa c¹nh ®¹o ®øc hay v¨n ho¸ (vèn hÕt søc phong phó trong chuyÖn ¨n uèng) mμ chØ bμn ®Õn viÖc ¨n ®èi víi søc kháe con ng−êi. Cã nghÜa lμ ¨n ®Ó phßng bÖnh vμ ¨n ®Ó ch÷a bÖnh. ThÝ dô nh− bμn ®Õn mét c©u tôc ng÷ rÊt ng¾n gän: ¡n nhai, nãi nghÜ. ChØ 4 tõ - râ rμng, døt kho¸t mμ kh¼ng ®Þnh hai ®iÒu th−êng gÆp trong ®êi ng−êi, trong ®ã cã sù kh¼ng ®Þnh: ¡n ph¶i nhai. 11 §«i hμm r¨ng lμm viÖc ch¨m chØ, ®óng c¸ch lμ sù che ®ì cho d¹ dμy rÊt nhiÒu. ¡n véi vμng, nhai qua loa, nuèt lÊy nuèt ®Ó lμ c¸ch tèt nhÊt ®Ó chãng ®au d¹ dμy. Nhai kü, cßn lμm cho khøu gi¸c, vÞ gi¸c "thÊy ®−îc" c¸i ngon cña thøc ¨n, t¹o ®iÒu kiÖn cho thøc ¨n ®−îc "tiÕp nhËn chu ®¸o, cã kü thuËt", nhê thÕ mμ thøc ¨n còng dÔ ®−îc tiªu ho¸ tèt h¬n. §Êy lμ "kü thuËt" nhai, l¹i cßn viÖc ¨n vμo thêi ®iÓm nμo. VÝ dô, c¸c nhμ khoa häc cho r»ng, b÷a s¸ng cÇn ¨n ®Çy ®ñ nhÊt, b÷a tr−a b×nh th−êng, b÷a tèi ¨n nhÑ. (Cã c©u nãi vui: B÷a sím ¨n cho m×nh, tr−a ¨n cho bÌ b¹n, tèi ¨n cho kÎ thï; còng lμ ë ý nghÜa Êy!). L¹i cßn ph¶i ¨n t−¬i, ¨n s¹ch. Trong khi ¨n cã nªn kÕt hîp ®äc s¸ch, xem ti vi, hoÆc c«ng viÖc g× ®ã kh«ng? Løa tuæi nμo ¨n thø g× lμ phï hîp? T×nh tr¹ng søc kháe vμ ¨n uèng cã liªn quan thÕ nμo? Ch−a nãi ®Õn, rñi ta cã bÖnh tËt g×, th× ¨n uèng cμng ph¶i tÝnh to¸n kü, thùc hiÖn ®óng theo chØ dÉn cña chuyªn m«n n÷a! L¹i cßn phô thuéc vμo t¹ng ng−êi, vμo c¬ ®Þa mçi ng−êi mμ cã sù dÞ øng víi thøc ¨n nμy hay thøc ¨n kh¸c. ¤i, biÕt bao viÖc ph¶i tÝnh to¸n, c©n nh¾c ®Õn miÕng ¨n h»ng ngμy ®Ó gióp cho søc khoÎ, ®Ó ®Ò phßng bÖnh tËt, ®Ó rÌn giòa c¶ tÝnh c¸ch con ng−êi... Qu¶ lμ ¨n còng ph¶i häc thËt, mμ lμ häc suèt ®êi mçi ng−êi n÷a ®Êy! 12 häc nãi Häc ®Ó biÕt nãi th× trÎ lªn ba, lªn bèn coi nh− ®· xong c«ng viÖc. Mμ ®«i khi, ch¼ng cÇn ai d¹y, ch¶ cÇn häc hμnh cÈn thËn, trÎ cø b¾t ch−íc ng−êi lín lμ ®· biÕt nãi råi. Nh−ng sù nãi ë ®êi ®©u cã nhÑ nhμng nh− vËy. Cμng tr¶i nhiÒu cμng thÊy lêi nãi thÓ hiÖn râ rμng tr×nh ®é, tÝnh c¸ch vμ t©m lý cña con ng−êi; cμng thÊy dïng lêi nãi sao mμ khã vËy, mμ kú diÖu vμ tinh tÕ ®Õn vËy! Kh«ng chØ ý nghÜa lêi nãi mμ c¶ ©m thanh, nhÞp ®iÖu, tèc ®é... cña nã còng thËt phong phó, còng thËt biÕn ®æi tμi t×nh, tinh vi, lý thó... Nãi xa nãi gÇn; Nãi bãng giã; Nãi c¹nh khoÐ; Th× thÇm; ThÏ thät; Gμo thÐt; La lèi; TØ tª; B¨m bæ;... Råi: ¡n sãng, nãi giã; Nãi ngät nh− mÝa lïi; Nãi nh¨ng, nãi cuéi; Nãi kh¸y; Nãi mØa; Nãi nh− rãt mËt; Nãi nh− ®Êm vμo tai;. Lóng bóng; Êm í; Ò μ;... Nãi nh− lμ gieo. Mμ th«ng lÖ, gieo g× sÏ gÆt nÊy. Cã lêi vμng ý ngäc. Cã lêi nãi ®äi m¸u. Cã ng−êi kh«n ¨n nãi dÞu dμng dÔ nghe. Cã lêi th¬n thít mμ d¹ ít ng©m. Cã lêi ng−êi ta hong khãi ®Ó bÒn. Cã lêi chÝn hÑn th× quªn c¶ m−êi... 13 Råi c¶ ®Õn ng÷ ®iÖu (nhÊt lμ thø tiÕng ViÖt ta vèn nhiÒu cung bËc), ng÷ c¶nh còng lμ ®iÒu ta cÇn hiÓu, cÇn sö dông cho phï hîp... §¹i ®Ó nh÷ng nÐt lín vÒ nãi lμ nh− vËy. Thªm n÷a, c¶ tiÕng c−êi, nÐt mÆt, ®iÖu bé ch©n tay, c¬ thÓ còng phï häa víi lêi nãi. §óng h¬n, nhiÒu khi ®ã còng lμ lêi nãi lÆng lÏ. Mét nÐt cau mμy. C¸i ®Çu gËt gï hay l¾c. Mét c¸ch thÓ hiÖn nμo ®ã: nhón vai, nheo m¾t, phÈy tay, dËm ch©n, lª b−íc, cói ®Çu, bÜu m«i, nhÕch mÐp, chun mòi, trõng m¾t, bÆm m«i... Häc nãi cßn lμ häc im lÆng. Im lÆng tøc lμ l¾ng nghe. Nghe ®−îc c¶ nh÷ng tiÕng lÆng im kÓ trªn. Vμ nãi ®−îc kiÓu lÆng im nh− thÕ. Sù nãi ë ®êi kÓ ®Õn thÕ vÉn lμ ch−a ®Çy ®ñ, nh−ng ®· thÊy ®ñ ®Çy sù bÒ bén, tÇng tÇng líp líp, thùc thùc, ¶o ¶o... Nh− vËy kh«ng häc cã thÓ ®−îc ch¨ng? Häc riÕt riÕt cã thÓ d¸m nãi lμ biÕt hÕt ch¨ng? BiÓn häc kh«n cïng. Mçi ngμy mét chót. Th× råi ra Ýt nhÊt còng ®−îc lμ ng−êi kh«ng ®Õn nçi n«ng c¹n qu¸, kh«ng ®Õn nçi ®iÕc kh«ng sî sóng. Mμ sù häc nμy quan träng nhÊt lμ tù m×nh, quan träng thø hai lμ kiªn nhÉn. Th©u n¹p (gåm c¶ nghe, nh×n, ®äc...) vμ ngÉm nghÜ ®ã lμ ®«i ch©n cña ng−êi tù häc ®Êy. 14 Häc gãi, häc më... C¸i c©u "Häc ¨n, häc nãi, häc gãi, häc më" d−êng nh− ®· tæng kÕt r»ng mäi sù trªn ®êi nμy ®Òu ph¶i häc míi nªn. Häc ¨n, häc nãi… §óng råi! Nh−ng häc gãi, häc më lμ thÕ nμo ®©y? Gãi víi nghÜa ®en, còng gièng nh− ®ãng gãi ch¨ng? Mμ ngμy x−a, tÊt c¶ ®Òu chØ nhê m−êi ngãn tay khÐo lÐo, nμo cã m¸y mãc g×! Cho nªn ph¶i häc, häc vμ thùc hμnh, ®Õn thuéc, ®Õn quen tay, ®Õn khÐo lÐo, ®Õn cã thÓ t¹o nªn nh÷ng s¶n phÈm mang dÊu Ên cña riªng m×nh. H·y vÝ dô chuyÖn gãi b¸nh ch−ng. §Þnh l−îng th× ®· cã chuÈn bao nhiªu g¹o, ®ç, thÞt. Ng−êi gãi chÆt hay láng tay, xÕp thÞt vμ ®ç thÕ nμo, ®Æt l¸ ra lμm sao, nh÷ng chuyÖn ®ã chØ nhê kinh nghiÖm mμ thμnh, mμ thuÇn thôc (Nh÷ng n¨m cha t«i cßn sèng, bao giê ng−êi còng gãi b¸nh. Gãi kh«ng khu«n vμ kh¸ ®Ñp. Sau ®Êy, v¾ng ng−êi khëi x−íng vμ thùc hμnh, viÖc gãi b¸nh, vμ tÊt nhiªn c¶ luéc b¸nh, vμo ngμy 30 TÕt ®· kh«ng cßn ë gia ®×nh n÷a). Lý thuyÕt vÒ gãi b¸nh ch−ng ch¾c kh«ng ®−îc mÊy dßng, nh−ng thùc hiÖn cho thμnh c¸i b¸nh cã 15 gãc cã c¹nh, h¬n n÷a vu«ng thμnh s¾c c¹nh, ®Òu nhê c¶ ë sù kiªn nhÉn, tinh ý vμ tØ mØ… Hay nh− tªm trÇu - mét sù gãi ghÐm ®Æc biÖt. Sù gãi ghÐm mãn quμ biÓu tr−ng cho lêi mêi - miÕng trÇu lμ ®Çu c©u chuyÖn. Ngay thêi x−a, còng kh«ng ph¶i ai còng biÕt tªm trÇu, n÷a lμ tªm trÇu c¸nh ph−îng, ®Õn nçi nh×n miÕng trÇu ®ñ ®Ó nhËn ra ng−êi quen (nh− nhμ vua trÎ nhËn ra miÕng trÇu cña TÊm sau bao xa c¸ch). Cã lÏ nguyªn t¾c chung cña häc gãi lμ sao cho hîp lý, chÆt chÏ, gän ghÏ, vμ ®Ñp. Nh×n réng ra th× viÖc s¾p xÕp nh− s¾p xÕp mét c¸i ba l« còng lμ chuyÖn häc gãi vËy. Thêi chiÕn, c¸i ba l« chøa ®ñ mäi thø ®¸p øng yªu cÇu tèi thiÓu cña cuéc sèng ng−êi lÝnh. TÝnh to¸n, s¾p xÕp sao cho ®Çy ®ñ, ng¨n n¾p, gän ghÏ. Vμ tËp s¾p xÕp sao cho nhanh nhÊt, thuéc lμu, ®Ó ngay khi b¸o ®éng, bÊt kÓ ®ªm hay ngμy, kh«ng quªn, kh«ng sãt, kh«ng v−¬ng v·i, l«i th«i. ChuyÖn ®ã ®−¬ng nhiªn lμ ph¶i häc, ph¶i tËp thËt nhuyÔn. Nhí thêi lÝnh míi, chóng t«i, sau buæi b¸o ®éng ch¹y hμnh qu©n vÒ, tiÓu ®éi tr−ëng l¹i nhÆt nh¹nh ®−îc kh¸ nhiÒu trang bÞ lÆt vÆt cña chóng t«i r¬i v·i däc ®−êng. Cã gãi ¾t cã më, yªu cÇu më cã lÏ còng t−¬ng tù, theo mét quy tr×nh ng−îc l¹i. Më mμ kh«ng tung toÐ ra, më ®Ó cã thÓ gãi l¹i dÔ dμng, më mμ vÉn trong tÇm tay m×nh. Ngμy x−a, bμ t«i vÉn kÓ: 16 Con d©u míi vÒ nhμ chång mμ kh«ng biÕt më gãi m¾m tÐp (gãi m¾m buéc d©y l¹t, ng−êi më kh«ng khÐo lÐo m¾m sÏ b¾n tung toÐ lªn mÆt mòi, ®Çu tãc, quÇn ¸o) th× thÓ nμo còng bÞ bμ mÑ chång nguýt dμi… §¹i ®Ó häc gãi häc më lμ nh− vËy. Tuy nhiªn, cßn cã thÓ hiÓu gãi vμ më theo nghÜa bãng, lμ ®iÒu g× cã thÓ hÐ më, më hay më réng; vμ ®iÒu g× ph¶i gãi l¹i, ph¶i gi÷ kÝn. Nãi ë ®©u, lóc nμo, møc ®é nμo, hay sèng ®Ó bông, chÕt mang ®i? Më vμ gãi, gãi vμ më, lóc nμy hay lóc kh¸c, ë ®©y hay ë kia. ¢u còng lμ c¸ch xö thÕ trong mèi quan hÖ vËy th«i. ThÕ lμ häc gãi, häc më ho¸ ra còng kh«ng ®¬n gi¶n chót nμo! 17 gi÷ n−íc Ngμy nay, Giç Tæ Hïng V−¬ng ®· trë thμnh Quèc lÔ cña ®Êt n−íc ta. Mμ tõ x−a, ngμy Giç Tæ ®· ®−îc ghi nhí vμ l−u truyÒn trong d©n gian: - Ai vÒ Phó Thä cïng ta Vui ngμy Giç Tæ th¸ng Ba mïng M−êi Dï ai ®i ng−îc vÒ xu«i Nhí ngμy Giç Tæ mïng M−êi th¸ng Ba. Nhí ®Õn ngμy Giç Tæ, nhí ®Õn §Òn Hïng, kh«ng thÓ kh«ng nhí ®Õn ngμy B¸c Hå vÒ th¨m §Òn Hïng vμ nãi chuyÖn víi c¸n bé, chiÕn sÜ §¹i ®oμn Qu©n tiªn phong. §ã lμ ngμy 19-9-1954. Ng−êi c¨n dÆn: "C¸c vua Hïng ®· cã c«ng dùng n−íc,/ B¸c ch¸u ta ph¶i cïng nhau gi÷ lÊy n−íc"1. Mét lêi d¹y cña Ng−êi ®· g¾n kÕt mu«n x−a víi hiÖn t¹i vμ t−¬ng lai. Lêi cña Ng−êi võa th©n mËt, ruét thÞt võa lμ mét qu©n lÖnh. B¸c ch¸u ta ____________ 1. Hå ChÝ Minh: Toμn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hμ Néi, 2011, t.9, tr. 59. 18 ph¶i cïng nhau nghÜa lμ nhiÖm vô gi÷ n−íc kh«ng ai kh«ng ph¶i lo gãp søc, gãp cña, gãp nghÜ, kh«ng lóc nμo ®−îc l¬ lμ. NhiÖm vô gi÷ n−íc ®·, ®ang vμ sÏ kÐo dμi suèt lÞch sö d©n téc ta. Thêi chiÕn th× viÖc ®ã râ råi! BiÕt bao cuéc chiÕn ®Êu chèng giÆc ngo¹i x©m, dï khi chiÕn th¾ng oanh liÖt hay khi t¹m thêi thÊt b¹i, vÉn t« th¾m truyÒn thèng quËt c−êng, bÒn bØ, s¸ng t¹o cña qu©n vμ d©n ta. Lμm sao kÓ hÕt nh÷ng khóc ca chiÕn ®Êu bi hïng Êy. Lμm sao nhí hÕt nh÷ng h×nh t−îng ng−êi chiÕn sÜ ViÖt Nam chiÕn ®Êu, c¶m tö cho sù sèng cßn cña ®Êt n−íc. Dμo d¹t, oai linh, trïng ®iÖp, bÊt tËn vμ lÆng lÏ - nh÷ng cuéc chiÕn vμ sù hy sinh. Bõng bõng mét lêi thÒ cña c¶ d©n téc: "GiÆc ®Õn nhμ, ®μn bμ còng ®¸nh". Vμ ung dung t− thÕ mét chiÕn sÜ l·o thμnh, mét l·nh tô nhμ th¬: "Chèng gËy lªn non xem trËn ®Þa,/ V¹n trïng nói ®ì v¹n trïng m©y./ Qu©n ta khÝ m¹nh nuèt Ng−u §Èu./ ThÒ diÖt x©m l¨ng lò sãi cÇy"1. Ngμy nay, gi÷ n−íc vÉn cßn cÇn hμng ngμn hμng v¹n ng−êi con −u tó nhÊt ®øng ë n¬i biªn c−¬ng, h¶i ®¶o, ®Çu sãng ngän giã, lÆng thÇm, bÒn bØ hy sinh tuæi xanh vμ trÝ lùc cho vÑn toμn tõng tÊc ®Êt, tõng kho¶ng biÓn, tõng tÇng trêi. ____________ 1. Hå ChÝ Minh: Toμn tËp, S®d, t.6, tr.441. 19 Nh−ng gi÷ n−íc trong thêi b×nh còng lμ x©y dùng ®Êt n−íc. Gi÷ n−íc lμ ®Ó cã mét ®Êt n−íc yªn b×nh, d©n giμu, n−íc m¹nh, d©n chñ, c«ng b»ng, v¨n minh. Gi÷ n−íc lμ x©y dùng c«ng nghiÖp ho¸ vμ hiÖn ®¹i ho¸, ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, ®−a Tæ quèc ta v−¬n ra biÓn, s¸nh ngang tÇm khu vùc còng nh− trªn thÕ giíi. Gi÷ n−íc cßn s©u xa h¬n ë viÖc gi÷ mét t©m hån ViÖt, v¨n ho¸ ViÖt, lêi nãi ViÖt, c©u th¬, tiÕng ca, ®iÖu móa ViÖt, phong c¸ch xö thÕ ViÖt, trang phôc ViÖt thËt hiÖn ®¹i mμ vÉn lμ ViÖt, thËt míi l¹ mμ vÉn lμ ta. 20 Ba lêi d¹y cña ng−êi x−a LÊy søc m¹nh cña ®Êt n−íc lμ c¬ b¶n ®Ó x©y dùng vμ tiÕn tíi, ta cßn lu«n t«n träng vμ mong muèn sù gióp ®ì cña anh em, l¸ng giÒng, bÌ b¹n… Sù gióp ®ì ®ã ®ang ®−îc më réng: viÖn trî vμ cho vay, nguån nμy vμ nguån nä. §¸ng mõng! Lμ v× «ng bμ ta cã c©u Tr«ng giá bá thãc. Sù gióp ®ì ®ã chøng tá mét vÞ thÕ, mét t− c¸ch, mét søc m¹nh cña chÝnh chóng ta. Nh−ng còng lo! Lμ v× «ng bμ ta cßn cã c©u: Tèt vay dÇy nî!. Kh«ng Ýt ai ®ã coi cña vay nh− trêi cho, nªn dïng nã tïy tiÖn tùa trß ch¬i. Chi tiªu thiÕu ®óng møc, ®óng hoμn c¶nh, ®óng ®ßi hái cña ®Êt n−íc, cña ®Þa ph−¬ng, cña ng−êi d©n lao ®éng. Cã bao nhiªu vèn vay x©y dùng nhμ m¸y, c«ng tr×nh ®ang ®¾p chiÕu? Bao nhiªu hμng "phÕ phÈm" mua vÒ ch−a dïng ®−îc? Cã biÕt bao nhiªu vèn vay ®· rß rØ, thÈm lËu, tan n¸t vμo nh÷ng n¬i kh«ng ®¸y, v« h×nh, v« tËn? 21 Cã biÕt bao c¸n bé ®· tèi m¾t, ch×m lÉn trong nguån vèn nμy nä? Hä ®· ph¶i tr¶ gi¸ lμ ®óng nh−ng còng lμ nçi xãt ®au chung. Mμ nî th× cßn nguyªn ®ã. Vèn vay kh«ng ®−îc ph¸t huy t¸c dông th× lÊy g× mμ tr¶ nî ®©y? Ch¾c lμ cÇn ph¶i nh¾c ®Õn c©u §êi cha ¨n mÆn - §êi con kh¸t n−íc ch¨ng? 22 Vua TrÇn Anh T«ng Th«ng Minh - HiÕu §Ô TrÇn Anh T«ng lμ vÞ vua më ®Çu thêi kú thø hai cña nhμ TrÇn (1243 - 1341), thêi kú hßa b×nh gi÷a ta vμ phong kiÕn phÝa B¾c, sau ba lÇn ta ®¹i th¾ng qu©n Nguyªn. ¤ng lμm vua 21 n¨m, nh−êng ng«i 6 n¨m, thä 54 tuæi. ChuyÖn ghi r»ng, th¸i tö TrÇn Thuyªn lªn ng«i - tøc lμ vua TrÇn Anh T«ng - lóc ®Çu cßn hay uèng r−îu vμ ®ªm th−êng hay lÐn ra ngoμi ®i ch¬i, cã khi bÞ ®å v« l¹i ph¹m ®Õn (cã thÓ hiÓu lμ ch¬i bêi vμ Èu ®¶). Mét h«m, r−îu say, ®Õn nçi th−îng hoμng Nh©n T«ng tõ Thiªn Tr−êng vÒ kinh, c¸c quan ®Òu ra ®ãn r−íc, mμ vua vÉn n»m ngñ. Th−îng hoμng c¶ giËn, truyÒn xa gi¸ vÒ ngay Thiªn Tr−êng vμ h¹ chiÕu cho b¸ch quan vÒ ®Êy héi nghÞ. Vua tØnh dËy, biÕt chuyÖn, sî qu¸, véi ch¹y ra ngoμi cung gÆp mét ng−êi häc trß tªn lμ §oμn Nh÷ Hμi, m−în th¶o bμi biÓu t¹ téi. Råi cïng Hμi xuèng thuyÒn ®i suèt ®ªm ®Õn phñ Thiªn Tr−êng. Th−îng hoμng xem biÓu, quë m¾ng mét lóc, råi 23 tha lçi cho. Sau vÒ kinh, Anh T«ng cho §oμn Nh÷ Hμi lμm Ngù sö trung t¸n vμ tõ ®Êy kh«ng uèng r−îu n÷a. (Bμn r»ng: Lªn ng«i ë tuæi 27, Anh T«ng lμ mét «ng vua trÎ. Vua th× vÉn lμ vua, mμ trÎ vÉn lμ tuæi trÎ; ham ch¬i mét chót, r−îu chÌ mét chót; còng cã khi ®¸nh nhau, còng cã khi lÐn lót. VËy mμ chØ mét lÇn bÞ quë tr¸ch, Anh T«ng ®· söa bá ngay tËt xÊu vμ cßn biÕt c¸ch t¹ lçi cïng vua cha. Cã ®−îc vua con Êy ®−¬ng nhiªn ph¶i cã vua cha nh− Nh©n T«ng. ThËt nghiªm kh¾c víi con, ®ång thêi l¹i réng l−îng khi con ®· ¨n n¨n, hèi lçi. Ng−êi cha nμy biÕt tin vμo con; ng−êi con nμy biÕt kÝnh träng cha). Sö cßn chÐp, khi Anh T«ng ®au nÆng, hoμng hËu cho ®i gäi thÇy t¨ng vÒ ®Ó lμm lÔ xem sù sinh tö. Anh T«ng g¹t ®i mμ b¶o r»ng: ThÇy t¨ng ®· chÕt ®©u mμ biÕt ®−îc sù chÕt! (Lêi bμn: H¬n 700 n¨m tr−íc, cuéc sèng cßn nhiÒu l¹c hËu, u mª, vËy mμ «ng vua nμy ®· cã c¸i nh×n trong trÎo, døt kho¸t ®èi víi trß mª tÝn dÞ ®oan, lõa bÞp bao nhiªu líp ng−êi. Lõa cho ®Õn tËn b©y giê. Vμ nùc c−êi thay, ngμy nay nhiÒu ng−êi cßn qu¸ tin vμo tμi n¨ng cña nh÷ng ng−êi cã thÓ trß chuyÖn víi "ng−êi ©m", cã thÓ gäi hån lªn vμ thay hån trß chuyÖn víi khæ chñ, nãi vanh v¸ch mäi chuyÖn riªng t− cña gia ®×nh… Míi ®©y ë Hμ Néi, nhiÒu quý bμ cßn ®Õn chÇu chùc ®Ó thÇy lμm lÔ "®æi tªn" cho, häa may míi lμm 24 ¨n ®−îc, häa may míi sinh con, nu«i ®−îc con, cã h¹nh phóc. TÊt nhiªn kh«ng ph¶i ®æi tªn thËt, chØ ®æi víi sù c«ng nhËn cña thÇn th¸nh vμ mçi tªn ®æi ®ã ph¶i tr¶ cho thÇy 50 ngμn, mμ th−êng ph¶i ®æi tªn c¶ vî chång, con c¸i míi ®ång bé vμ cã hiÖu qu¶! NgÉm nghÜ l¹i th× vua Anh T«ng qu¶ lμ th«ng minh thËt!). Thêi vua Anh T«ng ®−îc coi lμ thêi rÊt thÞnh cña ®êi nhμ TrÇn. Trong triÒu cã nhiÒu ng−êi tμi giái, hÕt lßng gióp viÖc n−íc. V¨n nh− «ng Tr−¬ng H¸n Siªu, vâ nh− «ng Ph¹m Ngò L·o ®Òu lμ ng−êi cã tμi trÝ c¶. ViÖc häc hμnh ®−îc më mang réng r·i, cho nªn nhiÒu ng−êi cã tμi v¨n häc nh− M¹c §Ünh Chi, NguyÔn Trung Ng¹n ®Òu ®ç, ra lμm quan gióp viÖc triÒu ®×nh. 25 Nh÷ng lêi t©m huyÕt cuèi cïng cña TrÇn H−ng §¹o H−ng §¹o v−¬ng TrÇn Quèc TuÊn lμ mét danh t−íng ®Ö nhÊt n−íc Nam, cã c«ng to trong viÖc ®¸nh giÆc Nguyªn, ®−îc phong lμm Th¸i s−, Th−îng phô, Th−îng quèc c«ng, B×nh B¾c ®¹i nguyªn sóy, H−ng §¹o ®¹i v−¬ng. §Õn ®êi vua Anh T«ng th× «ng xin vÒ trÝ sÜ ë V¹n KiÕp. Khi «ng s¾p mÊt, Vua Anh T«ng ngù gi¸ ®Õn th¨m. ThÊy «ng bÖnh nÆng, vua míi hái r»ng: Th−îng phô mét mai khuÊt nói, qu©n ph−¬ng B¾c l¹i sang th× lμm thÕ nμo? H−ng §¹o v−¬ng t©u bμy suy nghÜ vÒ nh÷ng cuéc chiÕn tõ thuë TriÖu Vâ v−¬ng dùng nghiÖp, ®Õn ®êi §inh, Lª, Lý. Mçi thêi ®iÓm cã t×nh h×nh hai bªn vμ cã c¸ch ®¸nh riªng phï hîp, t¹o nªn th¾ng lîi. KÕ ®Õn b¶n triÒu, giÆc kÐo ®Õn v©y bäc bèn mÆt, may ®−îc vua t«i ®ång lßng, anh em hßa môc, c¶ n−íc ®Êu søc l¹i mμ ®¸nh, míi b¾t ®−îc t−íng kia, còng lμ trêi gióp ta míi ®−îc thÕ... 26 §¹i thÓ, kÎ kia cËy cã trμng trËn, mμ ta th× cËy cã ®o¶n binh; lÊy ®o¶n chèng nhau víi trμng, phÐp dïng binh th−êng vÉn ph¶i thÕ. Cßn nh− khi nμo qu©n giÆc kÐo ®Õn Çm Çm, nh− giã, nh− löa, thÕ Êy l¹i dÔ chèng. NÕu nã dïng c¸ch dÇn dμ, nh− t»m ¨n l¸, thong th¶ mμ kh«ng ham cña d©n, kh«ng cÇn lÊy mau viÖc, thÕ Êy míi khã trÞ; th× ta nªn kÐn dïng t−íng giái, liÖu xem quyÒn biÕn, vÝ nh− ®¸nh cê, ph¶i tïy c¬ mμ øng biÕn, dïng binh ph¶i ®ång lßng nh− cha con mét nhμ, th× míi cã thÓ ®¸nh ®−îc. C¸ch Êy cèt ph¶i tù lóc b×nh th× khoan søc cho d©n, ®Ó lμm kÕ s©u rÔ, bÒn gèc, ®ã lμ c¸i thuËt gi÷ n−íc hay h¬n c¶1. Anh T«ng chÞu lêi Êy lμ rÊt ph¶i. §−îc mÊy h«m th× H−ng §¹o v−¬ng mÊt (ngμy 20 th¸ng t¸m n¨m Canh Tý 1300). Vua vμ c¸c quan ai nÊy ®Òu tiÕc th−¬ng l¾m! Lêi t©m huyÕt trªn, mçi dßng lμ mét ®óc kÕt kinh nghiÖm ®¸nh giÆc, gi÷ n−íc thËt s©u xa. VÝ nh− nãi vÒ søc giÆc μo μo, nh− giã, nh− löa l¹i dÔ chèng, dÔ ph¸ h¬n lμ c¸ch dÇn dμ nh− t»m ¨n l¸, thong th¶ mμ kh«ng ham cña d©n. Hay dïng binh ph¶i ®ång lßng nh− cha con mét nhμ th× míi ®¸nh ®−îc c¸ch "t»m ¨n l¸" cña kÎ x©m l−îc! Nh−ng thËt chÝ lý lμ ý t−ëng nμy "cèt ph¶i tù lóc ____________ 1. Xem TrÇn Träng Kim: ViÖt Nam sö l−îc, quyÓn 1. 27 b×nh th× khoan søc cho d©n, ®Ó lμm kÕ s©u rÔ, bÒn gèc, ®ã lμ c¸i thuËt gi÷ n−íc hay h¬n c¶". Cã nghÜa lμ, chèng giÆc, ®¸nh giÆc tõ khi chóng ch−a ®Õn. §¸nh giÆc, th¾ng giÆc b»ng chÝnh sù lín m¹nh cña ®Êt n−íc, cña nh©n d©n, cña mçi thμnh phè, lμng xãm, cña mçi gia ®×nh, tíi tõng ng−êi d©n. Cã nghÜa lμ, nh− chóng ta ngμy nay, phÊn ®Êu x©y dùng mét Tæ quèc: d©n giμu, n−íc m¹nh, d©n chñ, c«ng b»ng, v¨n minh còng chÝnh lμ ®ang ®¸nh giÆc, lμm sao thËt sù lμ "khoan søc cho d©n, ®Ó lμm kÕ s©u rÔ, bÒn gèc, ®ã lμ c¸i thuËt gi÷ n−íc hay h¬n c¶". 28 Lêi nãi cña lßng ng−êi ChuyÖn kÓ r»ng, TriÖu ThÞ Trinh, ng−êi con g¸i nói N−a (nay thuéc huyÖn TriÖu S¬n, tØnh Thanh Ho¸) ®· kh¼ng kh¸i tr¶ lêi khi ng−êi nhμ bμn ®Õn chuyÖn h«n nh©n cña bμ: "T«i muèn c−ìi c¬n giã m¹nh, ®¹p luång sãng d÷, chÐm c¸ k×nh ë biÓn kh¬i, ®¸nh ®uæi qu©n Ng«, giμnh l¹i giang s¬n, cëi ¸ch n« lÖ, chø kh«ng chÞu khom l−ng lμm t× thiÕp cho ng−êi!". Êy lμ vμo nöa ®Çu thÕ kû thø III, giÆc Ng« ®ang ®« hé n−íc ta víi nh÷ng chÝnh s¸ch hμ kh¾c nhÊt. (Sö phong kiÕn, s¸ch Ng« th− chÐp: §èi víi ng−êi ViÖt, bän quan l¹i nhμ Ng« ®Òu lÊy binh uy ®Ó øc hiÕp. S¸ch T©n th− ghi: Vμo gi÷a thÕ kû thø III nhμ Ng« ®· b¾t h¬n 1.000 thî thñ c«ng ë Giao ChØ, ®−a vÒ c−ìng bøc lao ®éng x©y dùng kinh ®« KiÕn NghiÖp cña nhμ Ng«.). Lêi nãi cña Bμ TriÖu lóc 19, 20 tuæi Êy, lμ tiÕng cña mu«n lßng ng−êi d©n ViÖt bÊy giê, vμ 29 ®−îc bμ thùc hiÖn b»ng c¶ cuéc ®êi m¹nh mÏ, ch¸y báng tuy rÊt ng¾n ngñi cña m×nh. Cuéc dÊy binh cña Bμ TriÖu ®−îc sù h−ëng øng cña kh¾p n¬i, khiÕn "Toμn thÓ ch©u Giao ®Òu chÊn ®éng" (theo s¸ch Ng« th− thó nhËn)… H×nh ¶nh rùc rì, oai hïng nh−ng l¹i v« cïng th©n thiÕt cña bμ cßn ®−îc truyÒn tông trong ®êi sèng t©m linh c¸c thÕ hÖ ng−êi ViÖt: - Ru con con ngñ cho lμnh §Ó mÑ g¸nh n−íc röa bμnh cho voi Muèn coi lªn nói mμ coi Coi Bμ TriÖu t−íng c−ìi voi ®¸nh cång! Vμ c©u thμnh ng÷ ViÖt: LÖnh «ng kh«ng b»ng cång bμ còng b¾t nguån tõ sù tÝch Êy. TiÕng cång ë ®©y lμ hiÖu lÖnh chiÕn ®Êu, hiÖu lÖnh tÊn c«ng cña Bμ TriÖu víi nghÜa qu©n nói N−a. TiÕng cång khiÕn kÎ x©m l−îc rông rêi ch©n tay; tiÕng cång lμ mong ®îi vμ hy väng cña mu«n l−¬ng d©n ViÖt. C©u nãi - tiÕng lßng cña ng−êi x−a cßn sèng m·i v× nã ®−îc t« ®iÓm bëi chÝnh mäi hμnh ®éng, cö chØ suèt cuéc ®êi ng−êi ®ã; nã thÓ hiÖn −íc mong, ý chÝ cña c¶ mét d©n téc. Trong lÞch sö dùng n−íc, gi÷ n−íc vμ x©y ®¾p non s«ng, mçi lêi nãi cßn truyÒn tông, lu«n ®−îc ng−ìng mé khi nh¾c ®Õn ®Òu bëi nh÷ng lý do Êy. §ã lμ lêi TrÇn B×nh Träng khi bÞ giÆc b¾t, tr−íc nh÷ng lêi dô dç, mua chuéc cña chóng «ng ®· 30 kh¼ng kh¸i: "Ta thμ lμm quû n−íc Nam, cßn h¬n lμm v−¬ng ®Êt B¾c!". §ã lμ lêi cña l·o t−íng Lý Th−êng KiÖt, lóc 85 tuæi, cßn xung phong lªn ngùa, diÖt giÆc: "Nay nhê ¬n n−íc, t«i ®−îc dù vμo hμng ng«i cao, léc träng. ThÕ mμ nÕu cø ngåi yªn xem giÆc kiªu r«ng, th× t«i cã chÕt còng nhÊt ®Þnh kh«ng nh¾m ®−îc m¾t!". §ã lμ c©u nãi cña NguyÔn ViÕt Xu©n: "Nh»m th¼ng qu©n thï mμ b¾n!". Chóng ta cßn cã thÓ kÓ thªm n÷a, thªm n÷a, vμ mçi c©u nãi lμ mét cuéc ®êi ng−êi anh hïng. §ã còng lμ c©u chuyÖn cña c¶ mét giai ®o¹n. §ã còng lμ mét phÇn cña lÞch sö. 31 Tμi vμ ®øc Trong nh÷ng sù kiÖn quan träng theo cuéc ®êi ho¹t ®éng c¸ch m¹ng cña l·nh tô Hå ChÝ Minh, cã nhiÒu sù kiÖn c¸ch ®©y ®· h¬n nöa thÕ kû mμ vÉn gÇn gòi, nh− B¸c ®ang nãi víi chóng ta h«m nay. Ngμy 12-6-1956, Hå ChÝ Minh ®Õn dù vμ nãi chuyÖn víi líp ®μo t¹o h−íng dÉn viªn c¸c tr¹i hÌ cÊp I. Ng−êi nhÊn m¹nh: "Trong gi¸o dôc kh«ng nh÷ng ph¶i cã tri thøc phæ th«ng mμ ph¶i cã ®¹o ®øc c¸ch m¹ng. Cã tμi ph¶i cã ®øc. Cã tμi kh«ng cã ®øc, tham « hñ ho¸ cã h¹i cho n−íc. Cã ®øc kh«ng cã tμi nh− «ng bôt ngåi trong chïa, kh«ng gióp Ých g× ®−îc ai"1. Lêi B¸c d¹y ngμnh gi¸o dôc lμ h−íng ®i cho c«ng t¸c gi¸o dôc, nh−ng hiÓu râ vμ ph©n tÝch ra th× ý nghÜa réng h¬n nhiÒu. §ã chÝnh lμ mèi liªn hÖ gi÷a tμi vμ ®øc, kh«ng chØ lμ yªu cÇu víi viÖc gi¸o dôc ®μo t¹o mμ cßn lμ yªu cÇu cña viÖc dïng ng−êi. Ng−êi ®−îc dïng lμm c¸n bé, lμm ®Çy tí nh©n d©n ph¶i héi tô ®øc vμ tμi; cμng lμm to, lªn cao, ____________ 1. Hå ChÝ Minh: Toμn tËp, S®d, t.10, tr.345-346. 32 cμng ph¶i cã tμi cao, ®øc lín. "Cã tμi mμ kh«ng cã ®øc, tham « hñ ho¸ cã h¹i cho n−íc", ®iÒu ®ã thËt qu¸ râ rμng trong nh÷ng vô viÖc, cïng nh÷ng "con s©u mät" ®ang lμm vÈn ®ôc lßng tin cña nh©n d©n víi c¸n bé, lμm søt mÎ sù g¾n bã khèi ®oμn kÕt toμn d©n. C¸i h¹i Êy qu¶ lμ kh«n l−êng! NhÊt lμ khi nh÷ng c¸i h¹i ®ã ®· trë thμnh ®êi th−êng, thμnh m«i tr−êng sèng. Ng−êi ta thÊy tho¶i m¸i, v« t−, v« can, b×nh yªn sèng chung víi nã. (Mét dÉn chøng rÊt sinh ®éng vμ ®¸ng lo ng¹i lμ nhËn ®Þnh cña «ng TrÇn V¨n TruyÒn, Tæng Thanh tra ChÝnh phñ, cuèi n¨m 2007 sau chuyÕn ®i nhiÒu ®Þa ph−¬ng: ChuyÓn biÕn vÒ nhËn thøc vμ tr¸ch nhiÖm ë ®Þa ph−¬ng vÒ c«ng t¸c phßng, chèng tham nhòng cßn ch−a ®Çy ®ñ, ch−a cã chiÒu s©u, ch−a tù gi¸c, tù lμm. Do vËy hÇu nh− ch−a cã ®¬n vÞ nμo tù ph¸t hiÖn trong c¬ quan, ®¬n vÞ m×nh cã tham nhòng. §Êy ph¶i ch¨ng chÝnh lμ m«i tr−êng cã h¹i ®· thμnh quen thuéc råi!). Kh«ng ph¸t hiÖn ra sai tr¸i ë ®¬n vÞ m×nh cã thÓ lμ ®¬n vÞ ®ã toμn lμ ng−êi "tμi, ®øc vÑn toμn"; còng cã thÓ lμ do tμi vμ ®øc cã vÊn ®Ò mμ kh«ng nh×n ra, kh«ng d¸m nh×n ra c¸c sai lÇm cña thμnh viªn nμo ®ã trong ®¬n vÞ, nhÊt lμ ng−êi ®ã cã quyÒn thÕ, cã tiÒn, cã « dï, ®−îc bao che bëi nh÷ng ng−êi cã chung ®Æc quyÒn, ®Æc lîi. Tμi vμ ®øc lμ hai c¸i chuÈn cña c«ng t¸c dïng ng−êi, nay tËp trung ë c«ng t¸c c¸n bé. XÐt cho 33 c«ng minh, c©n nh¾c cho chuÈn x¸c tμi vμ ®øc ®· lμ rÊt khã råi. Ph¶i cã con m¾t c«ng t©m, khoa häc, v× lîi Ých cña n−íc nhμ míi mong kh«ng bá mÊt ng−êi tμi, kh«ng dïng nhÇm kÎ xÊu, kÎ thèi n¸t. Nh−ng cßn khã h¬n nÕu l¹i ®eo thªm “®«i kÝnh” th©n quen vμ danh lîi ®Ó xÐt ®o¸n, c©n nh¾c, bæ dông c¸n bé. §©u ®ã ta vÉn nghe chuyÖn ch¹y chøc, ch¹y chç vμ c©u cöa miÖng: "con ch¸u c¸c cô c¶". Cã hay kh«ng chuyÖn ®ã? ë møc ®é nμo? H·y nh×n vμo tõng ®¬n vÞ ®Ó thÊy, ®Ó ®o møc ®é cña chuyÖn dïng ng−êi theo tμi vμ ®øc hay theo tiªu chÝ nμo kh¸c? Tμi vμ ®øc, vÊn ®Ò lín cña c«ng t¸c c¸n bé; vÊn ®Ò lín cña mçi con ng−êi. Nh−ng ®©y còng lμ vÊn ®Ò thËt tÕ nhÞ. Ai ®ã trong chóng ta lμ ng−êi s¸ng suèt vμ c«ng b»ng ®Ó tù nhËn xÐt ®óng tμi vμ ®øc cña m×nh ë møc ®é nμo, vμ lμm c«ng viÖc g× lμ võa søc? Ng−êi Êy chÝnh lμ ng−êi cã tμi vμ cã ®øc råi ®ã! 34 Cã mét lêi khuyªn... Lêi khuyªn Êy ®· gióp t«i rÊt nhiÒu trong c«ng viÖc h»ng ngμy, trong chÝ h−íng cña mét ®êi. Lêi khuyªn Êy vèn kh«ng chØ dμnh riªng cho t«i, nh−ng t«i c¶m thÊy, t«i thÊu nhËn, t«i t©m ®¾c nh− chÝnh riªng m×nh ®−îc h−ëng! (Vμ thËt thó vÞ, mét lêi khuyªn tèt, b¹n cã thÓ dμnh riªng cho m×nh mμ ch¼ng chiÕm phÇn cña ai c¶. Nã ®ñ chia riªng cho tõng ng−êi nh÷ng phÇn trän vÑn!): "T«i l¹i khuyªn c¸c b¹n mét ®iÒu n÷a lμ chí ®Æt nh÷ng ch−¬ng tr×nh, kÕ ho¹ch mªnh m«ng, ®äc nghe s−íng tai nh−ng kh«ng thùc hiÖn ®−îc. ViÖc g× còng cÇn ph¶i thiÕt thùc, nãi ®−îc, lμm ®−îc. ViÖc g× còng ph¶i tõ nhá dÇn dÇn ®Õn to, tõ dÔ dÇn dÇn ®Õn khã, tõ thÊp dÇn dÇn ®Õn cao. Mét ch−¬ng tr×nh nhá mμ thùc hμnh ®−îc h¼n hoi, h¬n lμ mét ch−¬ng tr×nh to t¸t mμ lμm kh«ng ®−îc". Nh÷ng lêi cô thÓ, gi¶n dÞ ®Õn vËy, gÇn gòi ®Õn vËy, d−êng nh− chÝnh lμ ®Ó riªng cho ta, d−êng nh− 35 cña mét ng−êi b¹n ®ång løa, d−êng nh− cña mét ng−êi ruét thÞt th©n thiÕt. Vμ quan träng h¬n, nã gÇn gòi nh− chÝnh lμ suy nghÜ cña ta, qua thùc tiÔn cuéc ®êi ta c¶m thÊy cã thÓ thùc hiÖn ®−îc, thùc hiÖn cã kÕt qu¶, kÕt qu¶ ®· trong tÇm tay. Tuæi trÎ ®Çy méng m¬, khao kh¸t - lμ −u thÕ kh«ng g× s¸nh ®−îc, nh−ng kÌm theo nã nhiÒu khi lμ ý thÝch "nh÷ng ch−¬ng tr×nh, kÕ ho¹ch mªnh m«ng, ®äc nghe s−íng tai"! Trong khi cuéc sèng l¹i kh¸c. D¶i ®ª sõng s÷ng b¾t ®Çu b»ng tõng g¸nh ®Êt nhá bÐ trªn vai con ng−êi. V−ît v¹n dÆm xa b¾t ®Çu b»ng nh÷ng b−íc ch©n dß dÉm ®Çu tiªn; nh÷ng t¸c phÈm v¨n b¶n ®å sé b¾t ®Çu b»ng nh÷ng dßng s¬ th¶o ®¬n ®éc, khã kh¨n, dËp xo¸… "Tõ nhá dÇn dÇn ®Õn to, tõ dÔ dÇn dÇn ®Õn khã, tõ thÊp dÇn dÇn ®Õn cao". Tõng ch÷ nh− nh÷ng bËc thang ng¾n, kh«ng qu¸ søc ta; tõng bËc, tõng bËc, tõng bËc n÷a cø thÕ ta b−íc lªn, b−íc lªn. Tho¾t ngo¶nh l¹i ®· thÊy nh÷ng bËc thang d−íi tÝt vêi. Mét d¶i ®ª sõng s÷ng. Mét tßa nhμ nguy nga. Mét ch−¬ng tr×nh võa tèt nghiÖp. Mét cuèn s¸ch võa ra ®êi. Mét tÝnh c¸ch tèt ®· quen thuéc. T«i ®· nhiÒu lÇn c¶m ¬n lêi khuyªn thiÕt thùc nμy. §Õn nçi ®«i khi t«i kh«ng kÞp nhí rμnh rÏ tõng lêi, tõng ch÷. Con ng−êi vÜ ®¹i vμ gÇn gòi ®· dμnh cho 36 thanh niªn lêi khuyªn Êy, lμ Chñ tÞch cña n−íc ViÖt Nam míi: Hå ChÝ Minh. §ã lμ vμo ngμy 17-8-1947, trong bøc th− göi Héi nghÞ Thanh niªn ViÖt Nam, B¸c Hå ®· viÕt lêi khuyªn mμu nhiÖm mμ gi¶n dÞ Êy1. ____________ 1. Xem Hå ChÝ Minh: Toμn tËp, S®d, t.5, tr. 217. 37 ChuyÖn ¨n b¸nh gat« ¤ng Vò Kú - ng−êi th− ký rÊt gÇn gòi trong c«ng viÖc còng nh− trong ®êi sèng h»ng ngμy víi B¸c Hå kÓ l¹i chuyÖn mét b÷a ®−îc B¸c mêi ¨n c¬m: … B÷a c¬m Êy, B¸c ®· dÆn t«i ¨n võa ph¶i cßn ®Ó bông th−ëng thøc mãn chuèi tiªu do B¸c trång. Võa ¨n chuèi, B¸c võa hái: - Chó thÊy b¸nh gat« cã ngon kh«ng? - Th−a B¸c rÊt ngon ¹! - ThÕ, nÕu B¸c mêi chó ¨n c¬m, kh«ng nãi cã b¸nh gat« tr¸ng miÖng, cø ®Ó chó ¨n cøng bông th× lóc ¨n b¸nh gat« cßn ngon n÷a kh«ng? - Th−a B¸c, bít ngon ¹! - Bít ngon mμ B¸c cø b¾t chó ¨n thªm n÷a, liÖu chó cã khã chÞu kh«ng? - Th−a B¸c, cã ¹! B¸c nh×n t«i hiÒn hËu: - Chó thÊy ®Êy! B¸nh gat« ngon, nh−ng ¨n kh«ng ®óng lóc th× bít ngon, ¨n kh«ng ®óng c¸ch th× kh«ng thÊy ngon. Phª b×nh còng vËy. Ph¶i ®óng lóc vμ ®óng c¸ch. Vμ ®iÒu quan träng lμ ph¶i biÕt t«n träng lÉn nhau1. ____________ 1. Xem Vò Kú: Ng−êi suy nghÜ vÒ tuæi trÎ chóng ta, Nxb. Lao ®éng, Hμ Néi, 2007. 38 Mãn ¨n ngon miÖng, rÊt ngon miÖng, nh−ng kh«ng ph¶i lóc nμo còng ®−îc vui vÎ ®ãn nhËn, n÷a lμ sù phª b×nh - th−êng lμ nãi nh÷ng sai sãt, hμm ý chª tr¸ch ng−êi ta! Ch¼ng thÕ, ng−êi x−a tõng d¹y r»ng: Lêi nãi ch¼ng mÊt tiÒn mua/ Lùa lêi mμ nãi cho võa lßng nhau. Lùa lêi, chø kh«ng ph¶i ®æi ý. §Êy míi lμ khã. ThÕ míi ph¶i häc - häc nãi. Chän lêi nãi, c¸ch nãi, sao cho lät tai ng−êi, thÊm vμo lßng ng−êi, ®Ó ng−êi tù nguyÖn söa ch÷a nh÷ng sai sãt ®· lì x¶y ra, ®Ó ng−êi tèt h¬n. Môc ®Ých cña phª b×nh lμ thÕ. NÕu "®ao to, bóa lín", "bÐ xÐ ra to", ng−êi nãi nãng n¶y, råi ng−êi nghe còng tù ¸i lªn, "tiÕng bÊc nÐm ®i, tiÕng ch× nÐm l¹i", "löa ®æ dÇu thªm" lμm sao cßn gi¶i quyÕt tèt ®−îc viÖc g× n÷a! C©u chuyÖn vÒ b¸nh gat« còng lμ mét c¸ch phª b×nh cña B¸c Hå víi nh÷ng c¸n bé hay nãng n¶y, véi vμng ®èi víi sai sãt cña cÊp d−íi (thËm chÝ cã c¸n bé cßn xØ v¶, miÖt thÞ; hoÆc tÖ ®Õn møc x©m ph¹m th©n thÓ ng−êi cã khuyÕt ®iÓm). §· lμm viÖc, ¾t sÏ s¬ sÈy Ýt nhiÒu. S¬ sÈy cÇn ®−îc nh¾c nhë râ rμng vμ nghiªm kh¾c. Nh−ng c¸i gèc ®Ó t×m ra c¸ch nh¾c nhë hiÖu qu¶ nhÊt lμ g×? Ch¼ng ph¶i lμ theo ý B¸c d¹y: “Quan träng lμ ph¶i biÕt t«n träng lÉn nhau” ®ã sao! 39 §¹n bäc ®−êng Trong bμi nãi chuyÖn víi bé ®éi, c«ng an vμ c¸n bé tr−íc khi vμo tiÕp qu¶n Thñ ®« Hμ Néi, th¸ng 9 - 1954, B¸c Hå ®· nh¾c nhë: "Cã thÓ nh÷ng ng−êi khi kh¸ng chiÕn th× rÊt anh dòng, tr−íc bom ®¹n kh«ng chÞu khuÊt phôc, nh−ng ®Õn khi vÒ thμnh thÞ l¹i bÞ tiÒn b¹c, g¸i ®Ñp quyÕn rò, mÊt lËp tr−êng, sa vμo téi lçi. Cho nªn bom ®¹n cña ®Þch kh«ng nguy hiÓm b»ng "®¹n bäc ®−êng" v× nã lμm h¹i m×nh mμ m×nh kh«ng tr«ng thÊy"1. "§¹n bäc ®−êng" - lμ thø t−îng tr−ng cho sù nguy hiÓm chÕt ng−êi mμ l¹i rÊt ngät ngμo, ªm ¸i; nã dÇn dμ tõng chót mét, ®¸nh gôc nhiÒu c¸n bé, ®¶ng viªn. Mçi ngμy thø ®¹n nμy cμng cã nhiÒu vá bäc tinh vi h¬n, gÇn víi nh÷ng g× lμ tèt ®Ñp, t×nh c¶m, sù nÓ nang, ©n nghÜa, giao l−u t×nh c¶m. Nã tù nhiªn hßa vμo cuéc sèng h»ng ngμy, t¹o thμnh mét thãi quen xÊu nμo ®ã. Thãi quen xÊu dÇn dμ t¹o nªn tÝnh c¸ch xÊu. Con ng−êi ch©n chÊt, hiÒn ____________ 1. Hå ChÝ Minh: Toμn tËp, S®d, t.9, tr. 46-47. 40 lμnh bçng trë nªn gian x¶o, m−u mÑo; thÝch ¨n tiªu h¬n ng−êi, thÝch h−ëng thô h¬n lμ lao ®éng; thÝch ®Æc quyÒn, ®Æc lîi, ¨n trªn ngåi trèc; thÝch nãi h¬n lμ nghe; thÝch nhËn h¬n lμ cho; thÝch nãi mét ®»ng, lμm mét nÎo. ThÕ lμ ®· cã tÝnh c¸ch mét «ng quan tham cì to hoÆc nhá. NÕu ch−a lμ quan th× lμ tÇng líp "th− l¹i" quen nhòng nhiÔu d©n lμnh bëi nh÷ng thø thñ tôc nhiªu khª, vßng vÌo, lÊp löng, nhËp nhÌm. "§¹n bäc ®−êng" kh«ng chØ giÕt chÕt mét ng−êi cô thÓ mμ nã cßn cã thÓ tiªu diÖt nh÷ng g× vèn lín lao vμ v÷ng ch·i h¬n nhiÒu. Trë l¹i bμi nãi chuyÖn cña B¸c Hå. Tr−íc khi kÕt thóc bμi nãi chuyÖn, B¸c kÕt luËn: "Muèn gi÷ v÷ng nh©n c¸ch, tr¸nh khái hñ hãa, th× ph¶i lu«n thùc hμnh 4 ch÷ mμ B¸c th−êng nãi. §ã lμ: CÇn, KiÖm, Liªm, ChÝnh"1. Nh×n vμo cuéc ®êi B¸c, vμo cuéc ®êi nh÷ng ng−êi céng s¶n ch©n chÝnh, nh÷ng vÞ quan liªm khiÕt, nh÷ng ng−êi d©n trung thùc ®Òu thÊy râ ph−¬ng thuèc ®ã hiÖu nghiÖm thÕ nμo! Ph−¬ng thuèc gåm c¶ bèn vÞ: CÇn - KiÖm - Liªm - ChÝnh, bæ sung, hç trî cho nhau. Nh−ng nã khã uèng, ph¶i chÞu rÌn luyÖn, lμm quen h»ng ngμy. Bëi thÕ mμ biÕt cã thuèc ®Êy, nh−ng nhiÒu vÞ vÉn thÝch sμi "®¹n bäc ®−êng" h¬n lμ uèng thuèc h»ng ngμy! ____________ 1. Hå ChÝ Minh: Toμn tËp, S®d, t.9, tr. 47. 41 ChuyÖn ba ng−êi §«i lóc t«i còng kh«ng ph©n biÖt ®©u lμ L−u B×nh, ®©u lμ D−¬ng LÔ trong c©u chuyÖn d©n gian rÊt thÊm thÝa vÒ t×nh b¹n, t×nh yªu vμ gia ®×nh. Sù kh«ng ph©n biÖt Êy còng kh«ng ¶nh h−ëng tíi kÕt cÊu vμ ý nghÜa c©u chuyÖn. R»ng cã ®«i b¹n th©n thiÕt, cïng lín lªn, cïng ®Ìn s¸ch miÖt mμi, nh−ng råi mét ng−êi thi ®ç ra lμm quan, ng−êi kia tr−ît, phÉn chÝ vμ buån n¶n bá ®i lang b¹t. Cã lÇn, bÝ b¸ch qu¸, anh ®Õn t×m «ng quan vèn lμ b¹n cò. Nh−ng b¹n kh«ng tiÕp, chØ cho ng−êi hÇu mang ra cho "b¸t c¬m hÈm vμ qu¶ cμ «i". Anh g¾ng ¨n nh÷ng miÕng c¬m nhôc tñi, o¸n hên, xãt xa… Còng tõ viÖc bÞ ®èi xö nh− thÕ, anh cμng quyÕt häc hμnh, dïi mμi kinh sö. May thay, cã mét ng−êi con g¸i xinh ®Ñp, nÕt na nguyÖn theo anh ch¨m sãc, nu«i d−ìng ®Ó anh chØ viÖc dèc lßng häc tËp. Ng−êi Êy hÑn khi anh c«ng thμnh danh to¹i trë vÒ th× míi bμn ®Õn chuyÖn gèi ch¨n. Kú thi sau, qu¶ anh ®ç, ®−îc bæ lμm quan, trë vÒ nhμ cò th× kh«ng thÊy ng−êi con g¸i ®©u c¶. Khãc than, t×m kiÕm m·i vÉn bÆt t¨m, anh ®μnh coi ®ã lμ chuyÖn thÇn tiªn gi÷a câi trÇn. 42 Råi anh t×m ®Õn vÞ b¹n cò ®Ó muèn m¾ng vμo mÆt kÎ quªn t×nh cò nghÜa x−a. Vμo ®Õn n¬i, ch−a kÞp nãi g× ®· thÊy b¹n cho mêi nμng Ch©u Long lμ vî yªu quý cña b¹n ra chμo. Ho¸ ra ng−êi con g¸i t−ëng lμ tiªn n÷ xuèng trÇn Êy l¹i chÝnh lμ vî b¹n, ®−îc b¹n nhê cËy ®i gióp m×nh ¨n häc nªn ng−êi. ChÝnh b¸t c¬m t−ëng lμ b¹c bÏo Êy lμ mét c¸ch hay ®Ó anh khái quen c¶nh no Êm, vui vÎ nhê b¹n mμ quªn mÊt ý chÝ v−¬n lªn. Anh lÆng ®i kh«ng biÕt nãi g×. §«i b¹n «m lÊy nhau vui mõng trμn n−íc m¾t. C©u chuyÖn thËt hay vμ c¶m ®éng ph¶i kh«ng c¸c b¹n? Nã thó vÞ ë c¸ch gióp b¹n. Kh«ng ph¶i gióp "c¸" mμ lμ gióp "cÇn c©u". H¬n thÕ, ë ®©y lμ gióp b¹n tù khai th¸c kho cña c¶i trong lßng m×nh, trong trÝ ãc m×nh - nghÜa lμ kh¬i dËy mét môc ®Ých sèng, mét ý chÝ tù lËp tù c−êng. Thó vÞ thø hai lμ nh©n vËt Ch©u Long. Kh«ng cã c« g¸i toμn vÑn Êy, th× lÊy ai thùc hiÖn ý ®Þnh tèt ®Ñp vμ m¹o hiÓm kia? Kh«ng cã c« th× lμm g× cã chuyÖn L−u B×nh - D−¬ng LÔ? H×nh nh− ng−êi ®êi còng ®¸nh gi¸ cao c« con g¸i nμy kh«ng kÐm g× ®«i b¹n trai. Mét b»ng chøng lμ ë Hμ Néi cã mét con phè nhá mang tªn ng−êi con g¸i Êy. Bëi vËy t«i míi m¹o muéi ®Æt tªn c©u chuyÖn nμy lμ ChuyÖn ba ng−êi, nh− thÕ míi lμ c«ng b»ng, ph¶i kh«ng c¸c b¹n? 43 Hai bμn tay Cuéc thi ë líp Hai tr−êng nä, cã mét c©u hái: V× sao b¹n cÇn ®«i tay? Nh÷ng tr¶ lêi ®−îc Ban chÊm thi chän lμ: "Em cã hai tay ®Ó ®−îc «m mÑ thËt chÆt". "Hai tay em ®Ó thay nhau x¸ch cÆp. V× cÆp s¸ch cña em kh¸ nÆng". "Em cÇn hai tay ®Ó tay nμy trong tay bè, tay kia ®Æt trong tay mÑ". B¹n thÝch nhÊt c©u nμo? Vμ nÕu dù thi, c©u tr¶ lêi cña b¹n ra sao? 44 Ch©n vμ ®−êng §−êng dμi, thËt dμi. §−êng tiÕp ®−êng. §−êng tíi mu«n n¬i. Bμn ch©n th× ng¾n. Bμn ch©n em bÐ l¹i cμng ng¾n h¬n. Nh−ng dμi nhÊt, ®i xa nhÊt, kh«ng ph¶i lμ ®−êng, mμ chÝnh lμ bμn ch©n, kÓ c¶ bμn ch©n bÐ báng nhÊt. V× bμn ch©n th× ®i, cßn ®−êng cø n»m × mét chç. V× con ®−êng nμo còng cã dÊu bμn ch©n ng−êi, mμ cã nhiÒu dÊu bμn ch©n ng−êi ®Æt tíi nh÷ng n¬i ch−a cã ®−êng. ChÝnh bμn ch©n ng−êi më ra ®−êng, t¹o nªn ®−êng, ch¨m sãc ®−êng. V× thÕ bμn ch©n lín h¬n, dμi réng h¬n, ®i xa h¬n bÊt cø con ®−êng nμo! MiÔn lμ bμn ch©n lu«n b−íc ®i… 45 C¸i chÝ vμ niÒm hy väng cña con ng−êi! Mïa xu©n ®Ñp ë thiªn nhiªn, còng ®Ñp ë con ng−êi n÷a, v× lÏ "Ng−êi buån c¶nh cã vui ®©u bao giê". Nh− thÕ c¸i chÝ cña con ng−êi lín l¾m, nã n»m trong hoμn c¶nh nh−ng kh«ng chÞu lÖ thuéc hoμn c¶nh. T«i cã ®äc ®−îc trong vèn liÕng tæ tiªn ®Ó l¹i mét hoμn c¶nh thËt cay nghiÖt, c¸c b¹n trÎ h·y xem trong cay nghiÖt ®ã con ng−êi tuyÖt väng hay vÉn chøa chan hy väng! Th¸ng giªng Th¸ng hai Th¸ng ba Th¸ng bèn Th¸ng khèn, th¸ng n¹n §i vay §i t¹m §−îc mét quan tiÒn Ra chî KÎ Diªn Mua con gμ m¸i VÒ nu«i h¾n ®Î ra m−êi trøng Mét c¸i trøng ung 46 Hai c¸i trøng ung Ba c¸i trøng ung Bèn c¸i trøng ung N¨m c¸i trøng ung S¸u c¸i trøng ung B¶y c¸i trøng ung Cßn ba c¸i trøng në ra ba con Con - diÒu tha Con - qu¹ b¾t Con - c¾t l«i Chí lo phËn khã ai ¬i Cßn da - l«ng mäc, cßn chåi - n¶y c©y. Trêi ¬i, c¸i rñi ro, nanh näc cña cuéc ®êi thËt ®Õn tËn cïng. C©u ca dao b¾t ®Çu b»ng thêi gian cña TÕt: Th¸ng giªng, c¸i th¸ng lÏ ra lμ "th¸ng ¨n ch¬i", vËy mμ nçi cïng cùc ®· b¾t ®Çu siÕt vμo ®êi sèng con ng−êi, ®Õn nçi ng−êi nμy ph¶i thèt lªn lêi nguyÒn rña ®¾ng cay. Th¸ng giªng, th¸ng hai, th¸ng ba, th¸ng bèn, mçi th¸ng trÇn trôi gi¸ng xuèng ®Çu nh− mét nh¸t bóa, nh−ng con ng−êi ë ®©y nuèt c¸i ®au ®ín, o¸n giËn vμo bông, t×m c¸ch ®Ó mμ sèng vμ lo tíi sù n¶y në, ph¸t triÓn. Mét con gμ m¸i víi nh÷ng qu¶ trøng, ®ã lμ méng m¬, ®ã còng lμ lßng tin, ®ã còng lμ g¾ng gái chèng ®ì víi cuéc ®êi. Mμ nh÷ng m−êi qu¶ trøng! BiÕt bao hy väng! Con gμ víi æ trøng tr¾ng hång lμ biÓu t−îng cña sinh s«i, s¸ng t¹o. Råi m¸i mÑ Êp trøng ®Õn hao mßn c¶ c¬ 47 thÓ, truyÒn c¶ sinh lùc, søc nãng cña m×nh cho nh÷ng ®øa con. Nh−ng, nh÷ng nh¸t bóa cña sè mÖnh kh¾c nghiÖt l¹i nÖn xuèng. Mét, hai, ba… s¸u, b¶y. Hy väng dÉu cã máng manh h¬n, nh−ng vÉn cßn ®ã. Cßn ba c¸i trøng në ra ba chó gμ con. L¹i në bõng nh÷ng −íc muèn, con ng−êi l¹i nhoÎn nô c−êi. Nh−ng chiÕc bóa ¸c nghiÖt vÉn tiÕp tôc nÖn xuèng nh÷ng nh¸t bóa tμn nhÉn, ®Õn c¹n kiÖt! Con - diÒu tha Con - qu¹ b¾t Con - c¾t l«i. ë ®©u mμ l¾m thÕ nh÷ng diÒu, qu¹, c¾t - nh÷ng con ¸c ®iÓu cña ®êi. Chóng r×nh rËp, s¨n ®uæi vμ kh«ng bu«ng tha, cho ®Õn miÕng måi bÐ báng cuèi cïng. ThÕ lμ hÕt! HÕt tËn cïng! HÕt ®Õn kh« c¹n, hÐo qu¾t! ThÕ lμ t¾t mäi hy väng ch¨ng? Kh«ng! Con ng−êi së dÜ tån t¹i ®−îc chÝnh lμ v× nã vÉn hy väng ngay c¶ lóc ®· tuyÖt väng: Chí lo phËn khã ai ¬i Cßn da - l«ng mäc, cßn chåi - n¶y c©y. ThÕ lμ tiÕng ca bÊt tËn cña niÒm hy väng vμ ý chÝ con ng−êi vÉn vang lªn! §Êy lμ b¶n lÜnh sèng cña nh÷ng con ng−êi g¹t må h«i, giÉm lªn trë ng¹i, mØm c−êi b−íc tíi trong niÒm hy väng kh«ng cïng! 48 Ch÷ nhÉn Nh− mét thø thêi th−îng, ngμy nay nhiÒu gia ®×nh, nhiÒu ng−êi, kÓ c¶ ng−êi rÊt trÎ, ®Òu s¾m cho m×nh mét ch÷ nhÉn treo trong nhμ ë, trong phßng riªng… NhÉn nh− mét t©m niÖm nhμ PhËt, thËt nhiÒu lîi Ých cho t©m tÝnh tõng ng−êi, cho an b×nh x· héi… Tuy nhiªn, thê ch÷ vËy, nh−ng cã thùc hiÖn theo ®−îc hay kh«ng l¹i lμ viÖc kh¸c. NhÉn nhÞn lμ hay, lμ tèt, nh−ng nhÉn nhÞn ®Õn møc ®é nμo mμ th«i? NÕu chØ cã nhÉn tõ mét phÝa th× ch¶ ho¸ ra lμ dμnh −u ®·i cho bän quen ngang ng−îc, lÊn ng−êi, ¨n ng−êi, h¹i ng−êi? NhÉn d−êng nh− lμ sù cam chÞu mét bÒ thua thiÖt? ThuÇn ViÖt ta cã c©u nμy, thùc rÊt hay vμ cßn bao qu¸t h¬n, thùc tiÔn h¬n. §ã lμ c©u: Trªn kÝnh, d−íi nh−êng. NghÜa lμ h×nh thμnh mèi t−¬ng quan hai chiÒu, d−íi vμ trªn. Cã thÓ lμ d−íi, trªn vÒ tr×nh ®é, vÒ quan hÖ huyÕt thèng, vÒ tuæi t¸c, vÒ ®Þa vÞ x· héi… Nh−êng nhÞn cã tÝnh chñ ®éng cao h¬n ch÷ nhÉn vμ mang yÕu tè vui vÎ, gi¶n dÞ cïng chia sÎ kh¸c víi ch÷ nhÉn. 49 Trªn kÝnh ®èi víi ng−êi nhiÒu tuæi h¬n, ng−êi cã bËc huyÕt thèng cao h¬n, ng−êi cã träng tr¸ch h¬n trong c«ng viÖc. Thùc chÊt cña ch÷ kÝnh nªn hiÓu lμ nh−êng ng−êi trªn víi tÊm lßng quý träng vÞ thÕ cña hä. Tøc lμ kÝnh träng c¸i vÞ thÕ ®−îc x· héi ph©n c«ng vμ thõa nhËn. §¬n gi¶n nhÊt lμ h¬n tuæi - chØ v× sinh tr−íc mμ cã nhiÒu tuæi h¬n, nh−ng d©n gian ta vÉn truyÒn tông c©u r¨n "70 häc 71". H¬n mét tuæi mμ lμ c¸i tuæi ®· ®¾c thä, ®· qua nhiÒu thÞ phi, tr¾c trë, h¼n nhiªn lμ mét thø vèn quý. Nh−ng còng trong d©n gian cßn dÌ chõng nh÷ng ai "sèng l©u lªn l·o lμng" - chØ lÊy c¸i nª tuæi t¸c mμ lμm nh÷ng viÖc ngang tr¸i, v« bæ, lè l¨ng. Víi trªn ph¶i kÝnh, víi d−íi ph¶i nh−êng. Nh÷ng ng−êi ®−îc kÝnh träng kia ph¶i ®¸p l¹i, ph¶i biÕt, ph¶i tõ tÊm lßng m×nh mμ nh−êng nhÞn, thÊu hiÓu, n©ng ®ì, d×u d¾t líp d−íi. “Kh«n ®©u ®Õn trÎ, kháe ®©u ®Õn giμ”. Mçi tÇng líp, løa tuæi ®Òu cã thÕ m¹nh, cã chç yÕu. Lμm sao ®ång c¶m, chia sÎ, hiÓu biÕt, bæ sung lÉn nhau th× mçi ng−êi ®Òu m¹nh h¬n, cã Ých h¬n. §ã chÝnh lμ ý nghÜa s©u xa vμ thùc tiÔn cña mÊy ch÷ Trªn kÝnh, d−íi nh−êng. ThiÕt t−ëng chóng cßn gÇn gòi vμ dÔ hiÓu, dÔ thùc hiÖn h¬n ch÷ nhÉn kia! Trong mçi ng−êi ®Òu cã hai c¸ch øng xö ®ång thêi, v× ai còng cã líp trªn cña m×nh vμ còng cã 50 løa tiÕp sau cña m×nh. Lμm sao cã øng xö tèt nhÊt, cã lý cã t×nh nhÊt víi trªn vμ d−íi? Cã lÏ muèn biÕt, muèn nh−êng ®−îc, th× ®iÒu quan träng nhÊt lμ quan t©m ®Õn nh÷ng ai ®¸ng ®−îc nh−êng, nh÷ng ai cÇn kÝnh träng. Trªn kÝnh, d−íi nh−êng lμ c¶ mét sù chuÈn bÞ, suy xÐt vμ chän lùa øng xö trong mèi quan hÖ t−¬ng hç hai chiÒu, nã kh«ng bÞ ®éng, cam chÞu, ®¬n lÎ, nh− kiÓu ch÷ nhÉn kia! NgÉm ®i ngÉm l¹i, cμng thÊy râ ®iÒu kh¸c biÖt Êy. 51 ¡n c¬m nhμ v¸c tï vμ hμng tæng Cã ng−êi cho r»ng c©u nμy nãi vÒ th©n phËn anh mâ lμng, nhiÒu khi ph¶i theo lÖnh trªn mμ lμm nh÷ng viÖc ®¸ng nhÏ lμ phËn sù ng−êi kh¸c. X−a, trong lμng, cao nhÊt lμ «ng lý tr−ëng, mμ thÊp nhÊt lμ anh mâ. Lμng cßn cã b¸c tr−¬ng tuÇn lμm c«ng viÖc tuÇn tra, b¾t trém c−íp. ¤ng nμy còng oai, th−êng cÇm c¸i tay th−íc b»ng gç lim, sîi d©y thõng vμ chiÕc tï vμ lμm b»ng sõng tr©u hoÆc èc biÓn. Mçi khi lμng cã sù cè ®Æc biÖt nh− háa ho¹n, vì ®ª, truy b¾t c−íp,… tiÕng tï vμ vang lªn nh− mét thø hiÖu lÖnh ®Ó b¸o ®éng mμ còng ®Ó tËp hîp lùc l−îng tr¸ng ®inh. NhiÒu khi tr−¬ng tuÇn bËn viÖc, hoÆc dë b÷a tiÖc nμo ®ã, th× viÖc thæi tï vμ ®−îc "ñy quyÒn" cho anh mâ. Anh tha hå phång m¸, trîn m¾t mμ thæi tï vμ vang kh¾p hμng tæng. Râ rμng c©u nμy cã ý nãi vÒ mét thø c«ng viÖc ch¼ng mang l¹i lîi Ých cho ng−êi lμm vμ thùc ra kh«ng ph¶i c«ng viÖc cña ng−êi Êy. ¡n c¬m nhμ v¸c (hoÆc thæi) tï vμ hμng tæng lμ mét lêi than thë, 52 vμ cã h¬i h−íng tù giÔu cît. C©u nμy h¬i kh¸c víi c©u: ¡n c¬m nhμ v¸c ngμ voi. Còng kÓ vÒ mét c«ng viÖc kh«ng c«ng, nh−ng ë ®©y cßn lμ nçi o¸n hËn cña nh÷ng ng−êi d©n nghÌo ph¶i bá c«ng søc, thêi gian ®i lμm mét viÖc lîi Ých cho kÎ giμu cã. KiÕm ngμ voi vÒ bμy biÖn trong nhμ kÎ giμu cã hoÆc chøc s¾c trong lμng x· (còng cã ng−êi nãi, c©u nμy ph¶n ¸nh thêi kú B¾c thuéc, d©n ta ph¶i lªn rõng lÊy ngμ voi, xuèng biÓn mß ngäc trai, ®åi måi, ®Ó cèng n¹p cho ngo¹i bang) lμ c«ng viÖc cùc nhäc, thËm chÝ nguy hiÓm mμ ng−êi d©n nghÌo ph¶i g¸nh v¸c. ¡n c¬m nhμ v¸c tï vμ hμng tæng ®· cã Ýt nhiÒu ý nghÜa míi trong thêi hiÖn nay. §ã th−êng vÉn lμ c«ng viÖc kh«ng c«ng, nh−ng ng−êi lμm viÖc th−êng hoμn toμn tù nguyÖn. Giê ®©y hä hiÓu r»ng c«ng viÖc hä lμm cã Ých lîi Ýt nhiÒu cho céng ®ång mét lμng x·, mét ph−êng, mét côm d©n c−, mét ngâ phè. Cã khi ®ã lμ c«ng viÖc cña mét tæ tr−ëng d©n phè ch¨m chØ, chu ®¸o; mét ®¹i biÓu phô n÷ tËn tôy; mét bÝ th− chi ®oμn n¨ng næ, xèc v¸c;… Tr−íc con m¾t thiªn h¹ ngμy nay, nh÷ng ng−êi v¸c tï vμ hμng tæng lμ mét khÝa c¹nh ®¸ng yªu cña cuéc sèng x· héi tèt ®Ñp. Chóng ta cã h¼n mét bé phim vÒ nh©n vËt nh− thÕ. Nh©n vËt ®−îc mäi ng−êi t«n träng, yªu mÕn. Cã lÏ chØ cã ng−êi th©n trong gia ®×nh nh©n vËt, ®«i khi than phiÒn vÒ cung c¸ch 53 sèng Êy; nghÜa lμ sù than thë nhÑ nhμng xen lÉn trong sù tù hμo kÝn ®¸o. Cuéc sèng ®· ®Èy lïi c¸i tï vμ, tiÕng tï vμ, ng−êi v¸c tï vμ vμo ký øc; nh−ng ý nghÜa tiÕp nèi mang tÝnh t−îng tr−ng Êy ch¾c ch¾n cßn ®i m·i theo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x· héi. 54 C¸i khã... Ai còng biÕt m¶nh ®Êt mì mμu vμ ®−îc ch¨m sãc sÏ dÔ dμng cho nh÷ng loμi c©y ®©m chåi, n¶y l¸, bÐn rÔ, v−¬n cμnh, træ hoa, ®Ëu qu¶. Cßn ®Êt c»n, ®Êt ®¸, n¬i “chã ¨n ®¸, gμ ¨n sái” th× khã mμ… Ph¶i ch¨ng t−¬ng quan ®Êt vμ c©y còng nh− hoμn c¶nh vμ con ng−êi? Nªn míi cã c©u: “C¸i khã bã c¸i kh«n”? Míi cÇn ®iÒu kiÖn: Cã bét míi gét nªn hå! Qu¶ lμ c¸i khã - sù thiÕu thèn ®iÒu kiÖn mäi mÆt, nhÊt ®Þnh lμm thui chét biÕt bao tμi n¨ng, lôi tμn biÕt bao m¬ −íc, chÆt ®øt biÕt bao ®«i c¸nh hy väng! C¸i khã khiÕn ng−êi ta ph¶i ®ãi, rÐt, tèi t¨m, nh×n kh«ng xa, tr«ng kh«ng réng. C¸i khã bã buéc con ng−êi trong vßng vông d¹i, l¹c hËu, vμ do ®ã khã l¹i cμng thªm khã. C¸i vßng luÈn quÈn, khã kh¨n cø ngμy cμng siÕt l¹i. C¸i khã bã c¸i kh«n. Nh−ng cã x−¬ng rång në hoa theo bê c¸t, trªn sa m¹c; cã phi lao ch¾n sãng vμ ch¾n c¸t; cã nhiÒu loμi c©y ®ôc mßn ®¸ mμ xanh tèt, sinh s«i. Nh÷ng 55 loμi c©y cèi ®Æc biÖt ®ã th−êng cã søc sèng dÎo dai, bÒn bØ. Hãa ra, cuéc sèng cßn cã mét chiÒu t−¬ng ph¶n n÷a. Míi bËt ra tõ ®ã c¸i c©u còng rÊt ®¬n gi¶n: C¸i khã lã c¸i kh«n! B¾t ®Çu c¸i ý t−ëng m·nh liÖt Êy cô thÓ ë n¬i nμo kh«ng biÕt, nh−ng ch¾c ch¾n ph¶i tõ mét vïng ®Êt d÷, tõ nh÷ng vïng kh«ng gÆp may m¾n, tõ cuéc sèng tr«i næi vμ bÇm dËp... Mμ b¾t ®Çu cã thÓ kÓ chuyÖn An Tiªm bÞ ®μy ra ®¶o hoang ch¨ng? Hay chuyÖn kÓ vÒ nh÷ng ng−êi ®−îc gäi lμ "gμ c«ng nghiÖp"- ®¹i diÖn cho sù m¸y mãc, tr× trÖ, thiÕu n¨ng ®éng, s¸ng t¹o? C¸c chuyÖn trªn, e r»ng nhiÒu ng−êi ®· biÕt táng tßng tong råi, cÇn g× ph¶i nh¾c l¹i! VËy th× c¸i khã sÏ lμm thÕ nμo ®©y: Bã c¸i kh«n hay lã c¸i kh«n? Theo t«i: C¶ hai c©u ®ã ®Òu rÊt ®óng - nhÊt lμ dïng riªng cho hai lo¹i ng−êi. Mét lμ nh÷ng ng−êi cã tr¸ch nhiÖm ch¨m lo ®Õn mét céng ®ång lín nhá nμo ®ã, nªn thuéc lßng c©u: C¸i khã bã c¸i kh«n ®Ó lu«n t©m niÖm ph¶i t¹o nhiÒu ®iÒu kiÖn cho ng−êi d−íi quyÒn kh«ng bÞ bã l¹i, kh«ng bÞ thui chét s¸ng t¹o, −íc m¬. Cßn mçi c¸ nh©n nhí c©u: C¸i khã lã c¸i kh«n ®Ó tù m×nh v−ît qua chÝnh m×nh, ®¹p qua khã kh¨n, tr¾c trë, t×m ra lèi ®i tèt nhÊt, kh¸m ph¸ vμ t¹o lËp nªn nh÷ng kú c«ng cña riªng m×nh! §Êy lμ quyÕt t©m kh«ng ®Çu hμng sè phËn. §Êy chÝnh lμ sù kiªu h·nh lμm ng−êi! 56 ChuyÖn bã ®òa Ngμy xöa, ngμy x−a trong mét gia ®×nh nä, ng−êi cha ®ang ë gi©y phót gÇn ®Êt xa trêi. Vî con, th©n quyÕn xóm quanh ®Ó ®ãn nghe lêi dÆn cña ng−êi trô cét gia ®×nh. L·o «ng tØnh t¸o b¶o con trai c¶ mang ®Õn mét bã ®òa. ¤ng ra hiÖu cho mÊy anh con trai - ®Òu lμ lo¹i lùc ®iÒn - thay nhau cÇm c¶ bã ®òa mμ bÎ. MÊy anh em m¾m m«i, m¾m lîi thùc hiÖn lêi d¹y, nh−ng bã ®òa vÉn tr¬ tr¬. ¤ng lÆng lÏ nhËn bã ®òa, råi t¸ch tõng chiÕc mét, chËm r·i ®−a cho mçi ng−êi mét chiÕc, ra hiÖu bÎ g·y nã. ViÖc qu¸ ®¬n gi¶n, ®Õn mét ch¸u nhá 9,10 tuæi còng cè lμm ®−îc. Nh×n nh÷ng m¶nh ®òa g·y, cô «ng gËt gï, råi kh«ng dÆn ®iÒu g×, nh¾m m¾t l¹i, ra ®i víi nÐt c−êi trªn m«i. Sau tang lÔ, c¶ nhμ häp mÆt bμn luËn míi hiÓu râ ý dÆn dß cña ng−êi qu¸ cè. BiÕt ®oμn kÕt, dùa vμo nhau th× trë thμnh bã ®òa v÷ng ch¾c; nh−ng nÕu riªng rÏ tõng ng−êi - nh− mçi chiÕc ®òa lÎ loi - sÏ yÕu ít, kh«ng trô l¹i ®−îc víi kh¾c nghiÖt cuéc ®êi. 57 Tõ ®ã c¶ nhμ, nßng cèt lμ mÊy anh em, b¶o ban nhau lam lμm; dï ai cã ®i ®©u, lμm nghÒ g× còng lu«n quan t©m gióp ®ì nhau. Gia ®×nh ngμy cμng v÷ng vμng, ¨n nªn lμm ra, ®Çm Êm sum vÇy, tiÕng th¬m lan kh¾p c¸c lμng x· mét vïng réng lín. C©u chuyÖn víi h×nh t−îng bã ®òa thËt Ên t−îng vμ râ nÐt. VÉn tõng Êy chiÕc ®òa, nh−ng c¸ch xö lý kh¸c nhau th× kÕt qu¶ thËt kh¸c xa nhau l¾m l¾m. Chît nhí l¹i nh÷ng ngμy n« lÖ ch−a xa. Mét trong nh÷ng m¸nh khãe c¬ b¶n cña bän x©m l−îc chÝnh lμ chia ®Ó trÞ. ChÝnh lμ t¸ch tõng chiÕc ®òa mét ®Ó bÎ vËy! Tõ xa x−a, cha «ng ta cßn truyÒn l¹i c©u ca nμy: Mét c©y lμm ch¼ng nªn non/ Ba c©y chôm l¹i nªn hßn nói cao. Hay gÇn gòi chóng ta h¬n, B¸c Hå còng d¹y: §oμn kÕt, ®oμn kÕt, ®¹i ®oμn kÕt. Thμnh c«ng, thμnh c«ng, ®¹i thμnh c«ng. Êy chÝnh lμ mét nÐt ®Ñp cña truyÒn thèng d©n téc nhá vμ ch−a m¹nh. §ã lμ lÏ sèng cßn l©u dμi chø kh«ng chØ lμ s¸ch l−îc nhÊt thêi. Lín lao lμ c¶ ®Êt n−íc, c¶ d©n téc; nh−ng nhá bÐ nh− mét gia ®×nh - ®Òu cÇn cã sù ®oμn kÕt, ®ång thuËn. ThuËn vî thuËn chång, biÓn §«ng t¸t c¹n/ ThuËn bÌ thuËn b¹n, t¸t c¹n biÓn §«ng. Lμm thÕ nμo ®Ó gi÷ g×n sù ®oμn kÕt mμ cã lÇn B¸c Hå ®· vÝ nh− gi÷ g×n con ng−¬i cña m¾t? §Êy 58 lμ viÖc lín lao mμ bμi viÕt nμy ch−a thÓ ®Ò cËp. Nh−ng trong mét ph¹m vi rÊt hÑp - mét gia ®×nh nhá ch¼ng h¹n - t«i thÊy cã mét c©u m¸ch b¶o rÊt thó vÞ vμ vui vÎ nμy: - Chång giËn th× vî bít lêi C¬m s«i, nhá löa, suèt ®êi ch¼ng khª! 59 Mét giät m¸u ®μo, h¬n ao n−íc l·... Êy lμ lêi r¨n vÒ nghÜa t×nh hä hμng, m¸u mñ, quª h−¬ng, ®−îc gäi lμ quª cha, ®Êt tæ, dÉu ®i xa bao n¬i, ng−êi ta ®Òu muèn quay vÒ, dÉu ch©n ch¼ng b−íc tíi ®−îc, th× lßng còng th−êng ®¨m ®¾m väng chiÒu! Ng−êi trong huyÕt téc, cïng chung dßng m¸u th× g¾n bã mËt thiÕt, chia ngät sÎ bïi, dÉu cã gÆp chuyÖn xu«i ng−îc th× còng chÝn bá lμm m−êi, ®Ó mong gi÷ lÊy hßa khÝ hä hμng. §Êy lμ nãi chuyÖn mét nhμ. Tõ mét dßng hä ®Õn c¶ lμng xãm, d©n ta th−êng cã thμnh ng÷ hä hμng - lμng xãm. Sù g¾n bã ®· më réng h¬n. Vμ cßn réng h¬n n÷a, tõ lμng ra c¶ n−íc. Nh÷ng h×nh ¶nh thËt gÇn gòi, gi¶n dÞ: BÇu ¬i th−¬ng lÊy bÝ cïng/ Tuy r»ng kh¸c gièng nh−ng chung mét giμn. Hay nhuèm vÎ cao sang, quyÒn quý th× còng vÉn chung mét ý t−ëng: NhiÔu ®iÒu phñ lÊy gi¸ g−¬ng/ Ng−êi trong mét n−íc ph¶i th−¬ng nhau cïng. Cho ®Õn thêi ®¹i c¸ch m¹ng vμ d©n chñ, Cô Hå tõng d¹y vμ d©n ta tõng thÊm nhuÇn: Quan 60 san mu«n dÆm mét nhμ, bèn ph−¬ng v« s¶n ®Òu lμ anh em! ThÕ lμ mèi quan hÖ, sù quan t©m ®· réng më tíi kh¾p thÕ giíi nμy! §ã còng lμ më ®Çu cho viÖc ngμy nay ViÖt Nam ta tuyªn bè muèn lμm b¹n víi tÊt c¶ c¸c n−íc, c¸c khu vùc, c¸c vïng l·nh thæ miÔn lμ t«n träng chñ quyÒn mçi n−íc vμ cïng hç trî nhau ph¸t triÓn b×nh ®¼ng. ThÕ giíi tõ chç bÞ chia c¾t, c¸ch bøc, xa x«i, ®· trë thμnh mét m¸i nhμ chung, m¸i nhμ duy nhÊt quen thuéc cña h¬n 6 tû con ng−êi. B©y giê, trë l¹i h×nh ¶nh cò, cã thÓ thÊy mét giät m¸u ®μo - t−îng tr−ng cho mét dßng hä, víi thÕ giíi kh«ng cßn lμ c¸i ao mμ lμ mét ®¹i d−¬ng. §Êy lμ mét mèi quan hÖ h÷u c¬ mang tÝnh nh©n lo¹i. NghÜa lμ kh«ng thÓ coi träng giät m¸u ®μo h¬n ao n−íc l·. Kh«ng thÓ coi c¸i ao lμng g¾n bã h¬n ®Êt n−íc. Kh«ng thÓ coi chØ cã d©n téc m×nh lμ ®¸ng kÓ, lμ h¬n c¸c d©n téc kh¸c. Ngay loμi ng−êi th«ng minh vμ tμi giái, ngμy nay còng kh«ng thÓ chØ "chinh phôc", "c¶i t¹o" thiªn nhiªn, lμm chñ thiªn nhiªn mμ ph¶i t×m c¸ch sèng "®ång thuËn" víi thiªn nhiªn, b¶o vÖ thiªn nhiªn, chung sèng víi thiªn nhiªn ®Ó cã sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng. ThÕ lμ cuéc sèng buéc nh÷ng suy nghÜ ph¶i ph¸t triÓn. NÕu ë ®©u ®ã chØ biÕt ®Õn dßng hä, biÕt 61 ®Õn lμng x· m×nh, ®Þa ph−¬ng m×nh, khu vùc m×nh th× hiÓn nhiªn ®· tù thu hÑp tÇm m¾t, ng¨n hÑp b−íc ®i cña c¶ céng ®ång råi! Mét giät m¸u ®μo vÉn ®óng lμ sù thiªng liªng, ®¸ng g×n gi÷. Nh−ng nã chØ h¬n chÝnh nã khi mμ nh÷ng céng ®ång lín h¬n bao bäc nã còng ngμy cμng h¬n lªn, ®¸ng quý träng h¬n. Ph¶i ch¨ng ®ã lμ c¸i míi mÎ khi nh×n l¹i mét lêi d¹y ©n cÇn, t×nh nghÜa cña ng−êi x−a? 62 ¡n tr«ng nåi... Nhμ th¬ H÷u ThØnh vèn lμ lÝnh xe t¨ng thêi chèng qu©n x©m l−îc Mü, anh næi tiÕng b¾t ®Çu tõ tr−êng ca §−êng tíi thμnh phè. Tr−êng ca nμy mang chÊt hoμnh tr¸ng nh− nhÞp qu©n hμnh, nh− nhÞp ®iÖu tæng tiÕn c«ng kh¾p c¸c mÆt trËn trong chiÕn dÞch ®¹i th¾ng mïa Xu©n 1975. Nh−ng tr−êng ca cßn lμ lêi thñ thØ cña t©m hån ng−êi lÝnh, võa ®«n hËu, võa tõng tr¶i, võa v« t− võa ngÉm nghÜ, ®Õn tõng chi tiÕt, tõng c©u ch÷. VÝ dô mét c©u nμy: "Ngåi tr«ng h−íng lμ c¨m thï bãng tèi / ¡n tr«ng nåi lμ nghÜ tíi anh em". C©u nμy ph¸t triÓn tõ lêi d¹y cña ng−êi x−a: ¡n tr«ng nåi, ngåi tr«ng h−íng. ¡n tr«ng nåi - ®óng nh− suy nghÜ cña c©u th¬ vμ më réng h¬n - ®ã lμ sù nghÜ ®Õn ng−êi kh¸c. Cã lÏ tõ trong gia ®×nh, tõ mét b÷a c¬m. Ta nhí mÑ hoÆc chÞ g¸i, hoÆc chÞ d©u, th−êng ngåi ®Çu nåi vμ th−êng ch¼ng kÞp ¨n no. Víi nh÷ng ®øa con, ®øa em kháe m¹nh, v« t©m, trong giai ®o¹n ®êi sèng cßn khã kh¨n, nhiÒu khi mÑ vμ chÞ cßn ®ãi bông mμ nåi c¬m ®· ®−îc vÐt nh½n. Nh÷ng ®øa trÎ nghÜ 63 ®©u ®Õn chuyÖn ¨n ph¶i tr«ng nåi! Cã khi m·i vÒ sau, khi ta ®· lín, ®· nu«i nÊng con c¸i, ta míi chît nhí l¹i vμ ©n hËn vÒ sù v« t©m, v« ý cña m×nh thuë Êy. Tõ nhμ, më réng ra mét tËp thÓ, mét tiÓu ®éi, mét trung ®oμn, ng−êi lÝnh víi hËu ph−¬ng, mét c¸ nh©n víi c¶ n−íc, víi tõng c¸ nh©n kh¸c. C¸i "nåi to" cã thÓ lμ tÇm cì quèc gia, cho ®Õn c¶ tr¸i ®Êt. TÊm lßng ta cã thÓ rung ®éng xa réng tíi ®©u, hay b¾t ®Çu v« c¶m ngay sau bèn bøc t−êng nhμ m×nh? C¸i nåi cña gia ®×nh ta, c¸i nåi cña tËp thÓ, c¸i nåi chung c¶ ®ång bμo… m¾t ta, tim ta nh×n thÊu tíi ®©u? ThËt ý nghÜa biÕt bao mét lêi nh¾c nhñ: Mçi miÕng ta ¨n uèng phung phÝ lμ mét miÕng ta giËt tõ tay nh÷ng ng−êi nghÌo khæ. ¡n tr«ng nåi, mét c©u nãi ®¬n gi¶n, nh−ng hiÓu cho thÊu hãa ra kh«ng gi¶n ®¬n chót nμo, ph¶i kh«ng b¹n? 64 Ngåi tr«ng h−íng... Ta tiÕp tôc ngÉm nghÜ vÒ vÕ thø hai trong c©u ng−êi x−a d¹y: ¡n tr«ng nåi, ngåi tr«ng h−íng. Nhμ th¬ H÷u ThØnh kh¸i qu¸t rÊt tróng: "Ngåi tr«ng h−íng lμ c¨m thï bãng tèi". §óng thËt! §«i khi ta v« ý ngåi ë vÞ trÝ che lÊp c¶ ¸nh trêi hoÆc ¸nh ®Ìn; c¸c cô gäi thÕ lμ "ngåi sÊp bãng". C¸i bãng v« t×nh, v« ý cña ta lμm tèi rÇm ®Õn c¶ nh÷ng khu«n mÆt kh¸c. Cã thÓ tèi rÇm hÕt c¶ c¨n nhμ (Ngμy Êy, cßn dïng ®Ìn dÇu, thËm chÝ lμ dÇu l¹c, dÇu võng, kh«ng ph¶i ®Ìn ®iÖn treo cao s¸t trÇn nhμ nh− b©y giê, nªn chØ cÇn mét h−íng ngåi, h−íng ®øng v« ý lμ hËu qu¶ thÊy râ ngay). Ngåi tr«ng h−íng, ®øng tr«ng h−íng, suy réng ra cßn lμ ngåi ®óng chç, chän chç thÝch hîp nhÊt. B©y giê x· héi b×nh ®¼ng, nh−ng còng vÉn cÇn nÒn nÕp l¾m. Ta kÝnh träng ng−êi h¬n tuæi lμ lÏ hiÓn nhiªn, lμ ®iÒu tèt ®Ñp råi. Ta kÝnh träng cÊp trªn kh«ng ph¶i v× c¸ nh©n hä mμ chÝnh v× t«n kÝnh c¸i tËp thÓ, c¬ quan, ®¬n vÞ cña chÝnh chóng ta. L¹i cßn −u tiªn ng−êi khuyÕt tËt, lÞch sù víi phô n÷, nh−êng nhÞn trÎ em,… 65 ¤i c¸i sù ngåi, ®©u chØ cã thÓ "tÆc l−ìi" cho xong! KÎo ®«i khi "nhÇm chç", hoÆc s¬ ý, hoÆc coi th−êng, mμ r¬i vμo tr−êng hîp tõa tùa nh− NguyÔn Du mØa mai chª tr¸ch kÎ "mμy r©u nh½n nhôi, ¸o quÈn b¶nh bao" hä M·: "GhÕ trªn ngåi tãt sç sμng". Ngåi ph¶i lμ sù lùa chän, lμ chñ ý, chñ ®éng cña con ng−êi trong hoμn c¶nh nhÊt ®Þnh. VÝ nh− «ng Ph¹m Ngò L·o, ngåi gi÷a ®−êng qu©n ®i mμ vãt nan, ®an l¸t! Êy lμ muèn tá râ sù can tr−êng, lμ muèn ®−îc ®em tμi søc theo qu©n v−¬ng giÕt giÆc. B¹n sÏ hái: Nh− thÕ, ngåi tr«ng h−íng cã thÓ liªn quan tíi c¶ khi ngåi trªn xe buýt ch¼ng h¹n, hay trong cuéc häp n÷a? §óng vËy! C¸i hay cña lêi ng−êi x−a lμ nã gÇn gòi vμ sinh ®éng víi cuéc ®êi, nã n¶y në trong ý thøc cña ngμn ngμn v¹n v¹n ng−êi qua tõng thÕ hÖ. ChÝnh v× thÕ nã cò mμ míi, nã ng¾n gän nh−ng ph¸t triÓn thËt v« cïng trong ®êi sèng tinh thÇn cña chóng ta. 66 MiÖng ¨n nói lë Con ng−êi ph¶i ¨n ®Ó sèng, lμm viÖc vμ ph¸t triÓn ®Êt n−íc, n¶y në gièng nßi. ¡n ë ®©y lμ nãi réng c¶ "¨n tiªu". ¡n tiªu kh«ng phï hîp víi nh÷ng g× lμm ra, hoÆc ¨n tiªu mμ kh«ng s¶n xuÊt, th× cã "cña nói" còng lë lãi, tan t¸c hÕt c¶. Sî nhÊt lμ nh÷ng ng−êi "vung tay qu¸ tr¸n", "bãc ng¾n, c¾n dμi". Nçi lo sî nμy kh«ng chØ ë mét ng−êi, mét gia ®×nh, mét tËp thÓ mμ ë c¶ ®Êt n−íc. Cã mét c©u nãi thËm x−ng, nh−ng nghÜ kü th× thËt ®óng qu¸: Muèn lμm giμu dÔ l¾m, chØ cÇn b¹n kiÕm ®−îc 10 th× tiªu 9 th«i; muèn trë thμnh ¨n mμy còng dÔ l¾m, chØ cÇn b¹n lμm ®−îc 10 l¹i tiªu 11! VËy bªn c¹nh sù quan träng lμ lμm ra nhiÒu cña c¶i th× cã sù quan träng ngang thÕ lμ "¨n tiªu" cho tiÕt kiÖm, tr¸nh l·ng phÝ. NhiÒu nh− ®¸ nói mμ ph¸, xay, nghiÒn dïng m·i, th× nói còng mßn, n÷a lμ than trong lßng ®Êt, dÇu d−íi biÓn, cñi ë rõng, c¸ trong n−íc, chim trªn trêi… ch¼ng ph¶i mçi ngμy mét lë, mét c¹n kiÖt ®ã sao? 67 CÇn dïng ph¶i dïng. CÇn ¨n ph¶i ¨n cho ®ñ l−îng, ®ñ chÊt, ®ñ c¶ c¸c vi chÊt. Nh−ng sù phung phÝ lμ mét téi lçi, nhiÒu khi lμ téi ¸c n÷a. HiÖn nay ng−êi ta hay dïng ch÷ thÊt tho¸t. ThÊt tho¸t do ng−êi lÊy, thÊt tho¸t do trêi ®Êt, m−a giã lÊy, thÊt tho¸t do thêi gian lÊy… Con sè thÊt tho¸t, ®«i khi ng−êi ta tÝnh tíi 10, 15, 25, 30%! Sù l·ng phÝ lín qu¸! Mét chuyÖn nho nhá nμy n÷a: ë c¸c n−íc vμ ë ta cã nhiÒu cöa hμng ¨n tù chän. Bá ra mét sè tiÒn nhÊt ®Þnh, ta muèn ¨n uèng thøc g×, bao nhiªu, ®Òu ®−îc c¶. ë n−íc nä, trªn mçi bμn ¨n ®Òu cã mét tÊm b¶ng nhá ghi néi dung: NÕu ®Ó thøc ¨n thõa sÏ bÞ ph¹t. §Êy, cÇn thiÕt ph¶i tÝnh to¸n chÆt chÏ ®Õn nh− vËy, míi mong ®Êt n−íc giμu cã h¬n lªn, míi mong mçi ng−êi d©n cμng ngμy cμng ®−îc sung s−íng h¹nh phóc h¬n. VÒ chuyÖn nμy cßn rÊt nhiÒu lêi khuyªn ng−êi x−a dμnh cho ta. VÝ nh−: "Bu«n tμu, bu«n bÌ, kh«ng b»ng ¨n dÌ, hμ tiÖn"; vÝ nh−: "Cña nh− non, ¨n mßn còng hÕt";... §Õn l−ît b¹n thªm vμo ®©y mét c©u n÷a nhÐ! 68 Ph« ra vμ ®Ëy l¹i NhiÒu khi lêi ng−êi x−a kh«ng h¼n lμ ®Ó khuyªn ta lμm theo, mμ chØ lμ mét nhËn xÐt vÒ c¸ch xö thÕ nμo ®ã, ®Ó ta hiÓu sù phong phó, phøc t¹p cña x· héi, cña nh÷ng mèi quan hÖ vμ ta ph¶i lùa chän cho m×nh c¸ch øng xö tèt nhÊt. VÝ dô c©u: “Tèt ®Ñp ph« ra, xÊu xa ®Ëy l¹i”, kh«ng h¼n khuyªn ng−êi ta ph« vμ ®Ëy ®óng nh− thÕ. Khi vËn dông c©u nμy ph¶i thÊy tÝnh h¹n chÕ cña nã. H¹n chÕ do chÝnh cuéc sèng mang l¹i. ë thêi kú con ng−êi cßn sèng bã hÑp trong lμng xãm, coi lμng xãm lμ x· héi thu nhá, giao th«ng c¸ch trë, th«ng tin b−ng bÝt, ra khái lòy tre lμng lμ ®· thÊy l¹ ng−êi, l¹ c¶nh, cho nªn t©m lý co l¹i, ®Ëy kÝn vμo dÔ cã ®iÒu kiÖn lμm thèng so¸i. X· héi ph¸t triÓn ngμy nay, tr¸i ®Êt nh− c¸i b×nh th«ng nhau, ®©u chØ trong vÎn vÑn ®Êt n−íc m×nh! Nh÷ng vÊn ®Ò tËn Iran, Ir¾c cã khi ¶nh h−ëng ngay ®Õn chiÕc xe m¸y cña mçi nhμ ng−êi ViÖt Nam ta. XÊu xa mμ ®Ëy l¹i th× bÖnh nhÑ hãa nÆng, lçi bÐ ®Î sai to, ®Õn lóc vì lë ra th× «i th«i… ®· v« ph−¬ng cøu ch÷a. 69 Mμ cã muèn ®Ëy còng khã kÝn ®−îc. C¸c cô ta tõng d¹y: B−ng miÖng b×nh miÖng hò, ai b−ng ®−îc miÖng thiªn h¹, cho nªn "tiÕng lμnh ®ån xa, tiÕng d÷ ®ån xa", nãi ®i th× nhÑ, nãi l¹i th× nÆng, sù mËp mê, óp më lμm cho ®en tr¾ng nhËp nhßa, Ýt nhiÒu khã tá… Hãa ra, c¸i viÖc ®Ëy l¹i trë nªn lîi Ýt mμ h¹i nhiÒu. C¸i sai nhá, nh−ng sù b−ng bÝt, che giÊu c¸i sai l¹i thμnh lçi lín: §ã lμ sù gian dèi. D©n ta ghÐt sù gian dèi l¾m. Nμy nhÐ: ThËt thμ lμ cha gi¶ dèi! Nμy nhÐ: Nãi gÇn, nãi xa ch¼ng qua nãi thËt! Nμy nhÐ: Kh«n ngoan ch¼ng lä thËt thμ! v.v. vμ v.v.. NhiÒu khi c¸i xÊu ®−îc tù nãi ra mét c¸ch thμnh khÈn th−êng ®−îc th−¬ng xãt, an ñi, ®éng viªn: §¸nh kÎ ch¹y ®i, ai ®¸nh ng−êi ch¹y l¹i! ThÕ lμ c¸i xÊu, c¸i bÈn, c¸i sai ®−îc ch÷a, ®−îc söa, ®−îc röa, ®−îc uèn n¾n... ë mét c¸ nh©n, cø kh− kh− "xÊu xa ®Ëy l¹i" th× t¸c h¹i còng râ råi, nh−ng nÕu l¹i lμ mét tËp thÓ, th× tËp thÓ cμng lín, t¸c h¹i ®ã cμng lín theo. Tèt ®Ñp cø ph« ra ®i, nh−ng xÊu xa chí ®Ëy l¹i, ph¶i nãi tíi nã mét c¸ch ch©n thËt ®Ó söa. ThÕ míi chÝnh lμ cuéc sèng thùc, v× “nh©n v« thËp toμn” - lμm g× cã ai m−êi ph©n vÑn m−êi. 70 Kim chØ cã ®Çu C©u thμnh ng÷ nμy kh«ng chØ nãi vÒ viÖc ph¶i tu©n theo t«n ti, trËt tù trong gia ®×nh còng nh− ngoμi x· héi, mμ lín h¬n, th−êng xuyªn h¬n lμ t¹o ra mét nÕp sèng cã kû luËt, cã nÒn nÕp, biÕt tù tin vμ biÕt t«n träng ng−êi kh¸c. T«i ngÉm nghÜ tõ mét bμi h¸t (bμi Con voi, mμ ca sÜ TrÇn HiÕu h¸t rÊt tuyÖt vêi b»ng giäng trÇm hïng) cã lêi rÊt ®¬n s¬ nh− sau: “Con vái con voi, c¸i vßi ®i tr−íc, hai ch©n tr−íc ®i tr−íc, hai ch©n sau ®i sau, cßn c¸i ®u«i…”. Lêi ca trªn ®©y lμ bμi häc t¶ thùc con voi, nh−ng kh«ng ph¶i lμ sù nh¾c nhë vÒ tr−íc sau, nÒn nÕp, kû luËt ch¨ng? NÕu hai ch©n sau l¹i ®ßi ®i tr−íc, thÕ lμ cã thÓ thμnh vÊn ®Ò r¾c rèi ngay råi! L¹i nhí chuyÖn mét ng−êi b¹n kÓ vÒ ngän nói Con RÕt ë vïng nä. Ngμy x−a cã mét con rÕt khæng lå. Cè nhiªn nã cã rÊt nhiÒu ®«i ch©n. NÕu quan s¸t khi rÕt chuyÓn ®éng, nh÷ng ®«i ch©n Êy thËt nhÞp nhμng, cuån cuén. Nh−ng, rÕt khæng lå gÆp rñi ro lín lμ d−êng nh− mçi ®«i ch©n ®Òu tranh ®−îc b−íc tr−íc. RÕt 71 ta cø ®øng t¹i chç v× sù giμnh giËt Êy. L©u l¾m, l©u l¾m… ®Õn nçi ho¸ thμnh ®¸. §Êy lμ sù tÝch ngän nói mang tªn Con RÕt. ThÕ lμ sù nÒn nÕp tr−íc sau, tÝnh kû luËt cao cÇn thiÕt biÕt bao trong cuéc sèng. B©y giê c¸c b¹n trÎ hay nh¾c nhau c©u: “Ph¶i biÕt m×nh lμ ai chø!”. ¢u còng lμ c¸ch nãi trÎ trung, cô thÓ vÒ chuyÖn ®Çu vμ cuèi, chç ®øng, chç ngåi, ®−êng ®i, n−íc b−íc. §i trªn ®−êng phè, b¹n cã bùc m×nh víi nh÷ng ng−êi ®i ng−îc chiÒu, thÝch lÊn ®−êng kh«ng? Hä cè lÊn mét chót vÒ phÝa tr¸i, vμ do ®ã, bÝt nhá hÑp lèi tho¸t cho chÝnh hä vμ cho c¶ hai dßng ng−êi. Hä kh«ng biÕt chê ®îi, kh«ng chÞu theo nÒn nÕp mμ x· héi ®· quy ®Þnh, ®· quen thuéc? Hä chØ biÕt m×nh hä lμ ®ñ råi! B¹n cã chän nh÷ng ng−êi nh− thÕ vμo lμm viÖc cïng nhãm, cïng c«ng tr×nh? Mμ kh¶ n¨ng lμm viÖc theo nhãm lμ ®ßi hái cña v¨n minh, hiÖn ®¹i. Lμm viÖc theo nhãm, dï chØ vμi ba ng−êi, vÉn cÇn mét sù tr−íc sau râ rμng, nhÞp nhμng. Nhá nh− kim chØ cßn cã ®Çu c¬ mμ! Ph¶i biÕt m×nh lμ ai chø! 72 Löa víi khãi Trêi sinh ra thÕ lμ mét chuyÖn cã tÝnh ngô ng«n thó vÞ vμ s©u xa cña d©n téc ta. Trong ®ã næi lªn ý: Dèt ®Æc cßn h¬n hay ch÷ láng. "Dèt ®Æc" th× biÕt råi, cßn "hay ch÷ láng" h¼n muèn nãi ®Õn nh÷ng ng−êi häc ch−a ®Õn n¬i, ®Õn chèn mμ l¹i thÝch khoe ch÷, cËy tμi. Nh©n vËt "hay ch÷ láng" gi¶i thÝch r»ng con ngçng së dÜ kªu to v× cæ nã dμi (tr−êng c¶nh t¾c ®¹i thanh), con vÞt næi trªn mÆt n−íc lμ v× thÞt Ýt mμ l«ng nhiÒu (®a mao, thiÓu nhôc t¾c phï), hßn ®¸ nøt ®«i nÕu kh«ng do ng−êi ®¸nh th× do trêi ®¸nh (phi nh©n ®¶ t¾c thiªn ®¶). §Õn khi bÞ vÆn l¹i con Õch cã cæ ®©u mμ kªu to, c¸i thuyÒn lμm g× cã thÞt, cã l«ng mμ vÉn næi... th× anh ta cøng häng. §¹i ®Ó c©u chuyÖn nh− thÕ. Anh "hay ch÷ láng" ph¹m c¸i lçi lμ xÐt ®o¸n theo c¶m tÝnh, qua loa, ®¹i kh¸i; mμ cuéc sèng th× phong phó, ch©n lý th× cô thÓ. Thμ nh− nh©n vËt "dèt ®Æc", kh«ng biÕt th× cø nãi "Trêi sinh ra thÕ!" lμ cßn th«ng c¶m ®−îc! Nh©n d©n ta cßn nhiÒu c©u nh−: ThÊy ®á ngì lμ chÝn, BiÕt mét mμ ch¼ng biÕt hai, Tr«ng 73 gμ hãa cuèc,… ®Òu còng nh¾c nhë ta vÒ c¸ch nh×n cuéc sèng. Nh×n ®i nh×n l¹i. Nh×n vμ ngÉm nghÜ. Tr−íc sau. Xa gÇn. Lý t×nh. Tû nh− c©u: "Kh«ng cã löa sao cã khãi!". §Êy lμ mét sù kh¼ng ®Þnh, nghiªng vÒ phÝa phª ph¸n hiÖn t−îng nμo ®ã. Kh«ng Ýt lÇn, t«i ®· thÊy c©u "Kh«ng cã löa sao cã khãi" lμ vâ ®o¸n, lμ dÔ g©y oan øc cho ai ®ã, lμ t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c thø "khãi ®en" ®−îc x¶ vμo cuéc sèng trong lμnh vμ khuÊy rèi sù b×nh yªn cña lßng ng−êi. Nh−ng may thay, c¸ch xem xÐt, suy nghÜ cña ng−êi x−a kh«ng phiÕn diÖn nh− thÕ. C¹nh ®ã, cßn thÊy c©u nμy: G¾p löa bá bμn tay (còng cã khi dïng lμ G¾p löa bá tay ng−êi). ThÕ chø! Cã khi thø khãi kia l¹i chÝnh tõ löa kÎ xÊu ®em ®Õn, mang löa ®Õn ®Ó t¹o ra khãi. Råi tõ khãi ®ã… Trong d©n gian quen dïng c©u trªn ®Ó chØ nh÷ng hμnh ®éng bÞa ®Æt, vu khèng mμ h¹i ng−êi kh¸c. Nh÷ng kÎ cã hμnh ®éng ®ã th−êng bÞ mäi ng−êi khinh ghÐt. ThÕ nªn trong cuéc sèng, muèn nhËn thøc ®−îc chÝnh x¸c, nhÊt lμ vÒ con ng−êi, cÇn cã kiÕn thøc vμ kinh nghiÖm, l¹i cÇn rÊt thËn träng. Khen kh«ng ®óng, thμnh h¹i ng−êi; chª kh«ng ®óng, lμ h¹i chÝnh m×nh. NÕu b¹n cã chøc, cã quyÒn, cã tr¸ch nhiÖm, mμ xem xÐt vμ nhËn ®Þnh cña b¹n cã t¸c ®éng ®Õn sù nghiÖp hoÆc nh©n c¸ch ng−êi kh¸c th× cμng nªn ngh×n lÇn c©n nh¾c. 74 Cã khãi ®Êy, löa ®Êy vμ cßn cã thÓ cã c¶ bμn tay "g¾p löa bá tay ng−êi" n÷a! B¹n thÊy, thÊy cho râ. B¹n nghÜ, nghÜ cho kü. §ã lμ vÊt v¶, nh−ng còng lμ thó vÞ vμ tinh tÕ cña cuéc sèng, còng lμ tÝnh chÊt nh©n v¨n cña cuéc sèng ®Êy b¹n ¹! 75 ¡n nhai, nãi nghÜ T«i tin r»ng ®©y lμ mét c©u tôc ng÷ vμo lo¹i ng¾n nhÊt mμ ý nghÜa th× khã kÓ hÕt. C¸ch cÊu t¹o c©u nμy gîi ý cho ta nhí tíi c¸ch nãi ®Õn mét ch©n lý, mét ®iÒu bÊt biÕn. Cho thËt rμnh rÏ, cã thÓ diÔn ®¹t nh− sau: ¡n th× ph¶i nhai, nãi th× ph¶i nghÜ (L¹i gièng kÕt cÊu mét "ch©n lý" kh¸c: Vî hiÒn hoμ, nhμ h−íng Nam). Khi nãi "¨n nhai", c¶m thÊy trong sù nhai ®ã cã c¶ nghÜ ngîi råi. ¡n sao cho thÊy ®ã lμ mãn g×. Mãn ngon, th−ëng thøc ®Ó nhí l©u. Mãn l¹, ngÉm nghÜ ®Ó thÊy ®iÒu l¹ vμ ®iÒu kh«ng l¹. ¡n nhai, lμ ®Ó ta cßn cã thêi giê nh×n ®Õn c¶ m©m c¬m, ®Õn c¶ b¹n cïng gÆp gì (KÎo nh− anh tham ¨n nμo ®ã trong truyÖn d©n gian, c¾m ®Çu vμo ¨n. §Õn lóc vÒ nhμ vî hái ¨n cïng m©m víi ai, th× ngí ra kh«ng biÕt v× lóc ngõng ¨n, ngÈng lªn nh×n th× c¶ m©m ®· ch¼ng cßn ai! Hay nh− anh nä, trong mét truyÖn kh¸c: Vî ph¶i buéc d©y vμo ch©n, ®Ó mçi lÇn kÐo d©y anh míi ®−îc g¾p mét miÕng, kÎo kh«ng, theo thãi quen, vμo b÷a lμ anh g¾p lia g¾p lÞa, nuèt lÊy nuèt ®Ó). 76 ¡n nhai - cßn lμ vÊn ®Ò cña vÖ sinh ¨n uèng, gãp phÇn b¶o vÖ bé m¸y tiªu ho¸, gi÷ g×n søc kháe. Hãa ra c¸i sù ¨n uèng ®©u cã ®¬n gi¶n ®−îc. Cã dÞp ta sÏ bμn thªm vÒ ¨n, vÝ dô nh− khi bμn ®Õn c©u: Häc ¨n, häc nãi, häc gãi, häc më. ¡n nhai, nãi nghÜ chØ lμ mét phÇn cña yªu cÇu häc ¨n, häc nãi mμ th«i! (§©y lμ nãi trong lóc b×nh th−êng. Cßn trong cuéc ®êi, cã nh÷ng t×nh huèng ph¶i gi¶i quyÕt chuyÖn ¨n uèng cho gän nhÊt, nhanh nhÊt; lóc ®ã, kh«ng thÓ kh«ng thuËn theo yªu cÇu cña "sù biÕn" Êy). Cßn chuyÖn "nãi nghÜ" - mét phÇn cña häc nãi - còng thËt kh«ng gi¶n ®¬n ®©u. TiÕng nãi ng«n ng÷ lμ tÝn hiÖu ®Æc tr−ng cña loμi ng−êi. TiÕng nãi thÓ hiÖn râ t− t−ëng, tr×nh ®é, t×nh c¶m cña con ng−êi. Lêi nãi ph¶i ®−îc ®iÒu khiÓn, chí ®Ó lêi nãi ®iÒu khiÓn ta. §«i khi, lêi nãi ®· quý - nh− b¹c, nh−ng sù im lÆng l¹i lμ vμng c¬! §«i khi lêi nãi ®−îc träng nh−: Lêi nãi - gãi vμng. §«i khi lêi nãi lμ nãi nh¨ng, nãi cuéi, nãi dμi, nãi dai, nãi d¹i,… "Nãi nghÜ" chÝnh lμ sù ®iÒu khiÓn lêi nãi. Cßn lμ sù nh×n nhËn l¹i m×nh - ®· "®ñ søc" ®Ó nãi ®iÒu Êy ch−a; vμ nÕu ch−a th× cÇn häc thªm nh÷ng g×? Tõ nghÜ mμ dÉn ®Õn chuyÖn häc. Häc ®Ó biÕt, biÕt ®Ó cã thÓ nãi nh÷ng lêi nhiÒu suy nghÜ h¬n… §©y lμ c«ng viÖc cña c¶ mét ®êi ng−êi vμ trong tõng c©u chuyÖn h»ng ngμy. 77 L¹i nhí c©u ca dao cæ: Lêi nãi ch¼ng mÊt tiÒn mua/ Lùa lêi mμ nãi cho võa lßng nhau. Lùa lêi chÝnh lμ suy nghÜ vμ chän läc. Lùa lêi, chø kh«ng ph¶i thay ®æi ý. Lùa lêi ®Ó chë ®−îc hÕt ý m×nh mμ l¹i võa lßng ng−êi. KÓ c¶ trong nh÷ng tr−êng hîp khã nãi, hay tÕ nhÞ, nh¹y c¶m nhÊt… NhiÒu khi, ng−êi ®−îc −a chuéng kh«ng ph¶i lμ ng−êi hay nãi mμ lμ ng−êi nãi thËt, nãi hay, nãi võa ®ñ, nãi ®óng lóc, ®óng chç; sau ®ã ®Õn ng−êi biÕt th× th−a thèt, kh«ng biÕt th× dùa cét mμ nghe; cßn lo¹i Çm Ü, huªnh hoang, nh− "thïng rçng kªu to" th× thËt kh«ng ®¸ng bμn ®Õn. 78