🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Hồ Chí Minh toàn tập - Tập 2 Ebooks Nhóm Zalo KH¤NG Cã G× QUý H¥N §éC LËP, Tù DO! Hå CHÝ MINH TOµN TËP XUÊT B¶N LÇN THø BA THEO quyÕt ®Þnh cñA BAN BÝ TH¦ TRUNG ¦¥NG §¶NG CéNG S¶N VIÖT NAM Sè 299-q®/TW, NGµY 6 TH¸NG 4 N¡M 2010. Héi ®ång xuÊt b¶n Tr−¬ng TÊn Sang Chñ tÞch Héi ®ång T« Huy Røa Phã Chñ tÞch Héi ®ång Phan DiÔn Uû viªn Héi ®ång Lª V¨n Dòng Uû viªn Héi ®ång Lª H÷u NghÜa Uû viªn Héi ®ång §ç Hoµi Nam Uû viªn Héi ®ång NguyÔn Duy Hïng Uû viªn Héi ®ång Ban chØ ®¹o x©y dùng b¶n th¶o Lª H÷u NghÜa Tr−ëng ban Ph¹m Hång Ch−¬ng Phã Tr−ëng ban NguyÔn Kh¸nh BËt Uû viªn NguyÔn Duy Hïng Uû viªn nhãm x©y dùng b¶n th¶o tËp 2 ph¹m hång ch−¬ng Tr−ëng nhãm §inh ngäc quý TrÇn v¨n h¶i Phan ngäc liªn NguyÔn v¨n khoan NguyÔn thÞ giang hå chÝ minh toµn tËp 2 1924 - 1929 XuÊt b¶n lÇn thø ba Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia - Sù THËT Hµ Néi - 2011 VII Lêi giíi thiÖu tËp 2 TËp 2 cña bé s¸ch Hå ChÝ Minh Toµn tËp, xuÊt b¶n lÇn thø ba, giíi thiÖu nh÷ng t¸c phÈm do NguyÔn ¸i Quèc viÕt tõ n¨m 1924 ®Õn n¨m 1929, tÝnh tõ khi Ng−êi tõ Liªn X« tíi Qu¶ng Ch©u (Trung Quèc) ho¹t ®éng ®Õn tr−íc khi thµnh lËp §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. §©y lµ kho¶ng thêi gian kh«ng dµi nh−ng cã nhiÒu sù kiÖn lÞch sö quan träng ®èi víi phong trµo c¸ch m¹ng thÕ giíi còng nh− ë n−íc ta vµ ®¸nh dÊu nh÷ng b−íc ph¸t triÓn míi cña qu¸ tr×nh h×nh thµnh t− t−ëng Hå ChÝ Minh. Trªn c−¬ng vÞ lµ ph¸i viªn cña Quèc tÕ Céng s¶n, NguyÔn ¸i Quèc ®· tiÕn hµnh viÖc truyÒn b¸ chñ nghÜa céng s¶n vµo ch©u ¸ nãi chung vµ §«ng D−¬ng nãi riªng, theo dâi vµ chØ ®¹o phong trµo c¸ch m¹ng ë mét sè n−íc, gãp phÇn quan träng vµo sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa céng s¶n vµ phong trµo ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc ë c¸c n−íc thuéc ®Þa, phô thuéc ë ph−¬ng §«ng. Nh÷ng n¨m 1924 - 1929 còng lµ thêi gian NguyÔn ¸i Quèc trùc tiÕp chuÈn bÞ vÒ chÝnh trÞ, t− t−ëng vµ tæ chøc cho sù ra ®êi cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. NguyÔn ¸i Quèc ®· tiÕn hµnh nh÷ng nhiÖm vô cao c¶ ®ã trong ®iÒu kiÖn hÕt søc khã kh¨n vµ phøc t¹p cña t×nh h×nh c¸ch m¹ng thÕ giíi vµ trong n−íc. §ã lµ viÖc Quèc tÕ thø hai ®· béc lé râ sù tháa hiÖp víi giai cÊp t− s¶n ®Ó chèng l¹i giai cÊp v« s¶n vµ nh©n d©n c¸c n−íc thuéc ®Þa, phô thuéc. §¶ng X· héi Ph¸p ®· cö A.C. Varen nhËm chøc Toµn quyÒn §«ng D−¬ng ®Ó t×m c¸ch ®µn ¸p phong trµo yªu n−íc cña VIII Hå CHÝ MINH TOµN TËP nh©n d©n ba n−íc §«ng D−¬ng. Giai cÊp t− s¶n non yÕu ë c¸c n−íc thuéc ®Þa vµ phô thuéc ®· tá ra kh«ng ®ñ søc ®¶m ®−¬ng ®−îc vai trß l·nh ®¹o trong sø mÖnh gi¶i phãng d©n téc cña n−íc m×nh tr−íc nh÷ng thñ ®o¹n ®µn ¸p vµ lõa bÞp cña chñ nghÜa ®Õ quèc, thùc d©n lµm cho khuynh h−íng c¶i l−¬ng, tho¶ hiÖp ngµy cµng biÓu hiÖn râ, thËm chÝ mét bé phËn giai cÊp t− s¶n ë mét sè n−íc g¾n bã lîi Ých víi chñ nghÜa ®Õ quèc ®· ph¶n béi, ®Çu hµng vµ ph¶n c¸ch m¹ng. Cuéc ph¶n biÕn cña T−ëng Giíi Th¹ch ë Trung Quèc (th¸ng 4-1927), n¬i NguyÔn ¸i Quèc ho¹t ®éng trong thêi gian nµy, lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh. ë trong n−íc, vµo thêi ®o¹n nµy, mÆc dï cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n ta chèng l¹i thùc d©n Ph¸p vÉn tiÕp tôc næ ra nh−ng ch−a tho¸t khái sù khñng ho¶ng s©u s¾c vÒ l·nh ®¹o vµ ®−êng lèi cøu n−íc. Bªn c¹nh nh÷ng khã kh¨n trªn, t×nh h×nh c¸ch m¹ng thÕ giíi vµ trong n−íc còng cã nh÷ng thuËn lîi nhÊt ®Þnh. §ã lµ viÖc Quèc tÕ thø ba (Quèc tÕ céng s¶n) më réng tÇm ¶nh h−ëng vµ quan t©m h¬n ®èi víi phong trµo gi¶i phãng d©n téc trªn thÕ giíi, ®Æc biÖt lµ ë ch©u ¸, trong ®ã cã §«ng D−¬ng. Cïng lóc, sù tr−ëng thµnh trªn c¸c ph−¬ng diÖn cña giai cÊp c«ng nh©n n−íc ta, nhÊt lµ tõ cuéc b·i c«ng cã tæ chøc cña c«ng nh©n x−ëng söa ch÷a tµu thñy Ba Son (Sµi Gßn) th¸ng 6-1925, ®¸nh dÊu sù chuyÓn biÕn b−íc ®Çu cña giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam tõ ®Êu tranh tù ph¸t sang ®Êu tranh tù gi¸c, ®· lµm cho phong trµo yªu n−íc cña nh©n d©n ta cã thªm nh÷ng nh©n tè, s¾c th¸i vµ b−íc ph¸t triÓn míi. MÆc dï c¸c cuéc vËn ®éng cøu n−íc tr−íc ®ã do c¸c sÜ phu yªu n−íc khëi x−íng ®· bÞ suy yÕu nh−ng phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n ta vÉn ®−îc duy tr× vµ bïng ph¸t m¹nh mÏ, tiªu biÓu nh− phong trµo ®Êu tranh ®ßi th¶ Phan Béi Ch©u vµ lÔ tang Phan Chu Trinh. ChÝnh tõ c¸c phong trµo nµy ®· sinh ra mét thÕ hÖ nh÷ng nhµ c¸ch m¹ng trÎ tuæi, d−íi sù dÉn d¾t cña NguyÔn ¸i Quèc, h−íng theo chñ nghÜa céng s¶n vµ ®· trë thµnh nh÷ng nhµ c¸ch m¹ng tiªn phong cña c¸ch m¹ng ViÖt Nam. T×nh h×nh trªn LêI GIíI THIÖU TËP 2 IX chÝnh lµ c¬ së thùc tiÔn cho viÖc h×nh thµnh nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n cña NguyÔn ¸i Quèc vÒ c¸ch m¹ng ViÖt Nam ë giai ®o¹n nµy. Tõ sau th¸ng 6-1925, víi sù ra ®êi vµ ho¹t ®éng m¹nh mÏ cña Héi ViÖt Nam C¸ch m¹ng Thanh niªn do NguyÔn ¸i Quèc thµnh lËp, ®· lµm cho phong trµo yªu n−íc ë n−íc ta chuyÓn biÕn m¹nh mÏ, t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn c¨n b¶n cho sù ra ®êi cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam vµo ®Çu n¨m 1930. Nh÷ng tµi liÖu ®−îc c«ng bè trong tËp 2 nµy cho thÊy b−íc ph¸t triÓn míi trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh t− t−ëng Hå ChÝ Minh vµ c«ng lao cña Ng−êi ®èi víi d©n téc, giai cÊp vµ phong trµo c¸ch m¹ng thÕ giíi. Tr−íc hÕt, ®ã lµ sù phª ph¸n cña NguyÔn ¸i Quèc ®èi víi nh÷ng nhËn thøc ch−a ®Çy ®ñ vÒ vÊn ®Ò d©n téc vµ vÊn ®Ò thuéc ®Þa trong c¸c ®¶ng céng s¶n ë mét sè n−íc ch©u ¢u vµ viÖc Ng−êi t¨ng c−êng tè c¸o nh÷ng téi ¸c man rî cña chñ nghÜa thùc d©n ®èi víi c¸c d©n téc thuéc ®Þa. B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p lµ mét t¸c phÈm næi bËt cña NguyÔn ¸i Quèc ®−îc xuÊt b¶n trong thêi gian nµy thÓ hiÖn râ nÐt nh÷ng néi dung ®ã. T¸c phÈm nªu râ nh÷ng téi ¸c khñng khiÕp cña chÕ ®é thùc d©n ë c¸c n−íc thuéc ®Þa biÓu hiÖn trªn tÊt c¶ c¸c ph−¬ng diÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi, v¨n hãa nh»m bãc lét nhiÒu nhÊt, ¸p bøc triÖt ®Ó nhÊt vµ ®i tíi tiªu diÖt ng−êi b¶n xø trªn c¶ ph−¬ng diÖn sinh häc vµ tinh thÇn. §ã lµ sù tµn b¹o cña nh÷ng kÎ cai trÞ, ®−îc gäi lµ “nh÷ng nhµ khai hãa”, víi nh÷ng thñ ®o¹n bãc lét tr¾ng trîn, ¸c ®éc nh− thuÕ m¸u vµ ®Çu ®éc b»ng r−îu cån, ®ång thêi duy tr× x· héi trong vßng ngu dèt kÕt hîp víi sù thèng trÞ cña t«n gi¸o ngo¹i lai vµ cuèi cïng lµ ®µn ¸p b»ng sóng ®¹n. Nèi tiÕp B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p lµ t¸c phÈm Chñng téc da ®en cña NguyÔn ¸i Quèc lÇn ®Çu tiªn ®−îc c«ng bè trong lÇn xuÊt b¶n thø ba nµy. T¸c phÈm Chñng téc da ®en kh«ng chØ lµ b¶n ¸n dµnh cho chÕ ®é ph©n biÖt chñng téc ®èi víi ng−êi da ®en mµ cßn lµ b¶n ¸n chung cho c¶ chÕ ®é ph©n biÖt chñng téc ®èi víi tÊt c¶ nh÷ng ng−êi da mµu trªn hµnh X Hå CHÝ MINH TOµN TËP tinh chóng ta. T¸c phÈm nµy cho loµi ng−êi thÊy râ thùc chÊt cña c¸i gäi lµ tù do, b×nh ®¼ng, b¸c ¸i cña chñ nghÜa t− b¶n thùc ra chØ lµ sù tù do c−íp bãc vµ giÕt chãc, lµ chÕ ®é n« lÖ ®−¬ng ®¹i, nh÷ng lß s¸t sinh mµ sù ph©n biÖt chñng téc víi “hµnh xö kiÓu Lins¬” kh«ng chØ diÔn ra ë Mü mµ cßn diÔn ra trªn thùc tÕ, d−íi c¸c h×nh thøc kh¸c nhau vµ kh«ng chØ dõng l¹i ë viÖc bãc lét, c−íp bãc, hµnh h¹, giÕt chãc tïy tiÖn ®èi víi con ng−êi mµ cßn hñy diÖt ®èi víi m«i tr−êng sèng ë tÊt c¶ c¸c n−íc thuéc ®Þa, phô thuéc. NguyÔn ¸i Quèc viÕt: “thùc ra cuéc sèng cña nh©n d©n c¸c n−íc bÞ ¸p bøc thuéc ®Þa, cuéc sèng cña nh÷ng ng−êi da ®en, da vµng vµ n©u, cßn mÊt quyÒn vµ nÆng nÒ h¬n nhiÒu. Kh«ng thÓ miªu t¶, kh«ng thÓ nãi hÕt ®−îc” (tr. 429). Ng−êi chØ râ: “ChÕ ®é thùc d©n ngµy nay ngh×n lÇn v« nh©n ®¹o, khñng khiÕp vµ téi lçi h¬n so víi chÕ ®é n« lÖ. Nã dÉn tíi sù hñy diÖt nh©n d©n c¸c thuéc ®Þa” (tr. 408). Víi t¸c phÈm Chñng téc da ®en - b¶n ¸n chÕ ®é ph©n biÖt chñng téc ë c¸c n−íc thuéc ®Þa, phô thuéc, NguyÔn ¸i Quèc ®· chØ râ r»ng, cïng víi cuéc ®Êu tranh anh dòng bÊt chÊp thÊt b¹i cña nh÷ng ng−êi sèng trong “t¨m tèi, khiÕp nh−îc vµ l¹c hËu, kh«ng cã kh¸i niÖm g× vÒ tæ chøc qu©n sù, r¸ch r−íi gÇn nh− ë trÇn, hÇu nh− kh«ng cã vò khÝ g× c¶”, giai cÊp v« s¶n quèc tÕ ph¶i “®øng lªn thµnh mét mÆt trËn thèng nhÊt theo g−¬ng cña Liªn X«, b¶o vÖ quÇn chóng lao ®éng ë c¸c n−íc thuéc ®Þa vµ nöa thuéc ®Þa bÞ cïng cùc vµ ®au khæ bëi bän ®Õ quèc quèc tÕ” (tr. 449). Tuyªn ¸n chung cho chÕ ®é thùc d©n vµ chÕ ®é ph©n biÖt chñng téc trªn thÕ giíi, NguyÔn ¸i Quèc viÕt: “... mäi chÕ ®é thùc d©n ®Õ quèc ®Òu tiªu diÖt hÕt c¸c nßi gièng b¶n xø, vµ muèn cøu v·n nh÷ng nßi gièng nµy, ta ph¶i lËt ®æ chñ nghÜa ®Õ quèc!” (tr. 371). Trong giai ®o¹n nµy, b−íc ph¸t triÓn míi cña t− t−ëng Hå ChÝ Minh thÓ hiÖn râ nÐt qua t¸c phÈm §−êng c¸ch mÖnh, ®−îc tËp hîp vµ xuÊt b¶n tõ nh÷ng bµi gi¶ng cña NguyÔn ¸i Quèc cho c¸c khãa huÊn luyÖn häc viªn cña Héi ViÖt Nam C¸ch m¹ng Thanh niªn. §−êng c¸ch mÖnh ®· tr×nh bµy LêI GIíI THIÖU TËP 2 XI nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n nhÊt vÒ ®−êng lèi, ph−¬ng ph¸p c¸ch m¹ng ViÖt Nam trong thêi ®¹i míi. B»ng nh÷ng cø liÖu lÞch sö vµ sù ph©n tÝch s©u s¾c, NguyÔn ¸i Quèc ®· chØ râ cho nh©n d©n ViÖt Nam còng nh− nh©n d©n c¸c n−íc thuéc ®Þa thÊy r»ng c«ng cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng trong thêi ®¹i míi kh«ng thÓ ®i theo con ®−êng c¸ch m¹ng t− s¶n, v× ®ã lµ “c¸ch mÖnh kh«ng ®Õn n¬i, tiÕng lµ céng hßa vµ d©n chñ, kú thùc trong th× nã t−íc lôc c«ng n«ng, ngoµi th× nã ¸p bøc thuéc ®Þa” (tr. 296). Ng−êi chØ râ, ®Ó lµm c¸ch m¹ng th¾ng lîi, ®iÒu kiÖn hµng ®Çu lµ ph¶i cã §¶ng cña giai cÊp c«ng nh©n l·nh ®¹o, “®Ó trong th× vËn ®éng vµ tæ chøc d©n chóng, ngoµi th× liªn l¹c víi d©n téc bÞ ¸p bøc vµ v« s¶n giai cÊp mäi n¬i. §¶ng cã v÷ng c¸ch mÖnh míi thµnh c«ng”. “§¶ng muèn v÷ng th× ph¶i cã chñ nghÜa lµm cèt... §¶ng mµ kh«ng cã chñ nghÜa còng nh− ng−êi kh«ng cã trÝ kh«n, tµu kh«ng cã bµn chØ nam”. Ng−êi kh¼ng ®Þnh: “B©y giê häc thuyÕt nhiÒu, chñ nghÜa nhiÒu, nh−ng chñ nghÜa ch©n chÝnh nhÊt, ch¾c ch¾n nhÊt, c¸ch mÖnh nhÊt lµ chñ nghÜa Lªnin” (tr. 289). NguyÔn ¸i Quèc kÕt luËn: “C¸ch mÖnh Nga d¹y cho chóng ta r»ng muèn c¸ch mÖnh thµnh c«ng th× ph¶i d©n chóng (c«ng n«ng) lµm gèc, ph¶i cã ®¶ng v÷ng bÒn, ph¶i bÒn gan, ph¶i hy sinh, ph¶i thèng nhÊt. Nãi tãm l¹i lµ ph¶i theo chñ nghÜa M· Kh¾c T− vµ Lªnin” (tr. 304). TËp 2 Hå ChÝ Minh Toµn tËp, xuÊt b¶n lÇn thø ba, c«ng bè nh÷ng t¸c phÈm chØ râ mét trong nh÷ng quan ®iÓm rÊt quan träng cña NguyÔn ¸i Quèc lµ quan ®iÓm vÒ ®oµn kÕt quèc tÕ mµ tr−íc hÕt lµ sù cÇn thiÕt ph¶i liªn minh c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc trong cuéc ®Êu tranh chung v× sù nghiÖp gi¶i phãng cña chÝnh d©n téc m×nh. NguyÔn ¸i Quèc chØ râ r»ng: “Bän ®Õ quèc cè nhiªn lµ ¸p bøc ng−êi An Nam, nh−ng ®ång thêi chóng còng ¸p bøc c¶ ng−êi Trung Quèc... Chóng ta biÕt r»ng, c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc trªn thÕ giíi hiÖn nay cã Ai CËp, Marèc, Xyri, An Nam, Trung Quèc vµ rÊt nhiÒu n−íc kh¸c. Cho nªn, chóng ta cÇn ph¶i liªn hiÖp l¹i, cïng nhau chèng chñ XII Hå CHÝ MINH TOµN TËP nghÜa ®Õ quèc” (tr. 231-232). Ng−êi cho r»ng, ph¶i “Lµm cho c¸c d©n téc thuéc ®Þa, tõ tr−íc ®Õn nay vÉn c¸ch biÖt nhau, hiÓu biÕt nhau h¬n vµ ®oµn kÕt l¹i ®Ó ®Æt c¬ së cho mét Liªn minh ph−¬ng §«ng t−¬ng lai, khèi liªn minh nµy sÏ lµ mét trong nh÷ng c¸i c¸nh cña c¸ch m¹ng v« s¶n” (tr. 134). Cïng víi quan ®iÓm vÒ sù cÇn thiÕt ph¶i ®oµn kÕt c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc, x©y dùng khèi liªn minh chiÕn ®Êu cña c¸c d©n téc nµy trong cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng cña m×nh lµ quan ®iÓm cña NguyÔn ¸i Quèc vÒ sù cÇn thiÕt ph¶i g¾n c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc víi c¸ch m¹ng v« s¶n thÕ giíi, ph¶i x©y dùng khèi liªn minh chiÕn ®Êu gi÷a giai cÊp v« s¶n ë chÝnh quèc víi nh©n d©n c¸c n−íc thuéc ®Þa, phô thuéc. Bëi, theo Ng−êi, “§øng tr−íc chñ nghÜa t− b¶n vµ chñ nghÜa ®Õ quèc, quyÒn lîi cña chóng ta lµ thèng nhÊt” (tr. 139). Theo NguyÔn ¸i Quèc, ®Ó h×nh thµnh khèi liªn minh chiÕn ®Êu gi÷a c¸c lùc l−îng c¸ch m¹ng v« s¶n vµ c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc chèng chñ nghÜa ®Õ quèc, ph¶i “Lµm cho ®éi tiªn phong cña lao ®éng thuéc ®Þa tiÕp xóc mËt thiÕt víi giai cÊp v« s¶n ph−¬ng T©y ®Ó dän ®−êng cho mét sù hîp t¸c thËt sù sau nµy”. Vµ, theo Ng−êi, “chØ cã sù hîp t¸c nµy míi b¶o ®¶m cho giai cÊp c«ng nh©n quèc tÕ giµnh ®−îc th¾ng lîi cuèi cïng” (tr. 134). C¸c t¸c phÈm cña NguyÔn ¸i Quèc trong giai ®o¹n nµy cßn cho thÊy nh÷ng nhËn thøc cña Ng−êi vÒ C¸ch m¹ng Th¸ng M−êi Nga vµ V.I. Lªnin. NguyÔn ¸i Quèc viÕt: “Lªnin lµ ng−êi ®Çu tiªn ®· hiÓu vµ ®¸nh gi¸ hÕt tÇm quan träng lín lao cña viÖc l«i cuèn nh©n d©n c¸c n−íc thuéc ®Þa vµo phong trµo c¸ch m¹ng. Lªnin lµ ng−êi ®Çu tiªn ®· chØ râ r»ng, nÕu kh«ng cã sù tham gia cña c¸c d©n téc thuéc ®Þa, th× c¸ch m¹ng x· héi kh«ng thÓ cã ®−îc” (tr. 147). Vµ Ng−êi kh¼ng ®Þnh: “Khi cßn sèng, Lªnin lµ ng−êi thÇy, ng−êi cha cña nh©n d©n bÞ ¸p bøc. Sau khi mÊt, Ng−êi lµ ng«i sao chØ ®−êng tiÕn tíi sù nghiÖp gi¶i phãng vÜ ®¹i cña nh©n d©n bÞ ¸p bøc... Lªnin sèng m·i trong lßng mäi ng−êi d©n n« lÖ ë c¸c n−íc thuéc ®Þa” (tr. 223-224). LêI GIíI THIÖU TËP 2 XIII Nh÷ng quan ®iÓm vÒ ®oµn kÕt quèc tÕ trªn ®©y thÓ hiÖn tÇm vãc vµ nh÷ng cèng hiÕn trªn b×nh diÖn thÕ giíi cña NguyÔn ¸i Quèc ®èi víi phong trµo gi¶i phãng c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc nãi riªng vµ phong trµo c¸ch m¹ng chèng chñ nghÜa t− b¶n trªn thÕ giíi nãi chung. Nh÷ng quan ®iÓm cña NguyÔn ¸i Quèc th«ng qua c¸c t¸c phÈm ë giai ®o¹n nµy còng nh− nh÷ng ho¹t ®éng thùc tiÔn cña Ng−êi ®· gãp phÇn thóc ®Èy sù ph¸t triÓn nhanh chãng cña c¸ch m¹ng ViÖt Nam lªn mét tÇm cao míi, nhÊt lµ ®· t¹o ra sù chuyÓn biÕn m¹nh mÏ cña phong trµo c«ng nh©n vµ phong trµo yªu n−íc ViÖt Nam ®−a tíi sù ra ®êi cña ba tæ chøc céng s¶n, tiÒn th©n cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. Nh÷ng quan ®iÓm cña Ng−êi kh«ng chØ ®Æt c¬ së cho viÖc h×nh thµnh ®−êng lèi c¸ch m¹ng ®óng ®¾n cña §¶ng ta, lµ ngän ®Ìn pha soi s¸ng cho c¸ch m¹ng ViÖt Nam mµ cßn lµ vò khÝ s¾c bÐn ®Ó chiÕn ®Êu vµ chiÕn th¾ng t− t−ëng c¶i l−¬ng, d©n téc hÑp hßi, tháa hiÖp... gãp phÇn x¸c lËp ®Þa vÞ l·nh ®¹o v÷ng ch¾c cña giai cÊp v« s¶n vµ chÝnh ®¶ng cña nã ®èi víi c¸ch m¹ng ViÖt Nam. Toµn bé nh÷ng t¸c phÈm cña NguyÔn ¸i Quèc trong tËp 2 còng ph¶n ¸nh sù ho¹t ®éng cña Ng−êi trong ®iÒu kiÖn hÕt søc khã kh¨n nh−ng ®Çy s¸ng t¹o, kh«ng chØ trong viÖc vËn dông chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµo hoµn c¶nh cô thÓ cña ViÖt Nam mµ cßn lµ cña tÊt c¶ c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc trªn thÕ giíi, gãp phÇn quan träng vµo viÖc b¶o vÖ, ph¸t triÓn vµ lµm phong phó thªm lý luËn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vÒ c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc ë thuéc ®Þa vµ c¸ch m¹ng v« s¶n nãi chung. Nh÷ng ho¹t ®éng phong phó vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn cña NguyÔn ¸i Quèc trong thêi gian tõ n¨m 1924 ®Õn n¨m 1929 ®−îc ph¶n ¸nh trong tËp 2 cña bé s¸ch Hå ChÝ Minh Toµn tËp, xuÊt b¶n lÇn thø ba, lµ nhê kÕt qu¶ s−u tÇm, x¸c minh cña nhiÒu c¬ quan l−u tr÷, b¶o tµng..., cña c¸c nhµ khoa häc, c¸c nhµ ho¹t ®éng chÝnh trÞ - x· héi trong vµ ngoµi n−íc. C¸c tµi liÖu míi ®−îc x¸c minh theo nh÷ng nguyªn t¾c cña v¨n b¶n häc: tµi liÖu cã ghi tªn NguyÔn ¸i Quèc, hoÆc c¸c bÝ danh, bót danh kh¸c nhau ®· ®−îc XIV Hå CHÝ MINH TOµN TËP x¸c minh còng nh− c¸c tµi liÖu cã trong hå s¬ l−u tr÷ cña Quèc tÕ Céng s¶n trao cho Trung −¬ng §¶ng ta ®· ®−îc kh¼ng ®Þnh... Mét sè tµi liÖu ch−a ®ñ c¬ së ®Ó x¸c ®Þnh ch¾c ch¾n lµ cña NguyÔn ¸i Quèc ®−îc xÕp ë phÇn Phô lôc ®Ó tiÕp tôc nghiªn cøu, x¸c minh thªm. MÆc dï ®· cã nhiÒu cè g¾ng, song lÇn xuÊt b¶n nµy vÉn kh«ng tr¸nh khái thiÕu sãt, mong b¹n ®äc gãp ý ®Ó lÇn xuÊt b¶n sau ®−îc tèt h¬n. HéI §åNG XUÊT B¶N Hå CHÝ MINH TOµN TËP lÇn thø ba 1 GöI TæNG TH¦ Ký QUèC TÕ N¤NG D¢N1) Qu¶ng Ch©u, ngµy 12-11-1924 Göi ®ång chÝ §«mban, Tæng Th− ký Quèc tÕ N«ng d©n1, §ång chÝ th©n mÕn, ChuyÕn ®i cña t«i tõ M¸txc¬va ®−îc quyÕt ®Þnh h¬i ®ét ngét, vµ t«i kh«ng thÓ b¸o tr−íc cho ®ång chÝ ®iÒu ®ã. T«i xin ®ång chÝ thø lçi vµ chuyÓn sù t¹ lçi cña t«i ®Õn c¸c ®ång chÝ chóng ta ë Héi ®ång. ë ®©y, chóng ta cã mét phong trµo n«ng d©n rÊt ®¸ng chó ý: d−íi sù b¶o trî cña Quèc d©n §¶ng vµ d−íi sù l·nh ®¹o cña nh÷ng ng−êi céng s¶n, nh÷ng n«ng d©n nghÌo ®· tù tæ chøc l¹i. VÒ phÝa c¸c ®Þa chñ, hä còng cã tæ chøc nh−ng tÊt nhiªn víi mét môc ®Ých kh¸c. §ã lµ mét c¬ héi tuyÖt diÖu cho sù tuyªn truyÒn cña chóng ta. VËy t«i ®Ò nghÞ ®ång chÝ vui lßng göi cho t«i tÊt c¶ mäi tµi liÖu mµ ®ång chÝ cã thÓ cã nh− c¸c b¸o, c¸c tuyªn ng«n, v.v.. T«i sÏ ®¶m nhiÖm thu xÕp víi c¸c ®ång chÝ chóng ta ë ®©y ®Ó phæ biÕn chóng. VÒ viÖc liªn quan tíi vÞ trÝ cña t«i lµ uû viªn §oµn Chñ tÞch Quèc tÕ N«ng d©n th× ®ång chÝ cø lµm nÕu nh− ®ång chÝ xÐt lµ tèt hoÆc lµ ®Ò nghÞ thay thÕ t«i, ë tr−êng hîp nµy ®ång chÝ nãi lµ t«i èm, chø ®õng nãi lµ t«i v¾ng mÆt, bëi v× t«i sèng bÊt hîp ph¸p ë _______________ 1) §Çu ®Ò do Ban biªn tËp ®Æt (BT). 2 Hå CHÝ MINH TOµN TËP ®©y. HoÆc lµ nÕu ®ång chÝ thÊy cã Ých th× cø gi÷ l¹i c¸i danh nghÜa d©n thuéc ®Þa NguyÔn ¸i Quèc ®Ó trang trÝ cho nh÷ng tuyªn ng«n vµ nh÷ng lêi kªu gäi cña Héi ®ång. Xin göi ®ång chÝ vµ tÊt c¶ c¸c ®ång chÝ cña chóng ta lêi chµo céng s¶n. §Þa chØ ®Ó göi tµi liÖu: ¤. Lu, H·ng th«ng tÊn R«xta, Qu¶ng Ch©u, Trung Quèc. NGUYÔN ¸I QuèC Th− ®¸nh m¸y b»ng tiÕng Ph¸p, b¶n chôp l−u t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh. 3 GöI BAN BI£N TËP T¹P CHÝ RAB¤TNHÝTXA1) Qu¶ng Ch©u, ngµy 12-11-1924 C¸c n÷ ®ång chÝ th©n mÕn, Khi t«i cßn ë Quèc tÕ Céng s¶n2, t«i phÊn khëi ®−îc ®«i lÇn céng t¸c víi tê b¸o cña c¸c ®ång chÝ. Nay t«i muèn tiÕp tôc sù céng t¸c Êy. Nh−ng v× ë ®©y t«i ho¹t ®éng bÊt hîp ph¸p, cho nªn t«i göi bµi cho c¸c ®ång chÝ d−íi h×nh thøc "Nh÷ng bøc th− tõ Trung Quèc" vµ ký tªn mét phô n÷. T«i nghÜ r»ng lµm nh− vËy nh÷ng bµi viÕt cã tÝnh chÊt ®éc ®¸o h¬n vµ phong phó h¬n ®èi víi ®éc gi¶, ®ång thêi còng b¶o ®¶m giÊu ®−îc tªn thËt cña t«i. Xin c¸c ®ång chÝ göi ®Òu ®Æn cho t«i kh«ng chØ riªng b¸o cña c¸c ®ång chÝ, mµ c¶ nh÷ng s¸ch b¸o Nga mµ phô n÷ vµ thiÕu nhi cã thÓ −a thÝch, bëi v× ë ®©y cßn ph¶i lµm nhiÒu viÖc vËn ®éng phô n÷ vµ thiÕu nhi, nh−ng c¸c ®ång chÝ cña chóng ta ë ®©y l¹i ch−a cã ®ñ tµi liÖu huÊn luyÖn vµ tuyªn truyÒn. VÒ phÇn t«i, t«i høa sÏ cung cÊp cho c¸c ®ång chÝ tin tøc vÒ phong trµo phô n÷ ë ph−¬ng §«ng nãi chung vµ ë Trung Quèc nãi riªng. NÕu ph¶i tr¶ tiÒn ®Æt mua c¸c thø b¸o mµ c¸c ®ång chÝ sÏ göi _______________ 1) T¹p chÝ Rab«tnhÝtxa (t¹p chÝ N÷ c«ng nh©n) do Héi Phô n÷ Liªn bang Céng hßa x· héi chñ nghÜa X«viÕt Nga xuÊt b¶n (BT). 4 Hå CHÝ MINH TOµN TËP cho t«i, xin c¸c ®ång chÝ cø gi÷ l¹i tiÒn thï lao c¸c bµi b¸o t«i viÕt ®Ó tr¶. Xin c¸c ®ång chÝ nhËn lêi chµo céng s¶n cña t«i. §Þa chØ nhËn b¸o: ¤. Lu, H·ng th«ng tÊn R«xta, Qu¶ng Ch©u, Trung Quèc. Th− ®¸nh m¸y b»ng tiÕng Ph¸p, b¶n chôp l−u t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh. NGUYÔN ¸I QuèC 5 GöI MéT §åNG CHÝ TRONG QUèC TÕ CéNG S¶N1) Qu¶ng Ch©u, ngµy 12-11-1924 §ång chÝ th©n mÕn, ChØ cã mét dßng ch÷ ®Ó b¸o cho ®ång chÝ biÕt r»ng t«i ®· ®Õn ®©y h«m qua, vµ ®ang ë nhµ ®ång chÝ B«r«®in víi 2 hoÆc 3 ®ång chÝ Trung Quèc. T«i ch−a gÆp ai c¶. Mäi ng−êi ë ®©y ®Òu bËn vÒ viÖc B¸c sÜ T«n2) lªn ph−¬ng B¾c. T«i sÏ viÕt th− cho ®ång chÝ sím. Xin göi lêi chµo anh em cña t«i ®Õn ®ång chÝ vµ tÊt c¶ c¸c ®ång chÝ chóng ta ë Quèc tÕ Céng s¶n. NGUYÔN ¸I QUèC §Þa chØ: ¤. Lu, H·ng th«ng tÊn R«xta, Qu¶ng Ch©u, Trung Quèc. Vui lßng chuyÓn gióp bøc th− sau ®©y tíi V¨n phßng §¶ng Ph¸p. Th− ®¸nh m¸y b»ng tiÕng Ph¸p, b¶n chôp l−u t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh. _______________ 1) Th− kh«ng ®Ò tªn ng−êi nhËn. Cã thÓ lµ göi ®Õn mét ®ång chÝ trong Ban Ph−¬ng §«ng cña Quèc tÕ Céng s¶n (BT). 2) B¸c sÜ T«n Trung S¬n (BT). 6 TH¦ Tõ TRUNG QUèC, Sè 1 C¸c n÷ ®ång chÝ th©n mÕn, C¸c ®ång chÝ biÕt r»ng n−íc t«i, Trung Quèc, bÞ k×m kÑp tµn nhÉn trong mét c¸i k×m mµ nh÷ng ®Õ quèc n−íc ngoµi lµ mét gäng vµ nh÷ng tay sai trung thµnh cña chóng - nh÷ng bän qu©n phiÖt Trung Quèc - lµ gäng kh¸c. Bän chóng gióp nhau ®Ó bãc lét chóng t«i. Mçi khi chóng thÊy phong trµo gi¶i phãng n¶y sinh - dï cña ®µn «ng hay ®µn bµ - chóng kh«ng tõ viÖc g× ®Ó bãp chÕt nã. Sù ¸p bøc ®Ì nÆng lªn chóng t«i, nh−ng chóng t«i bÞ ¸p bøc nÆng nÒ h¬n gÊp ngh×n lÇn ®µn «ng... Kh«ng cã chót quyÒn tù do chÝnh trÞ, kinh tÕ vµ x· héi, chóng t«i bÞ bãc lét gÊp ®«i bëi v× lµ lao ®éng vµ v× lµ ®µn bµ. ViÖc kh«ng cã häc vÊn, tÝnh thô ®éng, tËp tôc cßn lµm cho nh÷ng nçi khæ cùc cña chóng t«i cµng nÆng nÒ thªm. TiÕng vang cña c¸ch m¹ng Nga3 lµm cho chóng t«i d−êng nh− tho¸t khái c¬n ¸c méng ®au ®ín. DÇn dÇn chóng t«i b¾t ®Çu nghe, nh×n, suy nghÜ vµ trë nªn ý thøc ®−îc r»ng chóng t«i còng vËy, chóng t«i lµ nh÷ng con ng−êi nh− nh÷ng ®µn «ng, r»ng chóng t«i còng vËy, chóng t«i ph¶i cã quyÒn sèng vµ lµm viÖc, vµ sau hÕt r»ng ®Ó giµnh ®−îc quyÒn ®ã, chóng t«i còng ph¶i ®Êu tranh nh− nh÷ng ®µn «ng vµ cïng víi ®µn «ng chèng l¹i nh÷ng kÎ bãc lét chóng t«i. Tõ ®ã, nh÷ng ng−êi tiÕn bé nhÊt trong chóng t«i vµo §¶ng Céng s¶n, vµo Thanh niªn Céng s¶n; nh÷ng ng−êi kh¸c gia nhËp ®¶ng c¸ch m¹ng lµ Quèc d©n §¶ng. §¶ng nµy cã c¶m t×nh thµnh thËt víi n−íc Céng hoµ X«viÕt. Th− tõ trung quèc, sè 1 7 N−íc Nga c¸ch m¹ng kh«ng chØ nªu mét tÊm g−¬ng mµ cßn cho chóng t«i ng−êi h−íng dÉn n÷a. Chóng t«i ®−îc may m¾n lµ ë ®©y cã n÷ ®ång chÝ, ®ång chÝ B«r«®in1). §ång chÝ nµy nç lùc lµm cho chóng t«i hiÓu vµ lµm viÖc trªn con ®−êng gi¶i phãng. §ång chÝ tæ chøc, gi¸o dôc, khuyÕn khÝch, lµm thøc tØnh t¹i mäi n¬i mµ ®ång chÝ ®Õn. Khi lµm cho chóng t«i c¶m phôc C¸ch m¹ng Nga, ®ång thêi, ®ång chÝ còng lµm cho chóng t«i c¶m thÊy sù tÊt yÕu cña c¸ch m¹ng Trung Quèc. §ång chÝ cã c¸ch ®Æc biÖt ®Ó nãi chuyÖn víi chóng t«i. Nh÷ng lêi râ rµng, ®¬n gi¶n vµ thµnh thùc cña ®ång chÝ khiÕn chóng t«i hiÓu ®−îc vµ suy nghÜ. §ång chÝ biÕt khuyÕn khÝch nh÷ng chÞ ®· hiÓu chót Ýt vµ lµm cho nh÷ng chÞ kh¸c cßn ch−a hiÓu th× hiÓu. C¸c ®ång chÝ biÕt r»ng chóng t«i, phô n÷ Trung Quèc, cßn rÊt l¹c hËu, nhót nh¸t vµ h÷ng hê. §ã lµ mét nhiÖm vô kh¸ khã kh¨n ®Ó lµm cho chóng t«i ®ét nhiªn tho¸t khái tËp qu¸n hµng ngh×n n¨m ®ã, vËy mµ ®ång chÝ th©n mÕn cña chóng t«i ®· lµm c¸i ®ã khÐo lÐo ®Õn thÕ vµ ©n cÇn niÒm në ®Õn thÕ, nÕu nh− t«i cã thÓ bµy tá nh− vËy. C¸c ®ång chÝ h·y ghi nhËn ®©y lµ mét vÝ dô: Th¸ng tr−íc, t¹i buæi lÔ kû niÖm C¸ch m¹ng Nga, do lêi kªu gäi cña n÷ ®ång chÝ B«r«®in, h¬n 3.000 n÷ c«ng nh©n vµ n÷ sinh viªn Qu¶ng Ch©u ®· ®i biÓu t×nh víi nam giíi vµ ®· dù mÝt tinh. Sau khi nghe ng−êi ®ång chÝ chóng ta nãi trong mét giê mµ bµi diÔn v¨n bÞ ng¾t qu·ng bëi nh÷ng trµng vç tay kÐo dµi, mét chÞ cña chóng t«i ®· ®äc nghÞ quyÕt sau ®©y: H«m nay, chóng t«i ë ®©y ®Ó lµm lÔ kû niÖm cuéc C¸ch m¹ng vÜ ®¹i nhÊt mµ lÞch sö ®· chøng kiÕn: Cuéc C¸ch m¹ng Nga. ChÝnh nhê cuéc c¸ch m¹ng nµy mµ c¬ së cña quyÒn tù do ch©n chÝnh vµ quyÒn b×nh ®¼ng thùc sù ®· ®−îc ®Æt ra cho loµi ng−êi. ChÝnh nhê cuéc c¸ch m¹ng nµy mµ sù gi¶i phãng phô n÷ sÏ cã gi¸ trÞ vµ cã nh÷ng ý nghÜa ®Çy ®ñ, trän vÑn. _______________ 1) ë ®©y t¸c gi¶ nãi tíi vî cña M.M. B«r«®in, Tr−ëng ®oµn cè vÊn cña ChÝnh phñ Liªn X« bªn c¹nh ChÝnh phñ T«n Trung S¬n nh÷ng n¨m 1923 - 1927 (BT). 8 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Thay mÆt cho tÊt c¶ c¸c chÞ em, c¶m ¬n n÷ ®ång chÝ vµ cam kÕt lµm viÖc hÕt søc m×nh ®Ó hîp søc vµo sù chiÕn th¾ng cuèi cïng cña c¸ch m¹ng thÕ giíi, më ®Çu mét c¸ch th¾ng lîi bëi giai cÊp v« s¶n anh hïng n−íc Nga. NghÞ quyÕt nµy ®· ®−îc biÓu quyÕt nhÊt trÝ víi tiÕng h« to: C¸ch m¹ng Nga mu«n n¨m! C¸ch m¹ng Trung Quèc mu«n n¨m! §¶ ®¶o chñ nghÜa ®Õ quèc! Ng−êi ta ch−a bao giê thÊy phÊn khëi nhiÒu nh− thÕ trong phô n÷ chóng t«i! §ã thËt sù ®· lµ cuéc c¸ch m¹ng nhá! Trong th− sau, t«i sÏ cho c¸c ®ång chÝ biÕt chóng t«i ho¹t ®éng ë ®©y nh− thÕ nµo. Trong khi chê ®îi niÒm vui ®−îc ®äc th− c¸c ®ång chÝ, thay mÆt c¸c ®ång chÝ cña t«i, xin göi ®Õn c¸c ®ång chÝ lêi chµo ch©n thµnh nhÊt. Qu¶ng Ch©u, 12-11-1924 LOO SHING YAN n÷ ®¶ng viªn Quèc d©n §¶ng1) Th− ®¸nh m¸y b»ng tiÕng Ph¸p, b¶n chôp l−u t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh. _______________ 1) Trong th− göi t¹p chÝ Rab«tnhÝtxa ngµy 12-11-1924, NguyÔn ¸i Quèc th«ng b¸o: C¸c bµi göi t¹p chÝ lÊy tªn Nh÷ng bøc th− tõ Trung Quèc vµ ký tªn mét phô n÷. Xem tËp nµy, tr. 3 (BT). 9 GöI CHñ TÞCH §OµN QUèC TÕ CéNG S¶N T«i ®Õn Qu¶ng Ch©u4 vµo gi÷a th¸ng 12. T«i ®· gÆp t¹i ®©y vµi ba nhµ c¸ch m¹ng quèc gia An Nam, trong sè nµy cã mét ng−êi ®· xa rêi xø së tõ ba m−¬i n¨m nay1). Trong thêi gian ®ã «ng ta ®· tæ chøc nhiÒu cuéc næi dËy chèng Ph¸p. TÊt c¶ nh÷ng cuéc næi dËy Êy ®Òu ®· ®−a tíi c¸i chÕt cña mÊy tªn sÜ quan vµ binh lÝnh Ph¸p, sù chiÕm ®o¹t mÊy khÈu sóng vµ... lµ viÖc ng−êi cña chóng ta ch¹y tho¸t, do kh«ng ®−îc gióp ®ì vµ viÖn trî. Môc ®Ých duy nhÊt cña «ng nµy lµ tr¶ thï cho n−íc, cho nhµ ®· bÞ bän Ph¸p tµn s¸t. ¤ng kh«ng hiÓu chÝnh trÞ, vµ l¹i cµng kh«ng hiÓu viÖc tæ chøc quÇn chóng. Trong c¸c cuéc th¶o luËn, t«i ®· gi¶i thÝch cho «ng hiÓu sù cÇn thiÕt cña tæ chøc vµ sù v« Ých cña nh÷ng hµnh ®éng kh«ng c¬ së. ¤ng ®· ®ång ý. Vµ ®©y lµ nh÷ng viÖc mµ chóng t«i b¾t ®Çu cïng nhau tiÕn hµnh: a) T«i ®· v¹ch mét kÕ ho¹ch tæ chøc vµ xin göi kÌm b¶n sao theo ®©y. b) Sau khi ®· t¸n thµnh kÕ ho¹ch nµy, «ng ®· ®−a cho t«i mét b¶n danh s¸ch 10 ng−êi An Nam ®· cïng «ng ho¹t ®éng bÊy l©u. c) T«i ®· chän 5 ng−êi quª ë 5 tØnh kh¸c nhau. Chóng t«i sÏ cö mét ng−êi An Nam ®−a hä tíi Qu¶ng Ch©u. T«i sÏ huÊn luyÖn cho hä vÒ ph−¬ng ph¸p tæ chøc. Chóng t«i sÏ göi hä trë vÒ §«ng D−¬ng _______________ 1) Nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p viÕt lµ: "Ba m−¬i n¨m nay". ë ®©y t¸c gi¶ nh¾c tíi cô Phan Béi Ch©u (BT). 10 Hå CHÝ MINH TOµN TËP ho¹t ®éng sau 3 th¸ng häc tËp; vµ chóng t«i sÏ lÊy ra mét ®oµn kh¸c. Trong lóc nµy, ®©y lµ biÖn ph¸p duy nhÊt. §Ó chi vµo c¸c phÝ tæn, t«i ®· lÊy sè cßn l¹i trong mãn tiÒn ®i ®−êng cña c¸c ®ång chÝ ®· cho t«i (150 ®ång) vµ vÒ sau th× sao? T«i lµm viÖc mçi ngµy vµi giê cho h·ng R«xta; nh−ng tiÒn l−¬ng cña t«i kh«ng cho phÐp t«i cã thÓ mét m×nh bao cho "c¸c häc viªn" cña t«i. Vµ khi c¸c häc viªn ®Õn Qu¶ng Ch©u, rÊt cã thÓ råi sÏ ph¶i ®em tÊt c¶ hoÆc gÇn tÊt c¶ th× giê cña t«i vµo viÖc huÊn luyÖn hä, lóc ®ã t×nh h×nh tµi chÝnh cña t«i sÏ kh«ng cã lèi tho¸t. Bëi vËy, t«i ®Ò nghÞ ®ång chÝ chØ thÞ cho c¸c ®¹i diÖn cña ®ång chÝ ë Qu¶ng Ch©u còng ph¶i ch¨m lo ®Õn §«ng D−¬ng. T«i thiÕt t−ëng ch−a cÇn ph¶i th¶o mét b¶n b¸o c¸o vÒ t×nh h×nh Trung Quèc bëi v× c¸c ®ång chÝ Trung Quèc vµ Nga ®· lµm viÖc ®ã; tuy nhiªn, b©y giê t«i l−u ý ®ång chÝ vÊn ®Ò tuyªn truyÒn trong phô n÷ vµ thiÕu nhi. N÷ ®ång chÝ B«r«®in ®· phµn nµn lµ kh«ng nhËn ®−îc tµi liÖu (b¸o chÝ, ch−¬ng tr×nh, v.v.) mµ n÷ ®ång chÝ ®· xin M¸txc¬va. §iÒu ®ã ®· ng¨n c¶n kh«ng cho c«ng t¸c cña n÷ ®ång chÝ Êy tiÕn triÓn vµ còng cã lóc ®· c¶n trë hoµn toµn c«ng t¸c cña n÷ ®ång chÝ Êy. N÷ ®ång chÝ Êy ®· viÕt th− nhiÒu lÇn cho Quèc tÕ Phô n÷, nh−ng c¸c bøc th− ®Òu kh«ng cã håi ®¸p vµ kh«ng mang l¹i kÕt qu¶. Mong c¸c ®ång chÝ nhËn cho lêi chµo céng s¶n. Qu¶ng Ch©u, ngµy 18 th¸ng 12 n¨m 1924 (Trong lóc nµy t«i lµ mét ng−êi Trung Quèc chø kh«ng ph¶i lµ mét ng−êi An Nam, vµ tªn t«i lµ Lý Thuþ chø kh«ng ph¶i lµ NguyÔn ¸i Quèc). Tµi liÖu tiÕng Ph¸p, l−u t¹i Côc L−u tr÷ V¨n phßng Trung −¬ng §¶ng. 11 T×NH H×NH §¤NG D¦¥NG1) Th¸ng 11 vµ 12-1924 T×nh h×nh kinh tÕ: 1. Mét tæng ng©n s¸ch 76.743.000 ®ång §«ng D−¬ng ®· ®−îc biÓu quyÕt. 1/5 sè tiÒn ®ã lµ tiÒn l·i trong viÖc b¸n thuèc phiÖn (14.900.000 ®ång §«ng D−¬ng). 2. Vµo th¸ng 10, nhiÒu tØnh ®· bÞ lôt vµ b·o tµn ph¸. Nh÷ng sù thiÖt h¹i kh«ng ®−îc râ; ChÝnh phñ kh«ng muèn cho biÕt ®iÒu nµy. Theo nh÷ng th«ng tin c¸ nh©n th× cã nh÷ng n¬i cã tíi nöa sè d©n bÞ chÕt ®uèi hay chÕt ®ãi. Trõ Nam Kú, sù khèn cïng ngù trÞ ë kh¾p n¬i. 3. Ng©n hµng c«ng nghiÖp Trung Quèc - mµ sù ph¸ s¶n vµ sù cøu trî ®· g©y nªn nhiÒu tin ®ån trong b¸o chÝ Ph¸p - ®· hoµn l¹i tiÒn cho kh¸ch hµng ng−êi n−íc ngoµi cña nã, nh−ng kh«ng tr¶ cho §«ng D−¬ng chót nµo tiÒn gãp 30 triÖu phr¨ng. Vµo nh÷ng ngµy chãt nµy, nh÷ng chñ nî ng−êi Ph¸p vµ ng−êi An Nam ®· lËp thµnh mét mÆt trËn thèng nhÊt ®Ó ®ßi nî cña hä. 4. H×nh nh− ChÝnh phñ thuéc ®Þa s¾p ®ång ý cho th−¬ng nghiÖp NhËt B¶n biÓu gi¸ thÊp nhÊt. Nh÷ng ng−êi An Nam lo sî, cßn nh÷ng nhµ bu«n Ph¸p chèng l¹i sù ®ång ý nµy. _______________ 1) B¸o c¸o cña NguyÔn ¸i Quèc göi Ban ChÊp hµnh Quèc tÕ Céng s¶n (BT). 12 Hå CHÝ MINH TOµN TËP T×nh h×nh chÝnh trÞ: 1. ChÝnh phñ cè søc ng¨n c¶n thanh niªn An Nam ®i häc ë Ph¸p. §iÒu ®ã ch¾c ch¾n v× lo sî tuyªn truyÒn céng s¶n. 2. Nh÷ng tê b¸o An Nam ®· nãi ®Õn mét Uû ban ®−îc lËp nªn ë Pari, gåm 10 nhµ chÝnh trÞ, nhµ b¸o vµ nhµ tµi chÝnh ng−êi Ph¸p. Uû ban nµy cã môc ®Ých nghiªn cøu kh¶ n¨ng b¸n §«ng D−¬ng cho mét n−íc kh¸c. §ã lµ vÊn ®Ò ®· nªu ra tõ trong chiÕn tranh. C¨n cø h¶i qu©n cña Anh ë Xanhgapo, nh÷ng cuéc diÔn tËp cña h¶i qu©n Mü ë Th¸i B×nh D−¬ng vµ sù x©m nhËp khÐo lÐo cña NhËt B¶n h×nh nh− lµm cho thùc d©n Ph¸p thËt sù lo l¾ng. ë ®©y, viÖc lo sî chñ nghÜa b«nsªvÝch còng ®¸ng kÓ. B»ng nhiÒu bµi diÔn v¨n vµ qu¶ng c¸o, ChÝnh phñ th«ng b¸o mét cuéc c¶i c¸ch lín: ChÝnh phñ s¾p tæ chøc "§¹i héi §«ng D−¬ng" th−êng trùc. §¹i héi sÏ gåm cã 27 ng−êi Ph¸p - phÇn lín lµ viªn chøc - ®−îc bÇu 4 n¨m mét lÇn; vµ 17 ng−êi An Nam - tÊt nhiªn lµ ®−îc chän trong sè nh÷ng ng−êi trung thµnh nhÊt víi chñ - ®−îc bÇu mét n¨m mét lÇn. §¹i héi cã tiÕng nãi tham kh¶o cho c«ng viÖc cña ChÝnh phñ, ®iÒu ®ã nghÜa lµ ®¹i héi nµy sÏ rÊt v« tÝch sù. 3. ChÝnh trÞ b¶n xø: Cã mét ®¶ng gäi tªn lµ "§¶ng LËp hiÕn An Nam"5. §ã kh«ng ph¶i lµ mét ®¶ng cã tæ chøc, mµ ®¬n thuÇn chØ lµ mét vµi nhµ trÝ thøc theo kiÓu Ph¸p ®Æt tªn ®¶ng. Nh÷ng thñ lÜnh cña ®¶ng nµy lµ nh÷ng ng−êi theo quèc tÞch Ph¸p (cã 250 ng−êi Nam Kú). C−¬ng lÜnh cña hä. Nh÷ng yªu s¸ch cña hä lµ nh− sau: a) C¶i c¸ch gi¸o dôc (hiÖn nay cã 90% trÎ em An Nam kh«ng cã tr−êng häc). b) C¶i c¸ch vÒ t− ph¸p: cho nh÷ng ng−êi An Nam tèt nghiÖp vÒ luËt ph¸p ®−îc lµm luËt s− (tíi nay, nh÷ng ng−êi tèt nghiÖp Êy th−êng cã thÓ hµnh nghÒ ë Ph¸p, nh−ng kh«ng bao giê ë chÝnh ®Êt n−íc hä, trõ phi hä ®−îc nhËp quèc tÞch Ph¸p). T×nh h×nh ®«ng d−¬ng 13 ChuÈn y cho nh÷ng ng−êi An Nam quyÒn cã Ban Héi thÈm (hiÖn nay chØ cã Ban Héi thÈm Ph¸p, v× thÕ, tÊt c¶ nh÷ng ng−êi Ph¸p ®· giÕt h¹i ng−êi An Nam hay ph¹m nh÷ng téi ¸c kh¸c ®èi víi ng−êi b¶n xø lu«n lu«n ®−îc miÔn nghÞ). c) Giíi thiÖu ng−êi An Nam vµo Quèc héi Ph¸p. d) Më réng viÖc nhËp quèc tÞch Ph¸p. §Ó tr×nh bµy nh÷ng yªu s¸ch cña hä víi Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa, hä ®· ph¸i mét ng−êi nguyªn lµ tªn v« chÝnh phñ ng−êi Ph¸p: Gioãcgi¬ Gr¨nggi¨ng. B¸o chÝ cña hä. a. Do cã quyÒn tù do b¸o chÝ nh− nh÷ng c«ng d©n Ph¸p, hä lîi dông ®iÒu ®ã ®Ó xuÊt b¶n 2 hoÆc 4 tê b¸o mµ 2 tê lín nhÊt cã sè l−îng ph¸t hµnh mçi ngµy 2.000 b¶n. b. Hä bao giê còng nóp sau c¸i méc "lßng trung thµnh" khi phª b×nh c«ng khai nh÷ng khuyÕt ®iÓm cña ChÝnh phñ thuéc ®Þa. Trong tÊt c¶ c¸c bµi b¸o, hä tuyªn bè "vÜnh viÔn g¾n bã víi mÉu quèc". Hä theo khuynh h−íng cña §¶ng X· héi cÊp tiÕn Ph¸p (®¶ng cña Eri«), Ýt nhÊt trong lóc nµy lµ thÇn t−îng lín cña hä. c. Hä vèn rÊt kÝnh träng TriÒu ®×nh n−íc Nam. §ét nhiªn, hä ®æi giäng vµ b¾t ®Çu c«ng kÝch nã kh¸ thËm tÖ. ThËm chÝ hä cßn viÕt: "T− t−ëng céng hoµ ®· th¾ng trªn thÕ giíi, vµ nh÷ng ng−êi An Nam ®· d©n chñ vÒ c¨n b¶n, ®· ®−îc chuÈn bÞ kü ®Ó hiÓu c¸i ®Ñp cña nã. Mét v−¬ng quyÒn ®Ó ph« tr−¬ng chØ cã thÓ lµm mê ý nghÜa cña nã tr−íc quÇn chóng". §iÒu ®ã ë An Nam ®¸ng khÐp téi khi qu©n. Gi¶ dô r»ng nh÷ng ng−êi ë §¶ng LËp hiÕn cña chóng ta, ®· c¶m thÊy c¸i g× ®ã tõ Pari déi vÒ: §Êng uy nghiªm Khê kh¹o ngåi trªn ng«i vua n−íc An Nam lµ ng−êi ®−îc che chë bëi Anbe Xar«, cùu Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa, bÞ khai trõ khái ®¶ng cña Eri«, bÞ khai trõ v× ®· bÇu cho Po¨ngcarª. Khi bá ®¶ng, Xar« ®· c«ng bè mét bøc th− ngá rÊt v« lÔ göi Eri«, Chñ tÞch ®¶ng nµy. Eri« s¾p th¶i vua An Nam ®Ó tr¶ thï Xar« ch¨ng? RÊt cã thÓ. 14 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Nh÷ng ®¶ng viªn §¶ng LËp hiÕn An Nam vµ chñ nghÜa céng s¶n. Hä lµ nh÷ng ng−êi cã thiÖn c¶m víi chñ nghÜa céng s¶n −? Kh«ng h¬n g× nh÷ng ng−êi d©n chñ x· héi cña nh÷ng n−íc kh¸c. Tuy nhiªn hä kh¸ kh«n khÐo chiÕm lÊy mäi c¬ héi ®Ó lµm ChÝnh phñ thuéc ®Þa sî h·i bãng ma b«nsªvÝch. VÒ viÖc Ph¸p c«ng nhËn Liªn X«, hä viÕt: "Mét sè kÎ thùc d©n ®· dù ®o¸n mét t−¬ng lai ®en tèi cho §«ng D−¬ng, tiÕp sau viÖc ChÝnh phñ Ph¸p c«ng nhËn Liªn X«; trªn thùc tÕ, ng−êi Nga dù ®Þnh n©ng ®ì nh÷ng ng−êi b¶n xø ë c¸c thuéc ®Þa cña ch©u ¢u chèng l¹i sù thèng trÞ cña n−íc ngoµi t¹i ch©u ¸. T×nh h×nh sôc s«i cña c¸c sinh linh trong n−íc chóng t«i do nh÷ng sai lÇm cña ¸ch cai trÞ thùc d©n thiÓn cËn g©y ra th× c¸i g× còng cã thÓ x¶y ra ë ®Êt n−íc nµy (t«i g¹ch d−íi) chØ cÇn nh÷ng ph−¬ng ph¸p khai ho¸ Êy tiÕp tôc ®−îc ¸p dông ®èi víi c¸c d©n téc bÞ lÖ thuéc vµ ®−îc b¶o hé". §e däa nh− thÕ råi, hä tiÕp tôc cho tíi cuèi bµi b¸o, kªu nµi sù hîp t¸c Ph¸p - An Nam. Nh−ng cßn mét vÝ dô kh¸c n÷a. Hä ®· in l¹i mét bµi cña b¸o Les Continents xuÊt b¶n ë Pari cña R¬nª Mar¨ng. §©y lµ bµi b¸o ®ã: "Sù tuyªn truyÒn céng s¶n ë nh÷ng thuéc ®Þa Ph¸p. Chóng t«i míi b¸o tin r»ng nh÷ng ng−êi Liªn X« chuÈn bÞ mét chiÕn dÞch tuyªn truyÒn réng r·i ë nh÷ng thuéc ®Þa cña chóng ta. §¹i héi lÇn thø V cña Quèc tÕ Céng s¶n cña M¸txc¬va6 võa cho thÊy chóng ta cã lý. ThËt vËy, viÖc thiÕt lËp mét Ban Thuéc ®Þa gåm cã nh÷ng ng−êi Anh, ng−êi BØ, ng−êi Hµ Lan vµ ng−êi T©y Ban Nha ®· ®−îc quyÕt ®Þnh. Trô së cña Ban nµy ®Æt ë Gi¬nev¬. NhiÖm vô cña nã lµ dÊy lªn nh÷ng sù næi dËy vµ khëi nghÜa trong nh÷ng thuéc ®Þa. Thuéc ®Þa chÝnh ®−îc nh»m tíi lµ Ma®ag¸txca råi §ah«m©y. Ng−êi ta còng ph¶i ho¹t ®éng ë Tuynidi, ë Marèc, ë Goa®¬lóp, ë ¡ngti¬ vµ ë B¾c Kú. ChÝnh phñ X«viÕt ®· ®Ó 10 triÖu phr¨ng vµng cho Ban sö dông T×nh h×nh ®«ng d−¬ng 15 nh−ng nh÷ng ®¶ng céng s¶n Ph¸p, Anh, BØ ph¶i ®ãng gãp nhiÒu, v× nh÷ng chi phÝ dù tÝnh lµ to lín. Nh÷ng uû viªn ng−êi Ph¸p cña Ban lµ c¸c «ng Casanh, T¬ranh, Xeliª, Ghinb« vµ C«xta. §øng tr−íc nguy c¬ nµy, nh÷ng sù tÕ nhÞ qu¸ ®¸ng, khóm nóm cña «ng §enphètx¬ kh«ng thÓ lµm g× h¬n. VÊn ®Ò kh«ng cßn lµ t×m ra bµn tay cña M¸txc¬va ë kh¾p mäi n¬i n÷a. Ph¶i tè c¸o n¬i nã Èn nÊp. Kh«ng ph¶i b»ng cÆp m¾t bÞ b−ng bÝt bëi ãc bÌ ph¸i thuéc ®Þa mµ chóng ta sÏ t×m ®−îc bµn tay Êy. Sau ®ã, nhÊt lµ NghÞ viÖn hiÖn nay vµ ChÝnh phñ ph¶i ngay lËp tøc cho ng−êi b¶n xø cña c¸c thuéc ®Þa nh÷ng quyÒn s¬ ®¼ng mµ hä ®ßi (t«i g¹ch d−íi). Nh÷ng cùu chiÕn binh, nh÷ng gi¸o viªn vµ nh÷ng viªn chøc ng−êi b¶n xø sÏ lµ nh÷ng ng−êi ®Çu tiªn bÞ xóc ®éng bëi sù tuyªn truyÒn nµy... ChÝnh nhê ®Êu tranh chèng l¹i c¸c nhµ cai trÞ vông vÒ vµ chèng l¹i nh÷ng thèng ®èc chuyªn chÕ qu¸ ®¸ng mµ chóng ta sÏ lµm yªn ®−îc sù bÊt b×nh chÝnh ®¸ng cña ng−êi b¶n xø. NÕu kh«ng th× nh÷ng n÷ thÇn Xiren sÏ cã dÞp tèt ®Ó ca tông sù næi lo¹n". NguyÖn väng cña nh÷ng ®¶ng viªn lËp hiÕn An Nam. G. Gr¨nggi¨ng, ®¹i biÓu cña hä ë Ph¸p ®· tãm t¾t ®óng nh÷ng nguyÖn väng Êy: "Hä chØ muèn ®¬n gi¶n lµ chÝnh s¸ch hîp t¸c (Ph¸p - An Nam) ®−îc thùc hµnh... Hä muèn ®−îc dÇn dÇn tham gia vµo nh÷ng c«ng viÖc cña ®Êt n−íc hä... Kh«ng muèn g× h¬n". V¶ l¹i, tÊt c¶ nh÷ng g× hä ®ßi lµ quyÒn nhËp quèc tÞch Ph¸p, miÔn trõ qu©n dÞch (4 n¨m ®èi víi ng−êi An Nam), bÇu cö, v.v.. Hä chØ ®ßi cho "líp th−îng l−u ®· ®−îc gi¸o dôc th«i". Cßn quÇn chóng th× ch¼ng ®−îc g×. Chóng ta cã thÓ dïng hä kh«ng? §iÒu ®ã tuú thuéc hai ®iÒu: th¸i ®é cña ChÝnh phñ Ph¸p vµ sù kh«n khÐo cña chóng ta. Linh tinh - Mét lÝnh Ph¸p ®· giÕt mét ng−êi An Nam; h¾n ®· bÞ kÕt ¸n mét th¸ng tï ¸n treo. 16 Hå CHÝ MINH TOµN TËP 200 häc sinh trÎ tuæi cña mét tØnh ë Nam Kú ®· biÓu t×nh tr−íc ®ån c¶nh s¸t ®ßi th¶ hai ng−êi b¹n cña hä bÞ b¾t gi÷. §ång thêi, hä däa b·i kho¸ nÕu c¸c b¹n cña hä kh«ng ®−îc th¶ ngay. Hä ®· th¾ng lîi. §©y lµ lÇn ®Çu tiªn, ë §«ng D−¬ng x¶y ra mét viÖc nh− vËy. §ã lµ mét dÊu hiÖu cña thêi ®¹i. 19-12-1924 Tµi liÖu tiÕng Ph¸p, b¶n chôp l−u t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh. 17 TH¦ GöI MéT §åNG CHÝ TRONG QUèC TÕ CéNG S¶N1) §ång chÝ th©n mÕn, T«i göi ®Õn ®ång chÝ mét b¸o c¸o vÒ t×nh h×nh §«ng D−¬ng. T«i ®· t×m thÊy ë ®©y vµi ng−êi §«ng D−¬ng mµ víi hä, t«i hy väng lµm ®−îc viÖc g× ®ã. Xin ®ång chÝ chØ thÞ cho nh÷ng ®ång chÝ ng−êi Nga ë ®©y còng nhËn tr¸ch nhiÖm vÒ c¸c c«ng viÖc cña §«ng D−¬ng, bëi v× mét m×nh t«i kh«ng thÓ lµm nhiÒu ®−îc. T«i ®ang c«ng t¸c ë h·ng R«xta. T«i chØ gÆp ®ång chÝ Malaca mét lÇn; ®ång chÝ Êy èm vµ nãi víi t«i r»ng ®ång chÝ cè g¾ng trë vÒ n−íc. T«i nghÜ r»ng ®ång chÝ Êy ®· vÒ råi, bëi v× ®· rÊt l©u t«i kh«ng gÆp n÷a. T«i sÏ göi ®Õn ®ång chÝ mét b¸o c¸o vÒ c«ng t¸c chÝnh trÞ cña t«i tiÕp sau. §Þa chØ cña t«i: «ng Lu, H·ng th«ng tÊn R«xta, Qu¶ng Ch©u. NÕu ®ång chÝ viÕt th− vÒ th× nhê ®ång chÝ nh¾n c¸c ®ång chÝ chóng ta göi nh÷ng th− cña t«i ®Õn ®©y cho t«i. T«i tin r»ng thÕ nµo còng cã mét vµi c¸i. Chµo céng s¶n. Qu¶ng Ch©u, ngµy 22-12-1924 NGUYÔN ¸I QuèC Th− ®¸nh m¸y b»ng tiÕng Anh, b¶n chôp l−u t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh. _______________ 1) Cã thÓ th− nµy göi ®ång chÝ ®¹i diÖn V¨n phßng Ban Ph−¬ng §«ng cña Quèc tÕ Céng s¶n ë Th−îng H¶i. §Çu ®Ò cña Ban biªn tËp (BT). 18 VÊN §Ò §¤NG D¦¥NG1) 1- NÕu ®ång chÝ ®ång ý cho t«i göi ngay mét hoÆc hai sinh viªn th× ®iÒu ®ã sÏ cho phÐp t«i tuyªn truyÒn tèt, vµ nãi r»ng c¸ch m¹ng Nga ®ang vµ sÏ cã thÓ lµm g× cho d©n chóng thuéc ®Þa. §iÒu ®ã còng sÏ cho phÐp t«i - tõ nay ®Õn th¸ng 8 - tranh thñ ®−îc nh÷ng phÇn tö tèt cña Quèc d©n §¶ng §«ng D−¬ng. H¬n n÷a, ®iÒu ®ã cho phÐp t«i chän ngay ®−îc vµi ng−êi trong sè hä ®Ó ph¸i vÒ n−íc. 2- T«i kh«ng hiÓu râ v× sao ®ång chÝ ngÇn ng¹i cho t«i vay tiÒn. §ã lµ mét viÖc gi÷a ®ång chÝ víi t«i, vµ kh«ng mét ai kh¸c biÕt ®−îc tý nµo vÒ viÖc nµy. TiÒn vay ®ã sÏ cho phÐp t«i: a/ Cã ®−îc mét c¬ së ë trong n−íc. b/ Cã ng−êi s½n sµng lµm tuyªn truyÒn viªn. c/ Thùc hiÖn viÖc tuyªn truyÒn ®Õn n¬i ®Õn chèn vµ, d/ B¾t ®Çu ngay c«ng t¸c tæ chøc. Kh«ng cã ng−êi nµo kh¸c cã thÓ gióp t«i trong viÖc nµy, bëi v× t«i lµ mét d©y liªn l¹c gi÷ bÝ mËt kÕ ho¹ch cña chóng ta. 3- Tuyªn truyÒn vµ lµm c«ng t¸c kh¸c, t«i ph¶i: a/ DÞch tµi liÖu b/ In Ên nã _______________ 1) Th− kh«ng ®Ò ngµy th¸ng vµ tªn ng−êi nhËn. C¨n cø néi dung, chóng t«i dù ®o¸n th− göi cho mét ®ång chÝ ®¹i diÖn §¶ng Céng s¶n Ph¸p t¹i Quèc tÕ Céng s¶n, kho¶ng ®Çu n¨m 1925 (BT). VÊn ®Ò ®«ng d−¬ng 19 c/ LÊy ng−êi tõ trong n−íc ®Õn Qu¶ng Ch©u d/ HuÊn luyÖn hä e/ Ph¸i hä trë vÒ. Kh«ng cã tiÒn, tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã ®Òu kh«ng thÓ lµm ®−îc. V× thÕ t«i muèn ®Ò nghÞ ®ång chÝ cÊp cho mét quü nµo ®ã. 4- Kh«ng cã sù ®ång ý vµ sù gióp ®ì cña c¸c ®ång chÝ Nga cña chóng ta th× t«i sÏ khã mµ tr¸nh khái sai lÇm. Nh−ng t«i còng kh«ng nhËn ®−îc g× nÕu kh«ng cã chØ thÞ cña ®ång chÝ. Vµ hä cã thÓ kh«ng lµm g× cho t«i khi t«i ®Õn tay kh«ng. 5- NÕu 4 yªu cÇu nµy kh«ng cã kÕt qu¶ th× triÓn väng vÒ sau ®èi víi t«i sÏ lµ nh− sau: a/ T«i kh«ng cã chøng cø ®Ó chØ ra ®−îc nh÷ng phÇn tö tèt nhÊt ë Quèc d©n §¶ng §«ng D−¬ng ®Ó nhËn hä ®Õn víi ta. b/ T«i kh«ng thÓ vÒ n−íc ®−îc. c/ Do ®ang m¾c nî trªn 350 ®«la cho c«ng t¸c ®Çu tiªn, t«i sÏ ph¶i lµm viÖc Ýt ra lµ 5 th¸ng ®Ó tr¶ nî. ë ®iÒu kiÖn ®ã, t«i sÏ kh«ng cã thêi giê, kh«ng cã tiÒn ®Ó lµm c«ng t¸c kh¸c. T«i rÊt hy väng ®ång chÝ sÏ ñng hé yªu cÇu cña t«i. Th− ®¸nh m¸y b»ng tiÕng Anh, b¶n chôp l−u t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh. 20 TH¦ GöI MéT §åNG CHÝ ë QUèC TÕ CéNG S¶N §ång chÝ th©n mÕn, Quèc d©n §¶ng §«ng D−¬ng võa ®−îc thµnh lËp vµo ngµy 3 th¸ng nµy víi 3 ®¶ng viªn lóc b¾t ®Çu. Mét ng−êi sÏ ®−îc ph¸i ®i Trung Kú vµ Lµo. Mét ng−êi kh¸c (ch−a ph¶i lµ ®¶ng viªn) sÏ ®−îc ph¸i ®Õn B¾c Kú ®Ó lÊy 5 ng−êi ®i Qu¶ng Ch©u häc c¸ch lµm c«ng t¸c tæ chøc. T«i nghÜ cã thÓ t×m nam thanh niªn ®Ó göi ®i häc ë Tr−êng ®¹i häc M¸txc¬va7. Xin ®ång chÝ vui lßng cho biÕt cã thÓ cho t«i göi bao nhiªu sinh viªn. §ång thêi, t«i xin ®ång chÝ chØ thÞ cho c¸c ®ång chÝ Nga ë ®©y còng nhËn tr¸ch nhiÖm vÒ c¸c c«ng viÖc cña §«ng D−¬ng bëi v× cã mét m×nh, t«i kh«ng thÓ lµm qu¸ nhiÒu viÖc ®−îc. Qu¶ng Ch©u, ngµy 5-1-25 Chµo céng s¶n N.A.Q Th− ®¸nh m¸y b»ng tiÕng Anh, b¶n chôp l−u t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh. 21 GöI §OµN CHñ TÞCH QUèC TÕ CéNG S¶N Qu¶ng Ch©u, ngµy 10-1-1925 KÝnh göi §oµn Chñ tÞch Quèc tÕ Céng s¶n, C¸c ®ång chÝ th©n mÕn, Quèc d©n §¶ng (Quèc d©n §¶ng §«ng D−¬ng), chiÒu h«m qua ®· kÕt n¹p ng−êi ®¶ng viªn thø t−. Mét trong sè nh÷ng ®¶ng viªn ®ã, xÕ tr−a nay, ®· ®i Trung Kú vµ Lµo, víi nhiÖm vô lµ tæ chøc nh÷ng c¬ së ë c¸c xø ®ã vµ t×m thanh niªn ®Ó ®i häc Tr−êng ®¹i häc Céng s¶n chñ nghÜa ë M¸txc¬va. C¸c ®ång chÝ cho t«i biÕt c¸c ®ång chÝ muèn nhËn bao nhiªu sinh viªn An Nam vµo häc Tr−êng ®¹i häc Êy. Ngµy 15 s¾p tíi, mét ®¶ng viªn thø hai sÏ ®−îc göi ®Õn B¾c Kú ®Ó lÊy 5 ng−êi B¾c Kú sang häc Tr−êng N«ng d©n ë Qu¶ng Ch©u. Nh÷ng ng−êi nµy sÏ häc c¸ch tæ chøc nh− thÕ nµo. Ph¶i chi phÝ cho ph¸i viªn thø nhÊt lµ 290 ®«la vµ cho ph¸i viªn thø hai 230 ®«la. Sè tiÒn ®ã lµ do sè tiÒn ®i ®−êng cßn l¹i cña t«i, gép víi sè tiÒn l−¬ng mµ R«xta ®· øng tr−íc cho t«i. Q.D.§1) cã thÓ cã nhiÒu triÓn väng, nh−ng nh÷ng ph−¬ng tiÖn tµi chÝnh cña nã rÊt eo hÑp: Ýt ra lµ tíi lóc nµy, nh÷ng ph−¬ng tiÖn Êy chØ do t«i cung cÊp th«i. _______________ 1) Q.D.§: Quèc d©n §¶ng (BT). 22 Hå CHÝ MINH TOµN TËP ChuyÕn th− s¾p khëi hµnh råi. T«i xin kÕt thóc b¶n b¸o c¸o cña t«i. ChuyÕn th− sau, t«i sÏ göi c¸c ®ång chÝ mét b¶n b¸o c¸o chi tiÕt h¬n. Xin göi lêi chµo céng s¶n NGUYÔN ¸I QUèC T.B. Yªu cÇu c¸c ®ång chÝ chØ thÞ cho c¸c ®¹i diÖn cña c¸c ®ång chÝ ë Qu¶ng Ch©u còng ph¶i ch¨m lo ®Õn §«ng D−¬ng. Tµi liÖu tiÕng Ph¸p, l−u t¹i Côc L−u tr÷ V¨n phßng Trung −¬ng §¶ng. 23 B¶N ¸N CHÕ §é THùC D¢N PH¸P8 ViÕt b»ng tiÕng Ph¸p, xuÊt b¶n lÇn ®Çu tiªn t¹i Pari (Ph¸p) n¨m 1925, xuÊt b¶n lÇn ®Çu ë ViÖt Nam n¨m 1946. Ký tªn: NGUYÔN ¸I QUèC DÞch theo cuèn s¸ch xuÊt b¶n lÇn ®Çu tiªn vµ ®· ®èi chiÕu víi cuèn xuÊt b¶n n¨m 1946 ë ViÖt Nam. 24 Hå CHÝ MINH TOµN TËP 25 CH¦¥NG I1) THUÕ M¸U I- CHIÕN TRANH Vµ "NG¦êI B¶N Xø" Tr−íc n¨m 1914, hä chØ lµ nh÷ng tªn da ®en bÈn thØu, nh÷ng tªn "AnnamÝt" bÈn thØu, giái l¾m th× còng chØ biÕt kÐo xe tay vµ ¨n ®ßn cña c¸c quan cai trÞ nhµ ta. Êy thÕ mµ cuéc chiÕn tranh vui t−¬i võa bïng næ, th× lËp tøc hä biÕn thµnh nh÷ng ®øa "con yªu", nh÷ng ng−êi "b¹n hiÒn" cña c¸c quan cai trÞ phô mÉu nh©n hËu, thËm chÝ cña c¶ c¸c quan toµn quyÒn lín, toµn quyÒn bÐ n÷a2). §ïng mét c¸i, hä (nh÷ng ng−êi b¶n xø) ®−îc phong cho c¸i danh hiÖu tèi cao lµ "chiÕn sÜ b¶o vÖ c«ng lý vµ tù do". Nh−ng hä ®· ph¶i tr¶ b»ng mét gi¸ kh¸ ®¾t c¸i vinh dù ®ét ngét Êy, v× ®Ó b¶o vÖ cho c¸i c«ng lý vµ tù do mµ chÝnh hä kh«ng ®−îc h−ëng mét tÝ nµo, hä ®· ph¶i ®ét ngét xa l×a vî con, rêi bá m¶nh ruéng hoÆc ®µn cõu cña hä, ®Ó v−ît ®¹i d−¬ng, ®i ph¬i th©y trªn c¸c b·i chiÕn tr−êng ch©u ¢u. Trong lóc v−ît biÓn, nhiÒu ng−êi b¶n xø, sau khi ®−îc mêi chøng kiÕn c¶nh kú diÖu cña trß biÓu diÔn khoa häc vÒ phãng ng− l«i, ®· ®−îc xuèng tËn ®¸y biÓn ®Ó b¶o vÖ tæ quèc cña c¸c loµi thuû qu¸i. Mét sè kh¸c ®· bá x¸c t¹i nh÷ng miÒn hoang vu th¬ méng _______________ 1) Trong b¶n in n¨m 1925, më ®Çu t¸c phÈm in lêi giíi thiÖu cña «ng NguyÔn ThÕ TruyÒn (BT). 2) Nguyªn v¨n tiÕng Ph¸p lµ "nos gouverneurs plus ou moins gÐnÐraux" (BT). 26 Hå CHÝ MINH TOµN TËP vïng Banc¨ng, lóc chÕt cßn tù hái ph¶i ch¨ng n−íc mÑ muèn chiÕm ng«i nguyªn phi trong cung cÊm vua Thæ, - ch¶ thÕ sao l¹i ®em n−íng hä ë nh÷ng miÒn xa x«i Êy? Mét sè kh¸c n÷a th× ®· anh dòng ®−a th©n cho ng−êi ta tµn s¸t trªn bê s«ng M¸cn¬, hoÆc trong b·i lÇy miÒn S¨mpanh¬, ®Ó lÊy m¸u m×nh t−íi nh÷ng vßng nguyÖt quÕ cña c¸c cÊp chØ huy vµ lÊy x−¬ng m×nh ch¹m nªn nh÷ng chiÕc gËy cña c¸c ngµi thèng chÕ. Cuèi cïng, ë hËu ph−¬ng, nh÷ng ng−êi lµm kiÖt søc trong c¸c x−ëng thuèc sóng ghª tëm, tuy kh«ng ph¶i hÝt h¬i ng¹t cña bän "b«s¬"1), nh−ng l¹i nhiÔm ph¶i nh÷ng luång khÝ ®éc ®á èi cña ng−êi Ph¸p; ®»ng nµo còng thÕ th«i, v× nh÷ng kÎ khèn khæ Êy còng ®· kh¹c ra tõng miÕng phæi, ch¼ng kh¸c g× ®· hÝt ph¶i h¬i ng¹t vËy. Tæng céng cã 700.000 ng−êi b¶n xø ®· ®Æt ch©n lªn ®Êt Ph¸p; vµ trong sè Êy, 80.000 ng−êi kh«ng bao giê cßn tr«ng thÊy mÆt trêi trªn quª h−¬ng ®Êt n−íc m×nh n÷a! II- CHÕ §é LÝNH T×NH NGUYÖN Mét b¹n ®ång nghiÖp nãi víi chóng t«i: d©n lao khæ b¶n xø ë §«ng D−¬ng tõ bao ®êi nay bÞ bãp nÆn b»ng ®ñ mäi thø thuÕ kho¸, s−u sai, t¹p dÞch, b»ng c−ìng bøc ph¶i mua r−îu vµ thuèc phiÖn theo lÖnh quan trªn, tõ 1915-1916 tíi nay, l¹i cßn ph¶i chÞu thªm c¸i v¹ mé lÝnh n÷a. Nh÷ng biÕn cè trong mÊy n¨m gÇn ®©y lµ c¸i cí ®Ó ng−êi ta tiÕn hµnh nh÷ng cuéc lïng r¸p lín vÒ nh©n lùc trªn toµn câi §«ng D−¬ng. Nh÷ng ng−êi bÞ b¾t ®Òu bÞ nhèt vµo tr¹i lÝnh víi ®ñ thø tªn: lÝnh khè ®á, lÝnh thî chuyªn nghiÖp, lÝnh thî kh«ng chuyªn nghiÖp, v.v.. Theo ý kiÕn cña tÊt c¶ c¸c c¬ quan cã thÈm quyÒn kh«ng thiªn vÞ ®−îc giao cho sö dông ë ch©u ¢u "vËt liÖu biÕt nãi" ch©u ¸, th× _______________ 1) Nguyªn v¨n tiÕng Ph¸p lµ "Boches" - tõ cã nghÜa xÊu chØ qu©n §øc (BT). B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng I 27 vËt liÖu nµy ®· kh«ng ®−a l¹i kÕt qu¶ t−¬ng xøng víi chi phÝ rÊt lín vÒ chuyªn chë vµ b¶o qu¶n. Sau n÷a, viÖc s¨n b¾t thø "vËt liÖu biÕt nãi" ®ã, mµ lóc bÊy giê ng−êi ta gäi lµ "chÕ ®é lÝnh t×nh nguyÖn" (danh tõ mØa mai mét c¸ch ghª tëm) ®· g©y ra nh÷ng vô nhòng l¹m hÕt søc tr¾ng trîn. §©y! ChÕ ®é lÝnh t×nh nguyÖn Êy ®−îc tiÕn hµnh nh− thÕ nµy: vÞ "chóa tØnh" - mçi viªn c«ng sø ë §«ng D−¬ng qu¶ lµ mét vÞ "chóa tØnh" - ra lÖnh cho bän quan l¹i d−íi quyÒn, trong mét thêi h¹n nhÊt ®Þnh ph¶i nép cho ®ñ mét sè ng−êi nhÊt ®Þnh. B»ng c¸ch nµo, ®iÒu ®ã kh«ng quan träng. C¸c quan cø liÖu mµ xoay së. Mµ c¸i ngãn xoay së kiÓu D1) th× c¸c «ng t−íng Êy th¹o hÕt chç nãi, nhÊt lµ xoay së lµm tiÒn. Tho¹t tiªn, chóng tãm nh÷ng ng−êi khoÎ m¹nh, nghÌo khæ, nh÷ng ng−êi nµy chØ chÞu chÕt th«i kh«ng cßn kªu cøu vµo ®©u ®−îc. Sau ®ã, chóng míi ®ßi ®Õn con c¸i nhµ giµu. Nh÷ng ai cøng cæ th× chóng t×m ngay ra dÞp ®Ó sinh chuyÖn víi hä hoÆc víi gia ®×nh hä, vµ nÕu cÇn, th× giam cæ hä l¹i cho ®Õn khi hä ph¶i døt kho¸t chän lÊy mét trong hai con ®−êng: "®i lÝnh t×nh nguyÖn, hoÆc x× tiÒn ra". Nh÷ng ng−êi bÞ tãm ®i nh− thÕ cßn hµo høng g× n÷a víi c¸i nghÒ cét vµo cæ hä. Cho nªn, b−íc ch©n vµo tr¹i lÝnh lµ hä liÒn t×m mäi c¬ héi ®Ó trèn tho¸t. Cßn nh÷ng ng−êi nµo thÊy kh«ng thÓ tho¸t khái sè phËn hÈm hiu, th× t×m c¸ch tù lµm cho m×nh nhiÔm ph¶i nh÷ng bÖnh nÆng nhÊt, mµ th«ng th−êng h¬n c¶ lµ bÖnh ®au m¾t toÐt ch¶y mñ, g©y ra b»ng c¸ch x¸t vµo m¾t nhiÒu thø chÊt ®éc, tõ v«i sèng ®Õn mñ bÖnh lËu. * * * Êy thÕ mµ trong mét b¶n bè c¸o víi nh÷ng ng−êi bÞ b¾t lÝnh, _______________ 1) Nguyªn v¨n tiÕng Ph¸p lµ "Le SystÌme D". D lµ ch÷ ®Çu cña tõ "dÐbrouillard", cã nghÜa lµ "xoay së, th¸o v¸t" (BT). 28 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Phñ Toµn quyÒn §«ng D−¬ng, sau khi høa hÑn ban phÈm hµm cho nh÷ng lÝnh sÏ cßn sèng sãt vµ truy tÆng nh÷ng ng−êi sÏ hy sinh "cho Tæ quèc", ®· trÞnh träng tuyªn bè r»ng: "C¸c b¹n ®· tÊp nËp ®Çu qu©n, c¸c b¹n ®· kh«ng ngÇn ng¹i rêi bá quª h−¬ng xiÕt bao tr×u mÕn ®Ó ng−êi th× hiÕn d©ng x−¬ng m¸u cña m×nh nh− lÝnh khè ®á1), kÎ th× hiÕn d©ng c¸nh tay lao ®éng cña m×nh nh− lÝnh thî". NÕu qu¶ thËt ng−êi An Nam phÊn khëi ®i lÝnh ®Õn thÕ, t¹i sao l¹i cã c¶nh, tèp th× bÞ xÝch tay ®iÖu vÒ tØnh lþ, tèp th× tr−íc khi xuèng tµu, bÞ nhèt trong mét tr−êng trung häc ë Sµi Gßn, cã lÝnh Ph¸p canh g¸c, l−ìi lª tuèt trÇn, ®¹n lªn nßng s½n? Nh÷ng cuéc biÓu t×nh ®æ m¸u ë Cao Miªn, nh÷ng vô b¹o ®éng ë Sµi Gßn, ë Biªn Hoµ vµ ë nhiÒu n¬i kh¸c n÷a, ph¶i ch¨ng lµ nh÷ng biÓu hiÖn cña lßng sèt s¾ng ®Çu qu©n "tÊp nËp" vµ "kh«ng ngÇn ng¹i"? Nh÷ng vô trèn ®i lÝnh vµ ®µo ngò (tÝnh ra cã ®Õn 50 phÇn tr¨m trong hµng ngò qu©n dù bÞ) ®Òu bÞ ®µn ¸p kh«ng gím tay vµ nh÷ng cuéc ®µn ¸p l¹i g©y ra nh÷ng cuéc binh biÕn bÞ d×m trong biÓn m¸u2). B¶n bè c¸o cña Phñ Toµn quyÒn cßn cÈn thËn nh¾c thªm r»ng, tÊt nhiªn muèn xøng ®¸ng víi "lßng tèt râ rÖt" vµ "®é l−îng lín lao" cña chÝnh phñ th× "c¸c anh (binh lÝnh §«ng D−¬ng) cÇn ph¶i c− xö ®óng ®¾n vµ kh«ng ®−îc lµm mét ®iÒu g× cho ng−êi ta ph¶i phµn nµn c¶". Viªn chØ huy tèi cao qu©n ®éi §«ng D−¬ng cßn cã mét lèi ®Ò phßng kh¸c: «ng ta b¾t thÝch vµo l−ng hoÆc cæ tay cña tõng ng−êi lÝnh míi mé mét con sè kh«ng thÓ nµo tÈy xo¸ ®−îc b»ng mét dung dÞch nit¬r¸t b¹c. ë ®©y còng gièng nh− ë ch©u ¢u, sù khèn khæ cña nh÷ng _______________ 1) Nguyªn v¨n tiÕng Ph¸p lµ "Les tirailleurs" (BT). 2) Nguyªn v¨n tiÕng Ph¸p lµ "qui ont ÐtÐ ÐtouffÐes dans le sang" chØ cã nghÜa "bÞ d×m trong m¸u" (BT). B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng I 29 ng−êi nµy lµ nguån lîi nhuËn cña nh÷ng kÎ kh¸c: nµo lµ bän ®eo lon chuyªn nghiÖp may m¾n ví ®−îc c«ng viÖc tuyÓn mé vµ qu¶n lý lÝnh míi b¶n xø mµ l¸nh xa ®−îc cµng l©u cµng tèt nh÷ng cuéc giao chiÕn nguy hiÓm ë ch©u ¢u; nµo lµ bän chñ thÇu l−¬ng thùc lµm giµu vïn vôt b»ng c¸ch bá ®ãi nh÷ng lÝnh mé khèn khæ; nµo lµ bän ®éc quyÒn tiÕp liÖu th«ng ®ång víi bän quan chøc ®Ó gian lËn, ®Çu c¬. VÒ chuyÖn nµy, cÇn nãi thªm lµ cßn mét lo¹i chÕ ®é t×nh nguyÖn kh¸c n÷a: t×nh nguyÖn mua c«ng tr¸i. BiÖn ph¸p tiÕn hµnh th× còng nh− thÕ. Ai cã m¸u mÆt lµ ph¶i bá tiÒn ra. KÎ nµo khã b¶o th× ng−êi ta dïng c¸ch dô dç vµ c−ìng b¸ch ®Õn ph¶i mua míi th«i. PhÇn ®«ng nh÷ng ng−êi mua c«ng tr¸i ë §«ng D−¬ng kh«ng hiÓu g× vÒ thÓ thøc tµi chÝnh c¶; hä coi viÖc mua c«ng tr¸i còng nh− ®ãng mét thø thuÕ míi vµ coi c¸c phiÕu c«ng tr¸i kh«ng kh¸c g× nh÷ng biªn lai nép thuÕ. * * * B©y giê thö xem chÕ ®é mé lÝnh t×nh nguyÖn ®· ®−îc tæ chøc ë c¸c thuéc ®Þa kh¸c nh− thÕ nµo. LÊy T©y Phi lµm thÝ dô: ë ®©y, bän chØ huy qu©n ®éi kÐo qu©n ®Õn tõng lµng b¾t bän hµo môc ph¶i nép ngay lËp tøc ®Çy ®ñ sè ng−êi chóng muèn tuyÓn mé. §Ó buéc nh÷ng thanh niªn Xªnªgan bá trèn ph¶i ra nhËn ®éi mò lÝnh, ch¼ng ph¶i mét viªn chØ huy ®· tra tÊn, hµnh h¹ c¸c th©n nh©n cña hä, vµ cho r»ng lµm nh− thÕ lµ tµi giái ®ã sao? ChÝnh h¾n ®· b¾t c¸c «ng bµ giµ, ®µn bµ cã thai, con g¸i, ®em lét trÇn truång, råi ®èt hÕt quÇn ¸o tr−íc mÆt hä. Nh÷ng n¹n nh©n khèn khæ ®ã m×nh trÇn nh− nhéng, tay trãi c¸nh khuûu buéc ph¶i ch¹y kh¾p c¸c th«n x· d−íi lµn roi vät, ®Ó "nªu g−¬ng"! Mét ng−êi ®µn bµ câng con ph¶i van xin m·i míi ®−îc cëi trãi mét tay ®Ó ®ì ®øa bÐ. Trong khi ch¹y, hai cô giµ ®· ng· chÕt ngÊt ®i; 30 Hå CHÝ MINH TOµN TËP nhiÒu em g¸i khiÕp sî tr−íc nh÷ng hµnh vi b¹o ng−îc ®ã, ®· hµnh kinh tr−íc tuæi; mét ng−êi ®µn bµ trôy thai, mét chÞ kh¸c ®Î mét ®øa con mï. * * * Cã rÊt nhiÒu thñ ®o¹n b¾t lÝnh. Thñ ®o¹n sau ®©y ®· tá ra nhanh vµ tiÖn nhÊt: LÊy d©y ch¨ng ngang hai ®Çu con ®−êng chÝnh trong lµng l¹i. ThÕ lµ tÊt c¶ nh÷ng ng−êi da ®en ë vµo gi÷a ®Òu coi nh− chÝnh thøc ph¶i tßng qu©n. Mét nh©n chøng ®· viÕt cho chóng t«i nh− sau: "Gi÷a tr−a ngµy 3 th¸ng 3 n¨m 1923, bän hiÕn binh v©y r¸p c¸c bÕn c¶ng Ruyphixc¬ vµ §aca1) råi tãm tÊt c¶ nh÷ng ng−êi b¶n xø lµm viÖc ë ®ã. Nh÷ng anh chµng nµy v× kh«ng tá vÎ sèt s¾ng ®i b¶o vÖ v¨n minh ngay, nªn ng−êi ta r−íc hä lªn «t« cam nh«ng mêi vÒ nhµ lao. ë ®Êy, sau khi hä cã ®ñ th× giê ®Ó thay ®æi ý kiÕn råi, ng−êi ta míi ®−a hä sang tr¹i lÝnh. "ë tr¹i lÝnh, sau nh÷ng nghi lÔ biÓu d−¬ng tinh thÇn yªu n−íc, 29 lÝnh t×nh nguyÖn ®−îc tuyªn d−¬ng cã thÓ trë nªn anh hïng cña cuéc chiÕn tranh cuèi cïng nay mai... B©y giê th× tÊt c¶ ®Òu nãng lßng muèn lÊy l¹i miÒn Ruya2) cho n−íc mÑ. Nh−ng theo t−íng M¨nggianh3), ng−êi hiÓu râ hä nhÊt, th× ®ã chØ lµ nh÷ng ®éi qu©n ®Ó ®em n−íng tr−íc mïa ®«ng". Chóng t«i hiÖn cã trong tay bøc th− cña mét ng−êi §ah«m©y, vèn lµ cùu binh, ®· tõng lµm "nghÜa vô" trong cuéc chiÕn tranh "v× c«ng lý". Mét vµi ®o¹n trÝch trong bøc th− sÏ v¹ch râ cho c¸c b¹n _______________ 1) Rufisque et Dakar: Tªn nh÷ng h¶i c¶ng cña n−íc Xªnªgan (BT). 2) Ruhr: Vïng c«ng nghiÖp cña §øc, sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt bÞ c¾t giao cho Ph¸p tõ n¨m 1921 ®Õn n¨m 1925 (BT). 3) Mangin: T−íng Ph¸p (1866 - 1925) ®· tham gia chiÕn th¾ng VÐc®oong, tõng chØ huy ®éi qu©n x©m l−îc Xu®¨ng, B¾c Kú, Marèc (BT). B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng I 31 thÊy ng−êi "Batuala1) ®· ®−îc b¶o vÖ nh− thÕ nµo vµ c¸c quan cai trÞ thuéc ®Þa nhµ ta ®· nÆn ra lßng trung thµnh cña ng−êi b¶n xø nh− thÕ nµo ®Ó t« ®iÓm cho tÊt c¶ nh÷ng bµi diÔn v¨n cña c¸c nhµ cÇm quyÒn vµ lµm ®Ò tµi cho tÊt c¶ nh÷ng bµi b¸o cña bän Rªgixm¨ngxª vµ H«de2) thuéc ®ñ cì". Bøc th− viÕt: "N¨m 1915, khi «ng M. Nuphla, Thèng ®èc §ah«m©y, ra lÖnh b¾t lÝnh, th× lµng t«i bÞ bän c¶nh s¸t cïng lÝnh c¬ c−íp ph¸ vµ ®èt s¹ch. TÊt c¶ tµi s¶n cña t«i ®Òu bÞ mÊt hÕt trong c¸c cuéc ®èt ph¸ ®ã. Tuy thÕ, t«i vÉn bÞ c−ìng b¸ch nhËp ngò, vµ mÆc dÇu lµ n¹n nh©n cña viÖc xóc ph¹m bØ æi ®ã, t«i ®· lµm nghÜa vô cña t«i ë mÆt trËn bªn Ph¸p. T«i bÞ th−¬ng ë trËn Exn¬. "Ngµy nay, chiÕn tranh ®· chÊm døt, t«i s¾p trë vÒ n−íc, nh−ng kh«ng cßn nhµ cöa, cña c¶i g× c¶. "Ng−êi ta ®· c−íp cña t«i: 1.000 phr¨ng tiÒn mÆt; 12 con lîn; 15 - cõu; 10 - dª; 60 - gµ; 8 tÊm v¶i quÊn m×nh; 5 ¸o mÆc ngoµi; 10 quÇn; 7 mò; 1 d©y chuyÒn b»ng b¹c; 2 hßm ®å vÆt. "§©y lµ tªn nh÷ng b¹n cïng ë mét xãm ®· bÞ c−ìng b¸ch nhËp ngò cïng ngµy víi t«i, vµ nhµ cöa còng ®· bÞ c−íp ph¸ vµ ®èt s¹ch. (Ghi tiÕp theo tªn b¶y ng−êi). _______________ 1) Batouala: Tªn mét bé l¹c ë vïng xÝch ®¹o ch©u Phi (BT). 2) RÐgismanset et Hauser: Tªn nh÷ng ng−êi viÕt b¸o tay sai, cã nghÜa nh− nh÷ng tªn båi bót (BT). 32 Hå CHÝ MINH TOµN TËP "Cßn nhiÒu n¹n nh©n n÷a cña nh÷ng chiÕn c«ng kiÓu Êy cña ngµi thèng ®èc Nuphla, nh−ng t«i kh«ng biÕt râ tªn nh÷ng ng−êi ®ã ®Ó göi cho c¸c anh h«m nay...". Ch¾c bän "b«s¬" cña vua Ghi«m còng kh«ng lµm ®−îc h¬n thÕ. III- KÕT QU¶ CñA Sù HY SINH Khi ®¹i b¸c ®· ngÊy thÞt ®en, thÞt vµng råi, th× nh÷ng lêi tuyªn bè t×nh tø cña c¸c ngµi cÇm quyÒn nhµ ta bçng d−ng im bÆt nh− cã phÐp l¹, vµ c¶ ng−êi Nªgr«1) lÉn ng−êi "AnnamÝt" mÆc nhiªn trë l¹i "gièng ng−êi bÈn thØu". §Ó ghi nhí c«ng lao ng−êi lÝnh An Nam, ch¼ng ph¶i ng−êi ta ®· lét hÕt tÊt c¶ cña c¶i cña hä, tõ chiÕc ®ång hå, bé quÇn ¸o míi toanh mµ hä bá tiÒn tói ra mua, ®Õn c¸c vËt kû niÖm ®ñ thø, v.v. tr−íc khi ®−a hä ®Õn M¸cx©y xuèng tµu vÒ n−íc, ®ã sao? Ch¼ng ph¶i ng−êi ta ®· giao hä cho bän sóc sinh kiÓm so¸t vµ ®¸nh ®Ëp hä v« cí ®ã sao? Ch¼ng ph¶i ng−êi ta ®· cho hä ¨n nh− cho lîn ¨n vµ xÕp hä nh− xÕp lîn d−íi hÇm tµu Èm −ít, kh«ng gi−êng n»m, kh«ng ¸nh s¸ng, thiÕu kh«ng khÝ ®ã sao? VÒ ®Õn xø së, ch¼ng ph¶i hä ®· ®−îc mét quan cai trÞ biÕt ¬n ®ãn chµo nång nhiÖt b»ng mét bµi diÔn v¨n yªu n−íc. "C¸c anh ®· b¶o vÖ Tæ quèc, thÕ lµ tèt. B©y giê, chóng t«i kh«ng cÇn ®Õn c¸c anh n÷a, cót ®i!", ®ã sao? ThÕ lµ nh÷ng "cùu binh" - ®óng h¬n lµ c¸i x¸c cßn l¹i - sau khi ®· dòng c¶m b¶o vÖ chÝnh nghÜa vµ c«ng lý nay tay kh«ng trë vÒ víi chÕ ®é b¶n xø cña hä, mét chÕ ®é kh«ng biÕt g× ®Õn chÝnh nghÜa vµ c«ng lý c¶. * * * Theo b¸o chÝ §«ng D−¬ng th× th−¬ng binh ng−êi Ph¸p bÞ mÊt _______________ 1) NÐgro: Tõ chØ ng−êi da ®en (BT). B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng I 33 mét phÇn th©n thÓ vµ vî cña tö sÜ ng−êi Ph¸p ®Òu ®−îc cÊp m«n bµi b¸n lÎ thuèc phiÖn. Nh− thÕ lµ trong mét viÖc mµ chÝnh quyÒn thuéc ®Þa ®· ph¹m tíi hai téi ¸c ®èi víi nh©n lo¹i. Mét mÆt, hä vÉn ch−a tho¶ khi tù tay lµm c¸i viÖc bØ æi cña ng−êi ®Çu ®éc, mµ cßn muèn l«i kÐo vµo ®©y c¶ nh÷ng n¹n nh©n ®¸ng th−¬ng h¹i cña cuéc huynh ®Ö t−¬ng tµn n÷a. MÆt kh¸c, hä coi rÎ tÝnh m¹ng vµ x−¬ng m¸u cña nh÷ng kÎ ®· bÞ hä lõa bÞp, ®Õn nçi t−ëng r»ng chØ cÇn qu¼ng cho nh÷ng ng−êi nµy khóc x−¬ng thèi Êy lµ ®ñ ®Òn bï ®−îc mét phÇn cña c¸nh tay bÞ mÊt hoÆc m¹ng cña mét ng−êi chång. Chóng t«i ch¾c r»ng th−¬ng binh vµ qu¶ phô chiÕn tranh sÏ ®¸ v¨ng mãn quµ nh¬ nhíp Êy vµ nhæ vµo mÆt kÎ tÆng quµ. Chóng t«i còng tin ch¾c r»ng thÕ giíi v¨n minh vµ ng−êi Ph¸p l−¬ng thiÖn sÏ ®øng vÒ phÝa chóng t«i ®Ó lªn ¸n bän c¸ mËp thùc d©n ®ang kh«ng ngÇn ng¹i ®Çu ®éc c¶ mét d©n téc ®Ó v¬ vÐt cho ®Çy tói. * * * Theo tôc lÖ An Nam, khi trong lµng cã ng−êi chÕt th× nh÷ng ng−êi xay lóa, gi· g¹o ph¶i tá lßng kÝnh träng vong linh ng−êi chÕt vµ th«ng c¶m nçi ®au buån cña tang gia b»ng c¸ch im lÆng kh«ng h¸t hß trong khi xay gi· nh− hä vÉn th−êng lµm. Nh−ng nÒn v¨n minh hiÖn ®¹i ®−îc ®−a vµo n−íc chóng t«i b»ng b¹o lùc cã cÇn g× ph¶i tÕ nhÞ ®Õn nh− thÕ. Xin ®äc c©u chuyÖn sau ®©y ®¨ng trªn mét tê b¸o ë Nam Kú: Nh÷ng ngµy héi ë Biªn Hoµ "§Ó lÊy tiÒn bá vµo quü x©y dùng ®µi kû niÖm ng−êi An Nam trËn vong cña tØnh Biªn Hoµ, ban tæ chøc ngµy héi ®ang tÝch cùc chuÈn bÞ mét ch−¬ng tr×nh tuyÖt diÖu. "Ng−êi ta bµn t¸n sÏ cã nµo lµ yÕn tiÖc gi÷a v−ên1), nµo lµ chî phiªn, nµo lµ khiªu vò ngoµi trêi, v.v., tãm l¹i, sÏ cã nhiÒu vµ ®ñ _______________ 1) Nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p lµ “Garden - Party” (BT). 34 Hå CHÝ MINH TOµN TËP thø trß ch¬i ®Ó ai ai còng cã thÓ gãp phÇn lµm viÖc nghÜa mét c¸ch thó vÞ nhÊt ®êi. "Quý «ng phi c«ng ë s©n bay Biªn Hoµ cã nh· ý sÏ gãp phÇn vµo cuéc vui, vµ ngay tõ b©y giê ban tæ chøc ®· cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng sù cã mÆt cña c¸c quan chøc cao cÊp nhÊt ë Sµi Gßn sÏ lµm cho ngµy héi thªm phÇn rùc rì. "Xin tin thªm cho c¸c b¹n nam n÷ ë Sµi Gßn lªn dù héi biÕt r»ng, c¸c b¹n sÏ kh«ng cÇn ph¶i bá dë cuéc vui ®Ó vÒ nhµ dïng c¬m, v× ngay t¹i chç, sÏ cã phßng ¨n tæ chøc cùc kú chu ®¸o vµ ®Æc biÖt ®Çy ®ñ, c¸c b¹n sµnh ¨n uèng nhÊt còng sÏ ®−îc hµi lßng. "Ngµy 21 th¸ng 1 tíi, tÊt c¶ chóng ta h·y ®i Biªn Hoµ, chóng ta sÏ võa ®−îc dù nh÷ng héi hÌ linh ®×nh vui t−¬i, võa ®−îc dÞp tá cho nh÷ng gia ®×nh tö sÜ An Nam ë Biªn Hoµ thÊy r»ng chóng ta biÕt t−ëng nhí ®Õn sù hy sinh cña con em hä". ThËt lµ thêi ®¹i kh¸c, phong tôc kh¸c. Nh−ng phong tôc kú qu¸i lµm sao! Ng−êi ta cßn cho chóng t«i xem bøc th− sau ®©y n÷a: Sµi Gßn, ngµy... "NÕu trªn ®êi nµy mµ cã mét viÖc qu¸i gë võa th−¬ng t©m l¹i võa lè bÞch, th× ®ã h¼n lµ viÖc b¾t mét d©n téc vÉn ®ang chÞu ®ùng ®ñ mäi thø bÊt c«ng vµ kh«ng cã bÊt cø thø quyÒn nµo ph¶i lµm lÔ mõng cuéc chiÕn th¾ng cña "c«ng lý" vµ "chÝnh nghÜa". Êy thÕ mµ ë bªn nµy chóng t«i ®· lµm nh− thÕ ®Êy. T«i t−ëng kh«ng cÇn thuËt l¹i cho anh nghe vÒ nh÷ng héi hÌ vµ "trß vui c«ng céng" trong thµnh phè nµy ngµy 11 th¸ng 11 lµm g×. ë ®©u vµ bao giê còng thÕ th«i, r−íc ®Ìn, ®èt ph¸o b«ng, duyÖt binh, khiªu vò ë dinh thèng ®èc, ®ua xe hoa, më l¹c quyªn v× n−íc, qu¶ng c¸o, diÔn v¨n, tiÖc tïng, v.v.. Trong tÊt c¶ nh÷ng trß hÒ ®ã, t«i chØ cßn nhí l¹i mét viÖc ®¸ng chó ý vÒ ph−¬ng diÖn t©m lý nh− sau: còng nh− c«ng chóng ë tÊt c¶ c¸c n−íc, c«ng chóng Sµi Gßn rÊt thÝch xi nª. V× thÕ, mét ®¸m ng−êi dµy ®Æc ®· tô tËp tr−íc kh¸ch s¹n Palax¬ ®Ó xem phim, nµo hÒ S¸cl«, nµo bän cao båi, nµo nh÷ng ng−êi "lÝnh quang B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng I 35 vinh" lÇn l−ît diÔn trªn mµn ¶nh. C«ng chóng trµn ngËp c¶ ®¹i lé, ®øng chËt c¶ mÆt ®−êng vµ hÌ phè. Lóc bÊy giê «ng chñ kh¸ch s¹n Sµi Gßn - Palax¬ kh«ng muèn cho ng−êi ta ®øng ®«ng trªn vØa hÌ tr−íc cöa tiÖm cña «ng ta, «ng ta liÒn vung roi m©y quÊt tói bôi. Bµ chñ còng ra gióp mét tay vµ ®¸nh bõa vµo ®¸m ®«ng. MÊy chó trÎ ranh m·nh kh«ng biÕt lµm thÕ nµo mµ l¹i "c−íp" ®−îc ngän roi cña bµ, lµm cho mäi ng−êi vç tay c−êi Çm lªn. ¤ng chñ ®iªn tiÕt ch¹y l¹i tiÕp viÖn cho bµ chñ. LÇn nµy, «ng cÇm mét c¸i ba toong vµ hïng dòng phang tíi tÊp xuèng ®Çu ng−êi ta, cø mái tay nµy th× ®æi tay kh¸c. Nh÷ng ng−êi "nhµ quª" ph¶i ch¹y dån xuèng ®−êng; nh−ng v× say s−a víi "chiÕn th¾ng" cña m×nh, «ng ng−êi Ph¸p quý ho¸ Êy liÒn hïng hæ v−ît qua ®−êng vµ cø tiÕp tôc vôt tói bôi c¸i gËy to t−íng xuèng ®Çu, xuèng vai, xuèng l−ng nh÷ng ng−êi d©n b¶n xø ®¸ng th−¬ng Êy. Mét em bÐ bÞ «ng tóm lÊy vµ "®¶" cho mét trËn nªn th©n"... IV- HµNH VI QU¢N PHIÖT TIÕP DIÔN B−íc ch©n ®Õn Cadablanca1), Thèng chÕ Li«t©y göi cho binh sÜ cña ®¹o qu©n chiÕm ®ãng Marèc mét b¶n nhËt lÖnh nh− sau: "B¶n chøc cã vinh dù ®−îc ChÝnh phñ n−íc Ph¸p céng hoµ phong qu©n hµm cao nhÊt lµ nhê, trong chÝn n¨m nay, c¸c ng−êi ®· hiÕn d©ng lßng trung thµnh vµ m¸u x−¬ng cña c¸c ng−êi mµ kh«ng hÒ tÝnh to¸n. "Chóng ta s¾p më mét chiÕn dÞch ®Ó hoµn thµnh c«ng cuéc b×nh ®Þnh xø Marèc, v× lîi Ých chung cña d©n chóng trung thùc trªn ®Êt n−íc nµy, còng nh− v× lîi Ých cña quèc gia b¶o hé2), v.v.". Nh−ng, còng trong ngµy Êy (ngµy 14 th¸ng 4), l¹i cã b¶n th«ng c¸o sau ®©y: _______________ 1) Cadablanca: H¶i c¶ng lín cña n−íc Marèc (BT). 2) Nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p lµ "Nation protectrice" (BT). 36 Hå CHÝ MINH TOµN TËP "Trong mét cuéc giao chiÕn víi bän B¬ni Bude1) ë B¸pen H¸cbe, bªn ta ®· cã 29 binh sÜ hy sinh vµ 11 bÞ th−¬ng". Khi ng−êi ta nhí r»ng ®· ph¶i tèn x−¬ng m¸u cña mét triÖu r−ëi ng−êi lao ®éng míi t¹o nªn ®−îc s¸u chiÕc gËy Thèng chÕ, th× c¸i chÕt cña 29 kÎ khèn khæ ch−a ®ñ ®Ó hoan h« bµi diÔn v¨n hïng hån cña ngµi Thèng chÕ - Kh©m sø! Nh−ng nh− vËy th× c¸i quyÒn d©n téc tù quyÕt, mµ v× nã trong suèt bèn n¨m trêi, ng−êi ta ®· chÐm giÕt lÉn nhau, c¸i quyÒn Êy, c¸c ngµi ®Ó ®©u mÊt råi? ThËt lµ mét c¸ch khai ho¸ kú kh«i: ®Ó d¹y mäi ng−êi sèng cho ra sèng, ng−êi ta b¾t ®Çu b»ng viÖc giÕt hä ®i ®·! * * * ë ®©y (H¶i Phßng), còng cã nh÷ng cuéc b·i c«ng cña thñy thñ. Ch¼ng h¹n nh− h«m thø n¨m (ngµy 15 th¸ng 8) lµ ngµy mµ hai chiÕc tµu ph¶i nhæ neo ®Ó chë mét sè lín lÝnh khè ®á An Nam ®i Xyri. Nh−ng thuû thñ kh«ng chÞu ®i, v× ng−êi ta kh«ng chÞu ph¸t l−¬ng cho hä b»ng tiÒn §«ng D−¬ng. Theo gi¸ thÞ tr−êng, th× mét ®ång §«ng D−¬ng ¨n kho¶ng m−êi phr¨ng chø kh«ng ph¶i 2 phr¨ng 50, thÕ mµ c¸c c«ng ty hµng h¶i l¹i lµm mét viÖc hµ l¹m tr¾ng trîn lµ ®Þnh tr¶ l−¬ng cho thñy thñ b»ng phr¨ng chø kh«ng tr¶ b»ng tiÒn §«ng D−¬ng nh− ®· tr¶ cho c«ng chøc. ThÕ lµ ng−êi ta liÒn xua tÊt c¶ mäi ng−êi ë d−íi tµu lªn, råi lËp tøc b¾t hÕt c¸c thuû thñ. Râ rµng lµ thñy thñ Hoµng H¶i ch¼ng cã g× ph¶i so b× víi thñy thñ H¾c H¶i. Chóng t«i cùc lùc ph¶n ®èi viÖc ®−a lÝnh An Nam sang Xyri. Ph¶i ch¨ng c¸c nhµ cÇm quyÒn cÊp cao cho r»ng bao nhiªu anh em da vµng xÊu sè cña chóng t«i bÞ giÕt h¹i trªn c¸c chiÕn tr−êng tõ _______________ 1) Beni-Bouzert: Qu©n khëi nghÜa do ¸pden Crim, l·nh tô phong trµo chèng Ph¸p cña Marèc, l·nh ®¹o (BT). B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng I 37 n¨m 1914 ®Õn n¨m 1918, trong cuéc "chiÕn tranh v× v¨n minh vµ c«ng lý", vÉn cßn ch−a ®ñ hay sao? * * * C¸c ngµi chiÕn th¾ng quang vinh cña chóng ta th−êng quen thãi "gi¸o dôc" ng−êi b¶n xø b»ng ®¸ ®Ýt hoÆc roi vät. Anh Nah«ng ®¸ng th−¬ng h¹i ®· bÞ ¸m s¸t ®Õn hai lÇn. LÇn thø nhÊt bëi tay tªn ®¹i uý Vida, lÇn thø hai bëi tay tªn lang b¨m ®ãng lon qu©n nh©n coi viÖc phÉu nghiÖm x¸c chÕt. Tªn nµy ®· ®¸nh c¾p vµ giÊu biÖt bé ãc ng−êi chÕt ®Ó phi tang, ®Æng cøu hung thñ lµ b¹n cña h¾n. Nh−ng than «i! Anh Nah«ng kh«ng ph¶i lµ n¹n nh©n duy nhÊt cña bän qu©n phiÖt thuéc ®Þa! Mét b¹n ®ång nghiÖp cña chóng t«i ë thuéc ®Þa ®· thuËt chuyÖn mét n¹n nh©n kh¸c nh− sau: "LÇn nµy, sù viÖc x¶y ra trong trung ®oµn lÝnh khè ®á thø 5 ë Med«ng - Carª1). N¹n nh©n lµ mét ng−êi lÝnh trÎ tuæi tªn lµ Terie quª ë TªnÐt2) thuéc líp qu©n dÞch n¨m 1921. "Anh chÕt trong tr−êng hîp rÊt th−¬ng t©m. Ngµy 5 th¸ng 8, anh lÝnh trÎ Terie ®Õn bÖnh x¸ cña trung ®oµn ®Ó xin thuèc tÈy. Ng−êi ta ®−a thuèc tÈy cho anh, nãi ®óng h¬n lµ ®−a cho anh mét thø thuèc mµ anh t−ëng lµ thuèc tÈy. Anh uèng vµ vµi giê sau anh ®au bông qu»n qu¹i, råi l¨n ®ïng ra chÕt. "Cô th©n sinh ra Terie nhËn ®−îc mét bøc ®iÖn b¸o tin r»ng ng−êi con ®éc nhÊt cña cô ®· chÕt vµ s¸ng h«m sau, chñ nhËt, sÏ ®−a ®¸m. Bøc ®iÖn kh«ng cã ®Õn nöa lêi an ñi hay gi¶i thÝch. "§au xãt ®Õn cùc ®é, cô Terie ®Õn ngay Angiª, t×m trung ®oµn lÝnh khè ®á thø 5 ë Med«ng - Carª. ë ®Êy cô ®−îc biÕt x¸c con ®ang ®Ó ë bÖnh viÖn Mai«. (Mµ lµm sao x¸c Terie l¹i chë ®Õn ®©y ®−îc nhØ? Ph¶i ch¨ng ®Ó tr¸nh viÖc kh¸m nghiÖm mµ luËt lÖ ®· _______________ 1) Maison - CarÐe: Mét thÞ x· thuéc tØnh Angiª ë Angiªri (BT). 2) TÐnÌs: H¶i c¶ng cña Angiªri (BT). 38 Hå CHÝ MINH TOµN TËP quy ®Þnh lµ b¾t buéc ®èi víi mäi tr−êng hîp chÕt ë tr¹m y tÕ, ng−êi ta ®· chë x¸c anh ta ®Õn bÖnh viÖn lµm ra vÎ nh− bÖnh nh©n ®· chÕt ë däc ®−êng?). "§Õn bÖnh viÖn, ng−êi cha ®au khæ xin th¨m x¸c con; ng−êi ta b¶o h·y chê ®·. "M·i sau, mét quan t− thÇy thuèc míi ®Õn b¸o cho cô biÕt lµ viÖc phÉu nghiÖm kh«ng ph¸t hiÖn dÊu vÕt g× kh¶ nghi c¶. Nãi xong h¾n bá mÆc cô ®øng ®ã, kh«ng cho phÐp cô vµo th¨m x¸c con. "Theo tin cuèi cïng th× h×nh nh− cô th©n sinh ra Terie ®· ®Õn hái viªn ®¹i t¸ chØ huy trung ®oµn lÝnh khè ®á thø 5 vÒ nguyªn do c¸i chÕt cña Terie vµ ®· ®−îc tr¶ lêi lµ con «ng chÕt v× ngé ®éc!". 39 CH¦¥NG II VIÖC §ÇU §éC NG¦êI B¶N Xø Cø theo lêi ngµi Xar« quý mÕn, ®¶ng viªn §¶ng cÊp tiÕn, nguyªn Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa, th× ngµi lµ ng−êi cha hiÒn cña d©n b¶n xø, ngµi rÊt quý mÕn ng−êi An Nam vµ ®−îc ng−êi An Nam quý mÕn l¹i. §Ó nhåi nhÐt v¨n minh "§¹i Ph¸p" cho ng−êi An Nam, ngµi Xar«, ng−êi trïm cña sù nghiÖp ®ã ®· kh«ng tõ mét thñ ®o¹n nµo, kÓ c¶ nh÷ng thñ ®o¹n bØ æi nhÊt vµ nh÷ng téi ¸c. §©y, mét chøng cí: ®ã lµ bøc th− mµ ngµi ®· göi cho nh÷ng ng−êi thuéc quyÒn ngµi, víi t− c¸ch lµ Toµn quyÒn §«ng D−¬ng vµ nh»m v¬ vÐt cho ®Çy tói tham cña bän kÎ c−íp thùc d©n vµ c¶ cña ngµi n÷a: "KÝnh göi «ng C«ng sø, "T«i tr©n träng yªu cÇu «ng vui lßng gióp ®ì nh÷ng cè g¾ng cña Nha Th−¬ng chÝnh trong viÖc ®Æt thªm ®¹i lý b¸n lÎ thuèc phiÖn vµ r−îu, theo chØ thÞ cña «ng Tæng gi¸m ®èc Nha Th−¬ng chÝnh §«ng D−¬ng. "§Ó tiÕn hµnh viÖc ®ã, t«i xin göi «ng mét b¶n danh s¸ch nh÷ng ®¹i lý cÇn ®Æt trong c¸c x· ®· kª tªn; phÇn lín c¸c x· nµy, tíi nay, vÉn hoµn toµn ch−a cã r−îu vµ thuèc phiÖn. "Qua c¸c tØnh tr−ëng vµ c¸c x· tr−ëng Cao Miªn, «ng cã thÓ dïng ¶nh h−ëng to t¸t cña «ng ®Ó lµm cho mét sè tiÓu th−¬ng ng−êi b¶n xø thÊy r»ng bu«n thªm r−îu vµ thuèc phiÖn lµ rÊt cã lîi. 40 Hå CHÝ MINH TOµN TËP "VÒ phÇn chóng t«i, th× nh÷ng viªn chøc l−u ®éng trong khi ®i kinh lý sÏ t×m c¸ch ®Æt ®¹i lý, trõ phi «ng muèn hä ®îi «ng tranh thñ ®−îc sù gióp ®ì cña c¸c quan chøc ®Þa ph−¬ng tr−íc ®·. Trong tr−êng hîp nµy, t«i ®Ò nghÞ «ng vui lßng b¸o c¸o cho t«i biÕt. "Chóng ta chØ cã thÓ ®¹t kÕt qu¶ mü m·n, nÕu chóng ta hîp ®ång víi nhau chÆt chÏ vµ liªn tôc, v× lîi Ých tèi cao cña ng©n khè". "Ký tªn: Anbe Xar«" Lóc Êy, cø mét ngh×n lµng th× cã ®Õn mét ngh×n n¨m tr¨m ®¹i lý b¸n lÎ r−îu vµ thuèc phiÖn. Nh−ng còng trong sè mét ngh×n lµng ®ã l¹i chØ cã vÎn vÑn m−êi tr−êng häc. Tr−íc khi cã bøc th− quý ho¸ trªn, h»ng n¨m ng−êi ta còng ®· täng tõ 23 ®Õn 24 triÖu lÝt r−îu cho 12 triÖu ng−êi b¶n xø, kÓ c¶ ®µn bµ vµ trÎ con. * * * "Nãi ®Õn c¸c mãn ®éc quyÒn, ng−êi ta cã thÓ h×nh dung §«ng D−¬ng nh− mét con nai bÐo mËp bÞ trãi chÆt vµ ®−¬ng hÊp hèi d−íi nh÷ng c¸i má quÆp cña mét bÇy diÒu h©u rØa rãi m·i kh«ng thÊy no". Trong sè ng−êi cã cæ phÇn trong c«ng ty ®éc quyÒn r−îu, cã c¸c nh©n vËt cao quý nhÊt ë §«ng D−¬ng vµ tÊt c¶ c¸c ngµnh cai trÞ ®Òu cã ®¹i diÖn tai to mÆt lín trong Êy. PhÇn ®«ng c¸c quan lín nµy ®Òu rÊt cã Ých cho c«ng ty, kh«ng ai chèi c·i ®−îc: Ngµnh t− ph¸p, cã Ých ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vô l«i th«i víi nh÷ng kÎ mµ ng−êi ta muèn c−ìng bøc, cã: 2 ch−ëng lý; 1 biÖn lý; 1 lôc sù - ch−ëng khÕ. Ngµnh qu©n ®éi, cã Ých ®Ó ®µn ¸p mét cuéc næi lo¹n mµ ng−êi ta tÝnh lµ cã thÓ x¶y ra do chØ riªng c¸i viÖc thi hµnh chÕ ®é ®éc quyÒn bÐo bë, cã: 1 thiÕu t−íng; B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng II 41 1 trung t¸; 2 qu©n y sÜ cao cÊp; 1 thiÕu t¸; 2 ®¹i uý. Ngµnh hµnh chÝnh mµ sù ©n cÇn v« t− lµ ®iÒu ®¶m b¶o nhÊt cho viÖc kinh doanh thµnh c«ng, th× cã: 1 c«ng sø; 1 gi¸m ®èc tµi chÝnh; 1 tæng gi¸m ®èc ng©n khè; 1 thanh tra b−u chÝnh; 1 gi¸m ®èc tr−íc b¹; 1 quan cai trÞ; 2 gi¸o s−, v.v.. Vµ cuèi cïng lµ: ngµi Clªm¨ngten ®¸ng kÝnh, nghÞ viªn h¹t Puy®¬ - §«m. * * * Trong Héi chî triÓn l·m thuéc ®Þa ë M¸cx©y9, «ng Xar« lín tiÕng ba hoa: "N−íc Ph¸p h·y nh×n vµo ®©y vµ lÊy ®ã lµm tù hµo!". Mµ qu¶ thÕ thËt. Nh÷ng anh l¹c ®µ Tuynidi th¶n nhiªn ®øng ng¸p bªn c¹nh mÊy chó c¸ sÊu oai vÖ cña T©y Phi vµ nh÷ng anh chµng c¸ sÊu1) ®¸ng yªu cña Ma®ag¸txca chuyÖn trß th©n mËt víi c¸c ¶ bß c¸i mü miÒu cña §«ng D−¬ng. Ch−a bao giê l¹i cã mét sù hoµ hîp tuyÖt diÖu ®Õn thÕ, vµ tr−íc sù x©m nhËp hoµ b×nh cña c¸c loµi thó thuéc ®Þa, chÞ c¸ trÝch trong huyÒn tho¹i cña H¶i c¶ng cò2) në nô c−êi duyªn d¸ng cña mét bµ chñ nhµ mÕn kh¸ch. Ng−êi ®i xem nh×n mét c¸ch rÊt thÝch thó chiÕc tr−êng kû lÞch sö cña mét vÞ toµn quyÒn nä, thanh g−¬m cña viªn C«ng sø §¸cl¬ tõng dïng ®Ó ®©m vµo ®ïi tï nh©n B¾c Kú vµ c©y ®uèc mµ viªn _______________ 1) T¸c gi¶ dïng ch÷ "crocodile, caiman", chóng t«i t¹m dÞch lµ "c¸ sÊu" (BT). 2) H¶i c¶ng M¸cx©y cò (BT). 42 Hå CHÝ MINH TOµN TËP quan cai trÞ Bruye ®· dïng ®Ó thui sèng h¬n 200 thæ d©n Hu¸txa1). Gian hµng Cam¬run ®−îc ®Æc biÖt chó ý. ë ®Êy cã tÊm b¶ng ®Ò mÊy dßng ch÷ yªu n−íc sau ®©y: "Tr−íc kia ng−êi §øc nhËp vµo xø Cam¬run rÊt nhiÒu r−îu. "Ngµy nay ng−êi Ph¸p l¹i cÊm r−îu". Nh−ng, mét bµn tay ranh m·nh nµo ®ã ®· d¸n ngay vµo d−íi tÊm b¶ng bøc th− cña ngµi Xar« chØ thÞ cho ng−êi thuéc quyÒn ngµi t¨ng sè ®¹i lý b¸n lÎ r−îu vµ thuèc phiÖn ë c¸c lµng An Nam, kÌm theo lêi phª: "ThÕ mµ ng−êi An Nam l¹i ®· cã: nh÷ng 10 tr−êng häc, nh÷ng 1.500 ®¹i lý r−îu vµ thuèc phiÖn cho 1.000 lµng kia ®Êy!". * * * §©y lµ mét sù kiÖn ®Çy ý nghÜa cña mét viªn chøc ®øng ®Çu tØnh S¬n T©y, mét tØnh ë B¾c Kú. Sè d©n tØnh nµy −íc tÝnh chØ ®é 200.000 ng−êi. Nh−ng ®Ó n©ng sè l−îng r−îu ph¶i tiªu thô lªn, sè d©n Êy bçng nhiªn t¨ng vät nhanh nh− chíp tíi 230.000 ng−êi. Nh−ng v× 230.000 d©n nµy uèng qu¸ Ýt, viªn C«ng sø S¬n T©y ®· gia c«ng mét n¨m ®Èy sè l−îng r−îu tiªu thô lªn 560.000 lÝt. Ngay lËp tøc, viªn c«ng sø ®−îc th¨ng cÊp vµ ®−îc khen. ¤ng ®ê C... kh¼ng ®Þnh r»ng mét viªn c«ng sø kh¸c ®· ®−a «ng xem mét bøc th− cña cÊp trªn, trong ®ã cã ®o¹n viÕt: "Sè r−îu tiªu thô trong phñ X, ®· tôt xuèng d−íi con sè Z, cho mçi d©n ®inh. VËy «ng cã nghÜ r»ng cÇn ph¶i cã biÖn ph¸p lµm g−¬ng kh«ng?". Viªn c«ng sø bÞ c¶nh c¸o gi¸n tiÕp nh− thÕ bÌn ®ßi tæng lý trong phñ Êy ®Õn hiÓu thÞ r»ng së dÜ hä tiªu thô Ýt r−îu ®Õn nh− thÕ lµ v× hä nÊu r−îu lËu. §Ó ®−îc yªn chuyÖn, c¸c lµng liÒn mua ngay sè r−îu quy ®Þnh chiÓu theo d©n sè mµ sù tÝnh to¸n cña c¸c phßng giÊy b¾t hä ph¶i chÞu. _______________ 1) Houassas: Tªn mét bé téc ë ch©u Phi (BT). B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng II 43 Râ rµng lµ ng−êi ta ®· Ên ®Þnh trªn thùc tÕ - nÕu kh«ng ph¶i b»ng c¸ch hîp ph¸p - møc r−îu mµ mçi ng−êi b¶n xø buéc ph¶i uèng h»ng n¨m. Vµ khi nãi mçi ng−êi b¶n xø th× còng ®õng t−ëng ®ã chØ lµ ng−êi ®øng tuæi mµ lµ toµn bé d©n sè, kÓ c¶ ng−êi giµ, phô n÷, trÎ em, c¶ ®Õn ®øa cßn bó mÑ. Nh− thÕ lµ buéc th©n nh©n cña hä ph¶i uèng thay, kh«ng ph¶i chØ mét lÝt mµ hai, ba lÝt. D©n mét lµng B¾c Kú, buéc ph¶i uèng r−îu, thÊy tr−íc nguy c¬ ®e do¹ Êy, ®· kªu víi viªn quan ng−êi Ph¸p "cña hä" r»ng: "Ngay ®Õn c¸i ¨n, chóng t«i còng kh«ng cã g× c¶". Quan ®¸p: "Chóng mµy quen ngµy ba b÷a, b©y giê bít ®i mét b÷a, hay nÕu cÇn th× bít ®i mét b÷a r−ìi ®Ó cã thÓ mua r−îu cña nhµ n−íc". Tr−íc ®©y, ng−êi b¶n xø quen mua r−îu tõng Ýt mét; hä mang chai lä thÕ nµo cho võa th× th«i. Nay th× ng−êi ta ®ãng r−îu vµo chai s½n. R−îu chØ b¸n trong chai nöa lÝt hay mét lÝt. Ng−êi An Nam quen dïng r−îu tõ 20 ®Õn 22 ®é; ngµy nay ng−êi ta b¾t hä dïng r−îu tõ 40 ®Õn 45 ®é. Hä quen dïng lo¹i r−îu cã mïi vÞ th¬m dÞu do chÊt l−îng cña nh÷ng nguyªn liÖu mµ hä vÉn dïng; trong sè nguyªn liÖu nµy cã thø g¹o thuéc vµo lo¹i ngon nhÊt. Cßn thø r−îu mµ nay ng−êi ta buéc hä ph¶i uèng l¹i cÊt b»ng thø g¹o rÎ tiÒn, pha thªm chÊt ho¸ häc, cã mïi vÞ nång nÆc khã chÞu. Bän chñ ®éc quyÒn cßn ra th«ng t− b¾t nh©n viªn cña chóng pha thªm n−íc l· vµo r−îu ®em b¸n; cø mçi hÐct«lÝt r−îu pha thªm 8 lÝt n−íc l·. Nh− thÕ, tÝnh trªn toµn câi §«ng D−¬ng mçi ngµy cø b¸n 500 hÐct«lÝt r−îu th× cã 4.000 lÝt n−íc l· pha thªm vµo; 4.000 lÝt, mçi lÝt gi¸ ba hµo, thµnh 1.200 ®ång mét ngµy, 36.000 ®ång mét th¸ng. Nh− thÕ chØ cÇn më vßi n−íc l· kh«ng th«i, mçi n¨m c«ng ty còng thu ®−îc mét mãn l·i nho nhá 432.000 ®ång, hay 4 triÖu phr¨ng. Xem thÕ, ®ñ biÕt thø r−îu mµ bän ®éc quyÒn cÊt vµ ®em b¸n ë §«ng D−¬ng lµ kh«ng hîp víi khÈu vÞ cña ng−êi b¶n xø vÒ ®é còng nh− vÒ mïi vÞ, cho nªn ng−êi ta ph¶i c−ìng bøc hä mua. V× b¾t buéc ph¶i tr¶ nh÷ng kho¶n chi tiªu th−êng xuyªn, ph¶i 44 Hå CHÝ MINH TOµN TËP trang tr¶i nh÷ng mãn kinh phÝ ngµy cµng t¨ng cña Phñ Toµn quyÒn, cña nh÷ng tr¸i kho¶n lín, cña nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn thiÕt qu©n sù vµ ph¶i ®Æt ra - nÕu kh«ng ph¶i lµ nh÷ng chøc vô thùc sù - th× Ýt ra còng lµ nh÷ng kho¶n l−¬ng cho mét ®¸m ®«ng c«ng chøc tõ Pari g¸n sang, cho nªn ChÝnh phñ ®· t×m mäi c¸ch thóc ®Èy c¸c viªn chøc, tõ c«ng sø ®Õn nh©n viªn h¹ng bÐt, ph¶i lµm t¨ng møc tiªu thô r−îu lªn. 45 CH¦¥NG III C¸C QUAN THèNG §èC I- ¤NG PHUèC ¤ng Phuèc, Thèng ®èc xø §ah«m©y, cai trÞ giái ®Õn nçi ng−êi b¶n xø nµo ë thuéc ®Þa Êy còng kªu ca vÒ «ng ta. §Ó xoa dÞu lßng c«ng phÉn, ng−êi ta vê ph¸i sang ®ã mét viªn thanh tra. Viªn thanh tra nµy kiÓm tra giái ®Õn nçi ch−a thÌm xÐt g× ®Õn ®¬n khiÕu n¹i cña nh©n d©n ®· cuèn gãi chuån th¼ng1). VÒ viÖc nµy, chóng t«i cã nhËn ®−îc mét bøc th− cña Uû ban hµnh ®éng Ph¸p - Håi ë Poãct« - N«v«2) trong ®ã cã nh÷ng ®o¹n chÝnh nh− sau: "Tr−íc lóc ng−êi Ph¸p ®Õn §ah«m©y rÊt l©u, ë Poãct« - N«v« ®· cã mét thñ lÜnh Håi gi¸o gäi lµ Im¨ng cã nhiÖm vô ®¹i diÖn cho tËp thÓ ng−êi Håi ë bÊt cø chç nµo cÇn thiÕt, qu¶n lý tµi s¶n cña tËp thÓ Håi gi¸o Êy vµ tr«ng nom viÖc lÔ b¸i. "Theo tôc lÖ, Im¨ng ph¶i do mét ®oµn cö tri bÇu lªn, chän trong nh÷ng ng−êi Håi gi¸o ngoan ®¹o, cã tiÕng lµ ®øc ®é vµ ®· tõng lµm phã Im¨ng mét thêi gian l©u. H¬n n÷a, tr−íc khi chÕt, Im¨ng ®−¬ng quyÒn cã ý kiÕn vÒ vÞ phã nµo cã ®ñ t− c¸ch ®Ó thay thÕ m×nh. _______________ 1) Nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p lµ "Celuici inspecte si biªn qu'il f ... le camp", viÕt t¾t cña tõ “foutre le camp”, cã nghÜa lµ "chuån th¼ng". Tõ nµy b¾t ®Çu b»ng ch÷ “f” nh− tªn «ng Thèng ®èc Fourn (BT). 2) Porto Novo: Thñ phñ §ah«m©y, nay lµ n−íc Céng hßa Bªnanh (BT). 46 Hå CHÝ MINH TOµN TËP "ý kiÕn cña Im¨ng lóc ®ã lµ ý kiÕn kh«ng ®−îc söa ®æi. "Tr−íc khi qua ®êi, Im¨ng C¸txumu ®· chØ ®Þnh viªn phã Xarucu lµm ng−êi kÕ vÞ m×nh. §oµn cö tri vµ ®a sè ng−êi Håi gi¸o còng ®· t¸n thµnh. "Khi C¸txumu mÊt, ®¸ng lÏ Xarucu ph¶i ®−îc bÇu lªn, nh−ng tªn Inhaxi« Pared« dùa vµo thÕ cña thèng ®èc ®· ®éc ®o¸n c¶n trë, b¾t Ðp ng−êi Håi gi¸o ph¶i nhËn tªn Lavani Cètx«c« lµ b¹n th©n cña y, lµm Im¨ng. Tªn Cètx«c«, còng nh− y, chØ theo ®¹o Håi trªn danh nghÜa. "ThÊy ®oµn cö tri vµ ®a sè ng−êi Håi gi¸o chèng l¹i viÖc cö tªn Cètx«c« mét c¸ch bÊt hîp ph¸p, Pared« liÒn nhê viªn thñ lÜnh cao cÊp lµ Hótgi can thiÖp. Hótgi lµ tÝn ®å ®¹o b¸i vËt, ®−îc chÝnh phñ che chë, nªn h¾n cø cö tªn Lavani Cètx«c« lµm Im¨ng, bÊt chÊp nguyÖn väng ng−êi Håi gi¸o. "KÓ ra, nÕu Lavani Cètx«c« lµ mét ng−êi Håi gi¸o tèt vµ l−¬ng thiÖn th× chóng t«i còng lµm ng¬ viÖc h¾n ®−îc cö lµm Im¨ng, nh−ng h¾n l¹i lµ mét tªn bÊt l−¬ng ch−a tõng thÊy trªn ®êi nµy. Chóng t«i nãi nh− thÕ lµ cã b»ng cø: "Lavani Cètx«c« sinh ë Lagèt (xø Nigiªria thuéc Anh). H¾n lµ d©n thuéc ®Þa Anh. V× can nhiÒu téi giÕt ng−êi vµ nhiÒu téi ¸c kh¸c ë Nigiªria thuéc Anh, nªn bÞ nhµ chøc tr¸ch Anh truy n·. "¤ng Thèng ®èc cña chóng t«i håi ®ã ®· thu dông tªn d©n thuéc ®Þa Anh bÊt l−¬ng nµy vµ nh− ®Ó th−ëng c«ng cho h¾n, ®· cö h¾n lµm tï tr−ëng c¸c x· ven hå nh− ¸pph«t«nu Aghªghª, ¸pl¨ngc¨ngt¨ng, v.v.. Toµn d©n vïng Êy ngµy nay ®Òu ghª tëm nh÷ng hµnh vi nhòng l¹m, nh÷ng téi ¸c cña h¾n, vµ kªu ca vÒ h¾n. "Nguyªn chóng t«i cã mét ®iÖn thê ë khu phè Atpatxa t¹i Poãct« - N«v«. Nhµ ®−¬ng côc Ph¸p ®· ph¸ huû ®iÖn thê Êy víi lý do v× lîi Ých c«ng céng råi båi th−êng cho chóng t«i n¨m ngh×n phr¨ng. "TiÒn båi th−êng kh«ng ®ñ ®Ó x©y dùng mét ®iÖn thê míi. Chóng t«i ®· më mét cuéc l¹c quyªn riªng, thu ®−îc 22.000 phr¨ng. B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng III 47 "Pared« lµ ng−êi cã ch©n trong tiÓu ban mua s¾m vËt liÖu vµ ph¸t l−¬ng cho thî. "Khi viªn phã Im¨ng BÝtxiriu - ng−êi n¾m gi÷ ch×a khãa kÐt - chÕt, th× Pared« trë thµnh ng−êi gi÷ ch×a kho¸ kÐt. H¾n lîi dông ®Þa vÞ Êy ®Ó biÓn thñ sè tiÒn 2.775 phr¨ng. TiÓu ban b¾t buéc ph¶i khai trõ h¾n ra khái tiÓu ban. "Inhaxi« Pared« c¨m tøc, bÌn bµn m−u tÝnh kÕ víi «ng Thèng ®èc. ThÕ lµ «ng nµy cho thi hµnh nh÷ng biÖn ph¸p ®éc ®o¸n ®èi víi chóng t«i, vµ lµm trë ng¹i viÖc x©y dùng ®iÖn thê cña chóng t«i. "Giê ®©y, do m−u m« cña Inhaxi« Pared« ®−îc «ng Thèng ®èc tiÕp tay cho trong viÖc cö mét c¸ch tr¸i ®¹o tªn Cètx«c« lµm Im¨ng, d©n Håi gi¸o ë Poãct« - N«v« ®· chia thµnh hai phe. T×nh tr¹ng Êy lµm tæn th−¬ng t×nh ®oµn kÕt, hoµ hîp cña ng−êi Håi gi¸o, lµm h¹i cho viÖc tù do hµnh ®¹o cña chóng t«i vµ g©y ra nh÷ng vô lén xén lín". II- ¤NG L¤NG D−íi ®©y lµ mÊy ®o¹n trÝch ë mét l¸ th− cña §¹i t¸ BÐcna göi cho b¸o La RÐpublique Française, ngµy 6 th¸ng 12 n¨m 1922. Th−a ngµi Bé tr−ëng, xin ngµi v÷ng t©m, §¹i t¸ BÐcna kh«ng ph¶i lµ céng s¶n ®©u. "Con sè hµng xuÊt khÈu ë §«ng D−¬ng, bøc th− viÕt, hiÖn ®ang giÉm ch©n t¹i chç, thËm chÝ cßn ®ang sôt xuèng. N¨m 1914, §«ng D−¬ng ®· xuÊt khÈu 45.000 kil« t¬ lôa, 99.000 tÊn ng«, 480 tÊn chÌ; n¨m ngo¸i chØ xuÊt khÈu cã 15.000 kil« t¬ lôa, 32.000 tÊn ng«, 156 tÊn chÌ. Ng−êi ta còng t−ëng r»ng hiÖn nay chÝnh phñ §«ng D−¬ng ®ang tÝch cùc tiÕn hµnh nh÷ng c«ng tr×nh lín cÇn thiÕt cho viÖc khai th¸c thuéc ®Þa. Êy thÕ mµ, tõ n¨m 1914 ®Õn nay, ng−êi ta kh«ng hÒ ®Æt thªm ®−îc mét kil«mÐt ®−êng s¾t nµo, còng kh«ng khai th¸c ®−îc lÊy mét hÐcta ruéng nµo. C¸ch ®©y 10 n¨m, «ng Xar« cã ®−a th«ng qua mét ch−¬ng tr×nh kiÕn thiÕt, bao gåm viÖc 48 Hå CHÝ MINH TOµN TËP x©y dùng con ®−êng s¾t tõ Vinh ®Õn §«ng Hµ vµ bèn hÖ thèng ®¹i thuû n«ng; tÊt c¶ nh÷ng c«ng tr×nh ®ã ®Òu ®· ngõng l¹i tõ h¬n 5 n¨m nay, lÊy cí lµ kh«ng cã kinh phÝ. Nh−ng, còng trong thêi gian Êy, xø §«ng D−¬ng l¹i bá ra 65 triÖu ®ång tøc lµ 450 triÖu phr¨ng ®Ó lµm ®−êng vµ dinh thù. Mêi «ng Phaghª h·y suy nghÜ vÒ nh÷ng con sè ®ã xem! Tiªu gÇn nöa tû ®Ó lµm nh÷ng ®−êng «t« mµ trªn ®ã kh«ng hÒ l−u th«ng mét tÊn hµng ho¸ nµo; ®Ó x©y dùng nh÷ng dinh thù vµ phßng giÊy cho ®¸m c«ng chøc ®ang mäc ®Çy rÉy lªn ë §«ng D−¬ng nh− cá c©y vïng nhiÖt ®íi; trong khi Êy th× nh÷ng c«ng tr×nh ®· ®−îc thõa nhËn lµ cÇn thiÕt vµ ®· ®−îc NghÞ viÖn th«ng qua, l¹i bÞ bá r¬i! Nh−ng ®õng t−ëng lµ ng−êi ta cã ý muèn thay ®æi ph−¬ng ph¸p ë §«ng D−¬ng. §Ó hoµn thµnh ch−¬ng tr×nh n¨m 1912, «ng L«ng ®· xin NghÞ viÖn cho phÐp ph¸t hµnh mét ®ît c«ng tr¸i. Nay, «ng ta l¹i xin ph¸t hµnh mét ®ît thø hai n÷a. Nh÷ng kÎ hiÖn ®ang ®iÒu khiÓn viÖc khai th¸c §«ng D−¬ng h×nh nh− ®· ®Þnh t©m kh«ng lµm c¸i g× thËt sù cã Ých lîi c¶ nÕu tr−íc hÕt ng−êi ta kh«ng cho phÐp hä vay nî. Cßn ®èi víi tµi nguyªn ng©n s¸ch, ®èi víi nh÷ng dù tr÷ tÝch luü ®−îc trong vµ sau thêi kú chiÕn tranh, th× hä quyÕt vung tay nÐm qua cöa sæ nÕu NghÞ viÖn kh«ng ®−a vµo nÒn nÕp". III- ¤NG G¸CBI ¤ng G¸cbi, Toµn quyÒn ®¶o Ma®ag¸txca, võa vÒ Ph¸p. Còng nh− tÊt c¶ c¸c viªn thèng ®èc, b¹n ®ång nghiÖp cña «ng, «ng G¸cbi rÊt lÊy lµm hµi lßng vÒ c¸i thuéc ®Þa "cña m×nh": tiÕn bé, giµu cã, trung thµnh, an c− l¹c nghiÖp, cã tæ chøc, cã dù ¸n nµy, ch−¬ng tr×nh nä, v.v.. §ã lµ c¸i bäc hµnh lý mu«n thuë, bÊt di bÊt dÞch cña c¸c ngµi thèng ®èc vÒ nghØ, mµ nay ®Õn l−ît «ng G¸cbi l¹i ©n cÇn më ra cho tÊt c¶ nh÷ng ai muèn xem... Vµ v−ît lªn trªn tÊt c¶ nh÷ng ngãn bÞp bîm cò rÝch Êy, «ng G¸cbi cßn khÐo lÐo gië ra ngãn B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng III 49 bÞp kh¸c (hay ®óng h¬n ngãn bÞp cña ng−êi kh¸c) rÊt mùc tinh vi: viÖc khai th¸c thuéc ®Þa. Chóng t«i xin chµo mõng quan Toµn quyÒn míi vÒ, vµ xin hái ngµi: "Ph¶i ch¨ng ph¸i ®oµn thanh tra cña bé ®· kh«ng cã ®ñ xµ phßng ®Ó x¸t1) lªn ®Çu quan Toµn quyÒn, ®ång thêi thoa tr¬n c¸i dèc, trªn ®ã cô lín ph¶i tr−ît th¼ng vÒ chÝnh quèc ®Ó ë l¹i ®ã m·i m·i ®Õn m·n ®êi trän kiÕp? "Ph¶i ch¨ng ®Ó cøu vít thÓ diÖn cho ngµi, mét vµi tªn tay sai ®¾c lùc ®· tæ chøc mét tiÖc r−îu tiÔn hµnh, vµ ®Ó lµm viÖc ®ã, chóng ®· ph¶i ch¹y bë h¬i tai, v× ngoµi ban tæ chøc ra, kh«ng ma nµo buån ®Õn dù tiÖc c¶? "Ph¶i ch¨ng bän tay ch©n cña quan Toµn quyÒn ®· ®Þnh lµm mét l¸ ®¬n ¸i mé xin ngµi trë l¹i thuéc ®Þa, nh−ng l¹i kh«ng d¸m ®−a ra v× sî cã ®¬n chèng l¹i? "Sau cïng, ph¶i ch¨ng nh©n d©n b¶n xø ®· tÆng ngµi lêi chóc th©n ¸i nµy: "Th«i nhÐ, chó G¸cbi! Xin chóc kh«ng bao giê gÆp l¹i chó n÷a!"". IV- ¤NG MÐCLANH VËn mÖnh hai m−¬i triÖu ng−êi An Nam tèt sè ®ang n»m trong tay «ng M¸cxian MÐclanh. C¸c b¹n sÏ hái t«i: "C¸i «ng MÐclanh Êy lµ ai vËy?". §ã lµ mét «ng ®· tõng lµm quan cai trÞ ë quÇn ®¶o G¨mbiª, sau gi÷ chøc Phã Thèng ®èc T©y Phi, råi lªn lµm Thèng ®èc xø Êy. §ã lµ mét «ng ®· bá ra ba m−¬i s¸u n¨m cña ®êi m×nh ®Ó nhåi nhÐt c¸i v¨n minh ®Çy ©n huÖ cña n−íc Ph¸p vµo ®Çu ãc ng−êi b¶n xø. Cã lÏ c¸c b¹n cho r»ng ®−a mét ng−êi kh«ng hiÓu g× vÒ §«ng D−¬ng ®Õn n¾m vËn mÖnh §«ng D−¬ng th× thËt lµ mét trß hÒ lín kiÓu §«ng D−¬ng chø g×. _______________ 1) TiÕng Ph¸p lµ "Savonner", nghÜa ®en lµ "x¸t xµ phßng", nghÜa bãng lµ "khiÓn tr¸ch kÞch liÖt" (BT). 50 Hå CHÝ MINH TOµN TËP §óng ®Êy! Nh−ng ®ã lµ c¸i "mèt". Mét b¹n ®ång nghiÖp cho biÕt r»ng: t¹i Bé Thuéc ®Þa, mét viªn quan cai trÞ cò ë §«ng D−¬ng ngåi chÔm chÖ t¹i vô T©y Phi thuéc Ph¸p; mét viªn quan cai trÞ cò ë T©y Phi phô tr¸ch vô ch©u Phi xÝch ®¹o thuéc Ph¸p; mét viªn chøc cò ë Xu®¨ng phô tr¸ch nh÷ng vÊn ®Ò vÒ Ma®ag¸txca; cßn ®¹i diÖn cho xø Cam¬run ë héi chî triÓn l·m thuéc ®Þa l¹i lµ mét viªn chøc ch−a hÒ bao giê ®Æt ch©n lªn ®Êt Cam¬run. ThÕ nªn, tr−íc khi sang §«ng D−¬ng khai ho¸ cho ng−êi §«ng D−¬ng, quan toµn quyÒn MÐclanh ®Þnh b¾t ®Çu khai ho¸ nh÷ng ng−êi §«ng D−¬ng chÕt ë Ph¸p, tøc lµ nh÷ng ng−êi ®· hy sinh v× tæ quèc, v× c«ng lý, vµ v× v©n v©n Êy mµ! C−êi trong nghÜa ®Þa lµ mét c¸i thó ®èi víi nh÷ng vÜ nh©n, nh−ng c−êi mét m×nh ë ®ã th× cã lÏ lµ kh«ng kho¸i l¾m. Bëi vËy, Cô lín MÐclanh ®· ra lÖnh cho nh÷ng thanh niªn An Nam ®−îc trî cÊp ph¶i theo Cô lín ®Õn nghÜa trang N«gi¨ng trªn bê s«ng M¸cn¬ ®Ó ®äc mét bµi diÔn v¨n tr−íc sù chøng kiÕn long träng cña ngµi. Nh−ng bµi diÔn v¨n Êy ph¶i ®Ö tr×nh cho Cô lín kiÓm duyÖt tr−íc. Hä ®· lµm ®óng nh− thÕ. Nh−ng Cô lín thÊy bµi diÔn v¨n qu¸ − qu¸ khÝch, nªn Cô bá ph¾t ®i vµ thay b»ng mét bµi kh¸c do Cô tù tay v¹ch ra dµn bµi. DÜ nhiªn, bµi diÔn v¨n ®−îc xµo x¸o theo kiÓu nhµ quan nh− vËy th× ph¶i sÆc mïi trung thµnh vµ quyÕn luyÕn. NÕu ng−êi chÕt mµ nãi ®−îc, nh− bän phï thuû th−êng b¶o, th× hån ma cña nh÷ng ng−êi An Nam ch«n ë N«gi¨ng, h¼n ®· nãi r»ng: "Ngµi toµn quyÒn «i! Xin c... c¶m ¬n ngµi! Nh−ng xin Ngµi lµm ¬n... xÐo ®i cho!"1). _______________ 1) Nguyªn v¨n tiÕng Ph¸p lµ "M... erci µ toi,... F... nous la paix!". Trong tiÕng Ph¸p ch÷ "M" viÕt t¾t, ng−êi ta th−êng hiÓu lµ "Merde", lµ mét tiÕng chöi rña rÊt tôc, còng cã nghÜa lµ ph©n; ch÷ "F." lµ "Foutre", cã nghÜa lµ "cót, xÐo ®i, ®Ó yªn..." (Foutre le camp, Foutre la paix...). §©y lµ lèi ch¬i ch÷ cña t¸c gi¶ (BT). B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng III 51 V- ¤NG GI£R£MI L¥ME Chóng t«i ®äc tê Annales coloniales thÊy mÈu tin ng¾n nh− sau: "Chóng t«i ®−îc tin Giªrªmi L¬me, cùu Thèng ®èc thuéc ®Þa, cùu nghÞ viªn cña Ên §é thuéc Ph¸p, ®−¬ng bÞ truy tè tr−íc toµ. ¤ng ta nguyªn lµ chñ tÞch mét nhµ b¨ng do «ng Phr¬dun lµm qu¶n trÞ - uû nhiÖm. Nhµ b¨ng Êy ®· tuyªn bè vì nî c¸ch ®©y hai n¨m. "§ã lµ sù kÕt liÔu ®Ých ®¸ng con ®−êng c«ng danh cña tªn v« l¹i Êy". ¤! ¤! ThÕ ra còng cã nh÷ng tªn v« l¹i trong c¸i giíi thèng ®èc vµ nghÞ viªn thuéc ®Þa cao quý Êy −? Ai ngê nhØ! VI- ¤NG UT¥R¢Y ¤ng Ut¬r©y lµ mét nghÞ viªn Nam Kú («ng ta lµ ng−êi Nam Kú còng gièng nh− «ng P. L«ti lµ ng−êi n−íc Thæ vËy). ¤ng ta ®äc diÔn v¨n ë nghÞ viÖn, vµ kinh doanh ë Sµi Gßn. Lµ nghÞ viªn «ng ta nhËn cÊp phÝ ®Òu ®Æn; lµ thùc d©n, «ng ta kh«ng nép thuÕ. ¤ng nghÞ liªm chÝnh nµy cã mét ®ån ®iÒn 2.000 hÐcta, vµ m−êi l¨m n¨m nay, «ng chñ ®ån ®iÒn ®¸ng kÝnh ®ã kh«ng nép mét xu nhá thuÕ nµo. Khi së thuÕ yªu cÇu «ng lµm ®óng luËt lÖ th× «ng tr¶ lêi: c...¶m ¬n. V× «ng ta lµ nghÞ viªn nªn ng−êi ta kh«ng ®éng ®Õn «ng. §· cã mét thêi, c¸i «ng Ut¬r©y Êy ®· gi÷ chøc quyÒn Thèng ®èc Nam Kú. Xø Nam Kú do mét Thèng ®èc cai trÞ, viªn Thèng ®èc nµy do s¾c lÖnh Tæng thèng Ph¸p bæ nhiÖm. §Ó lµm trßn nhiÖm vô cao c¶ cña m×nh, vÞ quan cao cÊp nµy dùa vµo mét héi ®ång hçn hîp gåm c¶ ng−êi Ph¸p lÉn ng−êi An Nam, gäi lµ Héi ®ång qu¶n h¹t. Mét trong nh÷ng quyÒn h¹n ch¾c lµ quan träng nhÊt cña héi ®ång nµy lµ h»ng n¨m biÓu quyÕt dù to¸n ng©n s¸ch cña thuéc ®Þa. Chóng t«i xin nãi ngay r»ng nguån thu cña ng©n s¸ch Êy lµ c¸c kho¶n thuÕ trùc thu vµ gi¸n thu do ng−êi An Nam nép, cßn c¸c kho¶n dù 52 Hå CHÝ MINH TOµN TËP chi, th× trªn nguyªn t¾c (nh−ng kh«ng bao giê trªn thùc tÕ!) lµ ph¶i ®−îc chi tiªu cho nh÷ng c«ng cuéc cã lîi cho ng−êi An Nam; tãm l¹i lµ quyÒn lîi cña ng−êi An Nam ®−îc giao phã cho c¸i Héi ®ång qu¶n h¹t Êy. ThÕ nh−ng c¸i Héi ®ång qu¶n h¹t quý ho¸ nµy l¹i gåm nhiÒu ng−êi Ph¸p h¬n lµ ng−êi An Nam: cã 18 ng−êi Ph¸p, th× 12 lµ ®¹i biÓu do tuyÓn cö bÇu ra, 6 lµ ®¹i biÓu cña c¸c c«ng ty, phßng th−¬ng m¹i, phßng canh n«ng v.v., vµ 6 ng−êi An Nam. Cø cho r»ng lu«n lu«n ®ñ mÆt ®i n÷a th× 6 phiÕu cña ng−êi An Nam kia tµi nµo mµ chèng l¹i ®−îc 18 phiÕu cña ng−êi Ph¸p? V× thÕ chÝnh phñ cø viÖc tuú ý mµ dù to¸n vµ ch¾c ch¾n lµ tÊt c¶ c¸c kho¶n dù to¸n ®Òu ®· ®−îc biÓu quyÕt tr−íc råi. HÇu nh− sù viÖc lu«n lu«n x¶y ra nh− thÕ. Cho nªn n¨m 1905, còng b»ng c¸ch Êy, quan quyÒn Thèng ®èc Ut¬r©y nay lµ nghÞ viªn cña ng−êi Ph¸p ë Nam Kú ®· t¨ng thuÕ ®iÒn thæ vèn ®· qu¸ nÆng, lªn mét tr¨m phÇn tr¨m. ViÖc t¨ng thuÕ nµy ®· lµm cho tªn tuæi Ut¬r©y trë thµnh bÊt tö trong trÝ nhí cña ng−êi An Nam, nã ®· lµm cho c¸c ®¹i biÓu ng−êi An Nam trong héi ®ång nhÊt lo¹t tõ chøc! CÇn qu¸i g×! Ut¬r©y liÒn thay hä b»ng nh÷ng ng−êi kh¸c do «ng ta ®Ých th©n b¾t cö tri An Nam ph¶i bÇu. Tr−íc ngµy bÇu phiÕu, mét tay ch©n cña «ng ta lµ viªn quan cai trÞ Maxper« (tØnh Biªn Hoµ) ch¼ng ®· b¾t giam tÊt c¶ cö tri ë tØnh Êy l¹i, kh«ng cho hä tiÕp xóc víi nh÷ng ng−êi øng cö ®ã hay sao? Ng−êi ta däa trõng ph¹t ®Ó buéc hä ph¶i bá phiÕu cho Bïi ThÕ Kh©m, ng−êi do Ut¬r©y ®−a ra nh»m ng¨n c¶n viÖc bÇu l¹i «ng Hoµi, mét ®¹i biÓu võa tõ chøc ®· cã lçi lµ kh«ng lµm theo ý muèn cña Ut¬r©y. 53 CH¦¥NG IV C¸C QUAN CAI TRÞ I- ¤NG XANH1) Nh− c¸c b¹n ®Òu biÕt, c¸c thuéc ®Þa vÉn ®−îc gäi lµ nh÷ng n−íc Ph¸p h¶i ngo¹i, vµ ng−êi Ph¸p cña nh÷ng n−íc Ph¸p Êy lµ ng−êi An Nam, ng−êi Ma®ag¸txca hoÆc ng−êi... v.v.. Bëi thÕ, c¸i g× ë bªn nµy lµ ph¶i th× ë bªn kia lµ tr¸i, vµ c¸i g× ë bªn kia ®−îc phÐp th× ë bªn nµy bÞ cÊm. ThÝ dô: ë bªn Êy, tÊt c¶ ng−êi Ph¸p ®Òu ®−îc phÐp lµm cho d©n b¶n xø ngu muéi ®i b»ng thuèc phiÖn, hä cµng b¸n ®−îc nhiÒu thuèc phiÖn, th× cµng ®−îc quý träng; nh−ng ë bªn nµy, nÕu anh ®em b¸n thø thuèc ®éc Êy th×, anh sÏ bÞ tãm cæ ngay lËp tøc. NÕu ë bªn Ph¸p, mét viªn chøc cao cÊp ®−îc phÐp vËn quÇn ¸o lãt ®Ó ®i ra ®−êng, th× ng−îc l¹i mét «ng hoµng b¶n xø kh«ng cã quyÒn mÆc ¸o b¶n xø, ngay c¶ khi ë nhµ vµ ®ang èm. V× ®ang èm, nªn cè Quèc v−¬ng Tuynidi ®· cø mÆc nguyªn ¸o ngñ mµ tiÕp quan Kh©m sø. Nh− thÕ ®· lµ bËy råi; nh−ng cßn bËy h¬n n÷a lµ ch¸u néi vµ ch¸u hä nhµ vua l¹i quªn chµo quan Kh©m sø nãi trªn. ThÕ lµ sau hai ngµy, ®óng võa ®ñ thêi gian ®Ó suy nghÜ, quan lín Kh©m sø bÌn mÆc nhung phôc, kÐo binh m· ®Õn _______________ 1) Saint: Võa lµ tªn viªn Kh©m sø, võa cã nghÜa lµ Th¸nh. §©y lµ lèi dïng ch÷ cña t¸c gi¶ ®Ó chÕ giÔu viªn Kh©m sø Saint, dùa theo ®iÓn tÝch Chóa ba ng«i - Th¸nh Cha, Th¸nh Con, Th¸nh ThÇn (Sainte TrinitÐ: Saint pÌre, Saint fils, Saint esprit) (BT). 54 Hå CHÝ MINH TOµN TËP b¾t nhµ vua ph¶i xin lçi. ThÕ míi ®óng chø. Mét khi anh lµ Quèc v−¬ng vµ chÞu sù b¶o hé cña mét «ng Th¸nh («ng Xanh) th× dï lµ Th¸nh cha, Th¸nh con hoÆc Th¸nh thÇn, anh còng kh«ng cã quyÒn ®−îc ®au èm. Cßn c¸c chó "nhãc con" b¶n xø, c¸c chó ph¶i biÕt r»ng, mét khi ®· sinh ra d−íi ®«i c¸nh mÑ hiÒn cña nÒn d©n chñ th× c¸c chó kh«ng ®−îc n« ®ïa, reo c−êi, hß hÐt, mµ ph¶i häc chµo l¹y. ë §«ng D−¬ng còng nh− ë c¸c thuéc ®Þa kh¸c, ®èi víi nh÷ng ng−êi b¶n xø kh«ng kÞp l¹y chµo c¸c "quan b¶o hé" th× nhiÒu quan còng chØ khiªm tèn "gi· cho mét trËn" th«i, chø ch−a bao giê l¹i huy ®éng qu©n ®éi ®Ó b¾t trÎ con ph¶i l¹y chµo. DÜ nhiªn trong bän hä kh«ng ph¶i ai còng ®Òu lµ kh©m sø c¶! MÆc dÇu: "sù viÖc nghiªm träng" Êy ®· bÞ v¹ch ra trªn diÔn ®µn nghÞ viÖn vµ theo lêi «ng Po¨ngcarª, nã cã thÓ lµm tæn th−¬ng ®Õn ¶nh h−ëng cña n−íc Ph¸p, chóng ta sÏ lµ nh÷ng ng−êi vong ©n ®èi víi quan Kh©m sø Xanh, nÕu chóng ta buéc cho «ng c¸i téi "thÊt b¹i chñ nghÜa"; bëi v×, nhê cã cuéc biÓu diÔn lùc l−îng th©n thiÖn, trÎ con vµ hoµ b×nh Êy mµ tõ ®ã ng−êi b¶n xø biÕt c¸ch nªn l¹y chµo mét "ng−êi anh em da tr¾ng" nh− thÕ nµo. Ai còng cßn nhí khi «ng Mil¬r¨ng sang th¨m ch©u Phi, ng−êi b¶n xø ®· ®ãn chµo «ng, vµ ®Ó tá lßng trung thµnh v« h¹n vµ lßng t«n kÝnh s©u s¾c víi vÞ quèc tr−ëng n−íc b¶o hé, hä ®· kÐo ¸o s¬mi ra ngoµi quÇn ®Êy. II- ¤NG §¸CL¥ TËp Cahier des droits de l'Homme võa míi ®¨ng mét bøc th− cña «ng PhÐc®in¨ng Buytx«ng, Chñ tÞch Héi Nh©n quyÒn10, göi «ng Xar«, Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa, nãi vÒ cuéc khëi nghÜa ë Th¸i Nguyªn11 (§«ng D−¬ng) n¨m 1917 vµ viÖc ®µn ¸p cuéc khëi nghÜa ®ã. Bøc th− v¹ch râ tr¸ch nhiÖm cña viªn C«ng sø tØnh Th¸i Nguyªn lµ «ng §¸cl¬: chÝnh v× sù l¹m quyÒn cña «ng §¸cl¬ mµ B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng IV 55 cuéc khëi nghÜa bïng næ. Toµ ¸n Sµi Gßn còng ®· x¸c ®Þnh téi cña «ng ta ngay tõ n¨m 1917. ThÕ nh−ng, cã ai ngê r»ng «ng §¸cl¬ kh«ng hÒ bÞ mét sù trõng ph¹t nµo vÒ mÆt hµnh chÝnh c¶. Tr¸i l¹i, «ng ta l¹i ®−îc cö lµm uû viªn Héi ®ång thµnh phè Sµi Gßn. Cßn sù trõng ph¹t vÒ mÆt t− ph¸p th× thËt lµ ®¸ng buån c−êi: nép vÎn vÑn cã 200 phr¨ng tiÒn ph¹t! C¸i «ng §¸cl¬ Êy qu¶ lµ mét nhµ cai trÞ cã tµi. Khoa cai trÞ cña «ng ta, «ng ta ®· häc ®−îc ë khu phè latinh khi «ng cßn lµ mét anh hµng ch¸o. Lóc Êy, «ng §¸cl¬ kh«ng cã mét xu dÝnh tói vµ m¾c nî nh− chóa chæm. Nh−ng nhê mét chÝnh kh¸ch cã thÕ lùc, «ng ta ®−îc bæ nhiÖm lµm quan cai trÞ ë §«ng D−¬ng. ChÔm chÖ ®øng ®Çu mét tØnh cã hµng v¹n d©n, vµ ®−îc giao cho quyÒn hµnh tuyÖt ®èi, «ng ta võa lµ TØnh tr−ëng, võa lµ ThÞ tr−ëng, võa lµ quan toµ, võa lµ mâ toµ, võa lµ ng−êi ®èc thuÕ; tãm l¹i, «ng ta n¾m trong tay tÊt c¶ mäi quyÒn hµnh: Toµ ¸n, thuÕ kho¸, ®iÒn thæ, tÝnh m¹ng vµ tµi s¶n cña ng−êi b¶n xø, quyÒn lîi cña viªn chøc, viÖc bÇu cö lý tr−ëng vµ ch¸nh tæng, tøc lµ vËn m¹ng cña c¶ mét tØnh ®−îc ®Æt vµo tay c¸i anh hµng ch¸o ngµy x−a Êy. ë Pari, kh«ng lµm giµu næi b»ng c¸ch bãc lét kh¸ch hµng, sang B¾c Kú «ng ta gì g¹c l¹i b»ng c¸ch b¾t bí, giam cÇm, xö téi ng−êi An Nam mét c¸ch ®éc ®o¸n, ®Ó bßn rót hä. §©y lµ mét vµi viÖc lµm r¹ng rì thêi thèng trÞ ®éc tµi cña vÞ quan cai trÞ dÔ th−¬ng Êy mµ n−íc mÑ céng hoµ ®· cã nh· ý göi sang ®Ó khai ho¸ cho chóng t«i. Mét sè lÝnh t×nh nguyÖn (!) b¶n xø, bÞ ®iÖu vÒ ®Ó sung vµo lÝnh khè ®á vµ v× thÕ hä ph¶i ®i kh¸m søc khoÎ. §ã lµ nh÷ng ng−êi mï ch÷, nhót nh¸t, khi hái th× tr¶ lêi chËm ch¹p, nªn quan C«ng sø ®· chöi bíi, ®Êm ®¸ vµ lÊy gËy phang hä tói bôi. Ba ng−êi lÝnh khè xanh ®Ó xæng mét ng−êi tï, ®· bÞ «ng §¸cl¬ 56 Hå CHÝ MINH TOµN TËP ®¸nh ®Ëp mét c¸ch rÊt tµn nhÉn, n¾m tãc hä kÐo lª d−íi ®Êt vµ ®Ëp ®Çu hä vµo t−êng toµ sø. Khi hái cung tï nh©n, quan C«ng sø th−êng lÊy thanh g−¬m ®©m vµo ®ïi hä. Cã ng−êi khi vÒ ®Õn nhµ lao th× l¨n ra bÊt tØnh. Mét ®oµn tï khèn khæ, gÇy ®ãi, quÇn ¸o t¶ t¬i, bÞ l«i dËy tõ tê mê s¸ng, cæ mang g«ng, ch©n buéc xiÒng, ng−êi nä bÞ xÝch vµo ng−êi kia, cïng kÐo mét chiÕc xe lu to t−íng trªn nh÷ng líp sái dµy. Hoµn toµn kiÖt søc, hä ú ¹ch kÐo chiÕc xe lu nÆng nÒ d−íi ¸nh n¾ng nh− thiªu nh− ®èt. Bçng quan C«ng sø ®Õn. Nh− lÖ th−êng, quan cÇm theo mét c¸i gËy to t−íng, råi bçng d−ng v« cí, quan x«ng vµo ®¸m ng−êi khèn khæ Êy, nh− con thó d÷, ®¸nh tói bôi, tµn nhÉn kh«ng t−ëng t−îng ®−îc, võa ®¸nh võa chöi hä lµ ®å l−êi. Mét h«m nhµ khai ho¸ cña chóng ta võa quë tr¸ch mét nh©n viªn ng−êi ¢u xong, kh«ng biÕt trót c¬n giËn lªn ®Çu ai ®−îc, ví c¸i th−íc s¾t trªn bµn giÊy ®Ëp n¸t hai ngãn tay cña mét viªn th− ký ng−êi An Nam ch¼ng liªn can g× ®Õn viÖc kia c¶. Mét h«m kh¸c, «ng ta vôt roi g©n bß vµo mÆt mét viªn ®éi ng−êi b¶n xø tr−íc nh÷ng ng−êi lÝnh d−íi quyÒn anh ta. L¹i mét lÇn kh¸c, cã mÊy ng−êi lÝnh khè xanh lµm tr¸i ý «ng ta, «ng ta bÌn cho ®em ch«n hä ®Õn tËn cæ, m·i ®Õn khi hä ng¾c ngo¶i míi cho moi lªn. Cø mçi khi «ng ta ®i xem xÐt c¸c con ®−êng cã d©n phu lµm viÖc th× sè ch©n ng−êi bÞ ®¸nh quÌ b»ng l−ìi xÎng, c¸n cuèc, ph¶i tÝnh b»ng ®¬n vÞ nöa t¸. Nh÷ng ng−êi d©n phu lµm ®−êng Êy ®Òu lµ nh÷ng ng−êi bÞ «ng ta b¾t Ðp ®i lµm víi tiÒn c«ng mçi ngµy mét, hai xu, sau khi hä ®· ph¶i nép tiÒn chuéc phÇn t¹p dÞch cña hä víi gi¸ m−êi l¨m xu mçi ngµy. Mét lÇn, ë mét c«ng tr−êng, «ng ta ®· giËt sóng cña mét ng−êi lÝnh coi tï ®Ó ®¸nh mét ng−êi tï. Ng−êi tï tr¸nh ®−îc, quan C«ng sø quay l¹i ®¸nh ng−êi lÝnh, còng b»ng c©y sóng Êy. Bµ C«ng sø, ng−êi vî xøng ®¸ng cña quan lín, còng tham gia, bµ ®¸nh tï mét c¸ch tù nhiªn vµ ph¹t lÝnh lóc nµo còng ®−îc. B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng IV 57 Ng−êi ta ®· tr«ng thÊy quan C«ng sø dïng gËy ®¸nh mét viªn ®éi lßi m¾t. Quan cßn lµm nhiÒu viÖc cao c¶ kh¸c n÷a mµ ë ®©y chóng t«i kh«ng thÓ nµo kÓ xiÕt ®−îc. TÊt c¶ nh÷ng viÖc kÓ trªn, mäi ng−êi ®Òu tai nghe, m¾t thÊy, kÓ c¶ cÊp trªn cña «ng ta lµ c¸c quan toµn quyÒn, quan kh©m sø. §Ó khen th−ëng tinh thÇn "c−¬ng quyÕt" vµ "®øc ®é rÊt céng hoµ" cña «ng ta, nh÷ng vÞ nµy ®· th¼ng tay th¨ng quan tiÕn chøc cho «ng ta. III- QUý NGµI BU§IN¤, B¤§OANH Vµ NH÷NG NGµI KH¸C MÆc c¸c cuéc triÓn l·m ån µo, nh÷ng bµi diÔn v¨n rïm beng, nh÷ng cuéc kinh lý ®Õ v−¬ng vµ nh÷ng bµi b¸o hoa mü, t×nh h×nh ë §«ng D−¬ng vÉn ch¼ng æn chót nµo. ChiÕc ghÕ bÞ c¸o mµ quan cai trÞ liªm chÝnh Lan« võa rêi khái ch−a kÞp nguéi th× ng−êi ta l¹i b¸o cho chóng t«i biÕt vÒ nh÷ng vô xÊu xa kh¸c n÷a. Tr−íc hÕt lµ vô Bu®in«. ¤ng Bu®in« lµ mét nhµ khai ho¸ ®iÓn h×nh, mét vÞ quan cai trÞ chuyªn ¨n hèi lé. Trong sè vô «ng ta bÞ tè c¸o, chóng t«i xin kÓ vô sau ®©y: "Lµng T©n An, n¬i lþ së cña tæng, ®· lÊy quü lµng vµ vay tiÒn ®Ó x©y dùng mét nhµ m¸y ®iÖn. ViÖc kinh doanh rÊt cã lîi, v× thu v−ît chi rÊt nhiÒu. Ngoµi ra, c¸c c«ng së vµ ®−êng s¸ cña lµng cßn ®−îc th¾p ®Ìn ®iÖn kh«ng mÊt tiÒn. "Nh−ng bçng mét quan cai trÞ kh¸ x¶o quyÖt («ng Bu®in«), ®· khÐo xoay së thÕ nµo mµ lµng T©n An ph¶i chÞu nh−êng kh«ng nhµ m¸y ®iÖn cho mét anh chµng thÇu kho¸n, ®Ó ®−îc h−ëng c¸i thó ph¶i tr¶ tiÒn ®Ìn ®−êng vµ ®Ìn c«ng së. Ngµy nay lµng nhËn thÊy chuéc l¹i nhµ m¸y nh−îng kh«ng Êy lµ cã lîi, vµ chuéc l¹i th× ph¶i xuÊt ra hµng chôc ngh×n ®ång. C©u chuyÖn nµy lµ c¶ mét thiªn tiÓu thuyÕt trong ®ã tµi n¨ng h− cÊu cña mét tªn cùu tØnh tr−ëng ®· ®−îc tù do ph¸t huy víi mét sù ®Óu c¸ng kh«ng thÓ t−ëng t−îng næi". 58 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Vô xÊu xa thø hai tr−íc m¾t lµ vô Tªa. Mét b¹n ®ång nghiÖp ë §«ng D−¬ng ®· viÕt vÒ vô ®ã nh− sau: "Chóng ta ®ang sèng trong mét bÇu kh«ng khÝ thËt lµ... kh«ng b×nh th−êng chót nµo: ch−a xong vô Bu®in«, vô Lan«, l¹i ®Õn vô Tªa. "¤ng Tªa lµ mét kü s− xuÊt s¾c, gi¸m ®èc mét h·ng lín cña ng−êi Ph¸p ë H¶i Phßng. ¤ng ®· ®Õn t×m «ng Xcala, Gi¸m ®èc th−¬ng chÝnh, vµ tÆng tr−íc «ng nµy sè tiÒn chÌ l¸ mét v¹n ®«la ®Ó ký kÕt mét chuyÕn bu«n thuèc phiÖn víi c¬ quan nhµ n−íc. Ch¾c lµ «ng Tªa cã nh÷ng lý do rÊt ®Æc biÖt ®Ó nghÜ r»ng viÖc vËn ®éng nh− thÕ kh«ng cã g× lµ bÊt th−êng c¶. Nh− vËy cã nghÜa lµ viÖc hèi lé lµ viÖc th«ng th−êng trong chÝnh giíi ë §«ng D−¬ng. TÊt c¶ nh÷ng kÎ nµo cã quyÒn thÕ nh− vËy ®Òu lîi dông ®Ó v¬ vÐt cho ®Çy tói tham cña m×nh vµ lµm h¹i lín cho x· héi". NÕu nh− «ng §¸cl¬, C«ng sø kh¸t m¸u ë Th¸i Nguyªn mµ ®−îc cö lµm Uû viªn Héi ®ång thµnh phè Sµi Gßn, vµ «ng B«®oanh, ng−êi ®ang ®−îc quan toµ Oaren nãng lßng chê ®îi, mµ ®−îc cö gi÷ chøc Toµn quyÒn §«ng D−¬ng, th× c¸c «ng Tªa vµ Bu®in« Ýt ra còng nªn ®−îc g¾n béi tinh míi ph¶i. 59 CH¦¥NG V NH÷NG NHµ KHAI HO¸ Xin hái: cã ph¶i lµ ë Së MËt th¸m cña Phñ Toµn quyÒn §«ng D−¬ng cã mét nh©n viªn ng−êi Ph¸p lµ C... kh«ng? Cã ph¶i chÝnh tªn C... Êy trong khi ®−îc ph¸i ®i "c«ng c¸n" ë Phó Xuyªn, ®· b¾t ng−êi An Nam ë ®©y gäi h¾n b»ng "quan lín", vµ ®· ®¸nh ®Ëp tµn nhÉn nh÷ng ai kh«ng nhanh miÖng chµo h¾n nh− thÕ kh«ng? Cã ph¶i còng chÝnh tªn C... nµy ®· hiÕp d©m mét ng−êi lÝnh lÖ kh«ng? µ, tÐ ra c¸i g× ng−êi ta còng ®−îc phÐp vµ cã thÓ lµm ®−îc ë c¸i thiªn ®−êng §«ng D−¬ng Êy. * * * Gi÷a th¸ng 12 n¨m 1922, mét viªn ®éi phã c¶nh binh Ph¸p1) cña së c¶nh s¸t ®« thÞ Sµi Gßn, "say mÒm", ®· vµo nhµ mét ng−êi b¶n xø vµ lµm bÞ th−¬ng nÆng hai ng−êi trong nhµ, trong ®ã cã mét ng−êi ®µn bµ. Khi «ng dù thÈm hái cung th× tªn c¶nh binh Êy khai lµ h¾n kh«ng cßn nhí g× c¶, vµ chèi ph¨ng lµ h¾n kh«ng say. Tr¸i l¹i, c¸c nh©n chøng, trong ®ã cã mét ng−êi ¢u, ®Òu x¸c nhËn r»ng lóc x¶y ra vô th−¬ng t©m Êy, ng−êi b¶o vÖ trËt tù kia qu¶ lµ kh«ng ë trong tr¹ng th¸i b×nh th−êng. _______________ 1) Nguyªn v¨n tiÕng Ph¸p lµ "sous brigadier europÐen" (phã c¶nh binh ng−êi ¢u) (BT). 60 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Ng−êi khai ho¸ Êy say hay lµ ®iªn, ®iÒu ®ã kh«ng quan träng, chóng t«i chØ thiÕt tha mong r»ng anh ta sÏ ®−îc tÆng th−ëng hu©n ch−¬ng vÒ hµnh ®éng dòng c¶m cña anh ta. * * * ë thuéc ®Þa, hÔ cã mµu da tr¾ng lµ quý ph¸i, lµ thuéc chñng téc th−îng ®¼ng. §Ó gi÷ thÓ thèng, anh t©y ®oan h¹ng bÐt còng cã Ýt nhÊt mét ng−êi ë, mét ng−êi "båi", vµ ng−êi nµy th−êng th−êng l¹i bÞ dïng lµm "ng−êi hÇu g¸i v¹n n¨ng". §µy tí ng−êi b¶n xø ®· dÔ b¶o l¹i rÎ tiÒn, nªn nhiÒu viªn chøc thuéc ®Þa vÒ nghØ hoÆc vÒ h−u mang theo c¶ ng−êi ë vÒ n−íc. Ch¼ng h¹n nh− «ng Gi¨ng L¬ M...rinhy ë phè C¸cn«, thµnh phè SÐcbua. ¤ng Êy ë §«ng D−¬ng vÒ, mang theo mét ng−êi båi l−¬ng th¸ng 35 quan. Ch¼ng cÇn ph¶i nãi b¹n còng biÕt r»ng, ng−êi båi Êy ph¶i lµm quÇn quËt tõ mê s¸ng ®Õn ®ªm khuya. Trong nhµ Êy, kh«ng cã chñ nhËt còng ch¼ng cã ngµy lÔ. H¬n n÷a, ng−êi ta cho anh ¨n uèng hÕt søc kham khæ, vµ chç ë rÊt tåi tÖ. Mét h«m «ng Gi¨ng L¬ M...rinhy muèn sai ng−êi "®−îc b¶o hé" cña m×nh vÒ lµm lông ë th«n quª. V× ®· tõng ®−îc nÕm cuéc sèng sung s−íng ë th«n quª mµ «ng chñ quý ho¸ dµnh cho, nªn ng−êi con cña xø An Nam kh«ng chÞu ®i. ThÕ lµ nhµ cùu khai ho¸ kia næi c¬n thÞnh né nÖn cho anh ta mét trËn nªn th©n, råi ®uæi ra khái nhµ1), nh−ng l¹i gi÷ tÊt c¶ tµi s¶n cña anh ta: tiÒn b¹c, hßm xiÓng, quÇn ¸o, v.v., mµ nhÊt ®Þnh kh«ng chÞu tr¶ l¹i, mÆc dï anh ta ®· nhiÒu lÇn van nµi. BÞ ®uæi ®ét ngét, tr¬ hai bµn tay tr¾ng, kh«ng biÕt tiÕng Ph¸p, kh«ng b¹n bÌ _______________ 1) Nguyªn v¨n tiÕng Ph¸p lµ "f... l'Annamite µ la porte..." (®uæi ng−êi An Nam ra khái nhµ) (BT). B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng V 61 th©n thÝch, b¬ v¬ l¹c lâng, con ng−êi bÊt h¹nh ®ã ®ang l©m vµo c¶nh cïng khèn ghª gím. * * * Viªn chøc thuéc ®Þa lµ nguyªn nh©n chÝnh g©y ra n¹n ®êi sèng ®¾t ®á ë thuéc ®Þa. Muèn biÕt nh©n tè ¨n b¸m Êy ®Ì nÆng lªn ng©n s¸ch ®Õn møc nµo, nghÜa lµ ®Ì nÆng lªn l−ng nh©n d©n lao ®éng nh− thÕ nµo, h·y so s¸nh nh÷ng con sè sau ®©y: ë Ên §é thuéc Anh, d©n sè 325 triÖu ng−êi, cã 4.898 viªn chøc ng−êi ¢u. ë §«ng D−¬ng thuéc Ph¸p, d©n sè 15 triÖu ng−êi, cã 4.300 viªn chøc ng−êi ¢u. Nh− thÕ nghÜa lµ ë thuéc ®Þa Anh, cø 66.150 ng−êi d©n th× cã mét viªn chøc ng−êi ¢u, cßn ë thuéc ®Þa Ph¸p, th× cø 3.490 ng−êi d©n ®· cã mét viªn chøc ng−êi ¢u. ë Ên §é, ngµnh th−¬ng chÝnh cã 240 viªn chøc ng−êi ¢u. ë §«ng D−¬ng, ngµnh th−¬ng chÝnh cã 1.100 viªn chøc ng−êi ¢u. ë Ên §é, cã 26.000 nhµ d©y thÐp víi 268 viªn chøc ng−êi ¢u. ë §«ng D−¬ng cã 330 nhµ d©y thÐp víi 340 viªn chøc ng−êi ¢u. T¹i sao ë §«ng D−¬ng, c¸i loµi ¨n h¹i ng©n s¸ch Êy l¹i nhiÒu ®Õn thÕ? Bëi v× thuéc ®Þa lµ mét thiªn ®−êng ë trÇn gian; ë ®ã, trõ mét vµi tr−êng hîp rÊt hiÕm hoi, cßn th× tÊt c¶ nh÷ng cÆn b· trong c¸c ngµnh chÝnh trÞ, tµi chÝnh, b¸o chÝ, v.v., mµ chÝnh quèc th¶i ra, ®Òu t×m ®−îc m«i tr−êng rÊt thÝch hîp ®Ó ph¸t triÓn... H·y b¾t ®Çu tõ nh©n vËt quan träng nhÊt lµ viªn toµn quyÒn. VÒ vÊn ®Ò nµy, mét ng−êi thùc d©n kh«ng thiªn vÞ ®· viÕt: "Sang B¾c Kú, c¸c «ng toµn quyÒn chØ nh»m mét môc ®Ých lµ: t×m chç bæ dông b¹n bÌ, con ch¸u th©n thuéc vµ bän vËn ®éng bÇu cö cña nh÷ng bËc quyÒn thÕ cã thÓ lµm chç dùa cho m×nh; th−êng th−êng bän nµy lµ nh÷ng ng−êi m¾c nî nh− chóa chæm, bÞ chñ nî s¨n lïng, ph¶i cã tiÒn cho chóng míi ®−îc ...". 62 Hå CHÝ MINH TOµN TËP §èi víi nhµ v¨n thanh cao nµo muèn viÕt lÞch sö huy hoµng cña c«ng cuéc khai ho¸ thuéc ®Þa, th× cuéc chiÕn tranh gäi lµ v× c«ng lý vµ chÝnh nghÜa sÏ lµ nguån tµi liÖu v« tËn. Víi mét cö chØ say s−a vµ hïng biÖn, «ng Anbe Xar« nãi: "ChÝnh c«ng cuéc chinh phôc thuéc ®Þa ®· ®µo t¹o nªn phÇn lín nh÷ng vÞ t−íng lÜnh vÜ ®¹i ®· ®−a chóng ta ®Õn chiÕn th¾ng vµ ®· tõng ®−îc d− luËn n−íc Ph¸p ca tông chiÕn c«ng vµ thanh danh khi hä ®−a ngän cê cña chóng ta ®i kh¾p ®Êt ¸, trêi Phi". Còng víi ý nghÜ th¼ng th¾n nh− thÕ, nh−ng b»ng lêi lÏ kÐm bay b−ím h¬n, tê Le Journal de GenÌve (µ, l¹i cã quû sø ë Gi¬nev¬ ch¨ng?) ®· nãi to¹c ra r»ng: "ChÝnh phñ céng hoµ ®· ®i t×m thuéc ®Þa ®Ó gì g¹c l¹i trËn thÊt b¹i n¨m 1870. D©n téc Ph¸p coi viÖc chinh phôc thuéc ®Þa nh− lµ mét sù ®Òn bï l¹i nh÷ng thÊt väng cay ®¾ng cña m×nh ë ch©u ¢u, vµ bän qu©n nh©n th× ví ®−îc dÞp ®Ó træ tµi trong nh÷ng trËn th¾ng dÔ dµng". Nghe nh÷ng lêi chøng cã thÈm quyÒn nh− thÕ, mµ c¸c b¹n vÉn cø kh¨ng kh¨ng kh«ng tin r»ng viÖc khai th¸c thuéc ®Þa lµ mét sø mÖnh khai ho¸ vµ nh©n ®¹o kh«ng h¬n kh«ng kÐm, th× thËt lµ hÕt chç nãi! * * * 1. ¤ng Ghin«®« bÞ mÊt trém sè tiÒn 5.000 phr¨ng. Muèn b¾t nh÷ng ng−êi b¶n xø lµm viÖc ë nhµ «ng ph¶i thó nhËn, «ng chñ tèt bông vµ nhµ khai ho¸ vÜ ®¹i ®ã ®· ®em hä ra tra ®iÖn. Nh−ng sau, ng−êi ta t×m ra kÎ c¾p th× l¹i kh«ng ph¶i lµ mét ng−êi b¶n xø, mµ chÝnh lµ mét nhµ khai ho¸ kh¸c: Êy lµ cËu Êm con ngµi Ghin«®«! ThÕ mµ «ng Ghin«®« vÉn ®−îc v« téi, cßn t¸m ng−êi b¶n xø gióp viÖc «ng th× hiÖn vÉn cßn n»m nhµ th−¬ng. 2. ¤ng V«nla, nhµ khai ho¸ kiªm nhµ bu«n, kh«ng tr¶ l−¬ng ®Òu ®Æn cho nh÷ng nh©n viªn b¶n xø lµm cho «ng. Mét trong nh÷ng nh©n viªn ®ã nhê viªn ®èc c«ng hái hé cho anh sè l−¬ng chñ cßn thiÕu. ¤ng V«nla bÌn ®−a cho viªn ®èc c«ng mét m¶nh giÊy ghi B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng V 63 mÊy ch÷ sau ®©y: "B¶o c¸i con lîn Êy lÊy C... mµ ¨n, chØ cã mãn Êy lµ hîp víi nã th«i". ViÖc nµy x¶y ra ë Tuynidi, n¨m 1923, ngay gi÷a lóc «ng Tæng thèng Mil¬r¨ng ®i kinh lý ë ®ã. * * * Khi ng−êi ta cã mµu da tr¾ng th× nghiÔm nhiªn ng−êi ta lµ mét nhµ khai ho¸. Mµ khi ng−êi ta ®· lµ mét nhµ khai ho¸ th× ng−êi ta cã thÓ lµm nh÷ng viÖc d· man mµ vÉn cø lµ ng−êi v¨n minh nhÊt. Cho nªn, mét viªn ®èc c«ng lôc lé ë Nam Kú ®· b¾t nh÷ng ng−êi An Nam gÆp h¾n trªn ®−êng ph¶i l¹y chµo h¾n theo ®óng nghi thøc cña chñng téc chiÕn b¹i ®èi víi chñng téc chiÕn th¾ng. Mét h«m, mét viªn th− ký ng−êi b¶n xø ë së ra, võa ®i võa ®äc mét quyÓn tiÓu thuyÕt. §Õn mét ®o¹n hµi h−íc, anh bËt lªn c−êi. Võa lóc Êy viªn ®èc c«ng lôc lé ®i tíi. ¤ng ta næi c¬n giËn lªn, thø nhÊt lµ v× ng−êi b¶n xø Êy m¶i ®äc truyÖn ®Õn nçi kh«ng nh×n thÊy «ng mµ chµo; thø hai lµ v× mét ng−êi b¶n xø mµ l¹i d¸m c−êi khi ®i qua tr−íc mÆt mét ng−êi da tr¾ng. ThÕ lµ nhµ khai ho¸ n¾m viªn th− ký l¹i, buéc anh ph¶i khai tªn vµ hái anh cã muèn ¨n mét c¸i t¸t kh«ng. TÊt nhiªn lµ ng−êi th− ký tõ chèi mãn quµ qu¸ hµo hiÖp ®ã, vµ tá vÎ ng¹c nhiªn t¹i sao l¹i cã chuyÖn tho¸ m¹ nh− thÕ ®−îc. ThÕ lµ ch¼ng nãi ch¼ng r»ng, ng−êi viªn chøc Ph¸p tóm ¸o ng−êi b¶n xø Êy l«i ®Õn tr−íc quan chñ tØnh. Còng vÉn c¸i l·o ®èc c«ng lôc lé Êy, lÊy cí lµ ph¶i s¾p xÕp nhµ cöa, v−ên t−îc l¹i cho ngay ng¾n, ®· ra lÖnh cho nh©n d©n ë hai bªn ®−êng hµng tØnh ph¶i dän nhµ ®i, chÆt c©y vµ ph¸ v−ên trong mét thêi h¹n do h¾n quy ®Þnh, nÕu kh«ng th× sÏ bÞ ph¹t tiÒn. Nh− thÕ ®Êy mµ ng−êi ta vÉn cø ng¹c nhiªn v× sao ng−êi b¶n xø ë c¸c thuéc ®Þa l¹i cø bÊt b×nh! Ch¼ng nh÷ng bän thèng ®èc, c«ng sø muèn lµm g× th× lµm, mµ c¶ c¸c nh©n viªn nhµ ®oan, c¶nh binh vµ tÊt c¶ nh÷ng ai cã tÝ chót quyÒn hµnh trong tay còng ®Òu sö dông vµ l¹m dông 64 Hå CHÝ MINH TOµN TËP quyÒn hµnh ®Ó th¶ cöa lµm bËy v× hä biÕt ch¾c r»ng sÏ kh«ng bÞ téi v¹ g× hÕt. Mét viªn cÈm ë Tuyªn Quang (B¾c Kú) ®· ®¸nh mét ng−êi b¶n xø g·y c¶ hai c¸nh tay. Mét viªn cÈm kh¸c ë §µ L¹t (Trung Kú)1) võa míi s¸ng t¹o ra mét lèi mua b¸n cùc kú lý thó, chóng t«i xin thuËt ra ®©y ®Ó hiÕn quý ngµi §i« vµ Xar«. Mét h«m «ng cÈm cÇn gç v¸n, «ng sai lÝnh ra phè mua. Mua lµ mét c¸ch nãi th«i, chø «ng ta cã ®−a tiÒn cho lÝnh cña «ng ta ®©u. Tuy vËy, lÝnh cña «ng ta còng cø ra phè, vµo hµng chän gç vµ ®Þnh mang ®i, cè nhiªn lµ kh«ng tr¶ tiÒn. Ng−êi b¸n gç kh«ng cho. LÝnh trë vÒ b¸o c¸o víi quan T©y yªu s¸ch qu¸i gë cña nhµ bu«n Êy. §iªn tiÕt lªn, «ng cÈm ph¸i ba ng−êi lÝnh mang sóng ®Õn b¾t ng−êi b¸n gç to gan ®ã. Ng−êi nµy ®ang bÞ c¶m kh«ng chÞu ®i. LÝnh vÒ b¸o l¹i víi «ng cÈm. Tøc giËn ®Õn cùc ®é, «ng liÒn ph¸i thªm ba ng−êi lÝnh n÷a nhËp víi tèp tr−íc, vµ h¹ lÖnh cho hä ph¶i b¾t b»ng ®−îc tªn cøng ®Çu cøng cæ kia ®em vÒ dï sèng hay chÕt. To¸n lÝnh vò trang ®Õn bao v©y cöa hiÖu b¸n gç vµ s¾p söa thi hµnh mÖnh lÖnh. Lóc Êy, mét nhµ bu«n ng−êi ¢u can thiÖp bªnh ng−êi b¸n gç b¶n xø vµ viÕt th− cho «ng cÈm. Nh−ng ng−êi céng sù ®Çy nghÞ lùc cña «ng M«rix¬ L«ng, vÉn kh«ng chÞu thu håi "tr¸t ®ßi" ng−êi b¸n gç vµ cho biÕt r»ng nÕu anh ta kh«ng chÞu ®Õn th× sÏ gÆp nhiÒu chuyÖn r¾c rèi. Nhµ bu«n ng−êi b¶n xø Êy ®µnh ph¶i bá c«ng viÖc lµm ¨n, bá c¶ quª h−¬ng ®Ó lÈn tr¸nh c¬n tøc giËn "khai ho¸" cña vÞ quan da tr¾ng. * * * B¶y ng−êi An Nam ®¸ng th−¬ng ®ang b¬i mét chiÕc xuång dµi máng m¶nh; ®· xu«i dßng n−íc, l¹i cã ®Õn b¶y tay chÌo nªn chiÕc _______________ 1) Nguyªn v¨n tiÕng Ph¸p lµ "Cochinchine" (Nam Kú) (BT). B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng V 65 xuång ®i vïn vôt nh− mét chiÕc xuång m¸y. Bçng thuyÒn cña mét nh©n viªn nhµ ®oan khuÊt sau ®¸m c©y ®−íc trong l¹ch hiÖn ra, víi quèc kú Ph¸p c¾m sau l¸i. Mét thuû thñ trªn thuyÒn nhµ ®oan gäi, b¶o xuång kia dõng l¹i; ng−êi trªn xuång vÉn chÌo. ThuyÒn cña viªn t©y ®oan ®i chËm kh«ng ®uæi kÞp. Viªn ®oan liÒn cÇm sóng oanhsit¬ b¾n theo. §oµng! §oµng! Mét ng−êi ®ang chÌo thÐt lªn råi ng· gôc. §oµng! L¹i mét ng−êi n÷a ng· gôc. Lóc Êy, mét ng−êi ¢u kh¸c, lµm nghÒ g¹ch ngãi, võa ®i xuång tíi, còng tham gia ®ét kÝch "bän c−íp" kia ë mét khóc ngoÑo. §oµng! §oµng! §oµng! Qu¶ lµ tay sóng cõ! Ba viªn ®¹n, ba n¹n nh©n. ChiÕc xuång cïng hai ng−êi sèng sãt mÊt hót trong l¹ch... Mét h«m kh¸c, còng viªn ®oan Êy ®i víi s¸u thuû thñ vò trang, ph¸t hiÖn ®−îc mét ng−êi khèn khæ ®ang trèn d−íi ao, ng©m m×nh d−íi bïn, thë b»ng mét c¸i èng, mét ®Çu ngËm ë miÖng, mét ®Çu ®Ó lã ra khái mÆt n−íc; trªn mÆt n−íc l¸ sen che phñ mét c¸ch rÊt khÐo. Viªn T©y ®oan liÒn b¾t vµ chÆt ®Çu "tªn c−íp" Êy ®em vÒ toµ sø. ThËt ra, ®ã chØ lµ mét n«ng d©n b×nh th−êng khiÕp sî v× thÊy cã nhiÒu ng−êi l¹ ®Õn lµng, mÆt mµy hung tîn, mang ®Çy sóng lôc, tói ®¹n, l¨m l¨m sóng oanhsit¬ trªn tay. Sè lµ bän nhµ ®oan vµo c¸c tóp lÒu trong lµng ®· t×m thÊy ba chiÕc vá ®¹n, mÊy c¸i b¸nh tµu vµ mét c¸i bóa ®i rõng. VËy ®Ých thÞ lµ mét lµng lµm giÆc vµ tiÕp tÕ cho giÆc råi cßn nghi ngê g× n÷a! Mét sÜ quan trÎ tuæi võa ë Ph¸p sang, ®Õn mét lµng nä, thÊy nhµ cöa v¾ng vÎ, cßn d©n chóng th× tô tËp l¹i mét chç. T−ëng ®©u ®· lät vµo æ phôc kÝch, h¾n b¾n x¶ vµo ®¸m ®«ng v« téi. ThËt ra th× d©n chóng ®−¬ng häp ®Ó cóng tÕ. BÞ b¾n, hä kinh ho¶ng bá ch¹y t¸n lo¹n. Tªn sÜ quan ®uæi theo vµ tµn s¸t hä. Mét ng−êi Ph¸p ®· tõng ë B¾c Kú l©u n¨m kÓ: Khi tõ chiÕc tµu cña mét nhµ kinh doanh lín, t«i ®Æt ch©n lªn B¾c Kú, anh cã biÕt m¹ng cña mét ng−êi An Nam ®¸ng gi¸ bao nhiªu kh«ng? Kh«ng ®¸ng mét trinh! ThËt ®Êy. - Nµy nhÐ, t«i cßn nhí, khi chóng t«i ng−îc s«ng Hång, ng−êi