🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Gương Sáng Dòng Họ Ebooks Nhóm Zalo ugpmrenesaratgge secsiilmapeigsias ncr ibis SAN FRANCI IC LIBRARY 430 8928 Aw A oxean Ltr aie br s NHA XUAT BAN LAO DONG nearer nies iano uamecestearis eee tyes jeri INTERNATIONAJUL 1 © 2003 BAN LIEN LAC HO MAC GUONG SANG DONG HO TAPI NHA XUAT BAN LAO DONG HA NOI - 2002 Chu bién: TS. Hoang Lé Phé chu bién: TS. Mac Van Trong Thu ky: Bui Tran Tuan Dong tac gia: Minh Anh - Tran Tién Anh - Pham Dinh Ban - Luong Si Cam - Nguyén Van Chit - Nguyén Thi Diém - Hoang Xuan Dong - Mac Hién - Hoang Hoé Nguyén Thé Ky - Thai Héng Lam - Hoang Lé - Nguyén Céng Luu - Lé Hoang Mac - Ha Anh Minh - D6 Quy Nga - Néng Van Quang - Bui Dang Quang - Hoang Cao Quy - Va Tién Sing - Pham Ba Son - Luu Thi Thao - Thach Van Than - Pham Ngoc Thin - Hoang Manh Trang - Mac Van Trong - Hoang Thé Uyén - Bui Dang Uyén - Mac Van Vién - Nguyén Duy Vuong. v. v... 3 1223 06430 8928 1. LOI NOI DAU Trong may thap ky vita qua cua thé ky XX, da cé khéng it cac cudc héi thao khoa hoc vé dong ho véi truyén thong van hoa dan téc ducc t6 chtc 6 nhiéu noi tu Trung udng tdi cac dia phuong... trong pham vi khac nhau. Rat nhiéu nha nghién citu trén cac linh vuc khoa hoc da khang dinh vai tro cuia dong ho. "Trong qua kha, m6t cach tu phat, cac dong ho da cé dong gdp & mtic dé khac nhau cho su hinh thanh va phat trién cua dan t6c va quoéc gia, cho cOng cuéc chinh phuc thién nhién va khang ngu ngoai xam, xay dung xa hoi va phat trién dat nuéc, thic day cudc song di lén" (GS. Phan Van Cac). Noi cach khac 1a "cac ho, cac dong ho déu cé nhiéu céng hién cho dat nudc. Su nghiép dung nuéc, gitt nuéc, dau tranh cho dat nuéc déc lap tu do va ngay cang gidu manh, phat trién ngay nay 1a do cong stic cua toan dan, cua "tram ho", trong dé cé ngudi lanh dao citing nhu nhiing ngudi thuc hién, vi ngudi nao cing thudc mot dong ho, mot ho. Ho nao cing cé nhting danh nhan co dong gép to lén vé vo céng, vé van nghiép, vé tri binh cho dat nudc, cho dan téc. Nhting truyén thong tot dep cua dan toc Viét Nam nhu yéu nuéc, b&t khudt, nhan nghia, doan két trong lao d6ng san xudt citing nhu trong chién d&u chéng ngoai xam cing la do céc ho, cac dong ho gép thanh..." (G.S_ Ngo Vi Thién). Nhu vay déng ho 1a céi néi udm nhan tai, "dong ho lA mét nguén luc 14 mét stic manh toan dién. Trong d6 c6 van hoa, khoa hoc ky thuat, kinh té, nhan luc. Dong ho 1A mét eo c&u té chic bat nguén ti thdi xa xua cua loai ngudi, dude lién tuc cung cé va phat trién ma x4 hdi ta con duy tri dude va van 1A mét nguén luc cua dan téc" (GS.TS Phan Dang Nhat). Khong nhiing thong nhat véi cAac y kién cua cac nha khoa hoc trén, GS Vién si Va Khiéu con néu ra mot van dé: "Ngay hém nay dat nuéc di vao su nghiép Cong nghiép hoa - Hién dai hod, nén kinh té dang phat trién nhanh chong, nhiing mau thuadn da xudt hién cAn dude giai quyét. Phai chang phat trién kinh té khong déng hanh v6i phat trién van hoa? Phai chang dao dtc khong thé két hop véi kinh doanh (vi pha bat nhan, vi nhan bat phu)? Phai chang déng tién bao gid cing khuyén khich tham nhiing va hudng lac, cing dan dén sa doa vA t6i ac? Chung tdi nghi rang 6 day, dong ho cé vai tré quan trong hon ngudi ta tudng... Hién nay, ca nudéc dang phan d&u cho muc tiéu dan gidu nuéc manh, cac dong ho khéng nhiing cé nhiém vu thuc day su nghiép 4y ma con cé kha nang lén hon niia trong viéc xAy dung xa héi céng bang, dan chu va van minh. Thuc hién cho dudc nhting nguyén tac tot dep vé 16i séng cua dong ho, phat déng niém tu hao cua m6i ngudi déi véi danh du va truyén thong cua dong ho. Do 1a déng gop lén cua dong ho vao su nghiép chung, tao ra m6i quan hé hai hoa gitia kinh té va van hoa, gitta dao dite va kinh doanh, gitia gia dinh va té quéc trong nén kinh té thi trudng va truéc nhiing thu thach hém nay". Xudt phat tw nhiing van dé da va dang dat ra dé, Ban lién lac ho Mac muén cho con chau nhin lai cdi nguon, nhin lai lich st, hoc nhiting cai hay cai dep cua éng cha xua, gitt cho dude va phat huy cho dudc nhting cét cach, nhiing truyén thong tét dep cua dong ho, cua qué huong dé lam nén su nghiép mdi cla dat nuéc ngay mai, nén cho ra mat tap sach Guong sdng dong ho nay. Day 1a mét swu tap bude dau chan dung cdc nhan vat cua dong ho, dudc dong ho va qué huong néi riéng hoac ca nuéc néi chung van coi 14 nhiing tam guong sang dé l6p 16p con chau soi minh hoc tap va lam theo. Mét cong trinh nho gém bai viét cua nhiéu tac gia, co-bai da cong b6é trén bao chi hodc trong cdc cuén sach da xuat ban nhting nam truéc, xin man phép cac tac gia dude su dung lai; c6 bai chua tting céng b6 6 dau ca va do chinh dong ho d6 cung cap... Boi vay ma van phong cing da dang, mu6n mau muon ve, song vé ham luogng théng tin déu dude tham dinh dam bao tinh chinh xc, dang tin cay. C6 thé chua day du, chi tiét cha khéng thé sai . Cé diéu can néi 1a chting t6i chi gidi thiéu mét cach khiém tén chan dung cdc nhdén vat cua ho Mac hodc géc Mac trong lich sw cén dai va hién dai, va duge sAp xép theo trinh tu nam sinh. Ho Mac la m6t trong nhiing ho lén trong céng déng dan toc, hién mdi biét c6 368 ho 6 25 tinh.thanh tu Bac téi Nam, da ting chuyén d6éi ra 37 ho... Do vay, cac chi ho khéng dé gi ma biét r6 coi nguén hodc c6é biét vé nguén céi nhung vé quan hé huyét thong thi chua nhan biét ré rang cho lam, nén mot suu tap nhu thé nay 1a rat cdn thiét dé cang thém gan bo véi nhau. Noi vé guong sang thi ho nao ma chang co, khong nhiéu thi it... nhu tram hoa dua nd trong muta xuan va thdi nao cing ngat ngao hudng sac. Ngay trong thoi hién dai citing con nhiéu nhan vat chua dude phac hoa, biéu duong, dau biét 1A cé céng véi nude véi dan, vi nhu Tién si Vat ly chat ran Va Dinh Cu da dong gop nhiéu vao viéc pha bom min cla M¥ rai 6 bd bién Bac bé6. GS Hoang Tuy, nha toan hoc lén dude Nha nuéc tang Giai thuéng H6é Chi Minh... Hay Tién si Neuyén tu Va Tién Phai, Anh htng tén lia Nguyén Trung Thuc, Anh htng Léu Va Diéu, lao thanh cach mang Nong Van Quang, ngudi bao vé Bac khi Bac 6 Pac Bo va 1a ngudi dude Dang, Bac va déng chi Van giao trong trach mé dudng Nam tién tw Cao Bang sang Thai Nguyén, Phi Tho, Son Tay va sang Tuyén Quang, Yén Bai, Hoa Binh v. v... Cudc s6ng con mé rong va day thu thach, hi vong sé con nhiing suu tap tiép theo. Nhu trén da noi day méi chi lA bude md dau bude tht nghiém dé thé hé thanh thiéu nién thay duoc truyén thong tot dep cua cha 6ng. Qua do gido duc tinh than tu hao dan téc, biét tran trong qua kha; dé cang tran trong hon nhiing gia tri cudc séng hién tai, von 1a thanh qua xudng mau va m6 héi nuéc mat cua bao thé hé trudéc, khéng ngting luyén rén tam - tri - luc dé bién thanh d6ng luc vucn lén manh mé. D6 1a diéu mong wéc lén cua ching téi. Vay xin tran trong gidi thiéu cting ban doc gan xa vA mong dudc su chi gido cua cac bac thie gia cao minh dé lan tai ban sau cang hoan hao hon. Nam 2002 BAN LIEN LAC HO MAC TRUGNG BAN: TS. HOANG LE 2. MAC PHUC TU NGUOI XAY DUNG THANH DEN DAU DONG VA DUONG VO! Mac Phuc Tu (1524 - 1593) 1a con tha Mac Thai Téng (Dang Doanh) va me 1a D6 Thi Giang. Khi Mac Dang Doanh mat, Mac Phtc Hai lén néi ngéi vua, Mac Phuc Tu viia tron 19 tudi. Ong duge giao trong trach cai quan ca mot ving ven bién rong lén bao gém cac huyén Thuy Dudng, Nghi Duong, Déng Triéu va bao vé cia song Rang (Bach Dang), song Cam. Mac Phtic Tu cho xAy ddp mét loat vi tri phoéng thu ctia séng Bach Dang nhu: Thanh Dén dau dong 6 Quy Khé (nga ba song Gia va séng Da Bac, nay thuédc xa Lién Khé); Dudgng Voi (6 nga ba Da Bac, noi tiép gidp ba tinh Hai Duong, Quang Ninh, Hai Phong), nay thudée x4 Gia Minh; lap dai ban doanh 6 nti Phuong Hoang (nay thudc xa Minh Dic). Ong té chitc tap luyén cho quan si, lap cdc déi thuyén chién, dé phong quan x4m luge nha Minh qua ctia séng Bach Dang vao danh chiém nuéc ta. Ong cho dap nhiing con dudng giao théng ty Thanh Dén dén Da Bac, quai nhiing con dé ngan nuéc man 6 cAc vung thuéc x4 Tam Hung ngay nay dé nhan dan lay d&t cay c&y va danh bat ca tém. Cac di tich Bai nha Mac, Dé nha Mac, Rting nha Mac, DuGdng nha Mac va 10 ndi san xudt gach nha Mac 6 thon Diéu Tt x4 Lién Khé hién nay van con di tich. Céng lao va uy tin cua Mac Phtic Tu néi tiéng mét vung, dude nhan dan mén phuc. Ong trai thd ba triéu vua Mac tt Phtic Hai, Phic Nguyén dén Mau Hop, dudc phong tude An Ninh vuong (theo st, Mac Phiic Tu dude ban tudc Ninh Vuong). Mac Phiic Tu vé lap nghiép 6 Hung Khé trang, lay ba Doan Thi Tw Linh sinh duoc ba nguéi con trai 1a Mac Thuan Truc, Mac Dao Trai va Mac Tao An. Nha Lé trung hung, nha Mac that thé, Vua Mac Mau Hop bi bat, Mac Kinh Chi lén néi ngéi chua dude bao lu cing lai bi bat 6 Chi Linh (Hai Duong). Quan quan nha Mac phai chay ra Hoang Bé (Quang Yén) dé lanh nan, song van bi Trinh Ting truy bat dudc hon 60 ngudi dem vé hanh quyét tai bai Thao Tan (nay la Bén Tam bai Thao 6 Chi Linh) ngay 27 thang Giéng nam Qui Ty (1593). Mac Phtc Tu cting hai than vuong thoat khoi cuéc truy duéi 6 Hoanh Bé, trd vé Thanh Dén 1a co sd cl cua Ong. Tap doan Lé - Trinh tiép tuc truy ling dong déi ho Mac. Lic nay Mac Phic Tu da 69 tudi, stic cing luc kiét. Dau buén truéc canh co dé nha Mac bi tan Vd, than thuéc bi tan sat va tinh thé khéng con hy vong gi cttu van noi, dém 22 thang 2 nam Quy Ty (1593), Mac Phuc Tu ctng hai than vuodng ru nhau ra canh dong ven song tu sat. Nhan dan Quy Khé - Diéu Tu da chén cAt cac éng chu dao va goi phan m6 cua cac ong 1a "Ma 11 ba vua Mac" réi lap miéu tho. Miéu hién khéng con nhung tén "Ctia nghé déng dudi Ma ba vua Mac" van con luu truyén trong nhan dan x4 Lién Khé-Thuy Neuyén. Vé sau, con chau da dua hai cot cua 6ng vé an tang 6 dudng Dong An, thén Cau Tu néi, x4. Hop Thanh va dat tén thuy 14 Mac Phic Triéu via lam tén cung khan ngay gid chap, via dé lam lac huéng truy ling cua Lé - Trinh. Mac Phuc Tu 1a thuy té cua chi ho Mac 6 Hung Khé trang xua, nay 1A Cau Tu néi, xa Hop Thanh, huyén Thuy Nguyén - Hai Phong. Con tht hai cua Mac Phiic Tu tén 14 Mac Dao Trai sinh nim Giap Dan (1554). Tré tudi tuén ti khéi ngo lai gidi v6 hay van. Thang 7 nam Quy Dau (1573) Mac ‘Dao Trai theo chi lA Mac Kinh Dién dem quan vao Thanh Hoa danh vua Lé chia Trinh. Chang may 6ng sa vao cam bay gidng san cua déi phudng nén bi bat song. Trinh Tung thay Mac Dao Trai tuéng mao oai phong, tai kiém van v6, bén nay 4m muu "ding ngudi ho Mac danh lai nha Mac", du hang va dem con gai la quan chuia Trinh Thi Nhan ga cho 6éng. It lau sau, trudéc canh bai vong cua nha Mac, dé giit ving khi tiét ngudi anh hing va danh du cua dong ho, Mac Dao Trai da tu sat. Sau khi Mac Dao Trai mat, quan chia Trinh Thi Nhan khong co con trai, da xin Mac Hiiu Dao 1a con trai ngudi anh choéng (Mac Thuan Truc) lam con va dem vé kinh nuéi day thanh tai. Khi Mac Hitu Dao trudng thanh da dude cdt nhac tdi chiic Thuong Xa hau. Tuy nhién, Mac Hitu Dao luén nghi vé cdi nguén déng ho, dA treo 4n ti quan. Ong ruéc ba Trinh Thi 12 Nhan vé Hung Khé trang phung duGng dé bao dén An nghia... Trong khi con chau nha Mac 6 cac noi bi vua Lé, chta Trinh truy ling dé tiéu diét, phai thay tén déi ho dé bao tén dong ho Mac, thi 6 dit Hing Khé (thén Cau Tu, xa Hop Thanh, huyén Thuy Nguyén ngay nay), chi ho Mac nganh 6ng Hitu Dao van kh6éng déi ho va ngay mét phat trién. Mac Van Vién 13 3. SU TICH THUY TO PHAM CONG KHANH T6 tién ta xua kia la ho Mac 0 huyén Hoanh Bo, thuéc tinh Quang Yén Xay dén khi nha Mac mat chinh quyén Nguoi trong ho phai lanh di moi nga Cu Té ta dén tri cu Hodng Xa Tic Son Cao ta 6 ngay nay Dé gidu che tung tich tranh nguy cod Bo ho Mac doi ra lam ho Pham Lic bday gid nuéc nha dang bién loan Gidc cudp noi lén quay nhiéu dan lanh Dia phan ta giac co hoanh hanh Thuyén ching dau 6 phia déng dam Tam Nhén dan trong ving hang ngay khé lam Bon ching kéo lén cudp pha thudng xuyén Bén dat ra khodn uéc trong mién: "Ai dep tan quan cudp dy Sé duoc huong bay doi tién chi” Thuc la phan thudng quy nhét huong thon Cu To ta ngudi chi dam muu khon Nghé luéi bén dan dan quen bon ching 14 Khi duoc cé mang lén thuyén ban Dé do la biét ré tinh hinh Béng mot hém ca li ngé lan kénh Boi chiing n6 qua no say ché chén Ngam lic dy chinh thei co da dén Nguoi nhanh tay khéng lo phit gidy nao Théy trong thuyén c6 day di guom dao Léy guom gidc chém ngay dau tudng gidc Quan m4t tudéng hon xiéu phach lac Voi givong buém kéo canh rut ngay Cu T6 ta ngudi chay nhu bay Xdch dau gidc mang vé lé&y thudng Day nghia cit vé cing cao thuong Citu nhan dan thodt khoi tai nguy Céng on nang mai con ghi Dep dé thay cau truyén thuyét ay Ching ta thay tu hao biét may Co T6 tién cong dite séng ngoi Co ho hang con chau dong vui Cung huéng thu muon doi phic léc. Trich dich ttf cuén Pha chit Han Ho Pham G Son Cao - Thai Hoa - Thai Thuy - Thai Binh Pham Dinh Ban 15 4. ONG TO NGHE THEU, NGHE LAM LONG LE CONG HANH MGi cac ban dén thim ngéi Dinh Chg théu, noi tha éng t6 nghé théu 1a Lé Cong Hanh. Ngéi dinh 6.s6 2A phé Yén Thai, Ha N6i (thoi Phap thudc goi la ngo Yén - Thai (ruelle Yén - Thai), thoi phong kién 14 thén Yén Thai, tong Thuan My, huyén Tho Xugng). Trén céng dinh nay van con ghi ro ba chit: Tu dinh thi (ghia 1a Dinh Cho théu). Theo cac cu ké lai, tai noi day, ngay truéc c6 bay ban cac hang théu, trong dip tét 1a noi héi hop ba con phuéng théu. - Ong té nghé théu Lé Céng Hanh, chinh tén 14 Tran Quéc Kh4i, sinh ngay 18 thang Giéng nam Binh Ngo (1606), tai xA Quat Déng, tong Binh Lang, huyén Thuong Tin, tinh Ha Déng ci (may 1a thén Quat Dong, x4 Héng Thai, huyén Thudng Tin), mat ngay 12 thang 6 nam Tan Suu (1661), tho 56 tudi. Ngay gid hang nam Ong to nghé théu nay van 1a ngay 12 thang 6 Am lich. Theo than pha, té tién Lé Cong Hanh 1a: ngudi ho Mac. Khi nha Mac bi nha Lé danh bat lén Cao Bang, nhiéu ngudi ho Mac s¢ nha Lé tra tha: nén déi ho. Ong Khai déi sang ho ngoai lA ho Tran. Con cé thuyét 6ng 16 Khai ho Bui vi 6ng cé lam con nuéi ho Bui mét thdi gian. Ho Lé sau nay 1a quéc tinh vua ban. Ngay tw khi con nién thiéu, 6ng dA néi tiéng thong minh. C6 lan di dap dé, vi sttc yéu, khéng vac duge hon d&t to, éng bi chén chan 6 dé. MOt vién quan thi di qua, thay vay hdi duyén cé, 6ng khai 1A hoc tré sie yéu. Vién quan thi lién néi: - Néu 1a hoc tré, ta ra cho mét vé cau di, di ducc, ta tha cho vé. Ong gat ddu. Vién quan thi doc: - Ong quan thi cm dudng cdi tiéu tri héng thuy cho dan dudc cay. Tran Quéc Khai lién déi lai: - Trai Quat Déng, thi d6 bang nhan pha quan vudng phi chi méi cam. Vé trén c6 bén tht qua: thi, (chuéi) tiéu, hong, cy Vé duéi cing cé bén tén qua: quat, nhan, (bd) quan, cam. Quan thi v6 nguc ké cong thi cau hoc trd cing hién ngang td bay chi khi. TrAn Quéc Khai sau déi tén 1A Tran Cong Hanh, dé tién si ddi vua Lé Chan Téng (1643 - 1649). Nam Binh Tudt (1646), 6ng duoc cu di s@ sang Trung Quéc; khong biét vi éng da déi dap diéu gi ngang ngu¢c hay 1a vi muon thu tri thong minh cua st@ than Viét Nam, ngudi ta nhét 6ng 1én trén mét cai ldu cao va rut di tat ca cAu thang. O trén ldu suét mét ngay trdi, 6ng chang thay mot ai dem com nuéc dén. Ho dinh giam minh dén chét 17 doi chAc? Lam thé nao ma xu6ng lau duoc? Nhin quanh quan 6 trén lau, chi thay c6 mét cai ban thd. Truéc ban thé, dung hai cai long cé ng xanh, ngu do trong rat. dep. Trén cao, treo mét bic nghi m6én diém man théu rong phudng. Gitta bé ban tho, bay mét éng Phat Di lac, bung to, son den. Trudc mat Phat 14 mét cai bat huong, mot dia trdAu, mot bat nudc. Duéi chan bé, cé mé6t cai choé to dung nudc cing. Tinh khéng cé thtic gi An. Dé quén con déi, 6ng uéng tam may bat nuéc. Cha 1é uéng nuéc 1A ma song duoc u? Ong ngdm nhin Phat Di lac. Ong Phat bung to vui ddi cing nhu dang nhin 6ng va cudi véi ong. Ong td mo dén gAn xem 6ng Phat lam bang gi? Bang g6 sdn den chang? Bang déng den chang? Ong lay mong tay cay vao lung Phat thi thay bat ra mot mang con, lay tay bop vun ra duge nhu bot. Ong thti nhém nhém mot ti bot. O hay! Sao né lai ngon ngot nhu bét banh khao! Ong lién cAy mét miéng to hon, 4n vao miéng thi thay thom ngon nhu banh. Ong reo tham: - Luong thuc cua ta day! Thé la cG ngay ba biia, 6ng be tay Phat, chan Phat, ra an va chiéu véi nuéc cing mic 6 trong choé. GO trén lau, buén qua, chang c6 viéc gi lAm, 6ng thao chiée nghi mon xudng. Ong thay chi mau, dudng théu rat khéo. Ong can than gd tting sdi chi ra xem cach théu: théu con rong thi mat réng, vay réng, mong réng, chan rong... nhu thé nao? Théu con phuong, thi mat phugng, 18 mo phuong, canh phugng, léng phugng... nhu thé nao? Ong cang xem cang say mé nhu dudc doc mét quyén sach hay. Ong nghi bung: Ta phai tim hiéu cdch théu nay dé vé truyén day cho ba con. Ong xem xét ti mi moi duong théu. Tim hiéu dAy du cAch théu chiéc nghi mon réi, 6ng lai thao cai long ra xem xét... Ong an 6ng Phat da gAn hét. Choé nuéc uéng da gAn can. Nhin ra ngoai trdi thay dan chim bay lugn, 6ng thém cudc séng tu do cia chting qua. Gia 6ng cé hai cai canh. Nhu suc nhé ra diéu gi, 6ng chay vao xem hai cai long. Ong giuong long va diing trén ban tho cao nhay xuong san lAu. Long can khong khi dé 6ng roi tt tw xuong san. Ong sung suéng noi véi minh: - Thé lA d& cé cach xuéng lau! Ong gi chat hai can long vao ngudi va nhay tt lau cao xudng dat. Hai c4i long nhu hai cai 6 to giuong ra va dd 6ng roi nhe nhang xuéng dat. Bon linh gac 6 cong reo hé: "Sit than Viét Nam biét bay!". | It lau sau, 6ng vé nuéc, dem nghé théu day cho dan lang Quaét Déng. Dan dan nghé théu phat trién sang cac lang khac 6 tinh Ha Déng citi nhu Tho Nam (huyén . Hoai Ditc), Dai Nghia (huyén My Dic), Dao Xa, Tam X4 Huéng Duong (huyén Thuédng Tin). Nghé théu con lan sang cac tinh ban nhu Bac Ninh, Hung Yén. Nhiéu ngudi 6 nhiing lang théu thudc huyén Thudng Tin ra 19 Ha N6i hanh nghé, lap phudng 6 cac phé Hang Tréng, Hang Chi, Hang Non, Hang Manh, Yén Thai. Ong Lé Céng Hanh con day cho dan mét sé lang nghé lam long. Ngay trudéc, Ha N6i cd phé Hang Long (nay thudc khu vue dudng Nam B6), 6 ndi day cing c6é dén thd 6ng Lé Cong Hanh, t6 su nghé 1am long (nay kh6ng con). Lé Céng Hanh la t6 nghé théu va nghé 1am long khéng cé nghia 1a doi trude 6ng Lé, ngudi Viét Nam chua ai biét théu va lam long. SU sAch ci con ghi lai 6 doi Tran, vua quan ta d& quen ding dé théu va long. Nam 1289, truéc nam di st cua Lé Cong Hanh khoang hon 350 nam, vua Tran da gui tang vua Nguyén mdt dém voc dé théu chi vang, mot tim tham g&m vién nhiéu (theo Ty Minh Thién viét trong tap Thién nam hanh ky). Thang Giéng nam Quy Ty (1293), Tran Phu trong doan sG@ nha Nguyén sang ta cé nhan xét: "Vé pham ham cua cae quan Dai. Viét; ai cao ai thap ca nhin vao long ma phan biét. Hé 14 khanh tuéng thi di ba cay long xanh, bac thap hon thi di hai long, r6i mét long. Con nhu Jong tia thi chi cé6 nhiing ngudi_trong hoang tdéc mdi dude dung (theo Tran Phu viét trong An nam tite su). Nhu vay, nghé.théu va nghé lam long caa ta da.cé tu lau. Tuy vay, nghé théu dé nhiing thé ky trude cén don:so, 20 quanh quan véi nhting mau chi nga sac va chi kim tuyén, lam nhting mat hang phuc ‘vu cho vua, quan, cho nha chta (théu mt, mang, triéu phuc, nghi mén, ¢6 phu6én...). Trong ngéi m6 cé dao dude 6 Van Cat, Nam Ha, cé nién dai khoang thé ky 18, ngudi ta thay: bén canh cai quat, cO mét tui trdu bang gim théu kim tuyén, mét tii dung thuéc lao cing bang gim théu kim tuyén. Dén thé ky 20, véi chi "xoa" (chi to soi mém, "xoa" do tt "soie", tiéng Phap, nghia la lua) va thudc nhudm, nganh théu budc sang m6t giai doan mdi: ding nhiing soi chi dd moi mau.sac phan Anh hién thuc. Ngay nay, nhiéu bac nghé nhan co thé théu dudc nhiing bic danh hoa cua thé gidi va trong nuéc, nhting bic chan dung cac lanh tu. Nhting btic théu phong canh nhu canh chia Mot Cét, canh dén Ngoc Son, canh chtia Thay... nay da 14 nhting mat hang quen thuéc cua khach yéu hang théu trong va ngoai nuéc. Ky thuat théu rat tinh vi. Ngay trudc, théu mét béng hoa chi can lay chi chang mét léo tt dau dén cudi réi lay keo phét lén, b6i pham vao cho sac sd. Bay gid ngudi tho théu gidi chang khac nao mét hoa si: phai biét chon mau va pha ché cAc mau dé nhudm chi. Théu chan dung, théu nhiing bic danh hoa, sau khi dién ta bang chi mau nhuém réi, nghé nhan con phai pha mau dé dé (t6 thém vao), bao dam cac dé dam nhat khac 21 nhau cua mau sac cho hét nhu mau trong tranh. Vi vay, cang nhin ky mat hang théu cang thay dep, cang thay nghé thuat tinh vi, tai tinh cua ngu@i thd. Hang théu cia nguoi Viét Nam nay da la mét tha hang xuat khau néi tiéng, quen biét 6 nhiéu nudc. Mac dau, nhiéu nuéc da cé hang théu bang may nhung ngudi ta van chuéng nhiing mat hang théu tay cua Viét Nam. Trich trong truyén cc nganh nghé cua cac tac gia: Ta Phong Chau Nguyén Quang Vinh Nghiém Da Van NXB Lao Dong, Ha Noi 1977 22 5. BUI DANG THONG NGUGOI CHIEU MO DAN LY TAN KHAI HOANG LAP LANG XOM Thay dan ly tan dau khé vi chién tranh Trinh Nguyén, cu Bui Dang Thong da chiéu m6 ho lai khai hoang lap 4p mo thanh lang x4. Cu dude phong 1a Thanh hoang thén Dong Cong nay la xA Déng Phu, huyén Déng Hung, Thai Binh. Cu Thong huy 1a Oai, hiéu 14 Truc Ng6n, sinh nim Nham Dén 1662, nién hiéu Chinh Hoa doi vua Lé Hy Tong, chau ba ddi cu Mac Phic Tho lanh nan sau nam 1592 vé thon Ta X4, tong Xich Bich, huyén Than Khé, phu Tién Hung (nay ° la x4 Bac Son, huyén Hung Ha). Theo di chtc ctia cha éng, cu Thong cing me, vd con di mét ngay dudng vé phia nam dén dinh cu 6 ta ngan séng Tra Ly, thén Tho Vuc, tong Pha Khé, huyén Than Khé, phu Tién Hung (nay 14 x4 Hoa Nam, huyén Dong Hung), luc do chua co thon Dong Céng. Khu dat nay hoang vu, lau say cd moc lat dau ngudi, khéng c6 ngudi 6. Ban dau gia dinh dung tam mot tip léu nho ven song, lay nghé chai luéi cho do qua séng lam ké sinh nhai. Theo truyén ngén cu di kéo ludi bat dudc nhiéu tién déng phai dem 1én bai cat tim hé chon gidu. Thoi Mac vang Tho Vuc 1a can ct thuy quan chéng quan Trinh nén cé thé cat gidu cua 23 cai, cu Thong c6é gia pha nén tim dude. Cau chuyén chiéu mé dan déi ly tan vi chién tranh Trinh Nguyén kéo dai hang trim nam dén khai hoang lap 4p trd thanh lang x6m van con truyén tung: cé mét 14i buén dua mét bé gé lim, xudéi sng Tra Ly ghé vao mua tom c4. Ban tom cA xong cu hoi mua lu6én bé gé lim. Nguoi 1Ai buén bé thay cu 1a mét ngudi danh cA, quan nau 4o vai xuénh xoang, nha cta 1a tip léu rach nat, cua cai khéng cé gi thi co y khinh thudng. Ho bao cu: néu la ngudi gidu cé, tdi ban bé go lim 500 quan tién. Cu, téi chi lay 400 quan, khéng lay hon. Cu cé tién tra thi tdi ban cho. Ngudi 14i buén bé cing tudng noi chdi thé théi, khéng ngé cu bao: 6ng ci cam bé sat ba, tdi di ganh tién vé tra (vi 400 quan x 60 déng = 24.000 déng). Ngudi 141 budén biét n6i hé, nhung da hta danh phai ban. Bé gé lim dugec kéo lén xé ra, x4y dung nha ctia chiéu m6 dan vé quy tu thanh trai Déng Cong, thuéc xa Tho Vuc. Cu Thong thanh ngu6éi gidu cé trong ving, dua vao thé thong gia lA cu Bui Dinh Lénh 1a ngudi cé thé luc 6 trong xa, cu dting ra to chtic chiéu m6 dan ly tan déi khé vi chién tranh, khai hoang khu dat ven song Tra Ly, chat hét cdy co lau, sAy, dap dé ngan nude la séng Tra Ly tran vao, dao séng tiéu nuéc, thay chua rua man, bién manh dat hoang vu khong ngudi 6 thanh rudng vudn mau md, x6m lang déng vui, trén bén dudi thuyén dan cu dong duc, thanh trai Dong Cong. Nam 1890 trai Déng Céng tach khoi x4 Tho Vuc thanh. xa Déng Cong cé tén trén ban dé dia chinh, c6 dinh lang riéng. M6i lang xa déu c6 thanh hoang. Dan trong lang 24 suy tén cu Bui Dang Thong lam Thanh hoang thén Déng Cong. Dao sac phong dé 6 dinh lang, nam 1950 gidc Phap chiém dong, that lac m&t. Dao sac phong dé 6 nha thd ho Bui Dang con git dugc. Nam Gidp Ty 1924 ddi vua Khai Dinh nam tht 9, sac phong cu Bui Dang Thong 1a Thanh -hoang thén Dong Céng dudc nang lén mét bac. "Duc bao trung hung, linh phu tén than (phong thanh hoang triéu Nguyén 4 bac: Chi than, ton than, trung dang than, thuong dang thén),.cdn ct vao hé sd cua ho Bui Dang, ngay 1/6/1993, Sd Van hoa, Thong tin tinh Thai Binh da cdp gidy ching nhan tt dudng ho Bui Dang 1a di tich lich su van hod, sé 36/CCN/TTTT... Bui Dang Uyén 25 6. HO HOANG G XA DONG SON, HUYEN DO LUONG, NGHE AN Ho Hoang Dong Son 14 mot ho 1én 6 Dé Ludng, Nghé An, qua trén 300 nam hinh thanh va phat trién, dén nay dA truyén dén ddi tht 13. Thuy té ho Hoang 6 day la cu Hoang Phtic Dac chau Dic Triéu to Mac Mau Giang (con tha 14 Vua Mac Phuc Nguyén), va ba Vu Thi Kiém (vo tha 5) 6 Dién Kim, Dién Chau, Nghé An. Cha la Hoang Phitc Hai sinh dugc 6 con trai va ngai 1a con thtt ba. Khoang 1670 cé bién déng gia dinh phai ly tan m6éi ngudi mét ndi. Ngai ngude Ludng (Dé Luong) dén khai khan lap ap 6 x@ Vé Ban Kim thuéc lang Dong Trung. Nho can co lam &n, dén doi tha ba (cu Hoang Van Ngan) da tro thanh gia dinh giau cé nhat lang. Dodi thé tu, 1A 4 vi t6 cha 4 chi ho Hoang. Cac cu déu 14 nhiing ngudi thanh dat. Cu Hoang Van Thanh (t6 chi I) 1A mét vd tuéng dude sdc phong "Phan luc tudng quan Ba h6é hau”. Cu Hoang Van Han (té chi IT) ghét chén quan trudng, cham lo nghé ndéng, gidu cé nhat lang. Cu Hoang Van Thiém (t6 chi IID c6 céng khai hoang dude phong chtic "Doanh dién Pho st". Cu Hoang Van Duong (t6 chi IV) gitt chttc Huyén thiva. CAc ddi sau déu c6 ngudi dau dat, cé nhiéu cong trang vé ca van va vo. 26 Trong su nghiép giai phéng dan téc va xA4y dung chu nghia x4 héi, 6ng Hoang Dinh 14 mét chién si cach mang bi cAm tu va chét trong tu, gin 200 con chau tham gia quan d6i, nhiéu ngudi lap cong xuat sac, ca ho c6 31 liét si, 5 thuong binh, 1 ba me anh hing. Thiéu tuéng Hoang Kién la mét ngudi néi tiéng vé cam quan, dac biét 14 tinh liém khiét trong céng tac hau can. Nhiéu nguoi 1A can b6 chu chét trong cae cAp uy Dang, chinh quyén 6 x4, tinh, Trung wong. Ong Hoang Tw, Tinh uy vién Nghé An, Bi thu Dang uy Cong ty Gang thép Thai Nguyén, Uy vién thuong truc Lién hiép xa TW. Dac biét, trong nganh giao duc nhiéu ngudi 1a can bé giang day guong mau. Ong Hoang Quy, éng Hoang Xuan Nam 1a nhiing dién hinh tiéu biéu. Dén nay, Ho Hoang 6 x4 Dong Son cé trén 300 hé, ngoai ra con c6 cac nhanh 6 Yén Son, Van Son, Lac Son. Riéng 6 HA Néi c6 trén 30 hé, néu ké ca phu nv thi c6 50 hé. Hoang Xuan Dong 27 7. GUONG SANG HO BUI DANG Cu Bai Dang Dich huy Thai, thuy Kiém Tri, doi thi 4 ho Bui Dang, sinh nam Mau Ty (1708) nién hiéu Vinh Thinh 4, doi vua Lé Du Téng. Con cu Bui Dang Thong va Lé Thi Dac. Géc ho Mac sau 1592 d6i sang ho me, ho Bui. Hai cu bo tién cua, dang ra chiéu m6 dan ly tan doi kh6 vi chién tranh Trinh Nguyén, khai hoang khan hoa, dap dé ngan nuéc song Tra Ly, dao séng tiéu nuéc, tao dung lang 4p mdi dude dan suy tén la Thanh hoang thén Déng Céng - Hién con luu giit dude mét sac phong thanh hoang cua vua Khai Dinh, Triéu Nguyén (1924). Cu Bui Dang Dich 1a nguoi théng minh ham hoc, dude gia dinh nudi cho an hoc tt thua nho. Sau nhiéu nim dui mai kinh st: dé cho dip khoa, cu léu chong thi Huong 6 trudng thi Son Nam Ha, dé Huong cong. Nam sau lén thi Héi 6 kinh d6 Thang Long, dé ba ky dat loai tring trudng (4 ky dé tién si) nién hiéu Canh Hung ddi vua Lé Hién Téng (1740). Sau do cu dude b6 nhiém lam quan Thiém su dai phu, lam viéc 6 Vién Thiém su, chic Tu than doin ham Chanh nga pham, tudc Hoang tin dai phu, la ngudi dau tién ho Bui Dang d6 dat ra lam quan dai phu triéu Lé Trung hung. Ngoai viéc thich Gng véi thoi thé, ra lam quan gitp nude yén dan, cu la ngudi dang quy. Theo truyén tung 28 cua nhan dan huyén Than Khé (Déng Hung), cu 1a ngudi nhan hau, yéu dan, hay gitip dé nhiing ngudi gap khé khan hoan nan, mét ngudi cé long vi tha hay lam viéc nghia: Thoi dé tran Son Nam ha, may nam bi thién tai bao lut, mat mua, dan bi doi, cu 1a ngudi bd théc gao ra giip dd déng bao gap cdn hoan nan. Théi bay gid danh gid cao viéc nghia cl, xép cu ding tht 5 trong thién ha, trong bai phat biéu cua 6ng Bui Van Lan, Gidm déc Vién Bao tang tinh Thai Binh, dén trao gidy ching nhan Di tich Lich su van hoa tai Uy ban Nhan dan x4 Déng Phi, huyén Déng Hung ngay 3 thang 3 4m lich nam 1993, cho tt dudng ho Bui Dang cé cau: tha nim Thiém Dich 6 ving Than Khé (Déng Hung) 1A ngudi tham gia gép quy hé trd déng bao bi thién tai bao lut ding thi@ nam thién ha, dang dudc néu guong hoc tap. ‘Trai qua gAn 300 nam lich su, tai liéu vé cu con lai rat it, nhung tiéng thom vé cu van con truyén tung cho dén nay nay. Bui Dang Uyén 29 8. DAU AN TAO DAN CHIEU ANH CAC Nam 1708 c6 mét di than nha Minh bén Trung Quéc khong than phuc nha Thanh, tén 14 Mac Cuu, da dong thuyén cap bén Ha Tién. Thay phong canh Ha Tién cé nui la song dep, trdi dat khoang dat, bén than phuc va xin cu tra, dudc chia Nguyén Phuc Chu thuan phong 1a Téng binh tran Ha Tién. Mac Cuiu lay vo ngudi Viét, sinh con dat tén Mac Thién Ta, thucng goi Mac Thién Tich. Ha Tién thai Mac Cuu da sAm uat, tau thuyén di lai giao luu bu6én ban tap nap. Nam 1736, khi Mac Cutu mat, Mac Thién Tich néi nghiép, cting lay vo 1a ngudi Viet. Ha Tién thei Mac Thién Tich dat dai dugc khai khan, phd xa, cho bia dudc md mang, co thém bén huyén Long Xuyén (Ca Mau), Kién Giang, Tran Giang (Can Tho), Tran Di (Bac Liéu, Bai Xau). Cung véi su md mang dat dai, phong trao van chugong tho phu, luan dam kinh sti cing phat trién. Mac Thién Tich 1A mét danh tuéng, déng thdi lA mét van nhan nho si da dé lai nhiing d&u &n van hoa lich st kh6é phai m6 trén cdi d&t Ha Tién. Ong lam tho, ngam vinh ca ngdi canh dep Ha Tién, lap ra Tao Dan Chiéu Anh Céc nam 17386 va tudn tiét tai Xiém nam 1780. Sach su khong ghi ré cudc doi Mac Thién Tich, chi biét 30 thang 9 nam Dinh Dau 1777, quan Tay Son do Nguyén Hué thong linh danh chiém Long Xuyén, Chia Nguyén Phic Thudn va Hoang Tén Duong chét tran, con Nguyén Anh trén chay ra dao Thé Chu. Nam 1784, Nguyén Anh cdu vién vua Xiém dem hai van thuy quan va ba tram chién thuyén kéo sang x4m luge nuéc ta, bi Nguyén Hué danh tan tac trén s6éng Rach Gam - Xoai Mut (Dinh Tusng). Trudc dé, Mac Thién Tich da chién d&u chong gidc Xiém xA4m luge suét nhiing nam 1768 - 1769 - 1771 va hai l4n du dinh danh Xiém 6 Bangkok, nhung that bai. Trong khi Gia Dinh, trung tam lén nhat cua Nam Ky luc tinh tho van chua phat trién va ngay ca 6 Dang Ngoai, Doan Thi Diém cing chua dich Chinh Phu Ngém, chua ra doi cdc thi pham lén Hoa Tién, Cung Oan ngam..., thi viéc thanh lap Tao Dan Chiéu Anh Cac 6 Ha Tién 1a mét su kién van hoc lén, dang ngac nhién. Lich sti van dan Viét Nam chi c6 hai tao dan van chuong, do lA Tao dan Héng Dic cua vua Lé Thanh Tong vao nua cudi thé ky XV va Chiéu Anh Cac cua Mac Thién Tich vao gitta thé ky XVIII. Vé quy mé, Héng Dic c6 28 vi tién si van chuong, gom cAc vua va cac quan tham gia, dé lai ddi sau tac phdm Quynh Uyén citu ca. Con mot s6 van tai tham gia Chiéu Anh CAc lén téi 72, luu ddi 7 tac pham chi Han va mot sé tac phim chit Nom, trong dé cé Ha Tién thap canh, Ha Tién vinh vat thi tuyén, Thu Ditc Hién tit canh héi van, 31 Minh Bét di ngu thi thao... Tho van Chiéu Anh Cac ca ngdi canh dep thién nhién, ca ngdi ngudi lao dong gan chat véi ving dat mdi dudc khai khan, m6 mang, dam tinh ngudi, tinh dan téc, gan gti véi quang dai nhan dan, thoat khdi su sAo réng, wdc 1é ma thd van cé dién thudng mac phai. Trai qua thoi gian va nhting cuéc chién tranh lién tiép, cac tac pham cua Chiéu Anh Ca4c con lai rat it, sd con lai cing khéng tron ven va it ngudi biét dén. Lé Quy Dén, Trinh Hoai Dic, Phan Huy Chit, Pham Nguyén Du, Dong Hé, Ngac Xuyén, Ca Van Thinh 14 cac tac gia da c6 céng khao cau, suu tap mét sd tac phdm cua Chiéu Anh Cac. Lé Quy Dén khi vao Thuan Hoa da dudc doc ban khac g6 Ha Tién thaép vinh cia Mac Thién Tich, 6ng hét stic ngac nhién va kh4m phuc. "Xem d6, ching ta khéng thé bao ngoai bién 1A khéng cé van chuong vay". Trong Phu bién tap luc 1776, Lé Quy Dén 1A ngudi dau tién suu tap va gidi thiéu Ha Tién thép vinh, d& in mét s6 bai tho cua Mac Thién Tich. Trong Kién van tiéu luc 1777, Lé Quy Dén cing khao ciitu hai tac pham lén cia Chiéu Anh Cac, Ha Tién thaép vinh va Thu Dic Hién bén mia vinh. Trinh Hoai Dic thuéc nh6m Gia Dinh Tam gia d& viét trong Idi tua tap Minh Bot di ngu, tai ban 1821: "Khi t6i con nho, ting doc Ha Tién thaép vinh toan tap. Minh Bot di ngu, Thi truyén tang luu tiét phu, Thi thao cach ng6n vi tap. Sau b6 sAch d6 dude cac si phu xa gan than phuc". 32 Gidi nghién ctu cho rang, ban Ha Tién thaép vinh c6 va day du nhat 1A ban chép tay An Nam Ha. Tién thap vinh cua Vién Vién dong Bac cé Ha Néi, nay dude Vién Han Nom luu gitt duéi ky hiéu A441. May nuéc, nti non, hang déng Ha Tién dep nhu mét bic tranh thuy mac. Mac Thién Tich nghe ca tiéng chuéng chia Tiéu, tiéng séng khoi xa Kim Du, tiéng tréng Giang Thanh lan tiéng dao kiém tt nghin xua con vong. Ong ca ngoi "Nui. Thach Déng dang ding giita may long léng", va mo mang véi "Dém trang ngéi mat nuéc". Tho cua Mac Thién Tich nhu da di vao cuéc song, trdé thanh van tho vinh hoa dan gian. Ac ta vita lan non Téy Liéu Dinh tiéng tréng vang vay son xuyén. Tao dan Chiéu Anh Cac véi Mac Thién Tich khdi xudng va diing dau, da thap sang lén ngon lta van hoc trén mién dat tan cing cia T6é quéc. Anh sang Chiéu Anh Cac, xuyén suét may thé ky, toa rang dén hém nay qua nhiéu thé hé, nghe that xa, that cd nhung lai rat gan. Nui chong chat mé ra binh phong tim mém mai. Giot mua rét lai, canh sac xinh dep v6 ngan. Nha tho Déng H6 (1906 -1969) sinh trén dat Ha Tién da nghién ctu tho van chi Han, cht Ném cua Mac Thién Tich, Dong Hé6 1a mét nha tho yéu nuéc, la ngudi dau tién md trudng day chi quéc ngit 6 Ha Tién. Ong luén luén tin tudng va khong ngitng d&u tranh cho su nghiép théng nhat T6 quéc "Ha Tién phai gép Nam 33 Quan, Bac - Nam phai lién mét dai". Co rat nhiéu thi nhan va nha van hoa Viét Nam da ditng chan lai Ha Tién, ghé tham va két ban véi Dong H6, trong dé cé Dao Duy Anh, Nguyén Binh, Va Hoang Chuong, Vudng Héng Sén. , Thi xa Ha Tién nay c6 4 phudng, 3 x4 vdi téng sé dan 36.373 ngudi, thudc tinh Kién Giang, tinh cé nhiéu dia danh quen thuéc: Hon Dat, Tan Hiép, Rach Soi, Gidng Riéng, Gd Quau, Vinh Thuan, Chau Thanh, An Bién. Thi xa Ha Tién va huyén dao Phu Quéc cé vi tri rat thuan ldi trong giao thuodng khu vuc va quéc té, lai cé tiém nang phong phu, da dang dé phat trién céng nghiép, thuy san, du lich, du kha nang va diéu kién xAc lap va xAy dung mét dac khu kinh té 6 tan cting phia Tay Nam cua T6 quéc. Ha Anh Minh 34 9. NGUGI CON DAU THAO HIEN CUA HO BUI DANG N6i dén ngwéi con dau thao hién ho Bui Dang, phai ké dén cu ba Cao Thi Tuat, la vo cu Bui Dang Thi doi thi sau. Hai cu 1a té cua chi hai, cu Tuat ngudi thon Cé Khtc, téng Cao M6, huyén Than Khé, pha Tién Hung, nay thudc x4 Phong Chau, huyén Déng Hung. La con nha gia giao, nén duoc hoc hanh chu dao tw thud nho, gidi viéc nif cong té gia hdi trd, thoéng hiéu ca kinh sw. Khi vé lam dau ho Buti Dang, cu dam dang céng viéc gia dinh, cu Thad mat sém, cu nuéi day con cai khén lén trudng thanh. Cu cham lo dao tao nhan tai cho dong ho, dat nudc, danh ra 10 mAu ru6ng lam kinh phi mé trudng, don cu giao hay chit 6 thén Dai Déng, nay thu6éc x4 Phtic Thanh, huyén Vi Thu vé giang day. Con chau trong ho va dan lang di hoc rat déng, sau dé cé éng Bui Dang Trung 1a chau cu, d6 ti tai 2 lan. Cu song gian di va nhan hau, hay lam viéc phtc diic, gitp dé nhting nguéi gap khé khan hoan nan. Ong Va Trong Binh 14 hoc trd nghéo qué 6 Quang Binh, tw mién Trung ra Bac dén ctia cu xin 4n. Thay mat mii sang sua, noi nang 1é dé, cu hdi tham mdi biét 14 hoc tro nghéo, thién tai bao lut, mat mta nén phai di xin 35 An. Thuong cam, cu nhan 1am con nui, cho an hoc, dao tao nhan tai cho dat nuéc. Ong c6é chi, hoc hanh cham chi va théng minh, hoc dau nhé day. Nam Giap Ngo 1834, 22 tuéi dé cu nhan. Lam quan ba doi vua Minh Ménh, Thiéu Tri, Tu Dic, di dén dia phudng nao cing duoc dan mén, c6 tiéng tot; tai can; thanh liém, cham chi, duoc vua Tu Diic ban thudng mét khanh bang vang v6i bon chi (Liém, Binh, Can, Can), nam 1863 thang thuong thu, lam qua cac bé: H6é, Cong, Lé, Lai. Nam 1864 sung co mat vién dai than. Sau xung khac véi dai than trong triéu, nén chuyén déi lam Tong déc Ha Néi, Ninh Binh, kiém Kham sai dai than, ba dao quan tht: Tuyén Quang, Thai Nguyén, Lang Son. Nam 1877 lam Téng déc Son Tay Hung Hoa: Nam 1880-14 Téng déc Dinh Yén (Nam Dinh, Hung Yén), lan nay éng dua vo con-vé tham me nuéi Cao Thi Tuat, dé dén dap cong on nui day hoc hanh. Cu da mat, 6ng lam sé tau nha vua xin dude tiét ché cu tang, cac quan phu huyén hai tinh Dinh, Yén déu phai lam lé phung viéng, té 1é dé ong lam tron dao hiéu. Mot nghia cli nhan die hiém thay, dan trong ving dén nay van con truyén tung. Nam 1858, Dai Nam Thuc, Luc tap 28 trang 401 ghi chép cac huyén Thén Khé, Duyén Ha, Hung Nhan, Thanh Quan, phu Tién Hung thién tai bao lut mAy nam lién mat mua d6i kém, c6 noi dan chét d6i. Cu Cao Thi Tudt da lam don xin véi quan huyén, phu, tinh tu nguyén md kho théc chan c&p cho dan trong vung qua con hoan nan, khong bi chét doi. Vua Tu Dic nam tht 11 (1859) ban thuéng cho cu 36 Cao Thi Tudt mét tinh biéu bén chi "Lac quyén nghia mon" sau lam btic hoanh phi treo nha tho chi 2 (hién nay van con). Ba ba hé cho hai con mét chau (Ba Hai, Ba Khoa, Ba Giai). Hai.bia Dic Quang, Hiéu Kinh trong nha tho ho 1a do cong cua cu Cao Thi Tuat bo tién ra mua da khac bia ghi lai ho, tén, chic vu tudc phong, ngay mat, phan m6, an tang. Ruéng huong hoa cua 5 ddi t6 ndi ngoai, tt? cu Mac Phiic Tho déi sang ho Bui, dén doi cu Bui Dang Tuyén, Bui Dang Tha, Bui Dang Tu, Bui Dang Toai. Bén chi ho Bui Dang ngay nay. Truéc khi cu Cao Thi Tuadt mat con xAy dung cho chi hai 5 gian nha tha, cot gd, thém bang da, mai lop ngéi, cac dé tho tu té 1é, bat buu, chiéng tréng, kiéu... Nam 1957 nha tho bi pha, cot d& dem di bdc cAu, nay da tim lai duce mét sé cét da, cd mét sd cAu déi Han, Ném néi vé cu Cao Thi Tuat va dong ho. - Hao mai phong luu bach nién thuy téc pha Nghia mon tinh biéu thién tai thu nhan bi. - Ta giang nhdt phdi nguyén luu vién Dong linh phan chi nghiét tite phon. - Tw truyén biét phdi phan chi to Dich thé tuong thita nhat tiéu tong. Mét cot gdy déi cha cdn doc dude "Thu léc nhan co dm ty trudng", mot s6 cot khac that lac chua tim dude. Bui Dang Uyén 37 10. NGUYEN HUY CHINH (1815 - 1890) Nguyén Huy Chinh sinh ngay 23 - 11 - 1815 6 lang Ly Trung, x4 Xac Khé, tong An Dién huyén Chi Linh pht Nam Sach, thanh dong Hai Duong. Nay 1a thon Ly Van, x& Pha Dién, huyén Nam Thanh, tinh Hai Duong. Ong sinh ra trong mét gia dinh nho giao déng déi nha Mac, cu to chin ddi 14 Mac Dang Du vé Pht Dién d6i sang ho Nguyén. Lic sinh thoi cing nhu sau khi mat dudc moi ngudi mén phuc, day khi tiét thanh cao cua mét sy phu yéu nudc, ngudi c6 tam huyét lay chinh nghia lam thudc do nhan cach pham gia, tai mién qué Phu Dién d& hun dtc nén ngudi con qué huong day kich tinh lich st hod chung céng déng dat nude va nguodi Hai Duong. Ngay tii nho Nguyén Huy Chinh duge than phu Mac Dang Diém yéu qui dua vao chon kinh ky (Thang Long) nuéi an hoc ca vé van vo, 6ng rat théng minh uyén bac cé tim long nhan 4i binh di nén dude bau ban qui mén. M6i lan vé qué bén vong tay than mdu Va Thi Thap dude nghe nhiing 1di hat ru ém a cua lang qué. Dat gém lang Quao Noi nao citing cay lia tréng béng Xom nao citing xe to dét lua 38 Qué huong noi tru phi déng vui Co cho Quan cho Quao Thuyén bé xudi nguoc. Dude b6, me dua vé tham qué ngoai M6 Trach, Cam Binh, qua Van miéu Cam Dién noi thé Khong Tu dé tam su hoc vo. Nhiing ky niém tét dep tw tuéi thanh nién gitip cu nam bat dude x4 héi Viét Nam, noi guong _cac bac tién liét Hung Dao Dai Vuong, Nguyén Tri, Quang Trung... trong x4 c6 Trang nguyén Pham Duy Uéng da thic day Nguyén Huy Chinh git viing long tin cua minh vuon téi. Nam 1835 - 1850, dudi triéu Vua Minh Mang thi dé tién s¥, dudc phong chiic lanh binh ‘Kham sai (van bia ghi 1880). Phu trach quan su tai Tran Han thanh d6éng Hai Duong. Dudi triéu Tu Dic, véi trong trach lén 6 mét tran cé bon phu, vé mat quan su, Nguyén Duy Chinh té chic bod phong theo luat dinh nha vua, song con truc tiép phu trach ba huyén thuéc hai phu phia Dong Bac. Huyén Dong Triéu (phu Kinh Mén) Huyén Kim Thanh (phu Kinh Mén) Huyén Chi Linh (phu Nam Sach) (Lich st Phu Dién, trang 9) Nam 1858 thuc dan Phap tan cong x4m luge nuéc ta, triéu dinh Hué tting buéc ky hiép udc nhan nhugng va dau hang. Do dé céc quan quan yéu nudéc bat déng véi nha vua, ttt do day lén phong trao phan déi hiép uéc, cac cuéc khdi nghia t6 chtic danh Phap ngay cang 39 manh mé dudi ngon cd "Binh Tay dai nguyén soai" 1862 do Truong Dinh chi huy. Lai thé quyét danh da an sAu tam can cua nhan dan, sy phu yéu nuéc lic bay gid. Thang 11 - 1873, 6 Ha Noi, Nguyén Tri Phuong to chiic danh gidc rat anh ding. O Trén Han Hai Dusng lanh binh kham sai Nguyén Huy Chinh cing véi quan quan t6 chtic phan céng danh Phap quyét liét. Chung khéng vao dudc thanh, buéc phai quay vé Nam ky. Nguyén Huy Chinh dude phong dén chtic Thuong ta, thudng cudi con ngua bach xu6éng cac phu huyén via kiém tra vita bat m6i véi phong trao tién bé, cung nhan dan dai thdi co dé dudng cao ngon cd chong Phap. Mudi nam sau hiép dinh Hac Mang ngay 25-8-1883, Triéu dinh Hué ban nuéc cho thuc dan Phap. Quan thuong ta Nguyén Huy Chinh cting mét sé sy phu yéu nuéc bat déng y kién véi triéu dinh. Ong trao tra &n tin, céo quan vé qué véi ly do tudi cao stic yéu nhung chinh 1a tim dudng danh Phap (lich stu Phu Dién, trang 10). Nhiing nam vé qué 6ng dA chiéu m6 nghia quan, lap can ci x4y dung phong tuyén viing chac va chuan bi gap. 1. Nghia quan ngay dém luyén tap trén san biéu tam biéu, sat hach chon tuéng tai. 2. Déng vién nhan dan ra stic tréng cay ludng thao. 3. Md réng quan An thi (cho c6 bia ghi nam 1718), giao luu hang hoa dé thém giau manh. 4. Phat déng nganh nghé truyén thong dan téc. 40 Quan Thuong ta van tai v6 gidi, lai lA ngudi c6 dtc dé, luén nghi dén viéc quan co, mot mat theo déi cac phong trao danh Ph4ap 6 trong nuéc, mét mat bat néi véi phong trao Déc Tit 6 Dong Triéu (phi Kinh Mén) déng thoi t6 chiie cdc luc luong. DH6i chién thuyén, b6 binh, doi ky ma két hop phong trao Théng Kénh, Lanh Qui (Gia Léc) Phong trao Tan Thuat 1885 - 1892. Vua Ham Nghi ra 1di kéu goi Van Than thang 7 - 1885, mét cao trao chéng Phap yéu nuéc lén cao nhu nuéc triéu dang khap Bac Trung Nam, phong trao Can Vuong bung né, Nguyén Thién Thuat chiéu m6 quan lap can ci chéng Phap 6 Bai Say. D6i quan Dong Triéu, Nam Sach ra doi t6é chtic khong ché phu Nam Sach suét doc dudng 17, dudng 5A va cac cla sdng lén nhu soéng Thai Binh, séng Kinh Thay, song Van Uc. B6é chi huy gdm: Nguyén Huy Chinh lam chi tuéng, Nguyén Van Dién (Nhan ly) pho tudng va mot sé tudéng linh gidi lam lanh binh cua d6éi quan tién phong chi huy danh cac mii, cac hudéng tién céng. Nhiing nim 1885 - 1889 cao trao danh Phap dude nhan dan déng tinh ing hé6 manh mé, nhém nghia quan nay thudng phan tan thanh top nho an hién réi bAt ngo phuc kich tiéu diét dich. Nam 1889 chu tuéng Mac Dang Tiét bi bat, nghia quan Nguyén Huy Chinh vAn ra stic luyén tap, chon tuéng tai (cét bia ttt chi ghi 1866). Negay 23 - 11 - 1889, tai dinh Ly Trong, Chu tuéng 41 Nguyén Huy Chinh cing véi nghia quan lam lé té cd, té trdi dat, tuyén thé: "Quyét diét trv gidc Pha lang xa Khéi phuc nén déc lap tu chu dan téc" La cd théu dong chit: "Binh tay than tuéng" - Mét huéng tt? Thanh Quang, Quéc Tuan doc dudng 17, do phé tuéng Nguyén Van Dién chi huy. - Mét d6i chién thuyén di ti’ séng An Luong, tap két Nghé Rao, Nhan Ly. - Huéng chinh tit phia déng danh vao phu, khi danh chiém dude phu lién t&n céng vé tran Han thanh Dong Hai Duong. Nghia quan duce su dum boc gitp dé cua nhan dan, nén dA gianh dude nhiing thang ldi to 1én lam cho giac Phap va triéu dinh Hué lic bay gid phai hao binh ton tudng. . Nghia quan trén da phat trién manh, ngay 10 - 1 - 1890 Nguyén Huy Chinh truc tiép chi huy danh phu Nam Sach, nai vi tri then chét nhat cla thanh Déng luc bay gid. Tran danh quyét liét, ké dich bi thiét hai nang nhung chang may chu tudng, phd chu tuéng bi bat. Gidc Phap va bon tay sai dua vé thanh Déng Hai Duong, dem danh loi du dé khéng dugc, ding dt cuc hinh tra tan d& man, cac cu van gitt khi phach hién ngang lam cho ké tht kinh ngac. Negay 21 - 8 - 1890, tai thanh Déng, toa stt ding dau la chanh c6ng xt "Bat sé", ph6 céng su "La Ben", da 42 tuyén 4n tu hinh, dem chém dau (lich stt Phi Dién, trang 27). Su hi sinh oanh liét cla Nguyén Huy Chinh nhu ngon lta chay duoc bing lén véi cAc cuéc khdi nghia ctu nudc sau nay: Tan Thuat 1885 - 1892, Mac Dinh Phic, 1897. Tam guong hy sinh Ay 1a mét nét son trong cudn su vang cua qué huong cua dat nuéc. Nguyén Van Chir 43 11. HOANG DIEU Hoang Diéu, con goi la Hoang Kim Tich (1829 - 1882) sinh trong mét gia dinh nha nho 6 thén Xuan Dai, xA Phi Tan, huyén Dién Ban, tinh Quang Nam. (Theo pha ho Hoang thi géc tY Hué Tri, huyén Quang Minh, pha Nam Sach, dao Hai Duong. Cu té vao lap nghiép 6 vang Ky Lam truyén duce mudi ddi, ge ho Mac). Hoang Diéu 1a déi tha bay, than phu mat sém, than m4u dam dang tan tao lam ruéng chan tam, nudi bay ngudi con An hoe thanh tai. Anh 14 Hoang Kim Giam d6 ctu nhan, lam déc hoc rédi an sat. Mat nam 1885. Hoang Diéu hoc rat gidi, mudi sau tudi da néi tiéng van tho, hai lam tuéi d6 pho bang khoa Quy stu (1853). Lam quan 6 Binh Dinh, Thtia Thién roi 6 Phtc Yén, Nam Dinh, Bac Ninh va Ha N6i véi chttc vu Téng déc. Khi lam quan, Hoang Diéu néi tiéng 14 nguéi liém khiét, thang than hét long vi dan, kién quyét chéng té nan tham nhing (xem tém bia da dung nam Tu Ditic tha 34 (1881) 6 cia O Quan Chudng dau phd Hang chiéu Ha Noi sé rd). Hoang Diéu da dude khen "cham lo cho dan Bac Ha, ngo&ai Hoang Diéu ra khong ai hon". DA&n thoi ay thudng truyén tung, ddi riéng 6ng hét stic 44 thanh bach, trong nha khéng c6 tién bac va véi 6ng khéng ai dam dén ctia céng dé kéu xin viéc tu. Ong cé ba me rat trong sach, hic lam quan cé lan 6ng gti vé cho me m6t véc lua, ba me khéng nh4n, gui tra lai cho con kém theo mét nhanh dau, tudng trung cho ngon roi dé canh cao dita con rang ding nhan qua cap gi cua dan. La con ngudi hoc rong tai cao, dtc d6 sang ngai, buéc vao cuéc addi hoat déng chinh tri trong thai ky dat nuéc dan téc ta diing truéc nhiing soéng gid thu thach quyét liét, va chinh 6ng lai lA ngudi ding 6 noi mii nhon véi trong trach 1é6n lao. Nhu ching ta da biét, sau cuéc tién céng vao Da Nang nam 1858, mac dau vap phai su chong tra quyét liét, thuc dan Phap van quyét tam x4m chiém toan bé nuéc ta. Sau khi chiém dudc Nam Bé, nam 1873 quan Phap tién ra Bac B6 tan céng thanh Ha Néi. Mac du phong trao khang chién van tiép tuc phat trién manh mé, triéu dinh Hué da ky véi Phap’hoa ude 1879 nhuodng dat sau tinh Nam Bé, va cam két theo chinh sach ngoai giao cua Phap, con Phap tra lai bén tinh Bac B6 ching chiém duce. Thuc dan Phap khong trong tin nghia nhu ao tudng cua Tu Dic va triéu dinh, khi lam xong viéc tham do luc lugng, ching rat vé cung co can ci 6 Nam Bé6 dé san sang tién ra chiém Ha N6i va toan bé dat Bac. Viéc do da xay ra nim 1882 lic Hoang Diéu da lam Tong déc Ha N6i gan dude 3 nam, va da nhiéu lan dang 45 sé lén Tu Dite dé nghi viéc chuan bi chéng giadc, nhung Tu Dtc chi lang thinh. Mua xudn Nham Ngo, khi Henri Riviére dem binh thuyén ra Bac, tt? Hai Phong lén Ha N6i dong quan tai Dén Thuy, uy hiép thanh Ha Noi, Hoang Diéu xin triéu dinh phai thém vién binh, dong thdi ha lénh gidi nghiém va théng bao di cac tinh dé kip dé phong. Tu Dic lic nay ha chiéu qud trach Hoang Diéu dem binh doa gidc va xu ly kh6ng thich hdp. Bon quan chic chu hoa thuc chat 14 bon phong kién khiép nhudc dau hang lai dé nghi md ctta thanh cho quan Phap ra vao tu do, va triét binh dé cho ching khoi nghi ngd. Mac dt Tu Diic va phai cht: hoa gay bao khé khan, Hoang Diéu van kién quyét chién d&u. Ngay 24-4-1882 Riviére ha toi hau thu buéc Hoang Diéu phai ra lénh cho quan di roi khoi thanh, sau khi ha hét khi gidi va md cua thanh, doi 6éng va cAc quan van vo trong thanh phai nop minh cho ching. Khéng cho thu phiuc dap, ngay 25-4 Riviére cho tau chién nf dai bac vao thanh va cho quan tién danh. Quan ching déng nhu kién, sting gdm nhu s&m vang. Hoang Diéu lic nay tuy dang bi bénh van dan dau quan linh chién d&u ngoan cuéng, giét. dude hang tram tén giac: , Tiém citu noi gidn xung quan Quyét rang khong ké chi lodi cho dé. Lua phun sting phat tit bé Khién lodi bach qui hén lia phach xiéu. Ban ra no chét ciing nhiéu 46 Pho phuong nghe thay tiéng reo Gm Gm Quan quan dac chi binh tam Cita dong, cita bac van cam vitng binh (Chinh khi ca) Mac du quan dich c6é uu thé 4p dao vé binh khi ky thuat vA tuy bi bon chu hoa reo rac khéng khi that bai hoang mang, cudc chién ddu bao vé thanh Ha N6i c6 thé khong sém két thc dau dén néu nhu khong c6 bon phan dong lam néi tng cho gidc. Tén That Ba, mét nguGi trong Hoang téc, tim cach chay ra khoi thanh bAo cho giac biét cAch bé phong cia quan ta, vA mét tén gian diép con lam n6é mét kho thuéc sting trong thanh. Vu né nay lam cho quan s¥ hoang mang giao déng nhu bai Chinh khi ca da chi ro: Khong ngé that y tai ta R6 rang thang tran thé ma thua co. Noi cong rap nhitng bao gid Thay kho thuéc chdy ngon cd nga theo Trong canh khéi lua mit ming ay Hoang Diéu binh tinh di vé trong dinh, réi sau khi khan 4o chinh té, tay cAm thanh guom tuét tran, 6ng nhay lén minh voi x6ng pha mua dan di tdi hanh cung. Tai day ong viét di biéu gui triéu dinh. Day cing 1a nhiing Idi tam huyét ong gui moi ngudi, gui hau thé. Roi lay chiéc khan xanh dang bit trén du treo minh lén canh cay tuan tiét dung gid Ngo nham ngay 8 - 3 nam Nham Ngo, ttic ngay 25 - 4 -1882. Al Hoang Diéu duce déng dao si phu, nhan dan Ha Nii va Bac Ha kham phuc thuong tiéc. Cung véi Nguyén Tri Phuong (ngudi lanh dao quan dan Quang Nam da anh ding gitt thanh va tuyét thuc dé gift tron danh tiét), Hoang Diéu dude tho trong dén Trung Liét trén gd Dong Da véi cau déi: Kia thanh quach, kia non séng traém tran phong tran con thudc dat La troi sao, la séng nui, mudi ndm tam suv vei troi xanh. M6 phan Hoang Diéu dude em trai 14 Hoang Chan va cac con Hoang Tudn, Hoang Hiép dua vé qué an tang (1882), gitta canh déng lia xa x6m lang, gitta hai con song Thu Bén va Ba Rén. M6 dude tring tu lan thi hai vao nam 1998, khang trang hon, trén mot khu6n vién réng 1.600m’. Nam 1982 1a nam ky niém lan tht 100 ngay Hoang Diéu tuan tiét. S6 VH-TT Quang Nam - Da Nang va x4 Dién Quang (qué hudng cua Hoang Diéu) t6 chiic 1é tudng niém long trong. Ong Nguyén Dinh An, Giam déc S6 VH-TT lic Ay doc dién van néi vé than thé, su nghiép va danh gia cao cuédc ddi cua Hoang Diéu luén lu6n vi dan vi nuéc, cAi chét cla 6ng 1A cAi chét sang ngoi trung nghia. "Nhin lai thoi ky bi hing nay, lic ma cuédc séng cua dan téc day dau thuong vA quat khéi, ching ta nhan thiic sAu sac rang 6ng cha ching ta qua khéng thiéu ngudi gidu nhiét huyét yéu nude, giau y chi quat khdi. 48 Nhung chinh 1a vi nuéc ta héi d6 chua cé mét giai cap m46i, dai dién cho mét luc lugng san xuat x4 héi tién bd, chua cé mét dudng 161 cach mang ding dan, nén tat ca cac cudc chién d&u, khdi nghia déu bi that bai, déu bi dim trong mau...". Theo Lé Minh Quéc viét 6 Tap chi Xuwa-Nay sé 49B. Thang 3/1998, thi Hoang Thi Lé la con gai Téng déc Hoang Diéu, lay 6ng Phan Tran pho bang, tri phi Dién Khanh sinh ra Phan Khéi. Chit thich: (*) Si phu Bac Ha diéu 6ng: Cé thanh déc thu chich than dan khang khai nhu cong thé sé nan cuu luc thién thu truyén liét tiét cé than nhat tu kién trung can than sinh tu nhat tam do quy nghich tac dudng nién cét di han Thién tai Nang Son tiéu chinh khi Anh hing dao xt 1é tudng can. Dich nghia: C6 thanh chéng giit m6t minh thoi Khang khdi nhu éng duoc may nguvi cuu luc nghin ndm guong tiét doi Cé than mét chit tém trung phoi 49 than sinh ngay no tam con then Neghich tac nadm nay s¢ rung roi Nhin thua Nung Son nén chinh khi Anh hing dén thé lé cung roi. Hoang Lé 50 12. HOANG DIEU CON NGUOI VA SU NGHIEP GIA THE - GIA PHONG Hoang Diéu tén chi 1A Kim Tich, tu Quang Vién, hiéu Tinh Trai, sinh ngay 10 thang 2 nam Ky Stu (ttic ngay 5 - 3 -1829) tai lang Xuan Dai, nay trong x4 Dién Quang, ving Go Néi, Dién Ban, la mét trong cdc nha khoa bang yéu nuéc sém di dau 6 qué huong dat Quang. Theo gia pha ho Hoang, lang Xuan Dai von géc tt lang Hué Tri (nay trong x4 Léc Tri, huyén Nam Sach tinh Hai Duong). Ong t6 ddi tha nh&t (géc ho Mac) di cu vao Quang Nam, thdi gian dau 6 lang Dong Ban, sau m6t tran lut lén dua gia dinh dinh cu 6 lang Xuan Dai. Qua trinh ay dén thé hé Hoang Diéu dA trai qua bay doi. Hién nay, tai nha thd ho Hoang 6 Xuan Dai con giit cAu déi: Hai dao Hué Tri chi huong ban can tham co Nam chéu Xuén Dai thi dia, dich diép hi long. Lai dién ném cia Hoang Diéu: 4 we ‘ ~: o Aw en As a” ~, a Hué Tri xi von 1a cdi Bac, do t6 tién céi géc vitng bén o1 Xuan Dai chéu nay thudc mién Nam, truyén con chau giéng dong hung thinh. Gia dinh xu&t than nha n6dng va theo nho hoc. Ong than sinh 14 Hoang Van Cu lam huong chiic, qua doi nam 54 tudi. BA than mA&u Pham Thi Khué tho 88 tuéi, tAn tao lam ruéng va chan tam, nudi day con cai. Gia dinh cé 11 ngudi con, tam trai, ba gai. Lén lén va dude hoc hanh, sau ngudi dé dat: m6ét phé bang, ba cu nhan va hai tui tai. Khoa thi huong tai Thtta Thién nam 1848, Hoang Kim Giam, 23 tudi va Hoang Kim Tich, tttc Hoang Diéu, 20 tudi cing d6 cit nhan(1). Bay gid chanh chu khao - Tham tri b6 binh Hoang Té M¥ va phé cht khao - bién ly b6 16 Phan Huy Thuc thay trong van bai cua hai anh em cé nhiing diém giéng nhau nén ngo vuc. Duoc tu trinh, Tu Dtic cho té chite phtic hach riéng hai anh em, m6i ngudi ngdi mot phong 6 ta vu va hau vu dién Can Chanh. Sau khi xét duyét, Tu Die ngu phé: "Van hanh céng khi, qui dac chan tai, huynh dé déng khoa, thanh vi my suv", nghia 1a: Sw hanh van la viéc chung, cot dé chon chan tai, anh em dé dong khoa la viéc tot dep. Hoang Kim Giam khong ra lam quan, qua doi nim 34 tudi. Hoang Diéu, 25 tudi thi dinh (1853) dé phé bang. Hoang Kim Bang 26 tudi, d6 cu nhan khoa 1861. Ra lam hau bé va cé thdi gian lAm déc hoc Quang Ngii... an sat Quang Binh, Ha Tinh. Hai lan bi giang vi lién 52 luy, c6 tiéng thanh liém, gidi giang nén duce phuc chiic va truy thu... Ong 6m chét nam 50 tuéi trong khi dude vé qué nudi dudng me gid va day hoc sau khi anh 1a Hoang Diéu tuan tiét. Nguoi dudng thdi quy mén da trich m6t cAu tho cua Vuong Duy, déi Dudng dé dé tang "Nhat phién bang tam tai ngoc ho” nghia 1a: "Mét long trong trang trong hé ngoc”. Hoang V¥ tiie Hoang Chan, d6 ci nhan nam 1870. Ra lam huan dao... tri huyén Truc Ninh, tri phu Xuan Truong, Nam Dinh. Nam 1882 xin dua linh ciiu ctia anh 1a tong déc Ha Ninh Hoang Diéu vé qué an tang, roi xin luu lai qué nha phung duéng me. Dudc giao thu lanh déc hoc Quang Nam. Sau cuéc khdi nghia Duy Tan that bai, bi thuc dan Phap truy bitic, khéng chiu khuat phuc ma chét, dugc truy tang thi déc theo Dai Nam chinh bién liét truyén. MOT NHAN CACH Gan xa trong tinh, anh em Hoang Diéu néi tiéng hiéu hoc va hoc gi0i. Tai liéu cua gia tdéc con chép lai cau d6éi trude day dan truéc ban hoc cua Hoang Diéu. Hoanh Ci gido nhan hoc mac tién nghia loi chi bién Au Duong déi khdéch chi: thudng tai son thuy chi gian 53 Nghia la: Hoanh Cw day nguvi cau hoc: phai truéc tién phan biét nghia trong loi khinh. Au Duong tiép khach dén choi: thwong nhan ha luén ban son thanh thuy tu. (Dién ném cua thi si Thai Can) Trén cac buéc dudng lAm quan, theo Dai Nam chinh bién liét truyén, Hoang Diéu "tinh tinh cuong truc, thanh liém, lam su quyét dodn, c6 phong dé bac dai than". Vé phan minh, trong khi bén ba véi céng viéc, Hoang Diéu lu6én gif nép nha. Theo tuc thoi ay, vita nhan chtic han lAm vién kiém thao (gitip viéc trudng bién tap, bién duyét sach c6 quan hé dén triéu dai", Hoang Diéu xin vé tho tang cha (1854) cho dén man tang. Cudi nim 1879, trudéc khi di tran nhiém tong déc Ha Ninh, Hoang Diéu duoc vé tham me gia da 80 tudi. Vao dip Ay, Tu Dic ban thudng sAm, qué, lua va bac, Hoang Diéu dang biéu ta on, cé céu: "Than ban viéc nuéc nén chua dém lo viéc nha. Xin hét long lam viéc cé ldi cho nuéc..." (dich nghia). Hoang Diéu dam nhAan cac trong trach, cha me va vd chanh that dudc vinh phong c&c tudc hiéu, nhung gia dinh 6 lang s6éng rat dan da. Khi tin Hoang Diéu tuan tiét dudc bao vé lang, bA vd chanh dang cuéc lia nhe ngoai déng, da ng&t xiu bén bd rudng. Sau thdi han man tang than phu, Hoang Diéu dude bé lam tri pha 3 Tuy Phude, Binh Dinh. Nhan viée nha 54 lai ldm 14n An tw, 6ng bi gidng chtic lam tri huyén Huong Tra, Thiva Thién. Bay gid 14 1864, xay ra vu néi day cua Héng Tap, con hoang than Mién Ao, em chu bac cua Héng Nham ttc vua Tu Dic, cing véi mot sé ngudi khac. Bai 16, Héng Tap va Nguyén Van Vién bi Tu Dic lén An chém. Hoang Diéu dén nham chic tri huyén Huong Tra thay Tén That Thanh bi déi di noi khac, bay gid c6é mat trong lic hanh quyét da nghe Héng Tap noi "Vi tic gidn vé hoa nghi ma bi téi; xin ché ghép vao téi phan nghich". Sau dé cac quan Phan Huy Kiém, Tran Gia Hué va Bién Vinh tau lén Tu Dic, dé nghi nha vua nén theo gugng Han Minh Dé, tham tra lai vu an. Tu Dic phan 1a vu an da duoc dinh than tham xét ky, nay nghe Phan Huy Kiém néi Hoang Diéu da ké lai 1di tran tréi cua Héng Tap, bén quyét dinh giang chtic Phan Huy Kiém, Tran Gia Hué, Bién. Vinh va Hoang Diéu (theo Dai Nam thuc luc chinh bién, NXB Khoa hoc x4 héi, Ha N6i, 1974). Thang 9 nam Gidp Ty (1864), Dang Huy Tra dang 1a Bo chanh Quang Nam, trong mét ban sé tién cu ngudi hién tai trinh lén Tu Dic da viét: "... Ong Nguyén Quynh nguyén b6 chanh Khanh Hoa, nguodi trong hat cua than, 6ng Hoang Diéu, nguyén tri phu Huong Tra va 6ng Phan Thanh Nha, ca ba ngudi nay déu cu nhan, pho bang xudt than, déu la nguoi cuong true, man can tung kinh qua dia phuong, phu, huyén cai tri khong nhiéu dan, tuy mac loi lam chua khoi phuc, nhung khi 6 dia phuong hodc phu huyén déu duoc So dan tin yéu, khi ra di moi ngudi déu nhé. Nhitng nguoi nhu vay 55 khéng co nhiéu. Néu ho duoc nha vua bo qua léi lam ma dem dung thi 6 mét huyén, ho la tri huyén hién tai, 6 phi: c6 thé la tri phi tot, 6 tinh c6 thé giit chite quan trong, nghi rang khong nén vi mét chi tiét ma dé mét so ngudi sudt doi mai mot. Huéng chi luc nay, nude nha dang gap nhiéu viéc, lai cé ngudi khong co viéc thi that la ung phi, triéu dinh da mat nhiéu ndm dao tao, day bdo modi duc nhitng ngudi nhu thé. Trong sé nay, 6ng Nguyén Quynh co thé dam nhan duoc chitc b6 chanh, dn sdt mot tinh lén. Cac 6ng Hodng Diéu, Phan Thanh Nha c6 thé dam duong chitc tri huyén, tri phi: mot noi quan yéu con khuyét..." Ngay 20 ctng thang, Bo Lai nh&an 1di chau phé: ".. Nguyén Quynh lanh ngay chit tri phu, Hoang Diéu va Phan Thanh Nha duoc phuc ngay chitc tri huyén". Qua duyén tri ngé nay, nam 1871, Hoang Diéu vdi chic trach khém phai quan vu, d& cung Dang Huy Trt di dep phi 6 bién gidi (trich Dang Huy Trit, con ngudi va tadc phém do Dang Huy Cén chu bién, nhém Tra Linh xudt ban nam 1990). Mot lAn thi ba nifa vao nam 1874, trong khi git chiic tham tri B6 Lai, kiém quan Dé sat vién va sung cd mat dai than, Hoang Diéu lai bi giang hai cap luu, nhan vu hiép bién dai hoc si B6 Lé, kiém ph6é quan D6 sat vién la Lé Ba Than mac tdi phat trudng va quan D6 sat vién la Hoang Diéu da khéng hay biét chuyén xay ra. Nam 1878, 6 Quang Nam xy ra nan lut rat l6n gol 56 la "nan lut bat qua" vi dan ching cho 1a “bat qua nuéc tran dén san la cing", it dé phong... Nhung réi nude tran vé rat manh, cu6n tréi nhiéu nha ctia thoc lia va suc vat, mét s6 ngudi chét tréi, déng ruéng nhiéu noi ngap ung, hu hai. Tiép dé, nhiéu phi huyén lam vao canh bénh tat, chét doi, trom cudép, din ching pha an cu chu6i trit bia. Tiép dude biéu chung cia quan dia phuong, Tu Ditic quyét dinh xuat tién gao céng quy dé chan té va tim nguGi giao pho trach nhiém. Theo dé nghi cla Hoang Diéu, va biét 6éng 14 ngudi chinh truc, am hiéu dan tinh, phong tuc d&t Quang, Tu Dic trao cho 6ng chtic kham sai dai than cAm cé tiét va quyén "tién nghi hanh su", lo viéc chan té an dan, dep tru trom cuép. Di sat tim hiéu dan tinh, st dung quyén hanh than trong, Hoang Diéu sém hodn thanh trong trach, 6n dinh lai tinh hinh. Héi ay 6 lang Gido Ai c6 mét cudng hao tén lA Huong Phi, loi dung tinh hinh nhiéu nhuong, t6 chtic mét bon tay chan chuyén di cudp boéc dan lanh. Bi khéng ché, ba con trong vung so bao tht, khéng dam t6 giac véi cla quan. Hoang Diéu dugc tin lién mé cuéc diéu tra, nam bat cac bang chting xac thuc, réi ban véi quan tinh goi Huong Phi dén xét hdi. Theo chu truong cua Hoang . Diéu, nhiéu nan nhan gui don téi tinh dudng té cao téi ac cua tén gian té. Hoang Diéu cho niém yét tdi trang 57 cua Huong Phi va lén 4n tram quyét. Dan chung yén tam, tin tudng, va bon cuép khéng dam hoanh hanh nia. Citing trong thoi gian ay, Hoang Diéu phat giac tai cac dia phudng trong tinh cé mét ngudi d6 cu nhan khoa Binh Ty (1876) vi da nhd ngudi khac lam bai, va hai ngudi mang danh (tt tai) nhung khong cé thuc hoc. Ca ba déu bi truat bang va phat t6i (theo Thuc luc cua Cao Xudn Duc, NXB Khoa hoc xa héi, Ha Noi, 1976). Thém nia, hai "6ng tu tai", nhan nan d6i, chuyén mua ré ban dat, vo vét dé lam gidu nén dan ching cang oan ghét. Hoang Diéu tim hiéu chu dao, truc tiép gap ho nhu nhitng nhan si trong ving, qua dé thdm tra hoc van. Dudc t&u trinh, vua Tu Dic cho té chtic sat hach riéng nhiing ngudi ay dé cé quyét dinh xt ly mét cach danh chinh ngén thuan. Mét nam luu lai lam viéc 6 tinh nha, Hoang Diéu néi tiéng 14 mét ngudi tai tri va quang minh chinh truc. SU NGHIEP TREN DAT BAC Phuc chiic sau vu "tay oan" Héng Tap, Hoang Diéu lan dau ra Bac nam 1868, lam tri phu Da Phtc, réi tri phu Lang Giang (Bac Giang), 4n sat Nam Dinh, bo chanh Bac Ninh. Trong chin nam Ay, 6ng lap nhiéu quan céng, dep trom cudép va an dan. O dau 6ng cing dude si dan quy mén. "Cham lo cho dan Bac Ha, ngoai Hoang Diéu ra khéng ai hon". Lodi ban khen ay cua Tu Dic phan anh 58 uy tin va tai dic cua 6ng, mac dt - nhu ngudi ta biét - cé phan thé hién dinh kién cia Tu Dic déi véi nhan si Bac Ha. O Quang Nam ra Hué, nam 1878, Hoang Diéu nhan chic tong déc An Tinh (Nghé An - Ha Tinh), nhung vi nguyén téng déc Nguyén Chinh v4n luu nhiém nén ong 6 lai Hué, lam tham tri B6 Lai (Thue luc cha Cao Xuan Duc). Nam 1879, 6ng duoc ct lam phé st, cing véi chanh si 1a thugng thu Bo La Dd Dé hodi-ban véi stt than Tay Ban Nha vé mét hiép ude giao thudng. Tiép do, 6ng dudc thang thudgng thu B6o Binh. Dau nam 1880, Hoang Diéu nhan chite téng déc Ha Ninh™, kiém trong coi céng viéc thuong chanh. Trudc khi ra Bac lan tht hai nay, trong dip vé tham me gia, Hoang Diéu tt Xuan Dai xuéng Dong Ban gap thugng thu Pham Pht Tht cing trao déi vé thdi cudc sudt mét budi sang. Ding com trua xong hai cu bai biét nhau. Sau nay, ngudi ta hiéu ct chi Ay ham y hai vi quan triéu déng hudng khéng mong sé gap lai”. Nhiing ngay d4u ra Ha Noi nham chic tong doc, Hoang Diéu dA gtti gim t4m su cua minh qua bai tho "Qua giang tite canh": Qua buéc tim phuong béng tdi day, Khen cho con tao khéo tring bay, Song e bién can bu thém nuéc, Nii so troi nghiéng do lay may, Rat rat song con che mat nuéc, 59 Ao do gié théi cuén ritng cay, Nua vé nia 6 long kh6én no. Ngan noi troi chiéu bong xé tay, Biét rd d& tam x4m luoc cua thuc dan Ph4p hic bay gid, Hoang Diéu bat tay ngay vao viéc chuan bi chién d&u, kinh ly, bién phong. Nhu Dai Nam chinh bién liét truyén néu, tong déc Ha Ninh da "ctng véi tong déc tinh Son Tay Nguyén Hitu D6 dang sé néi vé viéc bé phong, lai cung véi Nguyén Dinh Nhuan mat tau vé chuéc phéng vi san". Vua (Tu Dtic) khen. "Nhung sau d6 - nhu trong di biéu néu - vua lai trach ct luu binh... vi so gidc"... "ché ngu khéng dung cach"(?). Mot mat khac, Hoang Diéu quan tam 6n dinh doi song cua dan ching trong céng bang va trat tu. Ngay nay, 6 O Quan Chuéng, ddu phé Hang Chiéu, con ap 6 mat tudng céng ra vao mét phan tém bia Lénh cém trit té (Than c&m khu té), niém yét nam 1881, cua téng déc Ha Ninh Hoang Diéu va tudn phu Ha Noi Hoang Httu Xing, nhdm nga&n chan cac té nhing nhiéu d6i véi nhan dan trong cac dip ma chay, cudi xin cing nhu nan voi tién, cuép bée trén séng va 6 cac cho, kém theo cac quy dinh cu thé cAn thi hanh dén noi dén chon. Mot di tich quy hiém néi lén tam long uu 4i cua ngudi céng béc mai mai con gia tri cla no. Hoang Diéu séng va lam viéc 6 Ha Ndi non ba nam; bén minh hang ngay chi cé hai ngudi tuy ting. Mét ngudi con trai ra tham cha, 6ng bao con tré vé sém. Sau nhiing ngay chién dau quyét liét, gian lao, 60 thanh mat vao tay quan gidc va Hoang Diéu tuan tiét, si ddn Ha N6i vé cing dau dén. Ngay hém sau, nhiéu ngudi hop lai, sim stia mén ném tu té, rude quan tai cua Hoang Diéu tw trong thanh ra, t6 chitc kham liém va mai tang tai khu vudn Dinh Déc hoc (nay 1a dia diém khach san Royal Star 6 dudng Tran Quy Cap, canh cho Ngé Si Lién, sau ga Ha N6@i). Hon mot thang sau hai ngudi con trai 14 Hoang Tuan va Hoang Hiép ra Ha Noi lo liéu dua thi hai than sinh vé an tang 6 qué quan vao mua thu nam ay. Nhan .biéu tran tinh cua Hoang Diéu, vua Tu Dic ra chi du khen ngoi Hoang Diéu giao cho cac quan tinh Ha N6i, Hai Duong, Nam Dinh lo viéc béc m6, kham liém, dung dudng thuy dua vé Quang Nam. Em trai Hoang Diéu 1a Hoang Chan, bay gid duong nhiém tri phu Xuan Truong (Nam Dinh) di theo h6 vé quan tai. Cac quan tinh Quang Nam dude lénh khaém mang t6 chic té 1é an cu trung hon. Tu Dic cAp mot ngan quan tién dé cung nhu cho ba than m4u cua Hoang Diéu bay gid con séng. Qua doi ngay 8 thang 3 nam Nham Ngo (ttic ngay 25 thang 4 nim 1882) tai V6 Miéu, Ha Noi, tu ngay 24 thang 8 cing nim, Hoang Diéu mai mai yén nghi tai qué nha, trén canh déng lia hai vu gitia hai con song Thu Bén va Ba Rén. Di qua vung nay, dudng sat Bac - Nam hang ngay n6i lién dat Quang va Ha N6i, nhiing 61 mién qué huong hoa lAn mau thit cua ngudi con tiét liét Ay von dude ngudi ddi mai mai ghi nhé. Khu lang m6 Hoang Diéu, theo quyét dinh ngay 25 - 1 - 1994 cia BO Van hoa Thong tin, dude céng nhan 1a mot di tich lich st - van hoé cua nuéc nha. Sau lan tring tu tha nhat nim 1982, ngay 3 thang 4 nam 1998, cong cuéc tring tu lAn tht hai khu lang m6 da hodn thanh. Khang trang va khiém tén gitia mét vung déng qué van vat, trén dién tich khuén vién khoang 1600 mét vuéng, céng trinh nay mai mai ton tai trong long dan dat Quang va ca nuéc, pht hgp véi phong cach Hoang Diéu va thoa long ngudng m6 uéc mong cua moi ngu6i. Trich Tap chi Xua — Nay nam 1999 nhan ky niém 170 nam ngay sinh cua Hoang Diéu Hoang Lé suu tam Chu thich: 1. Vé dia danh ghép "Ha - Ninh" cé nhiing cht thich khac nhau. Trong sach dich cua Vién H&n - Ném, trong cac bai cua Nguyén Van To, Khué Trai trén bao Tri Tan, ghi la Ha Noi - Ninh Binh. Hoang Xuan Han cht thich la Ha Noi - Bac Ninh. Cing cé sach ghi 14 Ha Noi - Ninh Hai (Ninh Hai ttc Hai Phong). 2. Gitta Hoang Diéu va Pham Phu Tht, da két nhiéu méi quan hé chat ché: dong huong, thong gia, déng liéu tri ky. 62 13. TRAN QUANG CHIEU (Chua r6 nam sinh va ndm mat) Ong tén tu 1a Ctu Trai, 1A con cu Nguyén Céng Quang va ba Tran Thi Mui. Thuy té cia déng ho Nguyén Cong nay 1A hau dué ddi tht 7 cua Mac Pht Hai. Tw ho Mac chuyén sang ho Nguyén sau khi vudng triéu Mac dé, dén Quang Chiéu lai d6i sang ho Tran 1a ho cua me dé di thi. Tran Quang Chiéu c6 ngudi bac rudt 1a Nguyén Céng Cao la mét nha nho yéu nuéc, thay chau thong minh sang da hon ngudi, bac dA day céng stic dao tao chau hoc t@ thu nga kinh, dén ky thi Huong, khoa Tan stu nién hiéu Thiéu Tri tha nhat (1841) 1a thi 4n khoa, tai trudng thi Nam Dinh, 6ng "léu chong" tham du va d6 giai nguyén (d6 dau cac si tu khoa ay). Khoa ay chu khao 1A quan Thi lang b6 Hé6 Nguyén Quéc Cam. Lay d6 17 ngwdi. Tuong truyén khi cu di tng thi gap gd si tu dong khoa, phan déng ho 14 con nha gidu c6 nén trong con mat ho, Tran Quang Chiéu chi 1A mét ga si tu nghéo hén, ho van coi thudng ra mat. Khi 6ng xin diéu thudéc lao, mét si tu lién ra cau doi ch4m biém ham chia su thach thtic, éng déi lai, vé déi ra: 63 Bén van anh hing rom ¢ duci Quang Chiéu khéng phai nghinggi lau, lién dap lai: Hai ngan si tu chiéu lén trén. Nghe vé dap cua Quang Chiéu, si tu thdm than phuc 1A nhanh tri, 1A théng minh, 14 sat hdp thuc té, lai day vé tu tin. Cau déi kha chinh va déu choi chit ca. Ai 1a "anh hing rom" day, cén 6ng 1A "chiéu lén trén". chiéu ngéi hay la chiéu tén 6ng! Tu dé ho hét khinh thudng anh hoc tro nghéo kiét. Lai ntia, trong ky thi nam Ay cé hai thi sinh dat diém s6 tuong duong nhau, dé 14 Tran Quang Chiéu va Vi Giang, quan gidm khao chua biét nén chon ai cho d6 giai nguyén, ai lA 4 nguyén, danh phai tau lén Hoang dé Thiéu Tri. Hoang dé xem 1di tau va bai thi cing con phai phan van. Dém Ay trong gidc ngu chap chon, Hoang dé chiém bao thay chiéu tréi trén séng, sang day, nhé Jai, Hoang dé bén quyét dinh lay Traén Quang Chiéu dé giai nguyén va tat nhién 4 nguyén 1A thudéc vé Vi Giang. D6 1a giai thoai, con trong t6e pha ho Ha thi viéc quyét dinh trao giai nguyén nay dua trén van dé Hoang dé héi hai ngudi vé cAch tri nudéc an dan, nhat 1a viéc dep dao Gia t6 banh truéng nén nhu thé nao? Tran Quang Chiéu dap:... Muén an dan thi khuyén hoc, khan hoang, tat ca nhiting ké lam loan déu vi ting doi, néu cho khan hoang, mién suu thué cho ho, nhiing ke kh6éng cé tién cuéi vo cudi chong do nghéo déi cing (1) Do giao su Ha Van Cau gift va cung cap 64 xi ly nhu ké doi gay loan. Con dep dao Gia té thi khéng nén sat phat, hay phat trién nhiéu chta chién, dao tao nhiéu tang ni. Muon vay, phai t6 chic bon huong than (ta tai, khoa sinh) trong lang lap thanh cc giao diéu dé day bao... . Hoang dé Thiéu Tri gat dau khen sang kién do. Sang kién nay dén doi Tu Dic c6 mot déc than Binh Phu 14 Vuong Hitu Quang dA van dung thanh 6 diéu tau lén Tu Dic nén ap dung dé dep dao Gia t6. (Xem vé Vuong Hitu Quang, tap 27 dé t@ ky sach Dai Nam thuc luc chinh bién, NXB KHXH, HN 1973). Sau khi dé, 6ng vé qué lang Hiép Trung”. Lang khong d6n ruéc, cho 14 dan ngu cu bdi vi 6ng 1a ngudi lang khac, ho khac, lay ho me 6 qué me. Lic nay dang vao thdi ky chia tach lang. Hiép Trung thanh 3 lang Trung Thugng (nay la Thudng Dat) va Trung Hoa (nay la Hiép Trung) Trung Mi (may 1A Cau Nh&n). Tu chd chia lang dén ché chia dé thd, chia tudng thanh, chia mi thanh... cd nhiéu mau thudn véi nhau. Ché 6ng Tran Quang Chiéu 6 14 Trung Thugng via nghéo vita yéu thé, con Trung Hoa thi rong lén nén khong don ruéc Ong. Ong ct tan khoa khong han chuyén dé ma dé tam vao viéc chinh d6n phong tuc tap quan, cai cach kinh té, van déng khan hoang vung Sa Lung 1a dat cong thé tong Cat Dam va di dan nghéo dén 4, cai cach x4 hdi; ch6éng cudng hao, tham nhiing, tao diéu kién dé tri thic nghéo cam quyén 6 cac c4p co sd, khéng ngan (1) Nay thuéc x4 Déng Tho, huyén Déng Hung, tinh Thai Binh. 65 tré viée dan xAy chua chién, dinh miéu, t6 chiic 1é héi hang nam. Ban than 6ng cing d& dem léc dién cua vua ban cho hién lang x4 8 mau rudng va 7 gian nha g}. Ong chi cAn vai gian nha nho dé 6, nha dat cua 6ng hién dan lang Hiép Trung ban cho lang Phuong Cute dé lam dinh, dinh nay tén tai dén nim 1951 Phap dé lam bét, chi con nén dinh, sé tién ban nha dat ay, dan mua da bac hai chiéc cau cho lang di lai. Nam 1842, Trdn Quang Chiéu dude b6 nhiém Tri phu Lang Giang (Bac Giang), theo sach DNTLCB thi dng co tham gia Can vudng cung cu Pham Thé (ngudi Thai Thuy, Thai. Binh, dé Hoang gidp, lam kham sai Bac Ky ngay Ay), quyén gop ludng thuc rén sam va khi, giup nghia quan.. Ong mat ndm nao va trong trudng hop nao chua cé tu liéu, chi biét lang Hiép Trung nam nao vao ngay 19 thang 11 4m lich, dan nhé céng lao cua 6ng da lap miéu thé trang nghiém. Noi thé ngai, mai dén nam 1966- 1967 méi pha bo lay gach lam sAn kho, nha kho HTX. Hién chi con nén dat va 1 bic hoanh phi cé 3 cht "Linh 1é Tu". Nam 1999 ngoi dinh dude x4y lai, than vi cua éng dude rudc vé day thé cing thanh hoang lang. Nguyén Céng Luu (1) Theo 1di ké cua cdc cu cao tuéi Bdi H6, Pham Mich, Pham Y trong dip H6i thao Tran Quang Chiéu, nam 1992. 66 14. MAC DANG TIET Mac Dang Tiét (1855(?) — 1912), con goi la Nguyén Duy Hiéu, Nguyén Dic Hau, Nguyén Tat Thang, Nguyén Ngoc Tich, Nguyén Dic Thiéu, Nguyén Xuan Tiét, Doc Tich, Déc Tit. Ong déng doi nha Mac, sau déi sang ho Nguyén, dudc vua Ham Nghi phong chiic Dé déc quan vu Hai Duong. La mét trong cac thu linh cua phong trao Bai Say nhiing nam cui thé ky 19, nhiéu phen lam cho bon thuc dan va tay sai dién dao khi dan 4p nghia quan do éng lanh dao trén dia ban hai séng (gdm mét sé huyén thuéc cac tinh Hai Duong, Quang Yén, Kién An). Phong vién td L'Avenir du Tockin tudng thuat cau chuyén vé hai ngudi linh phap De Clausade va Martin dao ngt sang hang nghia quan Doc Tich (dang 4-1900) cé doan... "Lan dau tién gap Déc Tich tai Tric Dang, tén that lA Nguyén Van Hiéu(?) mot tri thc khoang 30 tudi rat théng minh, 1A mét trong nhiing déi thu nguy hiém nhat cua ching ta. Mét toan ngudi vi trang bang sing trudng dan ho vao san bAt qui xuéng, cdi tréi, chi dé lai mét doan day buéc cé tay hai ngudi lai véi nhau. (1) Dua theo nhiing st liéu mdi Viét Nam can dai. 67 Khi biét ly do dao ng&, Déc Tich hdi hai ngudi cé biét stia chita va khf va ché dan khéng, c6 mu6én ctng véi quan cua 6ng ta chéng lai ngudi Phap khéng? Ngay khi méi tiép xtc, Déce Tich phat hién De Clausade 1a mét ngudi thong minh bén goi riéng hdi vé tinh hinh dao binh Phap dang dong trong ving. De Clausade chi cé thé cung c&p chinh xac vé tinh hinh binh linh déng 6 Dap CAu va 6 Bac Ninh, con 6 cae dén kh&c thi khong ndm ro quan sd, nhung De Clausade phong doan cé tat cA 2000 cay sting trudng (loai sing kiéu 1878) trong dao quan 6 Bac Ky. Cudéc trao d6i trén day dién ra véi su cé mat cua nhting linh tap dA trén sang hang nga quan noi loan va sé linh nay sau rat déng, gitia lic dé, mot tudng cua Déc Tich 6 mat tran trd vé, mang theo mét thuyén chd hang hoa cua Phap: rugu vang, bia, dé hép cac loai. Moi thi dude dem chia cho moi ngudi ké ca hai ngudi Phap dA dao ngt. Caing tw day, De Clausade va Martin duce su chi huy truc tiép cla vién tuéng nay. Hai nguoi dudc tham gia cac tran danh, vi nhu tran danh 6 Tric Dang ngay 14 - 4... De Clausade cho biét: "sudt thdi gian di theo quan néi loan cho dén ngay trao tra, tdi lién tuc di theo cac tran danh, di chuyén hét noi nay dén noi khac, khéng hé biét tén lang x6m da di qua. Khoang dau thang 7 - 1889, t6i dude gap lai Déc Tich ké tt hom dau tién tai mot lang, theo cach phat 4m téi nghe dugc thi c6 thé dé la lang Phat Co. 68 Tan Thuat cing 6 day. Khi dién ra mét tran danh 6éng ta tranh vao mot hang da véi may ngudi day td. Quan sé cua Déc Tich va Déc Lan c6 khoang 800 ngudi, cé 500 ngudi vi trang bang sting trudng, trong dé cé khoang 350-400 sting tot. S6 quan con lai vi trang gudm giao lam nhiém vu cu li va tham sat. Doc Tich tim nguén vi khi 6 Hai Phong. Ong ta c6 3 tham tt di lai nhu con thoi gitta Hai Phong va ban doanh cua ong, m6t hém t6i thay nguodi ta mang dén cho Déc Tich hai khau sing kiéu Anh Cat Loi véi 5000 - 6000 vién dan duoc chuyén dén nhiéu dot. Dan ché tao tai Trung Hoa, khong déng thanh két ma buéc trong nhiing tam chiéu. Khi hanh quan, Déc Tich hoi tdi cé can mét khau sing trudng khong, t6i phai nhan 1di...". Sau nhiéu nam hoat déng chéng Phap 6 hai song, dén nim 1889 do phong trao khang chién vung Dong bac, Bac Ky bi lang xu6ng, trudc su dan 4p khung bo cua thuc dan, Déc Tich buéc phai ra hang dé bao toan luc lugng nghia quan. Thuc dan Phap rut kinh nghiém vu Déi Van tra hang (3 - 1889) nén quyét dinh day Déc Tich di biét xd. Bao cao cua Thong st Bac Ky ngay 1 - 1 -1890 viét: Truong hop Déi Van sau khi ra hang lai quay gido tiép tuc chong lai chiing ta, dat cho chinh quyén nhiém vu khdn thiét la phai c6 bién phép manh doi voi Déc Tich nham dé phong mét su phdn trac mdi. Tuy Déc Tich xin duoc tré vé cudc séng doi thuong, nhung y khong phdi la loai chi twéng tam thudng nhu Doi Van. 69 Dée Tich la mét vién quan néi loan chit khéng phai la mot tuéng gidc. Y xudt than trong mét gia dinh danh vong va rat gidu cé, vai trd cua y trong cude chién dau chong lai ching ta trudc hét la vai tro chinh tri va tiéng tim cua y trong vung nay cé anh hudng rat lén voi dan ching. Hién nay ving chau thd Bac Ky con rat réi déng. Nhiéu luc lueng néi loan cdn ton tai khap noi budéc ching ta tuyét d6i can thiét phai cach ly Déc Tich ra khoi méi trudng nay, ching ta da hita bao todn tinh mang cho Déc Tich, néu day y sang Cayenne thi chang khéc nao ghép y vao toi chét va sé c6 héu qua rat xdu d6éi vdéi cong ludn. Coé lé cach khén ngoan hon la nén day Déc Tich sang Algéria. Ngay 25-2-1890 Doc Tich dén Algérie, nhung thuc dan Phap lo ngai 6ng sé co diéu kién tiép xtc véi vua Ham Nghi vita bi luu day tai day, nén da dua 6ng dén Biskra, viéc luu day Déc Tich sang Algérie dude tién hanh bi mat, khong qua xét xu. Theo "Ban ghi nhé vé Déc Tich "viét khoang cuéi 1913 ddu 1914 cua Miéville (con ré éng): Déc Tich 3 Ha Noi 5 thang sau d6 ngudi ta bat 6ng giai vao Nam Ky. Vo 6ng dude tin, xin dude di theo chong, cing di, c6 dia con lén 5 tuéi tén 1A An, thoi gian 6 Algéria, ba vo sinh thém 1 con gai. Ba nam sau (1893) ba cing cé con gai nay vé nuéc tw Algéria, ba vo éng Déc Tich chang con nguén sinh séng nao nia. Moi tai san da bi chiém doat, ba phai nudi ngudi con géi th@ hai. sinh 6 Constantine. Nhiing nam hiu day nhiéu lan 6ng viét thu cho 70 chinh quyén thuc dan Phap xin duce trd vé nude (6- 1890). Nguoi con gai lén lai lam don gti bé trudng thuéc dia xin 4n xa cho cha minh (1903). Nhung Toan quyén Déng Dudng yéu cau ct dé Doc Tich 6 Algérie: "C6 lé chua nén cho phép cho tén tuéng noi loan nay dudc tro vé Bac Ky. Y da ting la linh hon cuéc noi déy chong ching ta va la mét trong nhitng doi thu nguy hiém nhdt. Nhitng ky tic vé Déc Tich van con séng déng khap ving chau tho Bac Ky, nhdt la ¢ cdc tinh Hai Duong, Quang Yén. Tuy ving nay da duoc binh dinh, nhung cdc muu toan liéu linh cua.Ky Dong vita qua _khéng cho phép chinh phi: bao hé khinh xudt. Tot nhat la cit gitt Déc Tich @ lai Algérie, néu khong phai v6 thoi han thi it nhdt citing dén khi Déc Tich da gia khom". 1907 Déc Tich lai viét m6t bic thu tiéng Phap gui truc tiép cho Tong théng Phap: "Dé Doc Tich, quan An Nam, tu binh chién tranh 17 nam nay, kinh gui ngai Tong thong nudc Céng hoa Phap. Canh giam cam toi chiu dung sudt 17 nam qua, xa gia dinh qué hwong that khén kho. Toi xin ngai Tong thong nudc Cong hoa Phap cho toi dugc tro vé nhin lai qué huong, than thuéc sau nhiting nam dai xa vang. Néu viéc toi tré vé con phai hoan lai mét thoi gian, thi nhan déy toi xin ngdi can thiép cho toi duoc tang tién sinh hoat thém 1599 Francs mdi nam dé toi do khén khé vi séng cé don xa qué huong, chang co ban bé, chang cé ai biét noi tiéng me dé cua toi". Bao Le Martin nam 1907 cé bai "mét ke luu day" 71 viét: "Téi da tim cach tiép xtic vi Ong "Dé Déc". Ong da ngoai 50 tudi, toc dang bac dan. Ong van ding y phuc An Nam, lam cho ngudi ta to mo nhin 6ng, nhat 1a dan dia phuong. Tai day, Doc Tich r&t dude né trong. Nhiing vu quay pha cua bon con dé ma ong ting 14 nan nhan dA hoan todn bién mat. Ong hoc néi tiéng Phap kha thanh thao, tham chi rat tinh té, dng viét van Php kha tét va dang bién soan m6t cuén tw dién Phap - An Nam. Via mdi day, 6ng lai xin "An x4" mét lan ‘nia, vi theo 6ng, chang cé ly do gi git mai 6ng 6 Algérie m6t cach d6c doan nhu vay". Nhung ciing nhu 14n truéc, cAc cAp chinh quyén thuc dan 6 Déng Duong van lo so Déc Tich tré vé. Ta xem thu cua Cong xi Hai Dudng gti cho Thong xtt Bac Ky 11-2-1908 sé r6: "Viée Déc' Tich dét ngét tré vé qué quan cua y luc nay, theo toi la khéng dting lic va that sdach, dan An Nam ving nay van chua quén Déc Tich, van con rat nhiéu dong dang cii trung thanh voi y. Ching ta khéng khoi lo ngai li ngudi nay loi dung viéc Déc Tich tré vé dé muu toan kich déng néi loan". Ngay 4-10-1912, Déc Tich chét 6 Constantine, cé tai liéu néi do bénh xo gan, cé tai liéu n6i 6ng téi dap ctia nha vién dai ta phu trach chinh quyén 6 dia phuong doi phai cho 6ng vé nuéc va 6éng dA bi ban chét. Theo GS. Ch.Foumiau: thi hai 6ng tam chén 6 Constantine, sau dé dude chuyén vé Bac Ky khi bat ddu thé chién tha nhat. Hoang Lé 72 15. MAC BINH PHUC _ Mac Dinh Phiic "? - 1897" c6 tén 1A Nguyén Khac Tinh, thang 12/2002 14 viva ding 105 nam cuéc néi day déng loat cua Mac Dinh Phtic nham danh duéi gidc Phap x4m luge va lat dé triéu dinh nha Nguyén cam - tam lam t6i té cho ngoai bang. Dé thém mét lAn nia khang dinh chan ly lich sti 1A su nghiép giai phong dan toc lun luén gan lién véi xu huéng cua thdi dai. Dé 6n lai mét trang st: hao hung va biéu duong tinh than bat khudt anh hing cua dan téc Viét Nam, va dé gop phan giao duc truyén théng cach mang cho hém nay va mai sau... Uy ban Nhdn dan tinh Hai Duong cing sd van hoa théng tin, nh& bao tang va dong ho Mac da té chttc lé ky niém ngay tai chia Minh Khanh (tic chta Huong, xa Thanh Binh, huyén Binh Ha) noi xua kia Mac Dinh Phuc lam 1é té co truéc khi xuat phat. Ong gay dung co sd chéng Phap trén dia ban Hai Duong ti truéc khi Ky Déng (ttic Nguyén Van Cam) vé nudc, cudi nam 1896, 6ng phéi hop vdi Ky Dong trong mot ké hoach chung. Ky Déng chi dao chung dong 6 ch¢ Ky (Yén Thé). Theo Mac Dinh Phtc, nhiing d6i quan Can vuong huéng vé Ham Nghi véi Son Phong, vdi chién luy Huogng Khé, Ba Dinh, Bai Say... di hét hiéu nghiém thi phai thay bang d6i quan khac véi nhiing thu linh khac do" trdi sai xuéng", nghia 14 nhiing déi quan chinh hiéu "Thién binh than tuéng" phéi hgp véi 73 nhiing dao "Am binh" déi dat ma lén. Day cing 1a dac diém cua phong trao chéng Phap nhiing nam cudi thé ky 19 6 Bac - Trung - Nam, néi nhu giao su Tran Van Gidu "cé nhiing to chic vi trang cé tim lai trong kho va khi tinh than xua xem con gi cé thé dung dude: Vuong Quéc Chinh dua vao eac than anh hing, cac than linh nti séng dé lap'"5 binh doan" danh vao Ha Néi, Mac Dinh Phic 6 déng bang séng Hing; Nguyén Hiu Tri 6 déng bang sdng Cttu Long dua vao tin ngudng dao giao Than Thién, dung stic manh cua bua chu dé dong vién luc lugng dé danh tinh Thai Binh, thanh phé Sai Gon; V6 Tri 6: Phuc Yén, tap hop su sai tin dé phat giao va déng bao thiéu sé tién danh song Cau..." (May dac diém lich sti Viét Nam thé ky 20). Mac Dinh Phitc tu trang bi nhiing vén liéng can thiét vé boi toan, dia ly, tW vi... nghia 1A du m6én "ky phuong di thuat" dé di vao quan ching néng dan dang khdc khoai sau nhiing luy tre xanh. Ong chita bénh, éng mach thuéc, 6ng dat mé ma... 6éng tu nhan la dong déi ho Mac 6 Binh Ha (nay 1a x4 Thanh Binh huyén Thanh Ha tinh Hai Duong), dong ho tting mét thdi,in dam d&u vét mot vucng triéu trén ving dat ven bién. Mac Dinh Phic phao tin da dao dude &n vang nha Mac khac bon chit "sac ménh chi bao". Nhung néu chi.co vay thi cing chua du dé dan chting quan tam. Van dé mAu chét lA vi "quéc su" Ky Déng ma tiéng tam ting lan khap dan gian. Mac Dinh Phtc chon ngudi dong gia Ky Déng dén du buéi ra quan dém 13.- 12 - 1897 tai chua Minh Khanh. Ky Dong gia ngéi trén kiéu, dé téc xo, 74 mac ao thung xanh, quan dé, di hia trang, tay cAm quat léng ng6éng, thong tha xuéng kiéu, budc lén tam quan, tuyén doc bai hich qua mét chiéc loa déng. Bai hich "Binh Tay diét Nguyén" c6 doan sau: "Vua toi nha Nguyén tuy tam thoi lam chi nude Nam nhung da quy géi dau hang li quy... Nay ta quéc su Ky Déng vang lénh thién dinh, khém sai chu tuéng va doan adm binh, nghe ta triéu tap vé day phi phong hoa téc phdi mau mau tro tai bién hinh bién tuéng, vang lénh nay diét Nguyén binh Tay". Nghia quan do Mac Dinh Pht tap trung da sé 1a nong dan nghéo khé. Mot sé 1a binh linh ngudi Viét trong quan ddi thuc dan Phap dude Mac Dinh Phtc giac ngd da giip nghia quan diéu tra tinh hinh dich, lay trOm sting dan... Ban ngay nghia quan van san xudt trén déng ruéng nhu nhting néng dan thuc thu. Dém dén, khi dan lang da ngui yén, nghia quan bi mat dén bai tap d& qui dinh, mang theo va khi (gay, giao, ma tau...) va ludng thuc (cém nam, mu6i ving). Mac Dinh Phic truc tiép hudn luyén 6 khu vudn cfm thon Binh Ha rong 4 - 5 mau. Khi tap, thap dén dau lac va dét hudng quanh bai, gdi cam giac huyén bi. Mét ky luat dat ra cho nghia quan 14 phai hoa trang khi dén bai tap, boi mat den bang nho néi, ngudi béi véi trang hodc pham do... ndi dung tap luyén 14 nhiing bai vo truyén théng nhu danh gay, phdong lao, nhiing bai 75 quyén kiém... Truéc khi tréi sang, lang 1é rut quan, xoa sach moi du vét trén bai tap. Cac dia diém tap dude b6é tri cach nhau, mét co sd rén va kh bi mat 6 Kién An v6i nhting xudéng nhod phan tan 6 36 dia diém trong tinh. Hém khdi su (13-12-1897) nghia quan thong nhat trang phuc: chit khan nau qua cam, that lung day chuéi, quan bo xa cap, trén mat vé 3 vong tron den, trang, dé.6 2 mat va quanh miéng, nguc deo mét tam thé tre ghi 2 chi "Thién Binh" cng ho tén, qué quan. Cap chi huy chit khan ddu riu, mac Ao dai nau, that lung vai trang, 14 cd mau n4u mang dong chi "binh Tay, diét Nguyén" dude treo lén ngon cay da cé thu 6 xu déng thuy quan, nghia quan di ng chinh té, nghe tuyén doc hich cua Quéc su Ky Déng. Sau dé ti va théi, thanh la danh, ho reo vang déi, tién lam 2 cAnh vé thi xA Hai Duong, méi cAnh khoang 600 ngudi do lanh binh Lé Van Trac theo dudng 19 ra dudng 5 6 vi tri cau Phu Ludng va canh tht hai do lanh binh Phan Dinh Quynh chi huy tw dd Huong qua séng Cém séng Vang di thuyén theo séng HAn tién vao.., tao thanh thé gong kim vay danh d6én linh khé xanh va toa st. Céng st Robineau da dudc mat bao "mét tran danh sap xay ra", y ra lénh diéu tra thi tiéng sing dA né bén dén linh, lua chay da béc cao 6 phia cha. Loa goi: "Bé tay don! Bé linh khé xanh! La pham tran céc 76 ngudi di cé sting dan ciing khéng thé duong néi binh hung tuéng ding cua nha troi. Ké nao quy thuén thi song, chéng thi chét” 11 gid dém nghia quan lot vao dude trong dén. Giam binh Archard va phé gi4m binh Duverge hoang hét xin hang. Cudc tén céng thi x4 Hai Duong mé man cho hang loat cudc néi day 6 cac nai. Dén Ninh Giang: do Déc Liéu va déi Ba chi huy theo ducng 17a, lién tiép pha ba hang rdao gé tién vao, khéng ha dude dén phai rut vé song Luéc. Ba ngay sau (16-12) lai tan céng dén Qui Cao (HP) cac toan khac bao vay uy hiép cac dén Ta Ky, Gia Léc, Nam Sach, Cam Giang. Tai Hai Phong: Lanh Moc, tong Ton té cd 6 dinh Ky Son (thudc Kién An) réi lam hai cAnh tién vé Hai Phong ngay 15-12. Tai Thai Binh: dém 15-12 su Thu theo dé séng Tra Ly tién vé thi x4, m6t b6 phan khac vé lang Luat Trung dot nha tén Tran Van Khiém (tri phi Pht Duc tay sai Phap dan 4p Van Than truéc day), pha kho théc cua han chia cho dan. Lanh Chuan danh vao dinh cong st, mot cAnh khac danh vao dinh tuadn phu Vuong Hta Binh. Do tudng quan luc ludng khéng can stic nén cac 77 cudc tién céng nhanh chong bi dap tat. Mac Dinh Phuc bi bat giai vé thi x4 Hai Duong’va bi xu tui vao ngay 29-12. Tuy chua thanh coéng nhung nhiing cudc néi day do Mac Dinh Phiic lanh dao da gay noi kinh hoang cho hé théng chinh quyén thuc dan Phép 6 Viét Nam. Ching phai thi nh4an: “Ching ta khéng biét rang Viét Nam chua bao gid chiu khuat phuc trudéc ké x4m luoc... tinh trang cua ching ta phai duong dau vdi mét dan toc théng nhat ma ¥ thiic dan téc cua ho khong hé bi suy yéu". (F.Bernard) Mac Dinh Phtc song mai trong ching ta va 1A niém tu hao cua Mac toc. TS. Hoang Lé 78