🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Giáo trình tư duy thơ hiện đại Việt Nam Ebooks Nhóm Zalo A I H O C Q U O C G IA H A G' .0000016852 NGUYEN BA THANH g i A o t r i n h i n ’ DUY TH0 HIEN DAI VIET NAM O K ] O D G Ha NQI NHA XUAT BAN DAI HOC QUOC GIA HA NO' GIAOTRiNH TITDUY THAT HIEN DAI VIET NAM 0AI HQC QU6C GIA HA NQl TRUONG DAI HOC KHOA HOC XA H6l VA NHAN VAN n g u y I n bA thAnh GlAO TRiNH T IT D U Y THOf H IE N D A I V IE T N A M NHA XUAT BAN OAI HQC Q U ^C GIA HA N0I MUC LUC Leri tua..............................................................................................................7 Mo dau (1996)................................................................................................9 Phan I LY THUYET VE TU DUY THO VA TU DUY THO VIET NAM TRUOC 1945 Chucmg 1 MOT SO VAN DE LI LUAN VE THO VA TLf DUY THO 1.1. Tinh thoi su cua van de nghien cuu tu duy................................ 15 1.2. Khai niem tu duy va cac khai niem ke can.................................. 36 1.3. Phan loai tu duy..................................................................................43 1.4. Tu duy logic va tu duy hinh tuong, su doi xung qua cac cap pham tru........................................................................ 53 1.5. Tu duy tho la mot phuong thuc bieu hien cua tu duy nghe thuat....................................................................... 57 1.6. Tu duy tho nhin tu lich sir van de nghien cu u ...........................93 Chucmg 2 TU DUY THO VIET NAM THOI TRUNG DAI 2.1. Quan niem Van di tai dao va Thi ngon chi chi phoi tu duy tho...........................................................................125 2.2. Tu duy tho co la tu duy huong nQi gian tiep........................... 138 4 ______________________________________________Nguyen Ba Thanh2.3. Tu duy tho dan toe qua mot so nha tho tieu bieu ...................141 Chucmg 3 TLf DUY THO MOI (1932 - 1945) 3.1. Su xuat hien con nguoi cua thi nhan...........................................173 3.2. Tu duy tho huong noi true tiep....................................................176 3.3. Su van dong cua cai toi tru tinh tu Tho Moi den tho cach mang qua mot so tac g ia........................................181 Phan II TLf DUY THO VIET NAM 1945-1985 Chucmg 4 DINH HUONG TU DUY VA QUAN HE CHU THE KHACH THE TRONG THO CACH MANG 1945 - 1985 4.1. Nha tho va tho phat trien co dinh huong................................. 191 4.2. Hien thuc cach mang la doi tuong phan anh............................204 4.3. Tu duy tho huong ngoai ................................................................ 213 4.4. Nhung hinh tuong chung cua ca nen tho.................................. 222 4.5. Su van dong tu cai Toi den cai Ta trong th o .............................242 Chucmg 5 TINH CAM VA LI TRI TRONG THO CACH MANG 1945 - 1985 5.1. Hon nhien la ban chat tham ml cua tho..................................... 273 5.2. Tinh hon nhien trong tho qua k h u.............................................. 281 5.3. Tinh hon nhien trong tho cach m ang..........................................287 5.4. Su xam lan cua tu duy logic.......................................................... 297 Ti/duy tho hien ctai Viet Nam 5 5.5. Kha nang du bao cua tho cach mang..........................................310 5.6. Cam hung dan t va< 0912441729> Nhan dip xuat ban cong trinh Tu duy tho hien dai Viet Nam lan nay, chung toi xin bay to long biet on toi Truong Dai hoc KHXH & NV, DHQG Ha Noi, da giup do tao dieu kien cho chung toi thuc hien cac de tai nghien cun khoa hoc, cam on cac ban be va dong nghiep da gop nhieu y kien quy bau cho chung toi trong qua trinh viet lach, cam on Nha xuat ban DH QG Ha Noi da tao dieu kien cho cong trinh duoc ra m^t ban doc. Ha Noi, ngay 01/4/2011 TAC GIA f o l d e & u (1996) Doi moi tu duy dang la mot nhu cau cap bach khong chi tren llnh virc kinh te va chinh tri, ma con la mot van de thoi su nong hoi doi voi van hoc nghe thuat hien nay. Cong cuoc doi moi tu duy, doi moi dat nuoc da dien ra gan muoi nam nay. Tir nam 1986, mot cuoc Hoi thao khoa hoc ve "Doi moi tu duy, Doi moi phong cach lam viec"1 da dat van de nghien cuu tu duy. Nghe thuat noi chung va tho ca noi rieng muon phat trien duoc, muon vuon toi nhung dinh cao moi thi cung can doi moi tu duy. Nhung tu duy tho la gi? Sir van dong cua no phu thuoc vao nhung dieu kien nao? Nhung yeu to nao da tac dong den tu duy tho, tao nen xu huong phat trien chung cua tho 6 timg thoi ki? Nhung cau hoi Ion do chung to tu duy tho that sir da tro thanh mot doi tuong can duoc nghien cuu. 1 Xem Tap chi Nghien cuu 1 - 2/1987, Truong Dang cao cap Nguyen Ai Quoc (Nay la Hoc vien CT - HC Quoc gia Ho Chi' Minh). 10 Nguyen Ba Thaj}^ Tai Hoi nghj khoa hoc "Doi moi tu duy, doi moi phong cach lam viec", da nhan manh yeu cau "phan dinh ro dau la tu duy cu, dau la tu duy m oi"; kiem ke "he thong tri thuc va phuong phap tu duy cua chung ta; "Nghien cuu lich su phat trien cua tu duy dan toe trong qua khu va hien tai . Do la nhung dinh huong co tinh phuong phap luan ma cac nha nghien cuu khoa hoc dat ra da gan muoi nam roi. Nhung tu do den nay, chung ta chua lam duoc la bao ve phuong dien nghien cuu tu duy. Muon doi moi tu duy can phai tim hieu tu duy trong tien trinh van dong lich su cua no, phan dinh ro nhung dac diem cua tu duy qua khu de co the ke thua hoac cach tan. Tim hieu tu duy tho Viet Nam qua cac giai doan lich su la mot cong viec Ion lao, doi hoi mot cai nhin vua bao quat vua sau sSc doi voi lich su tho ca dan toe. Mat khac, tu duy tho la mot van de li luan chua tung duoc nghien cuu thau dao. Vay nen day la mot viec co tinh khai pha. Toi hy vong rang, sau day se co nhung cong trinh nghien cuu tu duy va tu duy tho moi, di sau hon. Co the van de chua duoc giai quyet thoa dang, co the con nhung cho sai sot va nong can, day van la mot bieu hien cua thien chi khoa hoc. Do la tam long yeu men tho ca dan toe va uoc muon co mot cong trinh ly luan tho duoc xay dung ngay tren manh dat tho ca dan toe, khong le thuoc cac khai niem ly luan dich tu nhung van ban ngoai ngu da het thoi. Twduy tho hien dai Viet Nam 11 Trong tu duy khong chi co yeu to ca nhan, yeu to dan toe, ma con bao gom ca nhung yeu to thoi dai, yeu to nhan loai. "Tu duy cua con nguoi co phai la tu duy rieng cua mot ca nhan khong? Khong phai. Tuy vay no van chi la tu duy ca nhan cua hang uc trieu con nguoi trong qua khu, hien tai va tuong lai"2. Nhieu cong trinh nghien cuu ve tam ly hoc sang tac da nhac den tu duy nghe thuat tu goc do tu duy ca nhan, gan tam ly hoc ca nhan voi ca tinh sang tao. Chung toi chi de cap den ma khong di sau vao nhung dac trung cua tu duy ca nhan. Chung toi thien ve tim hieu nhung dac diem cua tu duy cong dong, tu duy dan toe trong mot giai doan lich su. Chung toi coi dan toe nhu la mot "ca nhan ly tuong", mot con nguoi doc lap suy nghi, co nhung dinh huong tu duy va phuong phap tu duy tieu bieu cho tung thoi ky lich sir. Nghien cuu tu duy tho la nghien cun su van dong tong hoa cua cac yeu to tu tuong va tinh cam, tri tue va cam xuc, logic va lich sir... Do la sir van dong cua hinh tuong tho. Tu duy tho la mot phuong thuc nhan thuc va bieu lo tinh cam cua con nguoi bang hinh tuong ngon ngir. Chinh vi tinh chat tong the do ma tu duy tho mang trong minh no hang loat van de ve ly luan tho. 2 Ph. Angghen: "Chong Duyring" NXB. Su that, H., 1971, tr. 151 12 Nguyen Ba Thanh^ Qua nhung dac diem cua tu duy tho 6 moi giai doan, chung ta co the thay duoc su tac dong cua hoan canh Hch su doi voi tho ca, vai tro chu the trong quan he voi khach the, nhung tac dong cua tu duy chinh tri, tu duy triet hoc doi voi tu duy nghe thuat, kha nang nhan thuc thuc tai va kha nang du bao cua tu duy tho... Tim hieu tu duy tho chinh la tim hieu su van dong cua hinh tuong tho. Su van dong cua hinh tuong tho khong phai la tuy tien va vo huong, tuy rang tinh chat ngau nhien va tu do cua tri tuong tuong tho ca la rat cao. Kha nang tu do cua tu duy tho con phu thuoc vao yeu to ngon ngu, phu thuoc vao cau true loai the. Kha nang tu do cua tu duy tho con the hien trong kha nang co dan cua dong tho, kha nang keo dai cua loi tho, y tho, cau tho. Nhung cau true the loai truyen thong giu mot vai tro vo cung quan trong trong hanh trinh van dong cua hinh tuong tho. Tho 4 chu, 5 chu 7 chu, tho luc bat... la nhung the tho on dinh, lau doi da lam da dang hoa nhung dong thoi cung don dieu hoa cac kieu tu duy tho. PHAM I LI THUYET VE TU DUY THO VA TU DUY THO VIET NAM TRUOC 1945 Chircfng 1 MOT S6 VAN OE LI LUAN V§ THO • • VA TU DUY THO 1.1. Tinh thdi sir cua van de nghien curu tu duy 1.2. Khai niem tu duy va cac khai niem ke can 1.3. Phan loai tu duy 1.4. Tu duy logic va tu duy hinh tUOTig, su doi xung qua cac cap pham tru 1.5. Tu duy tho la mot phuong thurc bieu hien cua tu duy nghe thuat 1.6. Tu duy tho nhin tir Ijch sir van de nghien curu 1.1. Tinh thcfi sir cua van de nghien curu tif duy Hon hai muoi nam da troi qua ke tu ngay Doi moi tu duy duoc neu len nhu la mot khau hieu, mot phuong phap cach mang. Dai hoi Dai bieu toan quoc lan thu VI cua Dang Cong san Viet Nam thang 12 - 1986 da neu van de doi moi tu duy nhu mot yeu cau cap bach dam bao cho sir song con cua sir nghiep cach mang Viet Nam. Tu do den nay, dat nude da thay doi kha nhieu tren moi phuong dien, tu kinh te den chinh tri, tu van hoa den xa hoi, tu dat nuoc den con nguoi. Doi moi tu duy that sir la mot phep mau nhiem da dua Viet Nam ra khoi mot cuoc tong khung hoang. Tu duy la gi ma khi thay doi thi no keo theo sir thay doi tong the dieu ky den the? 16 Nguyen Ba Thanh. Tu duy la cap do nhan thuc cua con nguoi 6 giai doan cao, la phuong phap, la qui cach nhan thuc cua con nguoi. Theo nghia so dang nhat thi khi noi den tu duy la noi den phuong phap tu duy, noi toi cach nghl. Doi moi tu duy la doi mai cach nghl, doi moi cach nghT thi se doi moi cach lam. Theo tieng Phap thi hai thuat ngu Tu duy va Tu tuong deu duoc bieu hien bang tu Pensee. Trong tieng Anh thi cac thuat ngu Thought, Thinking va Mind deu co the dich la tu duy. Nhung ve tu tuong thi ca tieng Phap va tieng Anh deu su dung thuat ngu Idee (Idea), bao ham la quan niem tu tuong (co khi duoc dich la quan niem, y niem). Noi chung, tu duy va tu tuong deu co goc tu Han Viet va noi ve suy nghl, nhan thuc cua con nguoi. Tu duy va tu tuong la hai khai niem thong nhat nhung khong dong nhat voi nhau. Khi noi doi moi tu duy cung bao ham y nghia doi moi tu tuong, va ngugc lai, doi moi tu tuong trong nhieu truong hop cu the se co y nghia la doi moi tu duy3. Doi moi tu duy sau hon 20 nam da lam chuyen dong toan bo dat nuoc, nhung do la tu duy chinh tri, tu duy kinh te, tu duy lanh dao cua mot dang cam quyen. Tu duy, noi chinh xac hon la phuong phap tu duy, chinh la su van dong cua tu tuong, cua y thuc. Su van dong cua tu tuong, cua y thuc ay duoc bieu thi bang su van dong cua mot he thong cac phuong tien co tinh ky hieu nhu khai niem, ngon Kr, hinh anh, am thanh, bieu tuong. Doi moi tu duv la doi moi tan goc cac quan niem tu tuong, la su thay doi chinh kien, thay doi he thong gia tri, thay doi quan diem theo chieu huong tien bo hon. Doi moi tu duy la nguyen nhan cua cong cuoc doi moi 3 Xin xem: "Khai niem tu duy va cac khai niem.ke can" 6 phan sau. Tu duy tho hien dai Viet Nam 17 dat nude mot cach toan dien nhu* hien nay. Doi moi tu duy chinh tri cua dang cam quyen keo theo su doi moi tat yeu ve co che xa hoi. Noi den co che xa hoi la noi den he thong cau true xa hoi, tu he thong chinh tri den he thong phap luat va cac gia tri ve van hoa, dao due. Nhung doi moi cua xa hoi Viet Nam tu sau 1986 deu bat nguon tu doi moi phuong phap tu duy, ma cot loi cua no la doi moi ve quan niem so him ve tu lieu san xuat. Nhung thay doi cua tu duy chinh tri da co anh huong to Ion den tu duy nghe thuat. Boi vi, van hoc Viet Nam, noi dung hon, van hoc each mang Viet Nam tu sau 1945 la mot nen van hoc phuc tung su lanh dao cua Dang Cong san Viet Nam mot cach tuyet doi. Do la mot nen van hoc phuc vu true tiep cho viec tuyen truyen cac chu truong chinh sach cua Dang. Cao hon nua, do la mot nen van hoc mang the gioi quan Mac-xit leninit. Nhung tu sau 1986, tinh chat phuc vu true tiep, phuc vu kip thoi cua van hoc doi voi cac chu truong chinh sach cua Dang va Nha nuoc da giam di ro ret. Hay noi dung hon, tu duy nghe thuat khong the hien true tiep cac quan diem chinh sach cua Dang va Nha nuoc ma the hien mot cach gian tiep, va kin dao hon. Rat nhieu tac pham da the hien mot cach sau sac nhung cach nhin, cach nghl rieng cua nha nghe si. Tu duy chinh tri, hay noi dung hon, tu duy kinh te chinh tri 6 Viet Nam da co nhung thay doi can ban. Chang han, tieu diet che do so huu tu nhan tu ban ve tu lieu san xuat (tu huu) la quan niem tu tuong va cung la tu duy cua nhung nguoi Mac xit ve cach mang quan he san xuat 6 Viet Nam tir 1986 tro ve truoc. Nhung nguoi Mac-xit van nghl rang "N hung che do tu huu tu san hien thor l di la bieu hiei i iiro rcfrrqa va day du nhat DAI HOC THAI NGUYEN1 - J N G TAM HOC L I E U 18 Nguyen Ba Thanh cua phuong thuc san xuat va chiem huu san pham dua tren nhung doi khang giai cap, tren ca so nhung nguoi nay boc lot nhung nguoi kia". Va rang: "Theo y nghia do, nhung nguoi cong san co the tom tat ly luan cua minh thanh mot luan diem duy nhat nay la: xoa bo che do tu hihi"(toi nhan manh - NBT) [17, tr.615 - 616]. Va tu nhung nam 1986 ve truoc, quoc huu hoa, tap the hoa la phuong thuc van dong chu yeu cua kinh te Viet Nam, so huu Nha nuoc, so huu toan dan va so huu tap the duoc coi la nhung hinh thuc so huu tu lieu san xuat quan trong nhat trong xa hoi Viet Nam nhung nam 1980 vc truoc. Quan niem rang, "san xuat ca the hang ngay hang gio de ra chu nghia tu ban" (V. I. Lenin), cho nen, nha nuoc da xoa bo san xuat ca the den tan goc, tien hanh hop tac hoa, tap the hoa tat ca cac llnh vuc san xuat, kinh doanh. Hop tac hoa la con dudng duy nhat dung, quoc huu hoa la bien phap toi uu de nha nuoc cam can nay muc cho toan bo su phat trien kinh te cua xa hoi, ma trong do, kinh te tap the la hinh thuc cao nhat, phuong thuc san xuat xa hoi chu nghia la hinh thai phat trien tien bo nhat. Van hoc cach mang nhung nam dau sau hoa binh sau chong Phap (1955 - 1964), duoc goi la van hoc cua nhimg nam dau xay dung chu nghia xa hoi. Ten goi do la de chi mot giai doan cua van hoc, mot thuoc tinh xa hoi, mot pham chat tu tuong cua van hoc. Van hoc giai doan do da tap trung vao nhung chu de, nhung de tai ve con nguoi moi xa hoi chu nghia, con nguoi lam chu tap the. "Khi rieng tay ta thay minh xau ho" (Che Lan Yien), va nhung ke khong muon vao Hop tac xa nhu Lao Am (nhan vat trong tac pham Cai san gach cua Dao Vu) la nhung ke lac hau, di nguoc lai con duong tien len chu nghia xa hoi. To duy tho hien dai Viet Nam 19 Nhung vao nhung nam dau the ky XXI, chung ta lai nghe vang len loi keu goi co phan hoa, tu nhan hoa doi voi cac xi nghiep quoc doanh lam an thua lo tren pham vi ca nuoc. Vao nam 2006, con so cac doanh nghiep ca the da len toi tren 240 ngan, va den nam 2010 con so do la khoang 500 ngan.Tren cac phuong tien thong tin dai chung, luon luon xuat hien nhung hinh anh nguoi Doanh nhan gioi trong cac llnh vuc cong nghiep, thuong nghiep va dich vu..., nhung con nguoi nho tich cuc lam giau cho ban than minh, gia dinh minh ma lam giau duoc cho xa hoi, cho dat nuoc. Lan dau tien, sau 75 nam ton tai, Dang Cong san Viet Nam da dua quyen lam kinh te tu nhan, bao gom ca kinh te tu ban tu nhan cua dang vien vao trong Dieu le cua Dang: "Dang vien lam kinh te tu nhan (bao gom ca kinh te tu ban tu nhan) phai chap hanh dung Dieu le cua Dang va phap luat cua Nha nuoc va mot so qui dinh cua Dang" (Du thao Bao cao mot so' van de ve bo sung, sua doi Dieu le Dang, trinh Dai hoi X cua Dang, Tai lieu su dung tai Dai hoi Dang cap ca so, Luu hanh noi bo, thang 6 - 2005, tr.14). Va ben canh nhung ngay le co tinh truyen thong nhu ngay Gio to Hung Vuong (10/3 am lich), thanh lap Dang (3/2), ngay Quoc khanh (2/9), ngay Nha giao Viet Nam (20/11), ngay Quoc phong toan dan (22/12),...ngay nay, hang nam, chung ta co them mot ngay le de ton vinh cac nha doanh nghiep la ngay Doanh nhan VN (13/10). Hon hai muoi nam qua, tu duy chinh tri, tu duy kinh te 6 Viet Nam da co nhieu thay doi. Tu duy nghe thuat cung da van dong va bien doi rat nhieu so voi giai doan 1986 ve truoc. Nhung nghien cuu true tiep ve tu duy noi chung cung nhu tu duy nghe thuat noi rieng chua thuc su tro thanh mot xu huong 20 Nguyen Ba Thanh pho bien. Tu duy chua tro thanh mot doi tuong nghien cuu cua mot nganh khoa hoc cu the nao. Ly do la 6 Viet Nam, cac khoa hoc nhu tam ly hoc, logic hoc, sinh ly hoc va dieu khien hoc... la nhung nganh co kha nang nghien cuu tu duy mot cach true tiep nhat, lai chua phat trien. Nghien cuu tu duy 6 ta van dung lai 6 cap do dai quan cua triet hoc va xa hoi hoc. Noi chung, nhan thuc cua chung ta ve tu duy can ban la dua tren do thuc luan cua chu nghia Mac, va cung moi dung lai 6 nhung net dai the nhat, khai luoc nhat: Trong quan he giua tu duy va ton tai, giua vat chat va y thuc thi vat chat co truoc y thuc, y thuc phan anh vat chat, vat chat quyet dinh y thuc nhung y thuc co tinh nang dong va co the tac dong tro lai lam bien doi the giai vat chat...Dinh de noi tieng cua V. I. Lenin: "T u true quan sinh dong den tu duy trim tuong roi tir tu duy trim tuong lai tro ve voi thuc tien do la con duong bien chung cua nhan thuc chan ly, nhan thuc hien thuc" la hat nhan cua toan bo ly thuyet phan anh hay la phan anh luan. Ngay tir cuoi nhung nam 1950 thi tu duy voi tu cach la mot khai niem triet hoc Mac-xit da duoc du nhap chinh thuc vao Viet Nam. Tu duy duoc xac dinh nhu sau: "San vat cao cap cua mot vat chat huu co dac biet, tuc la oc, qua qua trinh hoat dong cua su phan anh hien thuc khach quan bang bieu tuong, khai niem, phan doan, v.v." [98, tr. 873]. Vao cuoi nhung nam 1980, khi khau hieu Doi moi tu duy duoc neu len thi tu duy lai duoc chu y toi nhu mot doi tuong nghien cuu. Cuoi nam 1986, mot cuoc Hoi thao khoa hoc Ion ve "Doi moi tu duy, doi moi phong cach lam viec" da duoc to chuc tai Truong Dang cao cap Nguyen Ai Quoc (nay la Hoc vien CT - HC Quoc gia Ho Chi Minh). Tham gia Hoi Tif duy tho hien dai Viet Nam 21 thao nay chu yeu la cac nha ly luan chinh tri, va tinh than chung khong phai de xac dinh xem tu duy la gi, ma la nham "phan dinh ro dau la tu duy cu, dau la tu duy m oi"; "Kiem ke" he thong tri thuc va phuong phap tu duy cua giai doan vua qua; Nghien cuu lich su phat trien cua tu duy dan toe trong qua khu va hien tai" [x. TC Nghien cuu 1 - 2 - 1987, Truong Dang cao cap Nguyen Ai Quoc]. DT nhien, tinh than doi moi tu duy da khong dien ra mot cach manh me nhu the neu khong co cong cuoc Perestroika cua Lien Xo ma Tong thong M. Gooc - ba - chop da khoi xuong vao nam 1985. Thuat ngu Doi m&i tu duy do do co nguon goc tu cong cuoc Cai to cua Lien Xo. Co khac chang la nhung nguoi lanh dao Viet Nam da bat dau tu tu duy kinh te, ma khong lay cai to chinh tri lam dau. Tuy nhien, cho den nay, li luan ve tu duy van dang la mot van de phuc tap, nan giai va co the noi la chua co nhung cong trinh chuyen biet. Ngay ca cac nha triet hoc, nhung chuyen gia di sau vao nhan thuc luan cung van chua dua ra duoc mot dinh nghia nao kha di co sue tong hop duoc cac dac diem co ban cua khai niem tu duy. Dieu dang ghi nhan la, hien nay, co rat nhieu cong trinh, bai viet ban sau ve tu duy. Trong do co nhung cong trinh ban true tiep, dat van de nghien cuu tu duy nhu mot doi tuong nhan thuc. Tieu bieu cho cach tiep can true tiep nay la chuyen de triet hoc co ten la Tu duy la gi?. Tu goc do triet hoc, Phung Van Hoa da hoach dinh, giai thuyet cac dac diem, cac loai hinh cua tu duy. Phung Van Hoa cho rang, Ph. Ang ghen la nha triet hoc ban nhieu nhat den tu duy, (trong quan he tu duy va ton tai), nhung chinh Ph. Ang ghen van chua dua ra mot djnh nghia . "Ang - ghen la nguoi nghien cuu rat sau sac ve tu 22 Nguyen Ba Thanh duy nhung cung khong dua ra dinh nghia ve tu duy. Nhung dieu nay lam han che nang lire tu duy, mac du da co nhieu cong trinh nghien cuu ve phat huy nang lire tu duy" [http://www.thuvienkhoahoc.com], Bai nghien cuu cua tac gia Phung Van Hoa da dua ra duoc mot so y kien co tinh gioi thuyet ve tu duy, coi tu duy la mot qua trinh dien ra trong bo nao hay than kinh trung uong, do cac te bao than kinh dam nhan: "H e than kinh phai tim trong cac diem ghi nho da co trong no cac phan tir ghi nho co the lien ket voi nhau theo mot trinh tu, mot logic nao do. Dieu nay da tu no noi len rang he than kinh phai co nang lire tu duy moi co the thuc hien duoc viec tu duy". Tac gia chuyen luan nay khong chi di vao cac van de co tinh vi mo dien ra trong cac te bao than kinh ma con ban den cac van de vi mo nhu vai tro cua tu duy, phan loai tu duy, dieu kien cua tu duy... Tuy cach dat van de cua tac gia la rat quy mo va he thong, nhung trong cach giai quyet tirng noi dung da boc lo mot so bat cap. ChSng han, trong cach hieu ve loai hinh tu duy, Phung Van Hoa viet: "Nhan loai da dat cho tu duy rat nhieu loai hinh tu duy nhu tu duy logic, tu duy triru tuong, tu duy sang tao, tu duy kinh nghiem, tu duy ly luan, tu duy khoa hoc, tu duy triet hoc v.v..." [http://www.thuvienkhoahoc.com]. Thuc ra, tren day khong phai la cac loai hinh co tinh loai biet cua tu duy, ma la sir nham lan giua cac phuong thuc tu duy voi cac pham chat cua tu duy. Tu duy sang tao, tu duy trim tuong, tu duy kinh nghiem ... thuoc ve nang iirc, pham chat cua tu duy, con tu duy khoa hoc, tu duy triet hoc, tu duy H luan ... lai thuoc ve llnh virc tu duy, n§m trong pham tru tu duy khoa hoc. Trong khi phan loai tu Til duy tho hien dai Viet Nam 23 duy theo cach the hien, Phung Van Hoa da hinh dung ra sir khac nhau giua tu duy bang hinh tuong va tu duy bang ngon ngu nhu sau: "Phan loai theo cach the hien duoc chia ra thanh tu duy bang hinh tuong va tu duy bang ngon ngu. Tu duy bang hinh tuong gom co sir tu duy hinh anh, am thanh. Tu duy hinh tuong con duoc goi bang cai ten khac la tuong tuong. Tu duy bang ngon ngu la tu duy bang he thong tieng noi. Tu duy bang ngon ngu con duoc goi la suy nghl, nhieu khi tu duy ngon ngu cung duoc goi la tuong tuong. Trong tu duy hinh tuong, cac phan tir xuat hien trong qua trinh tu duy la cac hinh anh, con tu duy ngon ngu la cac loi van. Cac hoa sy tuong tuong ve bo cuc, cac hinh anh, mau sac cho mot buc tranh se ve. Nha van tuong tuong ve cac khung canh ma nhan vat hoat dong, suy nghl (hay tuong tuong) ve loi thoai cua nhan vat, nha hien triet suy nghT ve nhung dieu minh se noi. Tu duy hinh tuong co tinh pho bien cao hon tu duy ngon ngu. Cac con cho hoang nhin hanh vi cua con dau dan la biet duoc con dau dan chon con moi nao trong dan linh duong. Tu duy ngon ngu chi co 6 loai nguoi boi chi co loai nguoi co tieng noi (va chu viet)". Chung toi cho rang, cach phan loai 6 day chua that sir khoa hoc va chinh xac, chua noi la lay vi du ve cac con cho hoang de noi ve tu duy hinh tuong thi lai cang khong phu hop. Ngoai ra, cach phan biet cua tac gia giua tu duy tri tue va tu duy sang tao cung khong chinh xac, chua noi la cac khai niem phan loai nay co chap nhan duoc hay khong: "Tu duy tri tue cung van hanh giong tu duy sang tao nhung 6 muc do cao hon...Tu duy tri tue duoc van hanh tren co so cac lien ket ghi nho la khong ben va cac phan tir ghi nho co pho tiep nhan kich thich than kinh rong". 24 Nguyen Ba Thanh Mot trong nhung nha nghien cuu tieu bieu nhat cua the giai ve linh vuc tu duy la Tony Buzan. Ong sinh ngay 02 thang Sau nam 1942 6 London, tot nghiep University of British Columbia nam 1964, chuyen nganh nghien cuu la Tam li hoc, Toan hoc va Tieng Anh. Thang 12 nam 2006, ong da cho dua vao van hanh mot chuong trinh phan mem co ten la iMindMap. Trong website cua minh la Buzan World, ong da lang xe thuat ngu "M ind M ap" nhu mot ma hieu cua phat kien khoa hoc va dang ki ban quyen voi rat nhieu quoc gia. Mind Maps duoc hieu la Ban do Tu duy. Tony Buzan da nghien cuu linh vuc tu duy tu lau, va da phat bieu mot loat bai tren Dai BBC tu nhung nam 1970. Y tuong tren day cua ong da rai rac xuat hien trong cac cong trinh Use Your Memory, Master Your Memory, Use Your Head, The Speed Reading Book va The Mind Map Book. Ong da dung ten rieng va viet chung tren 100 cong trinh nghien cuu. Ban do tu duy chinh la su mo hinh hoa cac thao tac phan loai va thao tac lira chon cua tu duy trong qua trinh nhan thuc cac su vat, hien tuong. Tuan bao Lao Dong Cuoi tuan so 11 Ngay 25/03/2007 da gioi thieu ong truoc khi ong sang tham Viet Nam. Voi tieu de Tony Buzan - Mot bo nao sieu pham ve tu duy sang tao, bai viet da het loi khen ngoi Buzan va tac dung to Ion cua Mind Map trong cac linh vuc, trong cac tang lop khac nhau cua nhan loai: "Trong hon 30 nam, Buzan van khong met moi dem den cho the gioi cong cu huu hieu nay. Ong da vuot hon 2 trieu dam (quang duong gap 4 lan tir trai dat den mat trang) va 6 thang song tren may bay de den giang day tren 67 quoc gia. Doi tuong giang day cua ong that da dang: tir thieu nhi 5 tuoi, hoc sinh thieu nang, sinh vien, nghien cuu sinh hang dau cua DH viec doc dang lam PERMAFROST ->* M O S T OF TSUNAMIS TH E WORLD MS 2 ? S J f UN,NHAB.TABLE M UST STERN in v e s t REPORT NOW__ 2 Z GDP < , vcjgn* -J R D OF BANGLADESH UNDERWATER UP 5 C M ILLIO N S ' OF » / , EARTH HOTTER THAN IN 55 MILLIONS YEAR S INCTIO# FAIL TO GLOBAL Q A C T — 6DP 2 0 £ ^ ^ LOWER y T FAMINE va Cambridge den nhung tong giam Re f u g e e s J l v ! e UP 6 C tai cac tap doan, Cong ty hang dau the gioi. t£EPRfSSEO ? " IMPACTS ■°o o - oGO© f o o d <*• ' GLOBAL ■' NUCLEAR WAR ---------- \ I / o eftTw a v e s / ^-p_f,N5 WARMING £s°c rs, GREENLAND , »0 MELTS j r 0 RARE Specif* " C EXTINCT s SPECIE* * extinction ^ £ g T/c ICECAP ^ELTlNG POLAR BEARSJ e x t i n c t ^ w a t e r SUPPLY , a f f e c t e d Oxford 2 # e x r g p u g / Cp^ _ J 2 t WEATHER,^^ ^ iriaefSgU, «,fr^EARTHQU£S5^ 'J'^^noN s IV»TtR SEA l e v e l s r is in g Tac dong cua bien doi khi hau mo ta theo phuong phap M ind M ap. Neuon: h tto :/ /w w w . m in d m a D a r t .c o m 26 Nguyen Ba Thanh Phuong phap tu duy cua ong duoc day va sir dung 6 khoang 500 tap doan, Cong ty hang dau the gioi. Tap chi Forbes timg binh luan: "Buzan chi ra cho cac nha lanh dao doanh nghiep cach thuc giai phong nang luc sang tao ban th an ". Hon 250 trieu nguoi dang sir dung phuong phap Mind Map cua Tony Buzan" O Viet Nam, nhieu nguoi da thvr van dung phuong phap cua Tony Buzan de thuc hien cac cong viec cua minh. Hoang Due Huy, mot giao vien cua Trung tam Giao due thuong xuyen Quan 4 Thanh pho Ho Chi Minh da van dung ban do tu duy vao viec giang day mon van. Tuoi tre online da dua tin ve viec do Thay H oang D ue Huy huong dan hoc sinh lap 9N Trung tam Giao due thuong xuyen Q.4, TP.H CM ve ban do tu duy Anh: Nhu Hung Theo ong Hoang Due Huy thi nhung cuon sach cua Tony Buzan da giup ong thay doi phuong phap day hoc. Mac du Ti/duy tho hien dai Viet Nam 27 cach day moi nay van con dang co tinh chat thi diem, va chi thuc hien trong tiet phu dao hoac gio choi cua Trung tam, nhung hoc tro rat thu vi va rat co hieu qua. "Nam 2007, di nha sach toi phat hien hang loat cuon sach cua Tony Buzan viet ve ban do tu duy. Mua ve doc, mot cuon, hai cuon roi muoi cuon - cang doc toi cang tu khang dinh: no rat phu hop khi ap dung vao viec giang day mon van - Hoang Due Huy ke - Toi co ba thang he de chuan bi tu lieu, soan giao an... Khi buoc vao nam hoc moi 2008 - 2009 toi ap dung ngay". Ban do tu duy duoc trien khai sau khi ket thuc mot bai hoc. Hoc sinh ve nha len mang tim tu lieu va viet, ve theo cach hieu cua minh. Vi du: moi bai van HS se trinh bay cac y theo cong thuc 5W + 1H. Nhu tac pham Truyen Kieu se co cac y: tac gia (cac nhanh nho se la: nam sinh, cuoc doi, su nghiep...), tac pham, nghe thuat, noi dung, loi binh ve tac pham... T M n ) 1 * 1 * 4 !. fta c tu P M t o u n g T n m q O ir f c . K M 4 4 n lh ( (iS n MAm 1 H O - W HQ CHI WINHi Nh£tKy trong tu T h fi H<5 C bli tK h tr o n g nh u a n h C o c o l no ftdu c i y dan V in v *n m e t CUy 4 4 n g , 9 |» c i m^t tM g»m tHanK . tU.Tr.' ;1*S; Thin t h i & tro ng Lao T in h t h i n <5 n g o a i u o att*£n n4n n g h ie p K n M ot ban do tu duy do HS TTGD TX Q.4 thuc hien Nguon: http://nhg.vn/news/ 04/11/2008. 28 Nguyen Ba Thanh "Voi cach day tren, toi hoc dirge tir HS rat nhieu - GV Due Huy tam sir - Khi lam ban do ve tho Ho Chu tich, co em da chon loi binh nhu the nay: Tho Ho Chu tich trong nhu anh sang. Co the coi no nhu mot cay dan bau, ven ven mot day dong nhimg la ca mot the gioi am thanh (loi binh trich tu www.baobinhdinh.com.vn). Chua bao gio toi doc dugc loi binh hay va la nhu the". Tu duy dang la mot van de thoi sir noi len tren cac bao chi, cac bai viet co xu huong doi moi. Khap noi noi, ta co the doc thay rat nhieu tieu de, ten goi cua rat nhieu linh vuc khac nhau, ke ca cac nganh khoa hoc kl thuat va ca cac nganh khoa hoc nhan van. Rat nhieu cac dong tir, tinh tir, hinh dung tir co tinh ggi mo tich circ da dugc ghep voi tu duy, tao nen mot xu huong de cao nhung hoat dong tri tue, co the noi la tu duy hoa cac hoat dong tinh than, cac hoat dong khoa hgc, chinh tri, kinh te, nhan van. Cac thuat ngu, khai niem ngay cang thien ve tu duy hoa: tu duy phan bien [http://vi.wikipedia.org/], tu duy sang tao [www.ketnoisunghiep.vn], ve tu duy tich cuc [Dien dan Hoc sinh Viet Dire, Dien dan Nha Xuat ban Tre, Dien dan Truong CDSP Kon Turn ...], tu duy nhu mot ki nang cua hoc sinh [www.giaovien.net], sinh thai hoc tu duy [www.tiasang.com .vn], Bao Lao Dong ban ve tu duy cong doan, Van nghe Quan doi dang bai ve Tu duy phan tich trong viet truyen da sir... Xem nhu vay, dii thay, tu duy dang dugc de cap den tir nhieu goc do, nhieu cap do, nhieu cach hieu rat khac nhau. Trong khi do, tu duy neu hieu mot cach may moc la sir van hanh cua cac te bao mang tin hieu tir ben trong dau oc con nguoi. Va cac tin hieu do co the mo phong lai dugc. Do chinh la li do de nguoi ta hi vong Tif duy tho hien dai Viet Nam 29 co the sang che ra dirge mot chiec may biet tu duy, nhu trong chuyen Thi si may, (Nhu Mai), ke ve mot chiec may tinh biet lam tho, tuy nhien day la mot bieu tugng de phe phan loai tho thieu cam xuc. Tu duy nhan tao, hay tri tue nhan tao van dang la mot bai toan cua nganh dien toan, nganh Robot, va co le cua ca nganh cong nghe sinh hoc, khi nguoi ta co the tien hanh nhan ban phoi nguoi, nhan ban mot bo nao co le cung nam trong tam tay. Technology News so 1/2006 da dang mot bai phong van Danny Hillis, dang la dong Chu tich cua Applied Minds, mot cong ty thiet ke va sang che, ve chucmg trinh tri tue nhan tao. Vao nam 1982, tai Hgc vien Cong nghe Massachusetts (MIT), Danny Hillis da la nguoi dong sang lap ra Cong ty "Thinking M anchines" (May tu duy). Thinking Machines da co gang che tao mot cai may co kha nang san sinh ra tri tue nhan tao dau tien cua the gioi. Theo ong Danny Hillis thi kha nang sang che ra mot chiec may biet tu duy van nam trong nganh sinh hoc tinh toan, sinh hoc tinh toan ngay nay da tro thanh mot bo mon doc lap: "Toi cam thay no bay gio cung giong nhu linh vuc tinh toan hoi thap ky 70. Nghia la moi thu xem ra deu co the lam dugc, chi co dieu han che duy nhat la oc tuong tugng de giup ta hinh dung ra nhung viec do la gi ma thoi. Ngoai ra, van con nhieu cau hoi don gian nhung rat co ban ma van chua co cau tra loi, nhu: "Tri nho dugc ma hoa nhu the nao?" hay "He mien dich cam nhan ban than minh nhu the nao?"... Toi dac biet quan tam xem nhung mo hinh dien toan cua qua trinh tien hoa se nhu the nao, mac du toi phai thira nhan rang linh vuc nay xem ra hien nay dang bi be tac doi chut. Nhung mo hinh hien nay deu quy gian ve loai thuat toan tim, nhung toi luon cam thay rang co mot 30 Nguyen Ba Thanh thu gi do nhieu hon the. Day khong phai la vi cac nha sinh hoc sai lam ve nhung co che, ma la nhung mo hinh don gian hem nhieu so voi sinh hoc. Co the dieu mau chot 6 day la moi tuong tac giua qua trinh tien hoa va phat trien, hoac giua hanh vi va moi truong, hoac mot kieu gi do tuong tu nhu vay". [theo Ban tin Khoa hoc Cong nghe Moi truong, 2007/So 4/ Tham khao - tim hieu] Nhung nam gan day, rat nhieu nha sach, nha xuat ban da cho ra doi nhung cuon sach ban ve tu duy. Nha xuat ban Van hoa Thong tin cho xuat ban cuon Phuong -phap tu duy logic (2008), cua tac gia Tien Thanh, trong do ban rong ra cac phuong phap tu duy vua co tinh khoa hoc, vua co tinh thuc tien, nhu Phucmg phap tu duy tap trung, Phucmg phap tu duy trim tuong, Phuong phap tu duy hinh tuong, Phuong phap tu duy qui nap, Phucmg phap tu duy dien dich, Phucmg phap tu duy trd choi, Phuong phap tu duy thu sai, Phuong phap tu duy doi trong, Phucmg phap tu duy khich le tri luc, Phucmg phap tu duy he thong, Phuong phap tu duy ly tinh, Phuong phap tu duy true giac... Co the noi day la mot su no luc cua tac gia nham nghien cuu cac phuong phap tu duy. Nhung trong cach phan loai phuong phap tu duy cua tac gia Tien Thanh hinh nhu da khong tuan theo quy t^c dong dang. Chang han, phuong phap tu duy tap trung va phuong phap tu duy ly tinh, Phuong phap tu duy khich le tri luc va Phuong phap tu duy quy nap... khong phai la cung mot tieu chi phan loai. Nam 2009, Nha xuat ban Lao dong cho ra doi mot quyen sach co ten la Mot tu duy hoan toan moi cua tac gia Daniel H. Tif duy tho hien dai Viet Nam 31 Pink (dich gia: Lotus, nguoi hieu dinh: Quynh Chi). Daniel Pink noi rang sau Thoi dai Thong tin se la Thoi dai Nhan thuc, sau nen kinh te thong tin se la nen kinh te xa hoi. Dac diem cua ky nguyen nay theo ong la sir troi day cua nhung nang lire xa hoi dira tren sir phat trien cua nao phai. Dong lire cua sir troi day nay la sir du thira ve vat chat, sir phat trien cua nhan cong tri thuc re cua chau A (do do, doi voi nuoc My, Anh, hay nhieu quoc gia phat trien cao khac, cac linh vuc kinh te dira tren nao trai se bi xuat khau sang chau A do chi phi lao dong re) va tir dong hoa. Sir phat trien du thira ve vat chat khien con nguoi ngay cang quan tam va suy nghl nhieu hon toi y nghia cua cuoc song. Luan diem nay dira tren quan niem ve chuc nang cua ban cau nao trai va ban cau nao phai. Ban cau nao trai la noi the hien cac kha nang tu duy logic, cac ki hieu ve so, ve chir, cac khai niem...Con ban cau nao phai la noi the hien cac kha nang tu duy hinh tuong, tuong tuong...Thoi hien dai, theo tac gia cuon sach tren, con nguoi da bo quen, hay coi thuong nang lire phi thuong cua nao phai - do la nang luc dong vai tro chu dao trong sir kheo leo, oc tham my, kha nang cam thu, tinh cam, sir say me... Nam 2007, Nxb Tre cho ra mat ban doc mot cuon sach co ten goi rat goi cam: Tu duy lai tucmg lai. Mot cuon sach co nhieu tac gia, do Rowan Gibson bien soan (Dich gia: Vu Tien Phuc - Duong Thuy - Phi Hoanh). Tuy ten goi mang tinh nhan v in nhung la mot cuon sach ban ve kinh te quan tri. Quyen sach nay dat ra van de luon phai tu duy lien tuc cua cac nha quan ly. Nha quan ly phai tu duy lai toan bo cong cuoc kinh doanh cua minh de chuan bi cho tuong lai. Cu the la tu duy lai cac nguyen 32 Nguyen Ba Thanh tac; tu duy lai van de canh tranh; tu duy lai su kiem soat va tinh phuc tap; tu duy lai vai tro lanh dao; tu duy lai thi truong; va tu duy lai the gioi. Cuon sach tap hop cac nha tu tuong tien bQ cua thoi dai, trong do co nhieu tac gia noi tieng nhu M icheal Poter, Philip Kotler, Stephen Covey, Warren Bennis, ...Cuon sach nay cho thay, tu duy khong chi la mot doi tuong nghien cun, ma la mot phuong thuc hanh dong. Bao Cong an nhan dan va mot so bao mang da dua tin ve kha nang su dung song tu duy ca nhan de che tao thiet bi an toan sinh hpc cho moi nguoi trong khi su dung cac phucmg tien hien dai. "Cung giong nhu van tay, van moi, mong mat... cac nha khoa hoc da chung to duoc rang song nao la mot vat the rieng biet cua moi nguoi, chinh vi vay no co the duoc sir dung nhu la mot yeu to sinh trac hoc dung de nhan dang con nguoi. Mac du cung nghl ve mot dieu gi do giong nhau, nhung xung dien nao do duoc van co mot vai tro khac biet giua nguoi nay voi nguoi khac, co nghia la moi nguoi se co mot do xung dien nao khac nhau khi nghl ve cung mot khai niem giong nhau...Dira tren ly thuyet nay, cac nha khoa hoc tai Truong dai hoc Carleton, Ottawa, Canada, dang nghien cuu mot thiet bi an ninh sinh hoc sir dung tu duy cua con nguoi de nhan dang nguoi do. Muc dich truoc mat cua ho la sir dung song nao lam mat ma de truy cap nhung tai khoan ca nhan. Nhom nghien cuu tin rang sir khac biet ve xung dong dien trong nao moi nguoi du de thiet lap mot he thong cho phep nguoi ay dang nhap... Tat nhien, de co the quan sat duoc nhung tin hieu cua tu duy, cac nha khoa hoc da sir dung nhung chiec may vi tinh co kha nang giao tiep duoc voi nao. Nhung chiec may vi tinh nay Tit duy tho hien dai Viet Nam 33 duoc cai dat chucmg trinh giao tiep voi nao thong qua song tu duy. Chung se rut ra nhimg phan co y nghia cua tin hieu nao, duoc do bang mot dien nao do EEG va dich chung thanh cac cau menh lenh cho phep vo hieu hoa quyen kiem soat hay thao cac tac tiep tren cac thiet bi lien quan nhu mo khoa, truy cap, rut tien.." [http://vitinfo.com.vn/ 05/9/2008] Con co vo so cong trinh, bai viet va y kien ban ve tu duy: Tu duy Viet Nam, tu duy bao cap, tu duy phu nu, tu duy phan bien, tu duy tich cuc, tu duy ton giao, tu duy nong nghiep, tu duy kinh te, tu duy quan su...'Tuong nhu co bao nhieu nganh, bao nhieu gioi, bao nhieu dan toe, ton giao, dang p h ai... thi co bay nhieu cach tu duy. Sir phong phu, da dang cua cac chu the tu duy da duoc phan anh trong cac san pham tu duy cua nhan loai. Nhu vay, cho den nhung nam dau tien cua the ki XXI, tu duy thuc sir tro thanh mot tieu de noi bat tren cac sach vo bao chi, truyen thong va ca trong doi song thuong ngay. Dieu dang chu y la tu duy dang tro thanh doi tuong cua nhimg nganh khoa hoc rat khac nhau, tir cac khoa hoc nhan van den cac nganh khoa hoc tir nhien, tir cac nganh khoa hoc li thuyet den cac nganh khoa hoc ung dung. Tir cac nganh khoa hoc truyen thong nhu sinh hoc, hoa hoc, toan hoc, ngon ngu hoc, y hoc den cac nganh khoa hoc cong nghe moi nhu tin hoc, te bao hoc, gen hoc (genealogy)...va khong chi 6 nuoc ta ma ca tren the gioi. Tuy nhien, co nhieu cach tiep can khac nhau. Cac nha triet hoc van theo con duong truyen thong ket hop triet hoc, sinh li hoc, tam li hoc... con duong ma C. Mac va Ph. Ang - ghen da timg di, nghia la cac nganh khoa hoc xa hoi la chinh. Con con duong nghien cuu Mind Map la con duong thuc nghiem, con duong tam li hoc gan voi toan hoc, mo hinh hoc. 34 Nguyen Ba Thanh Ve phuong dien cap do, co the thay nghien curu tu duy hien nay dang phat trien theo hai huong chinh. H uong thu nhat la huong nghien cuu tu duy ca nhan, voi nhung van de lien quan den nao bo, den tam li hoc ca nhan, den ca tinh sang tao. Huong thu hai la huong nghien curu tu duy cong dong, voi nhung van de lien quan den dac diem xa hoi, lich sir, dia li, nghe nghiep ... cua cac nhom nguoi. Nghien cuu tu duy tho cung co the nghien cuu theo hai cap do nhu tren. O day, chung toi chu yeu nghien ciru 6 cap do xa hoi, cap do lich sir, dan toe va thoi dai. De tai khoa hoc cua chung toi la tim hieu tu duy tho duong dai Viet Nam tir goc do ngon ngu va van hoa. Coi tho ca nhu mot hoat dong tinh than phan anh doi song tinh cam khong chi cua moi ca nhan ma con ca cua cong dong. Qua tho ca de hieu cach nghl, cach cam cua nguoi Viet Nam 6 tim g giai doan lich sir nhat dinh. Tu duy la mot van de thuoc ve phuong phap, gan voi no la nhung van de lien quan den lich sir, xa hoi, truyen thong, thoi quen...Do do, tu duy khong phai la cai de thay doi. Thay doi tu duy thi thay doi duoc ca cuoc song. Nhung van de la co thay doi duoc quan niem song thi moi thay doi duoc tu duy. Mot nha su da tu hanh den muc giac ngo, da dat den do thong tue, thi tu duy Phat giao la le song, le ton tai. Neu ta yeu cau nha su phai thay doi tu duy, nghia la yeu cau tir bo cach nghl, cach cam theo tinh than Phat giao, dieu do dong nghia voi viec phai tir bo ban nga cua minh, phai cach mang ban than minh. Nha tho cung co tin dieu, co ban nga cua minh. Yeu cau nha tho thay doi tu duy nghia la yeu cau nha tho tir bo cach nghl, cach cam cii ma tiep nhan cai moi. Dieu do chi co nhung tinh huong. Ti/duy tho hien dai Viet Nam 35 nhung giai doan co tinh cach mang moi lam duoc. Nhung cuoc thay doi tu duy luon luon tao nen mot cuoc cach mang, mot su dot pha, nhay vot cho su* phat trien. Chuyen luan nay truoc day duoc in voi ten goi la Tu duy tho va tu duy tho hien dai Viet Nam, trong do chung toi da phan biet tu duy voi logic hinh thuc. O day chi xin gioi thieu qua ve logic hinh thuc. Logic hay luan ly hoc, tu tieng Hy Lap co dien Aoyog (logos), nghia nguyen thuy la tu ngu, hoac dieu da duoc noi, (nhung trong nhieu ngon ngu chau Au da tro thanh co y nghia la suy nghl hoac lap luan hay ly tri). Ngay nay, duoi tac dong cua cach mang khoa hoc - cong nghe hien dai, logic hoc (hinh thuc) phat trien het sue manh me dan den su hinh thanh mot loat cac bo mon logic hoc hien dai, nhu logic hoc menh de, logic hoc vi tu, logic hoc da tri, logic hoc tinh thai, logic hoc xac suat, v.v.. Cac bo mon do cung cap cho nhan loai nhung cong cu sac ben giup tu duy con nguoi ngay cang di sau hon vao nhan thuc cac bi mat cua the gioi khach quan. Su ra doi cua logic hoc hien dai tao ra buoc ngoat trong sir phat trien cua khoa hoc va cong nghe. Dieu nay la hoan toan ro rang va the hien ro net nhat trong linh vuc cong nghe hien dai. Logic hoc hien dai da cung cap cho nhan loai nhung cong cu de xay dung cac bo dieu khien, tir do xay dung nen cac cong nghe tir dong hoa. No cung cung cap cac phuong tien logic cho viec che tao may tinh dien tir. Gan day nhat logic duoc ap dung vao khoa hoc may tinh va tri tue nhan tao. 36 Nguyen Ba Thanh Chinh vi vay, co the noi rang, khong co logic hoc hien dai thi kho co khoa hoc hien dai phat trien nhu ngay nay. Hon the nua, cac he thong logic phi co dien (tinh thai, da tri, xac suat, v.v.) cung trang bi cho nhan loai nhung phucmg tien logic de nhan thuc ngay cang sau sac hon, day du hon “cai bien chung" khach quan bang cac cong cu chinh xac [http://www.aiti - aptech.edu.vn], 1.2. Khai niem tir duy va cac khai niem ke can Buoc vao thap ky cuoi cung cua the ki XX, tri thurc cua loai nguoi ve the gioi hien thuc da tang len vo tan. Theo so lieu gan day, moi nam nhan loai lai co them khoang mot trieu phat minh khoa hoc Ion nho. Trong so do khoang 300 ngan luan an Tien si khoa hoc va 700 ngan sang che, phat minh. Kho tang tri thuc nhan loai da duoc ghi lai vao trong hang trieu tan sach bao. Con nguoi da phai dung den thiet bi vi dien tu de thu nho cac an pham, luu tru tu lieu vao cac dia CD, VCD. Nhung cuoc cach mang ve vat lieu, ve nang luong, ve dieu khien dang dien ra tren toan cau nhu vu bao. Su ra doi cua cac the he may vi tinh, nguoi may Robot va su phat hien ky thuat vi dien tu hien dai da chung to rang tri tue cua con nguoi la vo han voi tu cach la tri tue cua "loai". Con nguoi da lam thay doi can ban bo mat cua vo trai dat, thay doi ca moi truong sinh thai va gay ra biet bao thien tai tu nhung dam may bui cong nghiep khong lo, tu su lam kiet que Ttfduy tho hien dai Viit Nam 37 dat dai, lam kho can cac song ho, lam diet chung nhieu loai dong va thuc vat. Con nguoi da va dang vuon toi cac hanh tinh ngoai trai dat, vuon toi cac vi sao xa voi, xa den noi anh sang cua chung muon den duoc qua dat, phai trai qua hang ti nam lien tuc "van dong". Nhung, nhu A. Anhstanh, nha khoa hoc loi lac bac nhat cua the ky XX da nhan xet, dieu kho hieu doi voi con nguoi, dieu ma con nguoi khong the hieu duoc la tai sao con nguoi lai hieu duoc the gioi? "CE QU'LL Y A D'INCOMPREHENSIBLE C'EST QUE LE MONDE EST COMPREHENSIBLE" (80, tr.63)4. Tai sao con nguoi co the hieu duoc the gioi? Do la mot cau hoi Ion cua triet hoc hien dai va ca triet hoc tuong lai. Truoc the ki XX, loai nguoi van tap trung nang luc va tri tue cua minh chu yeu ve phia khach the, nham giai thich the gioi, va cao hon nua la cai tao the gioi. Cau hoi Ion nhat cua toan bo triet hoc truoc the ki XX ve mat nhan thuc luan van la, con nguoi co hieu friet duoc the gioi khach quan hay khong? Vai tro cua y thuc xa hoi doi voi ton tai xa hoi la nhu the nao? Rat nhieu triet gia va nhieu truong phai triet hoc da tranh luan den muc nay lua. Nhung cau tra loi cua triet hoc Duy vat co sue thuyet phuc hon ca. Do la con nguoi co the hieu duoc the gioi, va vai tro cua y thuc la vo cung quan trong. V.l. Lenin da di sau phan tich triet hoc duy vat bien chung cua C. Mac va con nhan 4 Xin xem bang danh muc tai lieu d cuoi sach. 38 Nguyen Ba Thanh manh them vai tro y thuc. "Y thuc con nguoi khong phai chi phan anh the gioi khach quan ma con tao ra the gioi"5. "Con nguoi co the hieu duoc the gioi" - do la menh de thu nhat, ket luan thu nhat vo cung quan trong, sau hang ngan nam moi due rut duoc. Nhung tai sao con nguoi lai co the hieu duoc the gioi? Chu nghia duy vat bien chung cho rSng, boi vi con nguoi co lao dong va co tu duy. Tu duy la gi? Tu duy la hoat dong nhan thuc ly tinh cua con nguoi. Khi quan cua tu duy chinh la bo oc nguoi voi mot he thong tinh vi cua gan 16 ti te bao than kinh6. Tu duy khong chi la mot san pham xa hoi hay chi la san pham tu nhien, ma la san pham co tinh tong hoa cua qua trinh lich su nhan loai. Tu duy la ket qua phat trien cua vat chat tu tong hop qua hang van, hang trieu nam. Sir ra doi cua tu duy chinh la bSng chung ve sir xuat hien cua con nguoi. Boi vay, co the dinh nghia: "Con nguoi la mot dong vat co tu duy". Tu duy (Pensee) la toan bo nhung hoat dong tam ly cua con nguoi, chi co con nguoi moi co, do la doi song tri tue cua con nguoi. 5 V.L. Lenin, But ky triet hoc, NXB. Su that, H. 1971, tr. 235. 6 Rodentan M., Iudin P. Tir dien triet hoc, NXB Sir that, 1976, tr. 676. Tu duy tha hien dai Viet Nam 39 Tir duy dugc phan biet voi y thuc (conscience). Noi den y thuc la noi den su "phan anh" hien thuc cua hoat dong tam ly. Hay noi dung hon, y thuc la tu duy d trang thai tinh, va tu duy la y thuc 6 trang thai dong, tu duy la hanh dong nhan thuc cua con nguoi. Tu duy con dugc phan biet voi tri tue, tri thong minh (intelligence). O mot muc do nao do, co nhung con vat cung co tri thong minh mac du chung khong co tu duy. Tu duy va li tri (raison) khong phai la mot. Noi den ly tri la noi den cai logic co tinh nguyen tac cua nhan thuc. Noi den tu duy la noi den sir van dong co tinh tong the cua cac yeu to tu tuong va tinh cam, cam xuc va ly tri nham muc dich nhan thuc. Tu tuong (Idee) hay con goi la quan niem tu tuong, vira la ket qua lai vira la xuat phat diem cua tu duy. Quan he con nguoi voi con nguoi, con nguoi voi xa hoi, con nguoi voi hoan canh song... la nhung moi quan he chu yeu tao nen quan niem tu tuong 6 moi con nguoi. Tu tuong, do do, mang mot noi dung quyen lgi, mot noi dung tinh cam nao do. Tu tuong mang tinh chat dan toe, doan the, quoc gia, tinh giai cap... nghia la mang tinh chu quan hon so voi tu duy. Tu tuong nam 6 pham tru noi dung, tu duy nam 6 pham tru phuong phap. DI nhien giua tu tuong va tu duy co moi quan he mat thiet. Phuong phap tu duy dung ma quan niem tu tuong sai thi ngay cang dan sau vao sai lam. Ngugc lai, xuat phat diem tu tuong tuy dung nhung phuong phap tu duy sai thi se phat trien thanh mot tu tuong khac, mau thuan voi luc dau. Cho nen, muon dung dugc, hay 40 Nguyen Ba Thanh muon dat dugc chan ly thi "tien de" va phuong phap deu phai dung. "Neu tien de cua chung ta la dung va neu chung ta ap dung dung nhimg qui luat cua tu duy cho nhung tien de ay, thi ket qua phai phu hgp voi hien thirc"(C. Mac)7. "Phu hgp voi hien thuc" do la yeu cau va tieu chuan cua nhan thuc ma tu duy muon dat toi. Neu nhu 6 thoi ky cam tinh, nhan thuc cua con nguoi mang tinh true quan, phien dien, khong lien tuc, khong he thong, thi 6 giai doan ly tinh, nhan thuc cua con nguoi co tinh toan dien va he thong hon. V.I. Lenin noi rSng: "Chung toi khong he coi nhiem vu cua tu duy la lam bien hoa ton tai, nhiem vu cua no chi la sap xep ton tai ve mat hinh thuc, tim ra cac loai, cac qui tSc, cac qui luat, tom lai, lam cai ma chung ta goi la nhan thuc gioi tu nhien" (48, tr.497). Phan anh hien thuc la dac diem cua y thuc noi chung. Dac trung cua tu duy la phan anh cac moi quan he cua con nguoi doi voi the gioi khach quan, quan he con nguoi voi con nguoi va quan he giua cac su vat, hien tugng; truy tim cac moi quan he, bieu dien cac moi quan he do bang cac phucmg tien ngon ngu, do la toan bo chuc nang nhan thuc cua tu duy. "C ai quan trong doi voi tu duy la cai ma con nguoi chua biet den" (V.I. Lenin). Noi den tu duy la noi den nhung hoat dong cua bo oc nguoi 6 trang thai song dong cua no. Tu duy nay sinh tu sir song va g in lien voi hoat dong cua cac te bao nao. Do la mot qua trinh xu ly lugng thong tin do cac khi quan cam giac thu nhan dugc. Trong 7 Nhieu tac gia. Triet hoc M ac - Lenin, Chu nghia duy vat bien chim g, H 1983 tr. 275. (Nxb. Sach giao khoa Mac - Lenin). TU duy tho hien dai Viet Nam 41 lich su phat trien cua con nguoi, su hinh thanh va phat trien cua tu duy gan lam mot voi sir hinh thanh va phat trien cua chu the. G.V.Ph.Heghen la nguoi nhan thay su xuat hien cua chu the tir vat chat, tir sir song: "Vay, phan doan dau tien cua sir song la 6 cho, voi tu cach la chu the ca the, sir song tu tach minh ra khoi tinh khach quan" (48, tr. 216). Noi den "sir song" trong van dong tu duy chinh la noi den co so sinh ly cua tu duy. Yeu to "song" do se tao cho tu duy mot thuoc tinh quan trong, do la sir trao doi tinh than co tinh chat giao tiep, tinh chat "cam ung", "giao cam" giua nguoi voi nguoi. Boi vay, giao tiep ngon ngu la mot giao tiep co tinh be ngoai, con trao doi tinh than, giao liru tu tuong va tinh cam la ban chat cua hoat dong tu duy. Tir duy la mot "trang thai ben trong cua vat chat" (Plekhanop) nhung chi co 6 vat chat dac biet, phat trien 6 trinh do cao, tuc la 6 con nguoi. Moi quan niem cho rang tu duy, tinh than hay y niem ton tai doc lap, ben ngoai dau oc con nguoi, deu la quan niem tu duy phi chu the, hoac la tao ra mot chu the sieu nhien doi lap voi con nguoi. Nhung ca tu tuong va tu duy se khong nay sinh duoc neu khong co ngon ngu. Ngon ngu la cong cu cua tu duy. Ngon ngu la cai vo vat chat cua tu tuong. Khong co ngon ngu thi tu duy chi la nhung du bao mo ho, nhung phan ung co tinh chat ban nang truoc hien thuc. Khong co tu duy thi ngon ngu chi la tieng keu bap be cua tre so sinh ma thoi. Tu duy lam cho ngon ngu phat trien phong phu, tinh xao. Ngon ngu tao dieu kien cho tu duy di sau duoc vao ban chat cua sir vat hon. 42 Nguyen Ba Thanh Tieng noi va chir viet, cung voi cac ky hieu ve hinh, ve so, cac khai niem, cac pham tru ... la bieu hien cua nhung buoc phat trien cua tu duy. Tren co 6 do, con nguoi ngay nay co the bieu dat duoc moi tu tuong cua minh. Tu duy toan hoc, tu duy triet hoc, tu duy tho ca, ngay cang phat trien. Luong tri thuc trung binh trong dau oc nhung con nguoi hien dai da phong phu da dang len rat nhieu. Tu duy con duoc phan biet voi logic hinh thuc (Logique formelle). Logic hinh thuc chi tieu bieu cho toan hoc so cap cua tu duy. No nghien cuu, nhung moi lien he don gian nhat giua cac su vat va hien tuong. Logic hinh thuc chua phai la toan bo tu duy ma chi la mot cach van dung khai niem, mot nghe thuat to chuc tir ngu, mot cach suy nghl, tuy gian don nhung lam co so cho tu duy, cho nhan thuc. Tu duy 6 cap do la mot pham tru triet hoc, la mot phuong phap nhan thuc, thi co y nghia rong hon logic hinh thuc. Tu duy la hoat dong nhan thuc cua con nguoi. Hoat dong do 6 moi thoi dai, moi dan toe co nhung dac trung pho bien, tao thanh cac phuong phap tu duy. Phuong phap tu duy phan anh nhung buoc tien cua nhan thuc 6 timg thoi dai. V.Ph.Heghen (1770 - 1831) cho rSng "Phuong phap tu duy cua mot thoi dai phan anh cai le phai thong thuong" (der gesunde Menschenverstand) cua thoi dai do" (48, tr.289). Con logic hinh thuc chi la "m eo luat" ket hop va sap xep tir ngu va nhung y nghl rieng le thanh mot trat tu chat che, co hieu qua thong bao gian don. "Logic hinh thuc cu, cung giong nhu cai tro choi tre con la xep nhung mau vun thanh nhung buc tranh, trong logic cu Tif duy tho hien dai Viet Nam 43 khong co chuyen hoa, khong co phat trien (cua nhung khai niem va tu duy), khong co "lien he ben trong tat yeu" cua tat ca cac bo phan, va khong co su chuyen hoa cua cai nay thanh cai kia". (V.I.Lenin, 48, tr. 106). Tren day, chung ta da so bo xac dinh khai niem tu duy trong quan he cua no voi hang loat thuat ngu khac: Tu duy va y thuc, tu duy va tu tuong, tu duy va ly tri, tu duy va ngon ngu, tu duy va logic... Chung ta da so bo noi ve phuong dien cong dong va phuong dien ca nhan, noi dung khach the va yeu to chu the trong tu duy. Bay gio chung ta thu neu len mot vai kha nang co tinh phuong phap luan de phan loai tu duy. Tu duy trong quan he bien chung voi ton tai la mot pham tru ly luan rat trim tuong. Nhung tu duy voi tu cach la nhung phuong phap nhan thuc thuc tai thi lai rat cu the. Do do, qua trinh phan loai buoc dau 6 day khong phai la phan loai tu duy noi chung, ma la phan loai tu duy ve mat phuong phap. 1.3. Phan loai tu duy Can cu vao kha nang bao quat hien thuc va trinh do he thong hoa, co the chia phuong phap tu duy thanh hai loai hinh (ve phuong dien triet hoc): 1. Phuong phap tu duy sieu hinh. 2. Phuong phap tu duy bien chung. Ca G.V. Ph.Heghen va ca V.I.Lenin deu thira nhan tinh han che cua tu duy ca nhan va tung thoi dai. Khong co tu duy cua 44 Nguyen Ba Thanh ai va cua mot thoi dai nao lai co the n§m b it dugc toan bo thuc tai trong tinh he thong, trong su ton tai muon hinh muon ve, quan he qua lai chang chit lan nhau. Tu duy moi ca nhan, moi thoi dai, chi la tu duy co tinh lich su, phan anh nhung mat xich, nhung vong khau, nhung moi quan he nhat dinh nao do ma thoi. "Cai luon luon gay kho khan, do la tu duy, boi vi no xet nhung vong khau cua mot doi tugng trong su tach roi ma trong hien thuc, chung la gan lien voi nhau" (Heghen). "Chung ta khong the bieu hien, do lucrng, hinh dung su van dong ma khong cat dirt tinh lien luc, khong don gian hoa, khong lam tho lo, khong tach roi, khong lam chet cung cai dang song" (Lenin, 48, tr. 275). Nhung neu coi tinh chat han che ay nhu la mot uu diem va day no len thanh phuong phap tu duy thi do la phuong phap tu duy sieu hinh. Phuong phap tu duy sieu hinh da tach cac qua trinh tu nhien, cac hien tugng va su vat thanh tung loai nhat dinh de nghien cuu chung mot cach co lap, do do ma pha vo dugc nhung khai quat trim tugng va cung nhac cua tu duy giao dieu, kinh vien tir thoi phong kien. Phuong phap tu duy sieu hinh da tao dieu kien cho nhung tien bo vi dai ve nhan thuc tir thoi Phuc hung den dau theki XIX. Phuong phap nay bat dau dugc sir dung trong tu duy khoa hoc cua cac nha khoa hoc tu nhien, sau do dugc dua sang triet hoc. Khi "Becon va Locco dem (phuong phap nay) tir khoa hoc tu nhien sang triet hoc thi tao ra tinh hep hoi ve tinh than cua hang may the ki". Tu duy sieu hinh tuyet doi hoa cac mat doi lap. Chang han "m ot su vat hoac ton tai hoac khong ton tai, Til duy tho hien dai Viit Nam 45 mot sir vat khong the vira la chinh no lai vira la cai khac, nguyen nhan va ket qua la doi lap nhau hoan toan"8. Tu duy bien chung la sir phan anh moi quan he bien chung co trong the gioi khach quan, phan anh sir van dong va phat trien cua moi su vat va hien tuong. Van dong va phat trien la mot thuoc tinh ban chat cua hien thuc. "G ioi tu nhien la hon da thu vang cua phep bien chung... Xet den cimg thi cac sir vat deu dien ra mot cach bien chung chu khong phai sieu hinh, rang tir nhien khong phai la vlnh vien van dong deu deu trong mot cai vong luan quan luon luon lap lai, ma la trai qua mot lich su that sir" (Ph. Anghen)9. Nghien cuu tu duy cua tirng ca nhan va cua ca thoi dai, chung ta thay rang ca tinh sieu hinh lan ca tinh bien chung deu tiem tang trong moi phuong phap. Khong co tu duy thuan tuy sieu hinh hay thuan tuy bien chung. Xet trong nhung moi quan he nay, phuong phap tu duy nay la bien chung, xet trong nhung moi quan he khac thi no lai sieu hinh. Phep bien chung, theo V.I.Lenin la thuoc tinh chung cua moi nhan thuc, ngay ca nhung nhan thuc gian don. "Phep bien chung la cai co hiru cua moi nhan thuc cua con nguoi noi chung". "Bat dau bang cai don gian nhat, cai quen thuoc nhat, cai pho cap nhat, v.v. bang bat cu menh de nao: la cay deu xanh; 8 Ph. Angghen. Chong Duy rinh, Nxb. Su that, H.1971, tr.35, 36. 9 Xem chu thi'ch 8. 46 Nguyen Ba Thanh Ivan la mot nguoi; Giusca la mot con cho,v.v. Ngay 6 day - nhu Heghen da nhan xet mot cach thien tai - da co phep bien chung roi - Cai rieng la chung"(48, tr. 380). Nhu vay, tu duy sieu hinh hay tu duy bien chung chi la xet ve phuong dien triet hoc cua tu duy. Mat khac, ca hai phuong phap tu duy triet hoc do deu co nhung uu the rieng. Phuong phap tu duy sieu hinh la "m ot ong ban dang kinh" trong tung linh vuc cu the va la mot "dua tre con" trong tu duy triet hoc (tu dung cua Ph. Anghen). Phuong phap tu duy bien chung la mpt phuong phap tu duy chung nhat, tot nhat cho nganh triet hoc va cac nganh khoa hoc ke can triet hoc. Con voi cac nganh khoa hoc chinh xac thi rat kho van dung. Boi vi no co xu huong xoa nhoa ranh gioi von co giua cac su vat va hien tuong trong hien thuc khach quan, xoa nhoa ranh gioi cac khai niem. Chang han cai vi du cua tu duy bien chung: "A la A nhung dong thoi khong phai la A", chung to rang tu duy bien chung la su mo rong den vo cung cac gioi han cua tu duy sieu hinh. Tu duy sieu hinh la tu duy bi gioi han trong mot pham vi nhat dinh. Nhung neu phu nhan tu duy sieu hinh thi tu duy se mat tinh xac dinh, se thieu can cu cu the va se chi la nhung chan troi gia tao va hu ao. Nguoc lai, neu khong co tu duy bien chung, thi nhan thuc cua con nguoi luon luon tan man, bi bo hep va khong phat trien duoc vi khong co lien he. Do do, chung ta co the khang dinh rang, tu duy con nguoi noi chung tiem tang ca hai thuoc tinh, tuy theo goc do tham Tif duy tho hien dai Viet Nam 47 dinh ma chung ta xep no la sieu hinh hay bien chung. Khong co tu duy bien chung hoan toan ma cung khong co tu duy sieu hinh hoan toan. Tuc la giua tu duy sieu hinh voi tu duy bien chung lai ton tai mot moi quan he qua lai, mot moi quan he bien chung. Tuy 6 dieu kien lich su cua thoi dai va hoan canh thuc te, cung nhu tuy theo dac trung cua moi nganh khoa hoc ma ta thay phuong phap nay hoac phuong phap kia co uu the hon. Viec phan loai tu duy can cu vao kha nang thu hep hay mo rong pham vi bao quat hien thuc nhu da phan tich tren day chi la mot su phan loai co tinh lich su cua nganh triet hoc. Phuong phap tu duy triet hoc du co uu the den dau, bao quat den dau thi cung khong the thay the cho cac phuong phap tu duy cua cac nganh khoa hoc cu the, chinh xac. Cho nen, chung ta thu tim den mot con duong phan loai thu hai la can cu vao cac tap hop cua hinh thai y thuc xa hoi. Theo con duong cua cac hinh thai y thuc xa hoi, chung ta co cac nhom Ion sau day: 1) Tu duy khoa hoc; 2) Tu duy nghe thuat; 3) Tu duy ton giao. Tu duy khoa hoc dua vao toan hoc va logic hinh thuc de nhan thuc thuc tai. Doi voi cac nganh khoa hoc tu nhien, tu duy toan hoc giu vai tro nong cot. Doi voi cac nganh khoa hoc xa hoi, tu duy triet hoc la cho dua chu yeu. Doi voi tu duy nghe thuat, chung ta co tu duy am nhac tu duy hoi hoa, tu duy tho ca... Trong do tu duy tho ca co anh huong chi phoi va pho bien hon ca. Tu duy ton giao la su huong toi cai vlnh hang, cai phi hien thuc, cai thieng, cai tam linh. Moi ton giao deu co rieng mot kho 48 Nguyen Ba Thanh bieu tugng hu ao ve cac nhan vat sieu pham. Kho bieu tuong do duoc hinh thanh va phat trien theo con ducrng huyen thoai hoa mot nhan vat co tinh lich su giau long vi tha, tai n&ng pham hanh tuyet voi. Tu duy ton giao la phuong phap tu tuong huong ve cai ao anh, sieu thuc, cai tam linh nhung rat nhan van. Con nguoi luon luon huong toi sir trong sach, yen tinh cua doi song tinh than. Ton giao la "y thuc dao ngupc ve the gioi". "Ton giao la sir thuc hien huyen ao cua ban chat con nguoi, vi ban chat cua con nguoi khong co tinh hien thuc that sir"; "Ton giao la trai tim cua the gioi khong co trai tim" (C. Mac)10. Ton giao la su ton tho cai cao ca, cai linh thieng nhung thuc chat la the hien sir mat long tin cua con nguoi doi voi hien thuc xa hoi, mat long tin 6 chinh minh. Con nguoi khong the lam chu dupe van menh cua minh, can dupe sir cho che, bao lanh cua Troi, Phat va cua Chua. Ton giao dupe vi voi "thuoc phien" cua nhan dan. Khi noi den thuoc phien, nguoi ta nghl ngay den cac te nan xa hoi, ma quen di rSng, ban than no cung la mot vi thuoc dac hieu. Thuoc phien co the chua dupe kha nhieu thu benh. Ton giao cung vay, no lam me hoac con nguoi, nhung mat khac, no khien cho con nguoi huong ve cai tam linh, tuc la lam nhan dao hoa con nguoi, cung nhu thuoc phien, no co kha nang lam giam cac noi dau va xoa diu cac vet thucmg . Loai tru nhung tro phu thuy bip bom va sir lpi dung ton giao de lam dieu phan dao due, mot so ton giao Ion nhu Phat giao, Thien Chua giao... chac chan da co nhung dong gop Ion 10 C. Mac, "Phe phan triet hoc Phap quyen cua Heghen" , Nxb Su that, Ha Noi, 1962, tr. 5 - 7. Til duy tha hien dai Viet Nam 49 lao trong viec lam phong phu them doi song van hoa cua nhan loai. Chua noi den tac dung tu than, tac dung giao hoa cua no doi voi con nguoi. Tu duy khoa hoc la su van dung true tiep phuong phap tu duy logic vao trong cac nganh khoa hoc cu the. Tu duy nghe thuat la su van dung true tiep phuong phap tu duy hinh tuong vao trong cac nganh nghe thuat khac nhau. Nhu vay, chung ta co the nghien cuu tu duy logic va tu duy hinh tuong de giai quyet cac van de thuoc ve tu duy khoa hoc va tu duy nghe thuat. Co the coi tu duy khoa hoc voi tu duy logic, tu duy nghe thuat voi tu duy hinh tuong nhu la nhung cap khai niem tuong duong. DT nhien tu duy logic co khi chua dat den khoa hoc, va tu duy hinh tuong co khi chua dat den nghe thuat. Do phuong thuc phan anh hien thuc cua nhan loai het sue phong phu va da dang, do hinh thuc cua su phan anh lai khac nhau, cho nen dac trung lien ket cua ngon ngu loai hinh trong cac phuong thuc tu duy tren day cung vo cung khac nhau. Tu duy logic bieu hien ro ret nhat trong tu duy toan hoc va tu duy ly luan. Tu duy toan hoc lay hinh dang ly tuong cua su vat va quan he so luong cua chung lam noi dung nhan thuc. Tu duy toan hoc la tu duy thuan ly (une pensec rationnelle) nhung khong don gian la logic hinh thuc. Phuong phap tu duy nay dat den chan ly bSng hai con duong: Thuc nghiem va bien luan. Con duong thuc nghiem thi di tim nhung menh de phu hop voi thuc nghiem hay nguoc lai. Con duong bien luan thi tim ra su phu hop giua cac menh de, cac dai luong (hay khai niem) voi nhau. 50 Nguyen Ba Thanh Tir duy li luan cung la bieu hien cua tu duy logic. O day, so sanh, phan tich, tong hop la phuong phap chu yeu cua nhan thuc: Tu duy ly luan thuong duoc sir dung nhieu trong cac nganh khoa hoc xa hoi. Phuong phap tu duy logic thucmg thoat khoi nhung bieu tuong true quan ma chii yeu la van dung khai niem. Nghien cuu nhung moi quan he giua cac dai luong voi nhau khong chi can cu vao logic nhan qua ma con theo logic ham so, bien so. Cung vi the ma tu duy toan hoc thi thien ve trim tuong hoa, con tu duy nghe thuat thi thien ve cu the hoa. Tu duy nghe thuat thi mang tinh chu quan. Con tu duy khoa hoc thi mang tinh khach quan. Claud Bernard da ghi chu "nghe thuat la toi, khoa hoc la chung ta". O tu duy hinh tuong, cac bieu tuong true quan do qua trinh quan sat thu nhan dupe la cong cu true tiep cua tu duy. Co the coi tu duy hinh tuong la qua trinh khoi phuc cac bieu tuong true quan, sang tao ra cac bieu tuong moi va the hien tai duoi mot hinh thuc cu the. Con tu duy toan hoc, tu duy logic la lam bien doi cac moi quan he da biet de di tim cac moi quan he moi giua cac khai niem, cac dai luong. Tu duy logic bieu hien trong triet hoc va cac khoa hoc xa hoi la quan he logic giua cac pham tru, cac khai niem khoa hoc. Logic dupe coi la yeu cau tat yeu va la phuong tien lien ket cua tu duy mach lac (L'lnstrum ent d'une pensee coherente). Chinh vi the, Aristot da dat ten cho quyen sach ban ve logic cua ong la Organon (cong cu). Tu duy khoa hoc khong dong nhat voi tu duy logic. Tu duy khoa hoc la bieu hien cua tu duy logic 6 trinh do cao va the Tif duy tha hien dai Viet Nam 51 hien o mot nganh chuyen mon nhat dinh. Nghia la co nhung khi tu duy logic khong bieu hien mot noi dung khoa hoc nao ca, no moi la logic gian don, hinh thuc. Ngupc lai, co nhung truong hop ca biet, tu duy khoa hoc khong phan anh cai le phai thong thuong ma tuong nhu la cai "sieu logic". Do la 6 nhung phut giay sang tao dot bien, "khai thi dot bien" (revelation subite) do true giac cua nha khoa hoc nam bat duoc mot cach ngau nhien. Tu duy hinh tuong khong dong nhat voi tu duy nghe thuat. Nghe thuat thi thuong co tinh hinh tuong nhung hinh tuong khong chi co trong nghe thuat. Trong tu duy ton giao co rat nhieu bieu tuong thi ca, co rat nhieu hinh anh, nhieu nhan vat dep, nhung tu duy ton giao khong phai la tu duy nghe thuat, no khong mang y nghia sang tao tac pham. Mat khac, tu duy nghe thuat khong phai bao gio cung co noi dung hinh tuong nhu la mot net dac thu duy nhat. Trong nhieu bai tho giao huan, trong mot so sang tac chinh luan, hinh tuong khong dong vai tro quyet dinh su thanh cong cua tac pham van hoc. Khi phan loai phuong phap tu duy theo hai nhom Ion, tu duy logic va tu duy hinh tuong, can cu chu yeu cua chung ta la hinh thuc cua su phan anh va dac trung lien ket cua phuong tien ngon ngu. Nhung chung ta khong bao gio quen noi dung hien thuc dupe phan anh trong do. Chinh noi dung hien thuc va muc dich cua su phan anh da qui dinh phuong thuc tu duy. DI nhien, khong co ranh gioi tuyet doi giua tu duy hinh tuong va tu duy logic khi ta khao sat mot san pham cu the cua tu duy. 52 Nguyen Ba Thanh O dinh cao nhat cua nhan thuc, phai chang tu duy nghe thuat co the dat den trinh dp du bao khoa hoc, tu duy tho ca gap go voi tu duy khoa hoc? Ca hai deu can den tri tuong tuong tuyet voi va oc sang tao doc dao. The loai truyen vien tuong khoa hoc da the hien su gap go giua tu duy hinh tuong voi tu duy khoa hoc. Chang han, ngay tu nam 1865, trong mot tap truyen nhan de "Du lich mat trang", Giuyn Vecno da noi den chuyen bay cua con nguoi toi Mat trang do nhung nguoi MI thuc hien 6 Florida. The roi, hon mot tram nam sau, tren thuc te, dung la co nhung nguoi Mi da xuat phat tu Florida bay len mat trang. "N hung nha van vien tuong tham chi da vupt xa chinh ban than cac nha bac hoc loi lac boi tu duy phong khoang cua minh" (10. tr.7 7 ). Tu duy logic va tu duy hinh tuong khi dat toi dinh cao thi co the gap nhau, gap nhau 6 tam bao quat va tinh sinh dong cua no. Luc do nha bac hoc dupe coi la nghe s! vi dai, va nguoi nghe si dupe coi la nha bac hoc Ion. Boi vi ho da tao ra dupe mot "thien nhien thu hai", mot the gioi moi trong tac pham cua minh. Ho da tien tri dupe con duong cua nhan loai. A. Xaytlin da tim thay diem chung giua tu duy khoa hoc voi tu duy nghe thuat. Do la su tai tao cac qua trinh van dong va phat trien cua thuc tai. "Cung giong nhu Quivie da chi dua vao mot chiec xucmg duy nhat de dung len ca bo xuong cua con vat, BandSc chi dua vao mot due vong chu dao cua con nguoi de dung len toan bo bo mat xa hoi cua nguoi do" (122, I, tr. 101). Tif duy tho hiin dai Viet Nam 53 1.4. Tu duy Idgic va tir duy hinh tuong, su doi xumg qua cac cap pham tru O dinh cao cua nhan thuc, con nguoi da khai quat duoc cac khai niem, cac pham tru khoa hoc. Nhung pham tru do dupe coi la hinh thuc cao nhat cua tu duy. Khi xem xet he thong cac cap pham tru, chung ta nhan ra mot dieu rat thu vi. Do la sir hpi tu, su tap hop mot cach ngau nhien va rat mach lac cac pham tru co tinh doi xung. Chang han, chung ta co cac cap pham tru co ban: Noi dung - Hinh thuc, Ban chat - Hien tupng, Tat nhien - Ngau nhien, Nguyen nhan - Ket qua, Kha nang - Hien thuc, Pho bien - Dac thu... Moi thoat nhin, chung ta cung nhan ra ngay, cac pham tru dung truoc thi thien ve sir phan anh cac thuoc tinh cua tu duy logic, con cac pham tru dung sau thi ngupc lai, thien ve phan anh dac trung cua tu duy hinh tupng. Tuc la, cac dac trung cua tu duy logic phu hop ngau nhien voi noi ham cua cac pham tru dung truoc (hay la dung ben trai). Con cac dac trung cua tu duy hinh tupng thi phu hop ngau nhien voi noi ham cua cac pham tru dung sau (hay la dung ben phai). Cung thu vi khong kern la gan day, nguoi ta da tim ra su phan vimg cua ban cau dai nao trong nhan thuc thuc tai. Tuc la ban cau nao trai la noi hinh thanh va ghi nho mot loai thong tin, con ban cau nao phai lai la noi hinh thanh va ghi nho mot loai hinh anh am thanh, co tinh tupng hinh, con ben trai la cac khai niem va sir lien he cua chung. Nhu vay la da co sir phan dinh mot cach bam sinh, hay la thien tao nham "chuyen mon hoa" cac hoat dong thu nhan va phan tich thong tin. Qua day, 54 Nguyen Ba Thanh chung toi muon khang dinh lai rang, trong tu duy, trong nhan thuc cua con nguoi do tao hoa sinh ra, da tiem tang hai kha nang, tu duy hinh tuong va tu duy logic. Tro lai voi cac cap pham tru, chung ta cang thay ro dieu do. Tu duy logic khi tro thanh tu duy khoa hoc thi tim hieu cai cau true ben trong, Ban chat ben trong cua the gioi hien thuc muon mau muon ve. Khoa hoc nham "thu gon cai trong thay phuc tap vao cai khong trong thay don gian". Tu duy hinh tuong khi phat trien thanh tu duy nghe thuat thi theo con duong ngupc lai. Tuc la trien khai cac tu tuong ban chat, cac y niem khai quat thanh cai hien thuc muon mau muon ve mang tinh chat Hien tuong. Doc mot tac pham van hoc, xem mot buc tranh, nghe mot ban nhac... ta nhu duoc song, duoc cam xuc cung tac gia. Tire la tac gia da trinh bay cuoc song mot cach true tiep nhu nhung hien tuong be ngoai thoang qua hay chat thay, chat nghe. Do do trong cap pham tru Ban chat - Hien tuong thi tu duy logic thien ve cai truoc, tu duy hinh tuong thien ve cai sau. Tu duy logic quan tam den ban chat, tuc la quan tam den phuong dien noi dung, di tim qui luat van dong noi tai, tim cau true ben trong cua vat chat. Do do bo qua nhung yeu to be ngoai. Tu duy hinh tuong thi co nam bat moi ve dep, ve ngoai cua hien thuc. Tu duy hinh tuong chu y den cai dep, tuc chu y den hinh thirc cua moi sir vat va hien tuong. Tu duy logic khi lay cai dep lam doi tuong thi no lam kho cung cai dep, quy cai dep ve thanh nhimg cong thirc pho bien de giai thich cai ban Tu duy tha hien dai Viet Nam 55 chat, cai noi dung, va khong trinh bay hinh thuc cai dep nhu ban than no dang ton tai. Tu duy hinh tuong coi trong su mo ta hinh thuc de qua do phan anh mot noi dung. Tu duy logic thi theo huong ngupc lai, tuc la chi ly giai tinh tat yeu cua mot hinh thuc bang su quy dinh cua noi dung. Nhu vay, trong cap pham tru Noi dung - Hinh thuc thi tu duy logic thien ve cai truoc, tu duy hinh tuong thien ve cai sau. Tu duy hinh tuong (tu duy nghe thuat) trinh bay cac su vat, hien tuong cua the gioi khach quan nhu la cuoc song be ngoai, nhu la cai ngau nhien. Tu duy khoa hoc trinh bay su van dong co tinh tat yeu cua moi su vat va hien tuong. Tu duy khoa hoc va ca tu duy nghe thuat deu phan anh qua trinh nhan thuc co tinh ke thira. Nhung sir khac nhau la 6 cho, san pham tu duy khoa hoc thi mang tinh tat yeu trong qua trinh tiep noi cac tri thuc khoa hoc, con san pham cua tu duy nghe thuat thi tinh tiep noi do khong he bat buoc, khong co tinh tat yeu. Su ra doi cua mot tai nang nghe thuat, mot tac pham nghe thuat mang tinh chat ngau nhien nhieu hon la su xuat hien cua tai nang khoa hoc va tac pham khoa hoc. Neu Nguyen Du khong viet Truyen Kieu, thi khong co ai thay the ong de viet tac pham do. Nhung dinh luat di truyen thi khong chi co Menden ma con nhieu nguoi khac da phat hien dupe. Vay, trong cap pham tru "Tat nhien - Ngau nhien", tu duy logic thien ve cai truoc, tu duy hinh tupng thien ve cai sau. Tu duy logic (tu duy khoa hoc) truy tim cac nguyen nhan ton tai va phat trien cua cac su vat va hien tupng, cSt nghia sir 56 Nguyen Ba Th^nh ra dai cua ket qua theo dinh thuc nhan qua. Tu duy hinh tuong nguoc lai, chi trinh bay hien thuc nhu la ban than no co. Tu duy hinh tuong khong giai thich true tiep cac nguyen nhan ma bang phuong phap gian tiep. Tu duy nghe thuat bat dau tu viec mo ta hien thuc khach quan, bieu hien tam trang nhu la mot ket qua san co cua ban than hien thuc. Nhu vay, trong cap pham tru Nguyen nhan - Ket qua, tu duy logic thien ve cai truoc va tu duy hinh tuong thien ve cai sau. Voi cach phan tich tuong tu, chung ta se di den ket luan, tu duy logic tim cai qui luat co tinh pho bien cua moi su vat va hien tuong, tu duy nghe thuat nham bieu hien cai dac thu, tu duy khoa hoc chu y den cai chung, tu duy nghe thuat chu y den cai rieng, tu duy khoa hoc chu y den viec tim hieu cac kha nang, du bao cac tinh huong co the xay ra, tu duy nghe thuat trinh bay cai da xay ra, dang xay ra, tuc la trinh bay cai hien thuc. Cho du la "hien thuc thu ba", tuc la hien thuc tuong lai, thi viec trinh bay cua tac gia van mang tinh chat cu the va true tiep nhu la da song qua. Su xuat hien cua mot dai thi hao, mot nghe si Ion, mot tac pham van hoc dac sac duong nhu la mot hien tuong ngau nhien va tac pham mang tinh lich su, tinh thoi dai rat ro. Trong khi do, doi voi tu duy logic, tinh thoi dai, tinh lich su ch in g co gi la quan trong. Cac dinh luat cua Niuton ve vat li, cac dinh luat cua Pitagor ve hinh hoc... deu khong mang tinh dan toe, tinh thoi dai. Nhung tac pham cua Sechspia, cua Tonstoi, va cua cac tac gia thoi Hy - La co dai, luon luon phan anh lich su va tinh than dan toe. Tif duy tha hien dai Viet Nam 57 The la trong tat ca cac cap pham tru, noi dupe coi la hinh thuc cao nhat cua tu duy, tu duy khoa hoc huong ve phia nay va tu duy hinh tupng huong ve phia kia. Dieu do noi len rang tu duy logic va tu duy hinh tupng la hai phuong thuc nhan thuc khac nhau nhung thong nhat voi nhau va bo sung cho nhau. Neu tu duy hinh tupng ma khong co su ho tro cua tu duy logic thi se choi voi, mo ho, mat het y nghia. Neu tu duy logic ma khong co su ung ho cua tu duy hinh tupng chap canh thi no that don dieu, kho lanh va quanh quan 6 toan hoc so cap va tam doan luan ma thoi, khong the co tich phan, vi phan, ham so ngupc, so ao va khong the co thuyet tuong doi dupe. 1.5. Tif duy tho la mot phuong thuc bieu hien cua tu duy nghe thuat Tu duy hinh tupng va tu duy nghe thuat khong phai la dong nhat. Nghe thuat thi thuong mang tinh hinh tupng nhung hinh tupng khong phai chi co trong nghe thuat. Boi the chung toi dung thuat ngu "tu duy nghe thuat" la de chi phucmg thuc tu duy sang tac trong cac nganh nghe thuat nhu tho ca, hoi hoa, am nhac, dieu khac... Tu duy nghe thuat la su khoi phuc va sang tao cac bieu tupng true quan, la su hinh tupng hoa hien thuc khach quan theo nhan thuc chu quan. Do la diem phan biet dau tien cua tu duy nghe thuat voi tu duy khoa hoc. Chinh tren co so vai tro cua cai chu the trong hinh tupng nghe thuat la chung ta noi: "Nghe thuat la toi, khoa hoc la chung ta". Tu duy nghe thuat chiu su chi phoi manh me cua the gioi quan va nhan sinh quan cua nguoi sang tao. V.I. Lenin cho 58 Nguyen Ba Thanh rang: "Chung toi khong he coi nhiem vu cua tu duy la lam bien hoa ton tai, nhiem vu cua no chi la sap xep ton tai ve mat hinh thuc" (xem 48, tr.497). Nhu vay ton tai la noi dung cua tu duy nhung "hinh thuc" cua no thuoc ve chu the sang tao. Doi voi tu duy khoa hoc thi "hinh thuc" ay duoc khach quan hoa theo quy luat van dong cua khai niem va quan he logic giua cac khai niem. Doi voi tu duy nghe thuat "hinh thuc" ay la su bieu hien true tiep cua quan niem ve vu tru, nhan sinh va trinh do van hoa cua nguoi sang tao. Tu duy nghe thuat khac voi tu duy khoa hoc 6 cho, tu tuong va tinh cam khong chi la nang luong cua tu duy ma con la doi tuong nhan thuc cua tu duy. Hinh tuong nghe thuat duoc coi la hinh tuong cua cam xuc, nghia la "nang luong" tinh cam con dong lai trong hinh tuong nhu la mot yeu to noi dung, mot bo phan hop thanh. Tuy vay, neu doi lap ly tri voi tinh cam, tu duy khoa hoc voi tu duy nghe thuat, chung ta se di den cho coi nghe thuat chi bao ham nhung yeu to true giac, nhung an tuong cam tinh ma khong co y nghia sau sac, khong mang noi dung tri tue. Su van dong cua ngon ngu nghe thuat la bieu hien true tiep cua qua trinh tu duy. Ngon ngu nghe thuat mang nhung dac diem loai hinh nhat dinh. Cac bieu tuong true quan do qua trinh quan sat thu nhan dupe la cong cu true tiep cua tu duy. Nhung moi loai hinh nghe thuat lai huong ve mot loai bieu tupng nhat dinh. Chang han nhac si chi quan tam den sue bieu hien cua am thanh, sac thai tham my cua am thanh, nghia la chu y den cac bieu tupng thinh giac. Con hoa si gan cuoc song Tu duy tho hien dai Viet Nam 59 tinh than cua minh voi nhung bieu tuong thi giac, vai duong net va mau sac, voi qui luat phoi hop sang - toi. Ngon ngu the hien cua cac nganh nghe thuat nhu am nhac, hoi hoa, dieu khac, kien true v .v... duong nhu da thoat khoi thu ngon ngu thuong ngay ma vuon toi mot he thong ky hieu tham mi rieng biet. Cho nen tu duy nghe thuat khong don thuan la bieu hien cua tu duy cu the, gan lien voi cac bieu tuong true quan ma con phan anh trinh do tu duy trim tuong va khai quat o giai doan cao. Tu duy tho la mot phuong thuc bieu hien cua tu duy nghe thuat, nhung no mang trong minh mot kha nang bieu hien phong phu nho ngon ngu tho. Phuong tien ngon ngu cua tu duy tho la mot phuong tien giao tiep co tinh xa hoi hoa cao do. Cho nen tho co the bieu hien duoc nhieu tam trang, nhieu dang cam xuc, nhieu noi dung cu the va true tiep. Bieu tuong thi ca vira mang tinh chat bieu tuong thinh giac, vira mang tinh chat bieu tuong thi giac, nghia la trong tho vira co nhac, vira co hoa. Dac diem quan trong nhat cua tu duy tho la su the hien cua cai toi tru tinh, cai toi cam xuc, cai toi dang tu duy. Cai toi tru tinh trong tho dupe bieu hien duoi hai dang thuc chu yeu la cai toi tru tinh true tiep va cai toi tru tinh gian tiep. Tho tru tinh coi trong su bieu hien cai chu the den muc nhu la nhan vat so mot trong moi bai tho. Lecmontop (1814 - 1841) co lan noi den tho minh: "Chuyen cua toi chi toan la nhung tuyet vong. Toi da luc loi toan bo tam hon va doc Ion xon ra giay" (xem 122, tap I, tr.50). A. Puskin noi ve tho Bairon (1788 - 1824): "Bairon truoc sau chi sang tao co mot tinh cach..., no la nhung net khac nhau cua Bairon ma ong dem san se cho cac nhan vat cua minh". 60 Nguyen Ba Thanh Tuy nhien, do su chi phoi cua quan niem tho va phuong phap tu duy cua tung thoi dai ma vi tri cua cai toi tru tinh co nhung thay doi nhat dinh. Lich su phat trien cua tho ca Viet Nam la lich sir phat trien cua tho tru tinh. Da la tho tru tinh thi khong the goi la hoan toan "phi nga", cho du trong tho chi co "may, gio, trang, hoa". Nguyen Du, Ho Xuan Huong, Tu Xuong, Tan Da deu da tu xung ten minh trong mot so bai tho. Nhung do quan niem ve cai ca nhan va y thuc ve cai ban nga chua manh me nen cai toi tru tinh con an khuat sau nhung nhan vat tru tinh khac. Cac nha tho thoi ky phong kien da so khong true tiep viet ve cai toi nhu 6 thoi ky tho lang man. Tho Moi ra doi, cai toi tru tinh danh lay vi tri trung tam trong moi bai tho. Nhung ca tho bac hoc thoi phong kien va thoi ky Tho Moi, tu duy tho deu thien ve hucrng noi, nghia la muc dich nhan thuc va phan anh cua tho khong phai la cai khach the, cai hoan canh tu nhien va xa hoi co tinh lich sir cu the ma nha tho dang song. Tuy vay, ve mat y nghia khach quan cua no, tho bao gio cung phan anh dupe mot khia canh nhat dinh cua tu tuong va tinh cam mot thoi dai, qua tho, chung ta co the "xem xet sir thinh suy va biet dupe sir mat con cua timg trieu d ai..." (Phan Phu Tien, xem 82, tap I, tr. 12). Tu duy tho phan anh nhung tinh cam cong dong va tu duy thoi dai. Ve mat noi dung nhan thuc, co the coi tu duy tho la bieu hien cu the va sinh dong cua nhung tu tuong triet hoc, chinh trj, dao dire duoi dang pho bien nhat cua mot cong dong nguoi. Tap hop cac sang tac tho theo noi dung tu tuong va doi tupng phan anh, ta thay ring tho ca la su phan anh tinh vi cua Tif duy thahiin dai Vi$t Nam 61 y thuc he co tinh giai cap, co tinh lich su. Tho ca phong kien phan anh nhung tam trang tieu bieu, nhung con nguoi dien hinh cua giai cap quy toe phong kien, phan anh nhung quan niem tinh cam dao due theo mo hinh gia tri ma xa hoi phong kien da thiet lap. Tho ca thoi ky tu ban chu nghia cung phan anh tam tu tinh cam cua nhung con nguoi trong xa hoi do. Tho ca each mang lay hien thuc each mang lam doi tuong nhan thuc va phan anh. Su thay doi cua co che xa hoi da keo theo su thay doi cua toan bo thuong tang kien true, thay doi cac quan niem ve cai Chan, cai Thien, cai My. Do la nguyen nhan lam thay doi huong van dong cua tu duy tho. So voi tu duy logic thi tu duy hinh tuong co duoc mot pham vi rong rai hon cho su lien tuong va quyen tuong tuong cua nguoi sang tao. Tu duy tho chap nhan mot kha nang tuong tuong duong nhu vo tan cua nha tho. Nha tho co the tuong tugng ra canh trai dat no tung, canh hai nguoi yeu nhau bay len troi tam trang va ngu trong sao, canh thien duong va dia nguc... Nhung tri tuong tuong phi thuc te nhu vay la trai voi tu duy khoa hoc. Tri tuong tuong da chap canh cho Tan Da bay len troi de "H au troi" va doc tho cho troi nghe. Tri tuong tuong giup cho Han Mac Tu nhin thay "m ay chet duoi duoi dong song phSng lang, troi thay ve xa tan coi vo bien". Tri tuong tuong la bieu hien true tiep cua nang luc tu duy hinh tuong. Nha tho Song Hong cung da thira nhan: "Tho la nghe thuat ky dieu bac nhat cua tri tuong tuong". Tri tuong tuong cua nha khoa hoc khac voi nha tho 6 cho, nha khoa hoc thi ma hoa cac tai lieu cam tinh, qui chung ve cac dai luong, cac ky hieu va con 62 Nguyen Ba Thanh so, quan sat va bieu dien su van dong cua hien thuc thanh su van dong cua khai niem, cua ki hieu. Kha nang tuong tuong cua tu duy khoa hoc la 6 cho truu tuong hoa, vo hinh hoa cac su vat va hien tuong. Con nha tho thi cu the hoa, hinh tuong hoa hien thuc khach quan theo mot duong day lien tucrng. Doi voi sang tac tho, tri tuong tuong tao nen tu tho, y tho va ca loi tho. Chang han may cau tho sau day cua Nguyen Binh bieu hien kha nang cu the hoa, kha nang lien tucrng cua nha tho: Long em nhu quan ban hang Dung chan cho khach qua dang ma thoi - Long anh nhu mang be troi Chi ve mot ben, chi xudi mot chieu (Hai long) Trong tho, "Lien tuong la qui luat cua su nhan thuc va cung la qui luat cua cam xuc" (Ha Minh Due, 28, tr. 146). Qui luat cua lien tuong noi len rang, su van dong cua tri tuong tuong la co huong chu khong phai vo huong. Ch3ng han, nhung cau tho sau day cua Te Hanh trong bai "M at mua xuan" (viet nam 1963): Mat em nhu mat mua xuan Trai xanh vang tran non tan net may Mieng em cuoi, canh hoa lay Mat em hay anh nang ngay moi len? O day ta chi thay nhung mau sac tuoi vui, sinh dong cua mua xuan hien tren khuon mat nguoi yeu. Nhung cung khuon Tu duy tha hien dai Viet Nam 63 mat ay cua nguoi yeu, khi tac gia can bieu hien long cam thu giac thi lien tucmg di ve huong khac, do la "M at que huong" nhimg nam song duoi che do Mi - Diem: Horn qua ai thu giac Ma moi em mim chat? Horn nay ai xot thuong Ma mi em mo suong? Nhu vay, khi muc dich bieu hien thay doi thi lien tuong thay doi theo. Lien tuong trong tho cang da dang thi bieu tuong cang sinh dong, nhan thuc cang sau sac, cam xuc cang doi dao va phong phu hon. Tuy vay, chung ta khong the nao qui moi lien tuong tho thanh su lua chon tat yeu theo con duong cua tu duy logic. Tu duy nghe thuat chua dung nhieu yeu to ngau nhien trong qua trinh sang tao. Logic thi ca gan lien voi cac yeu to ngau nhien, phi ly tinh. Cai tat yeu trong muc dich bieu hien, trong noi dung tu tuong va y do sang tac da khong gat bo cai ngau nhien ma la su tap hop cai ngau nhien theo logic chu quan: Logic chu quan bao ham ca cai hop ly va cai phi ly, ca li tri va tinh cam, cai ngau nhien va cai tat yeu. Maiacopxki trong dem thuc day viet len vo bao diem hai chu "chan cut", ma sang horn sau phai rat lau ong moi hieu nghia hai chu do. Thi ra do la mot tu tho chot den trong giac ngu cua ong. Y nghia cua hai chu do la cai tu "Anh yeu em - tinh yeu duy nhat, nhu nguoi thuong binh yeu chiec chan con lai cua m inh". Tu tho ay chot den trong luc mo mang. Lecmontop gap mot nguoi hanh khat mu bung cai bat di xin cua bo thi. Co dua tre dua nghich- tinh quai da bo vao bat ong V 64 Nguyen Ba Thanh may vien soi. Nha tho tim thay trong noi xot xa cay dang cua nguoi hanh khat co mot net giong voi tam trang cua minh khi to tinh va bi nguoi yeu bon cot. To Huu tam su rang cai tu tucrng chu de "dong bao mien Nam bat khuat" thi da co tu lau, nhung khi gap chi Tran Thi Ly thi bai tho "N guoi con gai Viet Nam" moi ra doi. Cai ngau nhien gap go ay cung chinh la cai "gap may" ma Huy Can da co lan noi toi. Con biet bao vi du khac ve cai ngau nhien trong lien tucrng tho. Cai phi ly tinh trong tho duoc da so cac nha my hoc phucmg Tay de cao, dac biet la nhung yeu to co tinh chat true giac, vo thuc, ban nang, nhung tri thuc khai thi dot bien va nhung bieu tuong nay sinh tu qua trinh tu dong hoa cua tu duy. Tu duy tho la su khoi phuc la sang tao nen cac bieu tuong true quan de bieu hien tu tuong va cam xuc, nhung khong phai do nhan thuc cam tinh quyet dinh. Nhung quan niem ve tho, ve nhan sinh, ve thoi dai va ban than ca tinh cua nha tho se lam cho nha tho chu y nhieu hon den loai bieu tuong nay hay loai bieu tuong khac. Nhung bieu tuong tucrng nhu vo tinh va muon hinh muon ve ay bao gicr cung co mot diem chung 6 tu tuong chu de ma nha tho muon the hien. ChSng han cac bieu tuong "chiec la khoai" va "quan ban hang" von khong quan he gi voi nhau nhung Nguyen Binh da tim thay mot diem chung (deu giong cai "long em"). Boi vay, hanh trinh cua tri tuong tuong mang tinh chat ngau nhien bao nhieu ve mat hinh anh true quan, thi mang tinh chat tat yeu bay nhieu ve muc dich bieu hien. Chung duoc lua chon theo nhung tieu chi nhat djnh, dap ung dupe nhu cau boc Tu duy tha hien dai Viet Nam 65 lo cua nha tha, thoa man vai tu tuang chu de, hap vai phong cach va phuong phap sang tac... Nhu vay, chung ta thay ring tu duy tho la su khoi phuc va sang tao cac bieu tuong true quan, la su hinh tuong hoa hien thuc khach quan theo logic chu quan. Logic chu quan vua phan anh cai logic khach quan vua bao ham mot y nghia tu do cua hoat dong tinh than, hoat dong tinh cam. Nghia la no khong phan anh cai logic khach quan mot cach may moc va true tiep, ma phan anh cai yeu to tam ly. Tu duy tho tao cho ta them mot bieu tuong moi ve su vat va hien tuong. Chang han trong cau ca dao: H ai co tat nude ben dang Sao co muc anh trang vang do di? Thi hien thuc khach quan la co gai tat nuoc dem trang, nhung bieu tuong thi ca chinh la "co gai muc anh trang vang." Do la mot bieu tuong moi va mang yeu to chu quan cua nguoi sang tao. Yeu to chu quan 6 day chinh la thai do ngpi ca lao dong. Neu nhin thay canh tat nuoc la vat va, kho nhoc va thai do cua nha tho la thuong hai thi anh trang co the mang mau do cua mau, gau nuoc tro thanh gau mo hoi. Mot hoa si binh thuong cung co the dung lai dugc buc tranh sinh dong ve mot co gai tat nuoc dem trang va chiec gau day ap anh trang vang. Hoa si con co the tao dang, tao hinh them cho ve dep cua co gai bang duong net va mau sac. Nhung hoa si ay se khong the co dugc cai ngon ngu doi thoai true dien: "H oi co... sao co... do di" va ngon ngu ay dugc dua day bSng 66 Nguyen Ba Thanh nhac tha cua hai dong luc bat. Dieu nay chung to so voi hoi hoa, am nhac va cac nganh nghe thuat khac thi tho co duoc mot uu the ve lien tuong tu do, ve tu duy. Neu nhu cac nganh nghe thuat khac co duoc uu the ve tinh true quan cua loai chat lieu cam tinh trong bieu hien (go, da, mau sac, am thanh...) thi tho ca lai su dung mot thu chat lieu dac biet do la chat lieu ngon ngu (loi noi va chu viet). Ngon ngu la mot thu "hoat chat" khong tro nhu go, da nhung lai rat tinh vi. No la mot thu "cong cu" true tiep cua tu duy. Tu duy tho doi voi nguoi sang tac, voi nha tho la viec "lam tho". Neu ta so sanh mot cach dung tuc viec "lam tho" voi viec "lam nha" thi thay ngay rang, ngon ngu doi voi nha tho cung nhu bua riu doi voi nguoi tho. Nhung nguoi tho su dung cong cu cua minh de lam nen mot ngoi nha bang thu vat lieu khac (bang go, hoac tre, hoac gach). Con nha tho su dung ngon ngu de tao ra nhung san pham cung bang ngon ngu. Vay nen, ngon ngu tho doi voi nha tho, vua co y nghia phuong tien, vua co y nghia muc dich. Mat khac, trang thai tinh cam cua nha tho la trang thai day cam hung, khong phai la trang thai binh thuong, lao dong gian don cua nguoi tho thu cong, ma bao ham mot y nghia sang tao: Nghia la nha tho vua la ngudi thiet ke, vira la ngudi thi cong cho chinh ngoi nha nghe thuat cua minh. Tu duy nghe thuat noi chung va tu duy tho noi rieng gan vdi ddi song hien thuc hon so vdi tu duy khoa hoc vi tinh chat true quan cua cac bieu tuong. Nhung ban than cac bieu tuong true quan thuong mang tinh chat true giac, tham chi ddi hoi cao do su nhay ben cua cac giac quan. Ddi tai ngudi nhac si, doi Tif duy thahiin dai Viet Nam 67 mSt cua nguoi hoa si, do la nhimg khi quan vo cung quan trong quyet dinh pham chat cua tac pham hoi hoa hay am nhac. Nhung do thien ve cac tai lieu cam tinh ay ma doi khi tho ca noi rieng va nghe thuat noi chung thuong khong nam bat duoc nhung van dong ben trong, ban chat ben trong cua cac su vat va hien tuong. Hay noi dung hon quan niem cai ban chat cua tu duy khoa hoc khac voi quan niem cai ban chat cua tu duy tho ca: Chang han quan niem ve nuoc, tu duy khoa hoc xac dinh trong nuoc co Hydro vao Oxy. Nhung doi voi nha tho, nuoc luon luon di voi "due" va "trong", di voi "song" va "bien" di voi "non" ("nuoc non", nuoc biec", "nuoc trong veo" son thuy hun tinh, nuoc troi lan sac)! Nhan thuc thuc tai trong khoa hoc tuong doi thong nhat, con trong tho ca, trong nghe thuat vo cung phong phu va da dang, co khi trai nguoc nhau. Ban than su vat va hien tuong la muon hinh muon ve, moi nguoi co mot cach nhin, mot cach quan niem rieng, co tinh chat chu quan. Nha nghe si la ngudi phong dai, bom to mot mat nao day, mot khia canh nao day cua su vat hien tuong de nham bieu hien tinh cam va tu tucrng cua minh. Can cu vao muc do phong dai ma ta danh gia tac pham chan thuc hay khong chan thuc, hien thuc hay lang man. Do tinh chat ly tinh cua loai chat lieu ngon ngu, tu duy tho doi hoi cac bieu tuong phai cu the va sinh dong. Am thanh va y nghia cua tu ngu luon luon phai gcri cam, khac phuc tinh chat ky hieu cua ngon ngu de tao nen chat tho true tiep. De cao am dieu hay de cao tinh tao hinh trong ngon ngu tho la de tang 68 Nguyen Ba Thanh them tinh chat true quan cua hinh tuong tho. Nhac dieu cua mot dong tho, mot bai tho chinh la su hinh tuong hoa am thanh doi song thuc tai bang cach khuech dai am thanh cua tu ngu. Trang thai lao dong nghe thuat, trang thai lam tho la trang thai cam hung cao do. Khong mot tac gia nao, mot nghe si Ion nao, mot nha bac hoc nao lai lam viec voi bo oc dien tru*. Gio phut sang tao la gio phut huy hoang, trong do co nguoi cam thay minh dang chu du tren nhung mien xa la, dang tham du “mot bua tiec tinh than". O do tri tuong tuong la nguoi dan duong, nguoi tim kiem va gioi thieu moi thu cua ngon vat la lay tu trong kho tri thuc chu quan. Nhung ly tri se la nguoi don nhan, lua chon va gat bo, de tap hop lai thanh mot chuoi cac yeu to, phuc vu cho y do chung. Cho nen tu duy tho noi rieng cung nhu lao dong tri oc noi chung da de lai trong san pham cua no dau an cua mot cuoc hanh trinh: Hanh trinh cua tri tuong tuong. Tu duy tho la tu duy sang tao trong mot trang thai day cam hung. Cac nha ly luan my hoc va cac tac gia luon luon nhan manh vai tro cua cam hung trong sang tac. Tuocghenhep goi cam hung la "troi den gan ta" la su than khoi cua con nguoi nho y nghl va tinh cam. L.Tonxtoi noi ve cam hung mot cach gian di: "Cam hung chinh la su bat chot thay ro dieu ta co the thuc hien duoc" (86, tr.64). A. Puskin cho rang cam hung la trang thai tam hon thich hop cho su tiep nhan mot cach sinh dong nhung an tuong, do Twduy tho hien dai Viet Nam 69 do, cho sir linh hoi mot cach nhanh chong nhung y niem tuc la nhung cai tao dieu kien cho viec giai thich nhung an tuong noi tren" (86, tr. 61). "Cam hung la trang thai cua con nguoi mang het sue minh ra lam viec nhu trau, chu khong phai chi la ve vay tay mot cach ong eo" (Traicopxki, 86, tr. 62). Stanilapxki cho rang cam hung la: "Ngay tuc khac, co mot cai gi do, 6 mot noi nao do trong toi nhu bi dao Ion han di. Cai khong ro nay tro thanh cai ro, cai choi voi nay tro thanh cai chac chSn, cai dang ngd nay tro thanh cai dang tin (122, Tap I, tr. 186). Nhu vay cam hung la trang thai lam viec chu yeu chung cho lao dong nghe thuat, nhung khong chi lao dong nghe thuat ma cho ca lao dong khoa hoc nua. Do do, khong the lay trang thai nay de giai thich dac thu cua tu duy tho, tu duy hinh tuong. Nhung nhu tren da phan tich, tu duy tho va tu duy toan hoc cung duoc chu the thuc hien trong mot trang thai xuc dong manh. Nhung nhung xuc dong cua nha toan hoc da bi dot chay nhu mot thu nhien lieu can thiet cho bo oc hoat dong. Bo oc la cai "may phat" chung cho cac phuong thuc tu duy, va tinh cam la thu chat dot can thiet cho cai "m ay phat" do van hanh. Song, doi vdi tac pham toan hoc thi thu tinh cam ban dau ay, tinh cam co tinh "nhien lieu" - "nang luong" ay, da bi dot chay hoan toan. Con trong tac pham tho, sir dot chay ay khong hoan toan, va mot phan thu "nhien lieu" ay, da dong lai trong hinh tuong tho. Do do, ngudi ta con goi hinh tuong tho la hinh tuong cua cam xuc. Tuc la tinh cam trong lao dong da chuyen thanh tinh cam trong san pham. 70 Nguyen Ba Thanh Noi rfing tu duy tho nham tac dong vao tinh cam cua nguoi doc, con tu duy toan hoc nham tac dong vao tri tue cua ho, thi do la mot cach noi tuong doi. Boi vi doi voi nguoi am hieu va say me toan hoc thi mot dinh ly hay hoac mot bai toan hoc bua se gay duoc tinh cam manh me hon hang tram bai tho do, tham chi la tho hay ma anh ta khong sanh. Va doi voi mot nguoi lam tho ma khong yeu va khong biet toan hoc sau sac thi dinh ly hinh hoc cua Lobasepski hoac cua Ocolit thi cung the thoi, chang co gi hap dan. "M ot su kien toan hoc truoc het phai dep moi hay. Mot dinh ly co the va phai dep nhu mot bai tho... Mot nha toan hoc khi suy nghl, khi chiem nguong mot dinh ly thuong cam thay cung mot an tuong, mot cam xuc nhu mot thi si khi doc mot bai tho" (Szolem Mandelbroit 80, tr. 304, 305). Nhu vay, xet mot cach toan dien la xuyen suot thi 6 ca thoi diem sang tao va 6 ca muc dich tac dong, tu duy tho va tu duy toan hoc la khong doi lap nhau. Cho khac nhau la 6 phuong tien ngon ngu va qui luat van dong cua moi loai hinh ngon ngu 6 moi phuong thuc tu duy. Dieu khac biet cua hai phuong thuc tu duy tren phai chang la 6 huong van dong cua ngon ngu, huong khai thac cac bieu tuong va khai niem? "Noi dung cua tho tru tinh la cai chu the ca nhan, va do do la nhung hoan canh, nhung su vat dac biet cung nhu la cai cach ma tam hon nhan thuc duoc minh 6 trong cai noi dung ay" (Heghen, 31, tr.192). Nhu vay, huong cua tu duy tho tru tinh chu yeu la huong noi, con huong tu duy khoa hoc chu Twduy tha hien dai Viet Nam 71 yeu la huong ngoai. Tu duy toan hoc la su mo hinh hoa cac qui trinh van dong ve luong va quan he cua chung trong su bien thien cua dai luong nay hoac dai luong kia... Con tinh huong noi la dac thu cua tu duy nghe thuat, chu yeu la tu duy tho. Noi ve huong tu duy tho, chung ta thay co cac kha nang: huong noi, huong ngoai, va su ket hop huong noi voi huong ngoai. Huong ngoai la nham vao doi tuong mieu ta, trinh bay no duoi anh sang cua mot quan niem tham my. Chang han Nguyen Du viet ve Thuy Kieu: Ro rang trong ngoc trfing nga Day day san due mot toa thien nhien. Do la ve dep hinh the cua mot giai nhan. Nhung no duoc mo ta voi quan niem cai dep the chat, cai dep tu nhien. Mot ve dep than the nhimg khong tran tuc ma thanh khiet, cao sieu. Co the noi, mot ve dep quy phai khac han mot ve dep binh dan. Cach mo ta nay cho ta thay rang -tac gia la nguoi dung ngoai (luc nay) quan sat va "vinh" mot cach khach quan. DT nhien, nhu tren da noi, bao gio hinh tuong van hoc cung la su hai hoa giua cai chung va cai rieng, giua khach quan voi chu quan. Do do, du khach quan den may, cung mang dau an cua mot ca nhan sang tao. O day ta thay Nguyen Du vua tai hoa, vua muc thuoc va yeu to chu quan 6 day khong thuoc ve noi dung tu duy ma thuoc ve "cach tu duy". Huong thu hai la tac gia nghl ve minh, tu quan sat va bieu hien cai toi noi cam cua minh (huong noi). 72 Nguyen Ba Thanh Toi mot minh quart thang nam Thud dau ay sao de dang te tai Mot bong trang di, mot lan gio tai. Rung la tren cay, nhat ndng trong chieu Khoc coi tau dem khuat mat nguoi yeu ... Khoc nhac sau biet nguoi chin suoi. (Xuan Dieu, 123, tr. 197) Day la mot huong nhan thuc quan trong cua tho tru tinh. Chinh tren co so tu duy huong noi nhu vay ma Heghen nhan xet la "tu duy tu nhan thuc ban than". Do la su boc lo tam tinh cua chu the sang tao; la su toe ky cac cam xuc boc phat. Huong thu ba, hay noi dung hon la khong theo mot huong dinh duy nhat, ma co su di ve vo huong, su phoi hop hai hoa. Co the tac gia nhan danh mot nhan vat tru tinh nao do, nhan danh mot cai ta rong Ion, nhung khong dau minh hoan toan ma hien ra khi thi true tiep khi thi gian tiep. Co khi nhu la mot nguoi trong cuoc, nguoi chung kien co khi hoa lan voi nhan vat tru tinh thu hai: Anh vai toi ddi nguoi xa la Tif phuong troi chang hen quen nhau ... Anh voi toi biet timg con an lanh Sot run ngudi vang trdn todt mo hoi Ao anh rach vai Quan toi co vai manh va... (Chinh Huu, 81, tr. 61) Ti/duy tha hien dai Viet Nam 73 Huong noi mot phan hay huong noi hoan toan, tu duy tho van su dung nhung hinh anh, nhung bieu tuong co tinh true quan nhu cac hinh thuc tu duy nghe thuat khac. Nhung dieu khac biet la d cho, cac bieu tuong true quan ay duoc the hien bang mot thu ngon ngu co tinh ky hieu, phi vat the. Tuc la mot tac pham van hoc chi ton tai tren co so tieng noi va chu viet cua mot cong dong ngudi. Doi vdi cong dong dan toe khac thi tac pham ay chi la mot cai gi do vo hon va vo hinh neu khong duoc phien dich ra. Trong khi do, mot buc tranh mot ban nhac, mot tac pham dieu khac (mot buc tuong), du sao cung dupe cam nhan true quan va duong nhu khong bi buc rao ngon ngu ngan each. Dieu khac biet thu hai la trong tu duy tho, trong tac pham tho ca, luon co mat mot cai toi tru tinh du true tiep hay gian tiep. Nhung ngudi tho anh, tho quay phim, cac hoa si va cac nha dieu khac... thuong khong co dieu kien dua minh true tiep vao trong noi dung hinh tupng. Ho chi de lai nhung dau an co tinh chat phuong cach, phuong phap. Co chang, khi ho lay ban than minh lam doi tupng thi muc dich chinh la tu thuat chu khong phai la nghe thuat. Tuy nhien, khi noi tu duy tho la chung ta noi den kieu tu duy nghe thuat ngon tu. Nhung nghe thuat ngon tu khong chi co tho, con co van xuoi va van ban kich. Vay thi tu duy nghe thuat cua the loai kich hay cac the loai van xuoi khac vdi tu duy tho d nhung diem nao? Van xuoi hay the tu su ddi hoi tu duy tuan theo cai "le phai thong thuong", nghia la ve mat lien ket van ban nhan thuc phai dam bao tinh tuan tu. Su van dong cua ngon ngu phai 74 Nguyen B£ Th^nh dam bao tinh lien tuc, tinh tiep noi cua logic noi dung. Con trong tho thi su van dong cua ngon ngu tho khong nhat thiet phai tuan tu, ma co the nhay vot. Buoc nhay vot ay doi khi do lien tuong tao ra, mang tinh ngau nhien. Su van dong cua ngon ngu tho con phai tuan theo truyen thong the loai. Ngay ca tho tu do, nhung yeu cau ve nhac, ve nhip, ve hinh thuc van ban la vo cung quan trong. Tu duy tho thuong thuong duoc bieu hien thanh tung dong phat ngon tren van ban va tung quang ngat hoi trong khi doc. Nhu vay, su ton tai cua dong tho da lam anh huong den tu duy tho, tinh nhac dieu cua ngon ngu cung chi phoi tu duy tho. Su ngat dong da tao ra cam giac dut doan, khong lien tuc cua mach tu duy theo tung y nghl rieng le. Con voi van xuoi, "the long dang nguyen rua" ay cu tuon chay tu nhien, khong co khuon hinh, khong dut doan lien tuc nhu tho. Nhu vay van xuoi co ve tu do ve hinh thuc nhung khong tu do bang tu duy tho ve phuong dien lien tuong. Con tho thi nguoc lai, tu do ve lien tuong, tuong tuong nhung theo mot hinh thuc ngon ngu loai hinh nhat dinh cua the tho. Tu duy tho bi chi phoi boi mot so tieu chi co tinh hinh thuc. Nhung tieu chi do nham lam cho nhung cau tho gSn bo voi nhau, lien ket voi nhau thanh mot chuoi thong nhat, co ket cac y nghl rieng le thanh mot trat tu hinh thuc. Do chinh la cac yeu cau ve lien ket van va lien ket y. Van luat va niem luat cua tho ra doi truoc het la do yeu cau ben trong cua tu duy tho thoi phong kien. Tho ca truoc khi co van, co dieu hoan chinh nhu cac the tho co dien thoi phong Tif duy tho hiin dai Viet Nam 75 kien, da co mot giai doan lich sir (co le rat dai) het sue tu do, chua thanh luat. Kha nang ay lam cho tho khong dat duoc trinh do nghe thuat cao. Tir nhung cau noi, cau hat co nhip dieu cua cac sinh hoat dan gian, tho ca dan dan duoc tich tu trong kho tang van hoa cong dong. Nhung do van chi la nhung cau tho rieng le, chua phat trien thanh tu duy he thong. M at khac, trong hang loat nhung bai tho co tinh khoi nguyen ay, co nhieu bai hay, nhieu bai dat toi trinh do nghe thuat dieu luyen. Tho ca chinh thong, bac hoc da ra doi tren co so tieu chuan hoa tho dan gian, phan loai chung va chon loc chung theo tieu chi hinh thuc. Nghia la tu cho rat tu do phong tung, tho ca da dinh hinh dan ve loai the. Do la mot cai moc quan trong cua tu duy nghe thuat ngon tu. Tu tu duy van xuoi, mot phuong thuc tu duy nua da duoc khang dinh: tu duy tho. Do la mot buoc nhay tir doi song thuong ngay len doi song nghe thuat. Dan dan tho ca duoc tieu chuan hoa ve mat hinh thuc. Va loai tho tieu chuan hoa do song song ton tai voi nen tho co tinh dan gian, ca hai boi bo cho nhau cung phat trien. Ve sau, tho da tim duoc cho minh nhung hinh thuc ngon ngu thich hop, nhung hinh thuc duoc coi la mau muc va tro thanh cac tieu chuan co dinh. Van chucmg cu tir voi phuong thuc dao tao va tuyen chon nhan tai da tro thanh khuon mau cho hang ngan van si tir diii mai va lam cho cac the loai van chuong mang them tinh chat giao dieu, tinh chat kinh vien. Tu duy tho thoi ky hung thinh cua xa hoi phong kien la sir sang tao co tinh bat chuoc, su sang tao theo khuon mau cua co nhan. Do la tu duy tho tuan theo cac "khuon vang thuoc ngoc" da duoc my le hoa. 76 - Nguyen Ba Thanh Tu duy tho tu cho tu do van dong va phat trien theo dan d lt cua tri tuong tuong da di den cho van dong theo nhung loi mon dinh san. Hanh trinh cua tri tuong tuong tir cho la* chon loc hinh anh mot cach hon nhien, ngau nhien nay lai phai trien khai theo huong tat yeu. Tu duy hinh tuong da thien ve tu duy logic. Su go bo hinh thuc da han che biet bao tai nang thi ca. Chinh vi vay, hinh thuc tir cho la ket qua, la thanh tuu nghe thuat cua bao doi, den nay no tro thanh cai vat can doi voi tri sang tao. Cho nen, cac nha tho hien dai da pha vo cac hinh thuc co dien. Tim hieu tu duy tho la tim hieu su van dong cua hinh tuong tho. Su van dong cua hinh tuong tho von tuan theo sir dat dan cua duong day lien tuong, chang han doan tho sau: Oi nhung canh dong que chay mau Day thep gai dam ndt trai chieu Nhimg dem dai hanh quan nung nau Bong bon chon nha mat nguoi yeu (Nguyen Dinh Thi, 69, tr. 34) Khong ai co the phu nhan dupe tinh chat ngau nhien cua nhung dong tho tren. Ten bai tho "D at nuoc" khong co gi bSt buoc mach lien tuong dan den "m at nguoi yeu". Va nhung cau tiep theo von khong co sir le thuoc chac chan nao voi cau dau tien. Nghia la tat ca deu dupe tac gia rut ra tir kho tri thuc cua minh mot cach tu nhien nhu la rut tham vay. DI nhien, de chon dupe hang tram dong tho, tac gia da rut den hang ngan, tham chi vai ngan cai tham. Tif duy tha hien dai Viet Nam 77 Bai tho "D at nuoc" dupe lam trong nhieu nam. Kho dau tien co 3 dong, kho thu hai co 4 dong, kho thu ba co 5 dong, kho thu tu co 9 dong, Sau do la bay kho lien tuc 4 dong. Tai sao lai the. Rat kho giai thich. Vay su van dong cua hinh tupng 6 day la tu do ve so dong. Con ve cac bieu tupng true quan thi cung rat tu do, nhung phai mang cung nhung pham chat: yeu nuoc, cam thu giac, chien dau va chien thang. E. Cang cung cho rang: "Bang con duong khoa hoc khong the nao trinh bay hay chi ra dupe thien tai xay dung nen san pham cua minh nhu the nao. O day, thien tai de ra qui tac cua minh, nhu thien nhien vay, cho nen chinh tac gia cua cac tac pham do thien tai minh de ra do cung khong biet dupe minh lam the nao ma co dupe nhimg tu tuong do..." (122, T.I, tr. 17). Den nhu van xuoi la the loai co tinh tu su, chuyen ke tuan tu, co ket cau mach lac theo noi dung, vay ma Pautopxki con viet: "Sau khi Kara - Bugaz ra doi, cac nha phe binh tim thay trong truyen dai ay "bo cuc theo hinh xoay oc", va rat khoai voi phat hien ay. Nhung trong viec nay ca oc toi, ca tim toi deu khong co tinh lam ra nhu the" (86, tr. 105). Dan ra hai y kien tren de thay ro rang, tim hieu tu duy sang tao la mot viec het sue kho khan. Tat nhien khong phai moi bai tho deu la ket qua cua mot su sang tac tuy hung. Co nhung bai tho la ket qua cua lao tam kho tu trong nhieu ngay, nhieu dem, tham chi trong nhieu nam. Do la ket qua cua lao dong nghe thuat. Nhung nhu Maiacopxki da nhan xet " Tho la san xuat, rat kho khan, rat phuc tap nhung tho la san xuat". Ma da la san xuat, la lao dong thi co qui luat rat ro rang. O day, 78 Nguyen Ba Thanh chung toi khong thien ve tim hieu cai qua trinh "tu true quan sinh dong den tu duy trim tuong..." cua nhan thuc, ma chung toi thien ve tim hieu "Cac phuong thuc san xuat tho" 6 mot thoi ky lich su". Noi cho dung hon, la tim hieu nhung dac diem chung nhat cua tu duy tho co tinh cong dong, tam li cong dong, tu tuong cong dong va trinh do nhan thuc the loai cua nha tho qua cac dac diem chung cua sang tac tho. Tu duy tho la su khoi phuc va sang tao ra cac bieu tuong true quan, vai tro cua nhan thuc cam tinh la vo cung quan trong, nhung khong phai quyet dinh. Nhung quan niem tho, ve nhan sinh, ve thoi dai se lam cho nha tho chu y nhieu hon den loai bieu tuong nay hay loai bieu tuong khac. Ngay 6 giai doan "true quan sinh dong" ay da bao ham su huong dan cua ly tinh, cua tu tuong. Mot quan niem moi ve nhan sinh, ve the su, ve nghe thuat ra doi se lam thay doi huong tu duy tho. Nhung tinh cam manh me va sau sac, nhu cau boc lo nhung tu tuong moi, y thuc ve su van dong va phat trien cua thoi dai, cua dan toe, quoc gia... Tat ca deu co the chi phoi tu duy tho. Nhung bieu tuong true quan tuong nhu ngau nhien, tinh co ay da trai qua mot qua trinh duoc got rua, trau chuot chon loc theo nhung yeu cau tu tuong va nghe thuat ma ta goi do la qua trinh dien hinh hoa nghe thuat. Qua trinh dien hinh hoa nghe thuat trong tho la qua trinh xay dung hinh tuong, lam sang ro tu tuong cua minh, trinh bay quan niem song cua minh bSng nhung bieu tuong true quan. Do do nhung bieu tuong, muon hinh muon ve do bao gio cung co mot diem chung nao do, tuc la deu chua dung mot phan cua cai chung, cai tu tuong chu de cua bai tho ma nha tho muon the hien. Tif duy tha hiin dai Viet Nam 79 Boi vay xin nhac lai cai hanh trinh cua tri tuong tuong mang tinh chat ngau nhien bao nhieu ve mat hinh anh true quan, thi mang tinh chat tat yeu bay nhieu ve muc dich bieu hien, muc dich tu tuong. Chung bi qui dinh boi muc dich bieu hien, boi tu tuong chu de, phong cach va phuong phap. Mot so vi du ve thor Nhu da noi 6 tren, khai niem tu duy tho la mot khai niem moi xuat hien trong hai thap ki gan day. Mot so tac gia goi la tu duy trong tho (Tu duy trong tha Nguyen Khuyeh), tu duy nghe thuat tho (Tu duy nghe thuat tha Bich Khe) hay tu duy ve tho (Le Dat tu duy ve tha, Tran Thien Khanh), nhung pho bien van la tu duy tho (Tu duy tha Xuan Quynh, Pham Xuan Nguyen, Tu duy tha Vu Tru, Vo Tan Cudng; ...). Nhung cach goi do deu nham tim hieu phuong dien nhan thuc va bieu hien trong tho tru tinh. Do do, tu duy tha, tu duy nghe thuat trong tha hay tu duy trong tha deu co the coi la nhung khai niem tuong duong. Tu goc do sang tao, tu duy tho la lam tho, la nhung thao tac lira chon hinh anh, bieu tuong, ngon tir de boc lo tu tuong va tinh cam. Tir goc do tiep nhan, doc tho, thuong thuc tho chinh la tai hien hinh tuong tho theo su van dong cua ngon ngu tho, theo hanh trinh tuong tuong cua nha tho, hay la qua trinh tu duy lai tu duy cua nha tho. Tu duy tho la mot phuong thuc bieu hien cua tu duy nghe thuat. Tu duy nghe thuat thuong xuyen bi chi phoi boi dac trung cua cac the loai nghe thuat. Moi loai hinh nghe thuat deu co nhung yeu cau rieng ve hinh thuc bieu hien. Noi den hoi hoa, den am nhac, dieu khac.. .thi da co the noi den mot cach tu duy rieng cua