🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Giáo trình Kinh tế bảo hiểm Ebooks Nhóm Zalo TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN KHOA BẢO HIỂM TS. Phạm Thị Định (Chủ biên) - TS. Nguyễn Văn Định HIEM (Tái bản lần thứ nhất) NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN 2015 TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN KHOA BẢO HIỂM ------------ TS. Phạm Thị Định (chủ biên) - PGS. TS. Nguyễn Văn Định Giáo trình IiílNH TẾ B g ỉ o HIỂM (Tái bàn lần thứ nhất) NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN HÀ NỘI - 2015 MỤC LỤC LÒI GIỚI THIỆU.................................................................................... 9 CHƯƠNG 1 : TỔNG QUAN VỂ BẢO HIÊM ....................................... 11 1.1. s y ' CÀN THIỀT KI IÁCH QUAN CỦA BẢO H IẾ M ...........................11 1.2. BẰN CHẤT CỦA B Ả O IỊIẺ M ...................................................................14 1.2.1. Khái niệm về bảo hiểm .......................................................................14 1.2.2. Bán chất của bảo hiềm ........................................................................ 15 1.2.3. Luật số lớn- C ơ sở kỹ thuật cúa báo hiểm .................................... 16 1.3. CÁC LOẠI HÌNH BẢO IIIHM ...................................................................18 1.3.1. Bảo hiểm thương m ạ i..........................................................................18 1.3.2. Bảo hiểm xã h ộ i....................................................................................20 1.3.3. Bảo hiểm y tế ......................................................................................... 21 1.3.4. Bảo hiếm thất nghiệp.......................................................................... 22 1.4. VAI TRÒ KINH TỆ VÀ XÃ HỘI CỦA BÁO HIẾM .......................... 23 1.4.1. Vai trò kinh tế ........................................................................................23 1.4.2. Vai trò xã h ộ i.........................................................................................25 1.5. DỒI TƯỢNG VÀ NỘI DUNG NGHIÊN c ứ u CỦA MÔN HỌC KINH TÉ BAO H IẾM .......................................................................................27 1.5.1. Đối tượng nghiên cứu của m ôn học kinh tế bào hiểm ............ 27 1.5.2. Nội dung nghiên cứu của môn học kinh tế báo hiểm ................29 TÓM TẮT C H Ư Ơ N G 1 .........................................................................................30 CÂU HỎI ÔN T Ậ P ...................................................................................................31 CHƯƠNG 2: BẢO HIÊM x ã h ộ i......................................................33 2.1. S ự CÀN THIÉT KHÁC} I QUAN VẢ VAI TRÒ CỦA BAO HIÊM XÃ H ÓI..................................................................................................................... 33 2.1.1. Sự cần thiết khách quan cùa BI IX H ...............................................33 2.1 2. Vai trò của B H X H .............................................................. . 35 2.2. KHẢI NIỆM VÀ ĐẶC DIỀM CỦA BH X H........................................... 37 2.3. NỘI DỤNG C ơ BẢN CỦA BI [X II..........................................................38 2.3.1. Đối tượng và dối tượng tham gia bảo hiểm xã h ộ i....................39 2.3.2. Chế đ ộ B H X H ...................................................................................... 40 2.3.3. Q uỹ bào hiêm xã h ộ i ...........................................................................44 2.4. BAO HI ÊM XÃ HỘI VIỆT N A M .............. .............................................. 52 2.4.1. Q uan điểm của Đàng và N hà nước về B H X II............................. 52 3 2.4.2. Hệ thống chế dộ B H X H ......................................................................53 2.4.3. Quỹ lìH X II........ ............... ................................................................54 2.4.4. Tổ chức BHXH Việt N am ..................................................................55 TÓM TẮT CH ƯƠ NG 2 ......................................................................................... 57 CÂU HÓI ÔN T Ậ P ...................................................................................................58 CHƯƠNG 3: BẢO HIẼM thất n g h iệ p ................ .........................59 3.1. TI IẤT NG HIỆP VÀ PIIẢN LOẠI TI IẢT N G I[IỆ P............................. 59 3.1.1. Khái niệm về thất nghiệp....................................................................60 3.1.2. Phân loại thất n g h iệp ........................................................................... 62 3.1.3. N guyên nhân và hậu quá cua thất n g hiệp......................................63 3.2. CÁC CHINH SÁCH VÀ BIỆN PHÁP KIIẢC PHỤC TÌNH TRẠNG TỉIẢ T N G I111-p ....................................................... ...............................65 3.2.1. Chính sách dân s ố ................................................................................. 66 3.2.2. Ngăn cản di cư từ nông thôn ra thành i h ị ......................................66 3.2.3. Áp đụng các công nghệ thích h ợ p ...................................................66 3.2.4. Giảm độ tuôi nghi hưu.........................................................................67 3.2.5. Chính phủ tăng cường đầu tư cho nền kinh tế .............................67 3.2.6. Trợ cấp thôi việc, mất việc là m ........................................................67 3.2.7. Trợ cấp thất nghiệp...............................................................................68 3.2.8. Bảo hiểm ihất nghiệp........................................................................... 68 3.3. VAI TRÒ CUA BẢỌ ! IIẼM THÁT N G I1IỆP........................................... ............... 69 3.3.1. Bù đắp m ột phần thu nhập cho người lao dộng khi họ bị mất việc là m ................................................................................................................69 3.3.2. Phân phổi lại thu n h ậ p .........................................................................69 3.3.3. G iúp người lao dộng và gia đình họ ổn định cuộc sống và hăng hái làm v iệc .............................................................................................. 70 3.3.4. Quỹ bao hiêm thất nghiệp nhàn rỗi sẽ góp phần dầu tư phát triên kinh te xã h ộ i............................................................................................ 70 3.3.5. Tạo diêu kiện gan bó giữa lợi ích giữa các bên tham gia bao hicm thất nghiệp vói nhà nước, từ đó góp phần dam báo an sinh xã hội........ 70 3.4. NỘI DUNG BÁO IIIÊM TI 1AT N G H IỆP................................ ........... 71 3.4.1. Sự ra đời và phát triến cua bảo hiếm thất n g h iệp ........................ 71 3.4.2. Dối tượng và phạm vi báo h icm .....'................................................ 72 3.4.3. Quỹ bao hiêm thất n g h iệ p ................................................................. 74 3.4.4. Diều kiện hương trợ cấp báo hicm thất n g h iệ p .......................... 76 3.4.5. Mức trợ c âp bao hicm thât ng h iệp ...................................................77 3.4.6. Thời gian hương trợ cấp bảo hiếm (hất n g h iệ p .......................... 78 4 3.5. KÍNH NC.I IIẼM BẢO IIIỄM TI IẢT N G IIIỆP Ớ M Ộ T SỐ NƯỚC TRẼN THÊ GIỚI................................................. ................................................... 79 3.5.1. Bào hicm ihấl nghiệp ớ Trung Q u ố c .............................................. 79 3.5.2. Báo hicm thất nghiệp ớ Mông c ố ....................................................81 3.5.3. Bào hicm thất nghiệp ớ Hàn Q u ố c ...................................................81 3.6. CIIÍNII SẢCII VÀ TO c í l ứ c TI [Ụ'c HIỆN CIIÍNII SÁCH BÁO HIẾM THẮT NGHIỆP Ờ VIỆT N A M ............. ................................................ 82 3.6.1. Chính sách bảo hiểm thất n g h iệp .................................................... 82 3.6.2. Tổ chức thực hiện chính sách báo hiềm thất n g h iệp ................. 83 TÓM TẮ T C H Ư Ơ N G 3 .........................................................................................84 CÂU IIỎI ÔN T Ậ P ...................................................................................................85 CHƯƠNG 4: BẢO HIẼM Y tế............................................................ 87 4.1. BẢO I IIẾM Y TÉ TRONG ĐỜI SỐNG KINH TÉ XÃ H Ộ I.............. 87 4.2. NỘI DỤNG C ơ BÁN CỦA BI IY T............................................................88 4.2.1. Đối tượng và phạm vi của BI 1Y T ................................................... 88 4.2.2. Phí B IÌY I'............................................................................................90 4.2 3 Chi trả B M Y T................................................................................91 4.2.4. Quỹ B H Y T .........................................................................................91 4.3. KINH NGHIỆM T H ự C IIIỆN BHYT Ớ MỘT SỐ N Ư Ớ C................93 4.3.1. Nhật B àn .............................................................................................. 93 4.3.2. Hàn Q u ố c.............................................................................................94 4 3 3. Thái L a n .............................................................................................. 95 4.3.4. P h ilip p in .............................................................................................. 95 4.3.5. Đài L o an .............................................................................................. 95 4.4. BẢO IIIẼM Y TÉ Ở VIỆT N A M ...............................................................96 4.4.1. Bối cảnh ra đ ờ i .................................................................................. 96 4.4.2. M ục tiêu cùa chính sách BHYT ở Việt N a m ...........................98 4.4.3. Tổ chức BH Y T ờ Việt N a m ..............................................................98 TÓM TẮT C H Ư Ơ N G 4 ....................................................................................... 100 CÂU HỎI ÔN T Ậ P ................................................................................................. 101 CHƯƠNG 5: BẢO HIẼM t h ư ơ n g m ạ i..........................................103 5.1. ĐẶC DIÊM VẢ VAI TRÒ CÚA BẢO HIÉM THƯ ƠNG MẠI.... 103 5.1.1. Dặc đ iểm ..............................................................................................103 5.1.2. Vai trò ...................................................................................................109 5.2. QUỸ TÀI CHÍN II BẢO IIIÊM TI IƯƠNG M Ạ I...............................112 5.2.1. N guồn hình thành quỹ B H TM ......................................................112 5.2.2. M ục đích sứ dụng quỹ B H T M .....................................................I 14 5 5.2.3. Đầu tư quỹ B H T M ...........................................................................' 14 5.3. PHÂN LOẠI BẢO HIỀM THƯƠNG M Ạ I............................................ 118 5.3.1. Phân loại BHTM theo dối tượng bảo h iê m .................................1 19 5.3.2. Phân loại BI ITM theo m ột số tiêu ihức k h á c ............................. 128 5.4. THỊ TRƯỜNG BẢO H IÊ M .......................................... ..........................129 5.4.1. Khái niệm và đặc trưng của thị trường báo h icm ...................129 5.4.2. Các chủ thể tham gia thị trường bảo hicm ................................ 132 5.4.3. Sàn phẩm báo h iể m ..........................................................................135 5.5. NGÀNH BẢO HI ÊM THƯƠNG MẠI Ở VIỆT NAM VẢ NHỮNG ĐÓNG GÓP DỐI VỚI NỀN KINH TÊ QUỐC D Â N ................................. 138 TÓ M TẮT CH Ư Ơ N G 5 ......................................................................................141 CÂU HỞI ÔN T Ậ P .................................................................................................143 CHƯƠNG 6: BẢO HIẼM phi n h â n t h ọ ........................................ 145 6.1. ĐẶC ĐIÊM CÙA BÁO HIẾM PHI NHẢN T H Ọ ................................ 145 6.2. BẢO HIỀM HÀNG H Ả I.... ................... ................ ...... ............................ 146 6.2.1. Bào hiểm hàng hóa xuất nhập khau vận chuyên bang đường b iển .........................................................................................................146 6.2.2. Bảo hiểm thân tà u .............................................................................160 6.2.3. Báo hiểm P /I........ ............................................................................. 169 6.3. BẢO HIÉM XE c ơ G IỚ I............................................................................171 6.3.1. Bảo hiểm thiệt hại vật chất xe cơ g iớ i....................................... 171 6.3.2. Bảo hiếm TNDS cùa chù xe cơ giới đối với người thứ ba.. 178 6.4. BẢO HIỀM HÒA HOẠN...........................................................................182 6.4.1. Sự cần thiết của bảo hiếm hỏa h o ạ n ...........................................182 6.4.2. Nội dung cơ bàn cùa bảo hiểm hóa h o ạ n ................................. 184 6.5. BẢO MÌÊM N Ô N G N G H IỆ P .............................................. ....................189 6.5.1. Đặc điêm của sản xuất nông nghiệp và sự cần thiết cúa bào h iề m .................................................................................................................... 189 6.5.2. Bảo hiềm cây trồng .......................................................................... 192 6.5.3. Bảo hiêm chăn n u ô i......................................................................... 200 6.6. BẢO HIẾM TIÊN ..........................................................................................203 6.6.1. Bào hiềm tiền g ứ i.............................................................................203 6.6.2. Các nghiệp vụ bào hiểm tiền khác.............................................. 209 6.7. BAO HIÊM TAI NẠN CẢ NHÂN VÀ CHI PHÍ Y T Ế ..................212 6.7.1. Bào hiêm tai nạn con người 24/24 ........................................213 6.7.2. Báo hiếm tai nạn hành k h á c h .............................................215 6.7.3. Báo hiếm trợ cấp nàm viện phẫu th u ậ t.................................... 21 8 6 TÓ M T Ấ T C H Ư Ơ N G 6 ......................................................................................2 2 2 CÂ U HỎI ÔN T Ậ P ............................................................................................... 2 2 4 CHƯƠNG 7: BẢO HIEM n h â n t h ọ ............................................. 225 7.1. S ự RA ĐỜI VÀ PỊIÁ T TRIẾN CỦA BẢO HIÊM NHÀN THỌ . 225 7.2. NI IỮNG ĐẶC ĐIỂM c ơ BẢN CỦA BẢỌ HIẾM NI IẢN T H Ọ . 226 7.2.1. Bảo hiểm nhân thọ vừa m ang tính tiết kiệm , vừa m ang tính rủi r o ............ ......................................................................................................226 7.2.2. Bảo hiếm nhân thọ đáp ứng được rất nhiều mục đích khác nhau cùa người tham gia bảo hiếm ........................................................... 227 7.2.3. Các loại họp đồng trong bão hiếm nhân thọ rất đa dạng và phức tạ p ............................................................................................................ 227 7.2.4. Phí bảo hiểm nhân thọ chịu tác dộng tổng hợp của nhiều nhân tố, vì vậy quá trình định phí khá phức tạ p ..............................................228 7.2.5. Bào hiếm nhân thọ ra đời và phát triền trong nhũng điều kiện kinh tế - xã hội nhất đ ịn h ............................................................................ 229 7.3. CÁC LOẠI Ị IÌNII BẢO HIẾM NHẢN THỌ c ơ B À N ....................230 7.3.1. Bảo hiểm trong trường họp tử v o n g .............................................230 7.3.2. Bảo hiểm trong trường hợp s ố n g ................................................. 236 7.3.3. Bảo hiếm nhân thọ hỗn hợp............................................................ 237 7.3.4. Các điều khoản bảo hiểm bổ sung................................................ 238 7.4. PHÍ BẢO HIỀM NHÂN THỌ ................................................................. 239 7.4.1. N guyên tắc định phí bào hiểm nhân th ọ ..................................... 239 7.4.2. B àng tý lệ từ v o n g ............................................................................. 240 7.4.3. Lãi suất trong báo hiếm nhân th ọ ................................................. 250 7.4.4. G iá trị hiện tại, giá trị dáo hạn và giá trị hoàn lạ i...................251 7.4.5. Tính phí bảo hiểm ...............................................................................253 TÓM TẤ T C H Ư Ơ N G 7 .......................................................................................261 CÂU HỎI Ô N T Ậ P ................................................................................................ 261 TÀI LIỆU THAM KHẢO....................................................................263 7 MỘT SỐ TỪ VIẾT TẮT THÒNG DỤNG TRONG GIÁO TRÌNH 1. BHXII - Bào hiểm xã hội 2. BHYT - Bảo hiểm y tế 3. BHTN - Báo hiếm thất nghiệp 4. B iITM - Bào hiếm thương mại 5. ĐHTNDS - Báo hiềm trách nhiệm dân sự 6. BIINT - Báo hiểm nhân thọ 7. BHTS - Bào hiềm tài sản 8. BHCN - Báo hiếm con người 9. GTBH - G iá trị bào hiểm 10. IIĐBH - Hợp đồng bão hiểm 11. STBII - So liền bào hiểm 12. STBT - Số tiền bồi thường 13. TTC - Tổn thất chung 14. TTR - Tôn thất riêng 15. TTTB - Tổn thất toàn bộ 16. TTBP - Tôn thất bộ phận 17. XNK - Xuất nhập khẩu 8 LỜI GIỚI THIỆU Ngày nay, bào hiêm lù một Irong những ngành dịch vụ phát triên khá loàn diện và có những bước Hên đáng kê cá về qui mô, tốc dộ và phạm vi hoại dộng. Bao hiém không chi lù một cóng cụ của công lác quán lý rui ro và huy động von cho nền kinh tế quốc dán, mà cỏn góp phần đam bào an sinh xã hội thõng qua việc ôn định tài chính cho các cá nhám và gia đình, các tô chức và doanh nghiệp. Kinh tế còmg phát Irìên, đời sống cùa nhân dân càng cao thì nhu câu bao hiêm càng lán và các loại hình báo hiêm cũng ngày càng được hoàn thiện. Đê đáp ứng yêu câu giáng dạy, nghiên cứu và học lập, Bộ môn Bao hiẽm, Khoa Báo hiêm - Trường Dại học Kinh té quốc dân biên soạn cuốn “Giáo trình Kinh tế Bảo hiếm" cho sinh viên khối ngành kinh té vù lài chính, ngân hàng. Hy vọng cuốn giáo trình sẽ đáp ứng kịp thời cho công tác giang dạy, nghiên cứu và học lập Irong Nhà trường; đông thài còn là tài liệu bô ích cho các nhà khoa học, nhà quan lý kinh tế và những người quan lâm đến lĩnh vục bao hiêm. Tham gia biên soạn gồm có: - TS. Phạm Thị Dịnh chủ biên và viết các chương 1, 5 và 6. - PGS. TS Nguyễn Văn Dịnh viết các chương 2, 3, 4 và 7. Trong quá trình viêl giáo Irình, mặc dù các lác gia đã có nhiêu cô gắng và qua nhiều lần Irao đói, góp ỷ ớ Bộ môn, nhưng chắc chan không Iránh khói những khiếm khuyết. Xin chân thành cam an bạn đọc gan xa liếp lục góp ý, xây dựng. Những ý kiến đỏng góp xin gui vê: Bộ môn Bảo líiểm - Klioa Bảo hiểm - Trường Dại học Kinli tế quốc dân - Hà Nội. Hà Nội ngày 8 iháng 03 năm 201 ì Chủ bicn TS. Phạm Thị Định 9 Chương 1 TỔNG QUAN VẾ BẢO HIEM 1.1. s ụ CẦN T H IÉ T KHÁCH Q UAN CỦA BẢO IIIÉM Trong cuộc sống cũng như Irong sán xuất, con người luôn có nguy cơ gặp phái rúi ro như: bão lụt, hạn hán, ốm dau, bệnh tật, tai nạn..: do những nguyên nhân khác nhau. Mỗi khi rủi ro xáy ra thường gây nên những hậu quá khó lường, không chi là những thiệt hại vồ tài sán mà còn có the là thiệt hại về tính m ạng sức khóc của con người, những thiệt hại nhicu khi có tính thảm họa. Vỉ vậy, lúc nào con người cũng tim cách báo vệ chính bản thân và tài sản cùa m ình Irước những rủi ro có thê xáy ra. Phương pháp bảo vệ lúc dầu là rất dơn gián và m ang m àu sắc tín ngưỡng, bàng cách họ luôn cầu xin các đấng thần linh và chúa trời phù hộ đê dược yên on. an toàn. Và sau đó là sự ra dời của những cách Ihức bao vệ có tổ chức. Các nhà khảo cổ học dã tìm ihấy nhũng vết tích chứng m inh sự tồn tại cúa các tố chức cứu hộ tương hỗ đối với các thợ lạc đá Ai Cập cô đại từ 4.500 năm trước công nguyên. Hay người Ba-Bi-Lon đã đưa ra nhũng quy tắc trong việc tố chức các phương tiện vận lải bang xc kéo và đặc biộl dã quy định phân chia các thiệt hại do mất cấp và bị cướp cho các thương gia cùng gánh chịu. Thời La Mã cố dại đã có những hội đoàn kết tương trợ của các tập đoàn lính có cùng nhu cầu, bàng cách người ta đã dùng quy chế của doàn tang lỗ Lanuvium tô chức tang lỗ cho tàt cả các thành viên đã có tiền đóng góp cho hội lừ khi họ còn sống. Dcn thời Trung cồ, các quy tắc về bảo hiềm hàng hải dã dược hình thành và phát triên với bằng chúng là người ta dã tim thấy các bán hợp dồng bào hiêm cô xưa nhất ớ các càng bicn Dịa Trung Hái và Dại Tây Dương... T rong cuộc sống hiện dại, sự phát triển của khoa học kỹ thuật làm cho quy m ô sán xuât kinh doanh ngày càng dược m ớ rộng, giá trị của cái xã hội ngày m ột tăng lcn. Nhưng điều đỏ cũng có nghĩa là nguy cơ gặp 11 phái rủi ro cua con người cũng ngày một nghicm trọng, đòi hoi con người phái có những biện pháp thích hợp đc dối phó với rủi ro. Theo quan diêm cúa các nhà quán lý rủi ro, các biện pháp này dược chia làm hai nhóm: kiểm soát rủi ro và tài trợ rủi ro. - Nhóm các biện pháp kicm soái rai ro: Đây thực chât là các biện pháp nhàm tránh và ngăn ngừa không cho rui ro xay ra, hoặc neu rủi ro đã xảy ra thì hạn chế tốn thất ớ mức ihấp nhất có thể. Các biện pháp kiốm soát rủi ro bao gồm: tránh nc rủi ro. ngăn ngừa và giảm thicu rủi ro. + Tránh nc rủi ro: là biện pháp dược ưu tiên sứ dụng đâu tiên trong công tác quản lý rủi ro. Mỗi cá nhân, mỗi tô chức đều có thê lựa chọn nhũng biện pháp ihích họp đế nc tránh rủi ro có thê xảy ra nhàm loại trừ nguy cơ dẫn den bị tôn thất. Chăng hạn, dè nc tránh tai nạn giao thông người ta đã hạn chế việc đi lại. hay dc phòng tránh tai nạn lao dộng, người ta sẽ chọn những ngành nghề ít nguy hiểm hơn... Tuy vậy. trong cuộc sông m à nhất là cuộc sống hiện đại như ngày nay biện pháp này không phái lúc nào cũng thực hiện được. Không thể vì tránh tai nạn giao thông mà hoàn toàn không tham gia giao ihông. vì mọi người còn phai đi làm. đi thăm hói nhau, đi vui chơi giải trí. + Ngãn ngừa và giám thiếu rủi ro: là biện pháp khá chu động bằng cách thực hiện các hành vi và hành động cụ the m à các cá nhàn và tổ chức áp dụng nhằm giảm mức dộ thiệt hại khi gặp rủi ro. C hăng hạn. đế giảm bớt TN LĐ người ta dã tồ chức các khoá học cho người lao động về an toàn, vệ sinh lao động. I loặc dể phòng chống hoá hoạn, người ta đã thực hiện tôt công tác phòng cháy... Khi hoá hoạn xáy ra, đc giảm thiều tồn thât người ta đã sử dụng biện pháp chữa cháy. Hay khi bị tai nạn. đe giam thiêu các thiệt hại vê người, người ta dã đưa những người bị thương di cấp cứu kịp thời và điều trị... - Nhóm các biện pháp tài trợ rủi ro: Dây là những biện pháp được áp dụng khi rủi ro đã xảy ra và gây ra thiệt hại tài chính. Để bù đấp thiệt hại tài chinh đó. người ta sứ dụng các các biện pháp tài trợ rủi ro bao gôm: châp nhận rủi ro và chuyến giao rủi ro. 12 + Chấp nhận rủi ro: Dây là biện pháp mà con người tự chấp nhận trang trái lấy những thiệt hại tài chinh khi gặp phái rủi ro bàng liền tích trữ dô dành hoặc di vay. Thường biện pháp này chi áp dụng dối với những lôn thất có giá trị nhó. Còn với tôn thất giá trị lớn, ral ít khi tiền tích lũy hoặc dự trữ có thồ dủ để bù dắp tôn thất dó. + Chuyển giao rủi ro: Dây là biện pháp quan trọng trong còng tác quàn lý rủi ro. dặc biệt với trường hợp giá trị ton thất do rúi ro gây ra là lớn. Lúc này người có rủi ro sẽ chuyến giao nó cho người khác, dôi lại họ phải mất m ột khoản chi phí. Ví dụ: Vay tiền ngân hàng dc m ở rộng kinh doanh. Kc hoạch kinh doanh càng mạo hiếm, khá năng thu hồi vốn cúa ngân hàng càng thấp, nhưng neu thành công khá năng sinh lời càng cao, do dó lãi suất vay càng cao. Lúc này chủ kinh doanh dã chuyổn m ột phần rúi ro kinh doanh sang cho ngân hàng. Bảo hiểm là m ột biện pháp khác của chuyền giao rui ro. Dây là biện pháp chuyên giao rủi ro rất có hiệu quà vì rủi ro được chia sẻ cho nhiều người. Trên cơ sờ số đông người cùng có khá năng gặp phái rúi ro dóng góp tiền bạc đế hình thành quỹ báo hiếm và quỹ này được dùng chú yếu vào mục đích bồi thường hoặc chi trá khi m ột hay m ột số người tham gia đóng góp gặp phải rủi ro tôn thất. Theo sự phát trien cùa lịch sứ và cúa các hình thái kinh te xã hội cho thấy, hiện nay các biện pháp trẽn dcu song song tồn tại, nhưng bảo hiêm được coi là phố bien và có hiệu quá nhât khăc phục khó khăn tài chính do rủi ro gây ra. Báo hicm không chỉ ihuần tuý là sự chuyến giao và sự chia sẻ rủi ro giữa nhiều người, mà nó còn là sự giam thiếu rủi ro, giám thiểu tôn thất thông qua các chương trình quán lý rủi ro dược phối hợp giữa các cá nhân, các lố chức kinh tc - xã hội với các tô chức háo hicm. góp phần dám bào an sinh xã hội. Từ thực tế dien ra neu trên đã chứng m inh rằng, bao hicm ra đời là m ột đòi hói khách quan cua cuộc sống và sàn xuất. Xã hội càng phát triển và văn m inh thi hoạt dộng bảo hiếm cũng ngày càng phát trien và không thể thiếu dược đôi với mỗi cá nhân, tổ chức và mỗi quốc gia. 13 1.2. BẢN CH Á T CÚA BẢO HIẼM 1.2.1. Khái niệm về bạo hiểm Hiện nay có những khái niệm khác nhau VC báo hièm dựa trên những góc dộ và mục dích nghicn cứu cụ thể. Dưới góc độ tài chính, người ta cho ràng: "Báo hiêm là m ột hoạt động dịch vụ tài chinh nhàm phân chia lại những chi phí m ât m át không m ong đợi". Dưới góc độ pháp lý, "Báo hiếm là một cam kết, theo dó, m ột bên là người báo hiếm sẽ bồi thường những thiệt hại tài chính do rủi ro dược bảo hiểm gây ra cho bên kia là người tham gia bào hiếm với đicu kiện họ phai trá một khoản tiền gọi là phí báo hiếm hay dóng góp bảo hicm ". Dưới góc dộ quản lý rủi ro, "B ào hiếm là sự chuycn giao rủi ro từ người dược bào hiếm sang người bảo hiểm trên cơ sớ họ phái đóng phí bảo hiẽm cho người bảo hiểm ” (Báo hiềm nguyên tắc và thực hành- TS David Blank). Dưới góc dộ kinh doanh bảo hiềm , các công ty, các tập đoàn báo hiềm thương mại trôn thế giới lại đưa ra khái niệm : "Bảo hiểm là một cơ chế, theo đó công ty bào hiếm sẽ bồi thường cho người dược bào hiểm các thiệt hại tài chính thuộc phạm vi bảo hiếm trên cơ sở phân chia giá trị thiệt hại dó cho sô đông tât cả những người được báo hiếm". Trên cơ sờ các khái niệm trên, Giáo trình Bảo hiểm của Trường Đại học Kinh tế quốc dân (do PG S.TS N guyễn Văn Dịnh chú biên) đã đưa ra khái niệm về bảo hiếm như sau: "Bảo hiểm là m ột hoạt động dịch vụ tài chính, thông qua dó một cá nhân hay m ột tồ chức có quyền được hường bôi thường hoặc chi trá tiền bào hicm nếu rủi ro hay sự kiện bao hiém xảy ra nhờ vào khoán đóng góp phí bào hiếm cho m inh hay cho người ihứ ba. Khoản tiền bồi thường hoặc chi tra này do một tô chức dám nhận, tồ chức này có trách nhiệm trước rúi ro hay sự kiện bảo hicm và bù trừ chúng theo quy luậl thống kê". 14 Đây là khái niệm m ang tính chung nhất của bào hiểm , bởi vì nó đã bao quát dược phạm vi và nội dung cùa tất cả các loại hình bảo hiêm (BH TM , BH X IỈ, BHTN và BHYT). 1.2.2. Băn chất của bảo hiếm Các khái niệm trên về bảo hiểm, dù nhìn nhận ở các góc độ khác nhau, nhung đều thể hiện những khía cạnh nhất định về bản chất của báo hiểm. Bảo hiềm ra đời xuất phát từ nhu cầu bù đắp những thiệt hại về tài chính do rủi ro gây ra cho con người, từ đó góp phần ổn định cuộc sống và sàn xuấl cho những người tham gia bảo hiổm. Chính vì vậy, bản chấl cùa bảo hicm là quá trình phân phối lại thu nhập giữa những người tham gia bào hiểm nhằm đáp ứng nhu cầu về tài chính phái sinh do rủi ro hay sự kiện bảo hiểm xảy ra với đối tượng bảo hiềm. Tuy nhiên, phân phối trong bào hiếm chủ yếu là phân phối không đều, và phẩn lớn không m ang tính bồi hoàn trực tiếp (loại trừ một số loại hình bảo hiểm như: bảo hiểm nhân thọ, bảo hiểm tiền hưu trí). Bảo hiếm là m ột công cụ quản lý rủi ro đứng trên các giác độ: cá nhân, tồ chức hay toàn xã hội. Khi m ua bảo hiềm tức là người tham gia bảo hiểm đã chuyển giao rủi ro sang người bảo hicm. Đây là sự chuyển giao có điều kiện, theo đó người tham gia bào hiểm phải đóng phí bào hiềm mới được quyền hường bồi thường thiệt hại tài chinh do rủi ro gây ra. Việc đóng phí bào hiềm đế hinh thành nên quỹ chung chính là lập kế hoạch tài chính cùa xã hội nhằm ứng phó với những rủi ro. C ơ sở kỹ thuật để bên bảo hiểm tính phí bào hiểm thu trước đó là Luật số lớn. Việc chuyền giao rủi ro trong bào hiểm được thực hiện theo cơ chế hai bcn: Bên tham gia báo hiểm và bên bảo hiềm. Trước hết, bên tham gia bào hiềm phải nộp phí bảo hiểm cho bên bảo hiểm; sau đó, bên báo hiểm sẽ bồi thường hay chi trả tiền khi đối tượng bào hiếm hay người được bào hiểm gặp phải rủi ro hay sự kiện bảo hiểm. Vì vậy, bảo hiểm còn được coi là sự phân chia rủi ro giữa số ít người cho so đông người tham gia bảo hiểm theo nguyên tắc “ số đông bù số ít” . 15 1.2.3. Luật số ló'n - C ơ sỏ' kỹ thuật cùa bảo hicm Biaise Pascal (1623-1662). nhà toán học người Pháp, là người đã nghicn cứu các dại lượng ngẫu nhicn và chúng m inh răng chúng bị chi phối bới các quy luật. Năm 1931, Jacob Bernulli đưa ra "D ịnh lý vàng - Dinh lý Bcrnulli" về tính quy luật cua các dại lượng ngẫu nhicn. Năm 1835, S.D. Poission tiếp tục nghiên cứu và hoàn thiện định lý Bcrnulli và dưa ra Luật số lớn (Law o f large nambcrs). N gày nay, người ta thường nhắc tới Luật số lớn hơn là định lý Bcrnulli. Theo Luật số lớn. nếu số lần thực hiện phép thử càng lớn. kết quà thu được từ phcp thứ sẽ tiến dần về xác suất lý thuyết xảy ra bien cô đang xcm xét. Bài toán tung dồng xu là mộl ví dụ dien hình. Do dồng xu có 2 mặt, nên xác suất lý thuyết đẻ xuất hiện mỗi mật là 'Á. Với mỗi m ột lần tung, người tung không thể đoán chắc là sẽ xuất hiện m ặt sấp (hay mặt ngừa) cùa đồng xu. Tuy nhicn, khi tung đồng xu với sổ lần ngày m ột tăng, người ta có thế quan sát và ghi nhận thấy ràng, xác suất xuấl hiện cùa mỗi mật (m ặt sấp hay mặt ngửa) tiến dần tới xác suất lý thuyết là Vi. Tức là có khoảng một nứa số lần tung sẽ xuất hiện m ặt sấp và m ột nửa còn lại là mặt ngừa, s ố lần (ung càng nhiều, con số này càng chính xác. Luật số lớn trờ thành cơ sớ kỹ thuật quan Irọng của bào hicm bới vì nó chi ra ràng, việc không thổ đoán trước rủi ro có xảy ra hay không đối với mỗi trường hợp ricng lẻ trớ thành có thề đoán trước được khi kết hợp số lớn các trường hợp tương dồng. Người bảo hicm có thề đàm bào cho một rúi ro hoàn loàn bếp bcnh, bất trắc đối với mỗi người tham gia bào hiểm; bới lúc này họ không phái đám bảo cho m ột rủi ro riêng lé m à là một tập hợp rủi ro cùa nhiều người tham gia bào hiểm ; nên họ có thể biết được mức dộ tương đối chính xác có thể chấp nhận được xác suất xày ra rủi ro đó. Đe tính toán chính xác nhất xác suất xảy ra biến cố được bào hiểm, người bào hiểm phải dựa trên công tác thống kê m ột cách khoa học. Thống kê cho người bào hiểm biết về xác suấl rủi ro và giá trị tồn Ihất xảy ra trong quá khứ. Trên cơ sơ đó, người báo hiểm dự báo m ức dộ 16 tổn thất do rùi ro đó gây ra mà họ sẽ phài chi trá trong tương lai cho người tham gia báo hiềm và tương ứng là số phí báo hiếm phái thu trước. G ià sử trong một thời kỳ dú dài T (Có thế là 3 năm, 5 năm hoặc thậm chí 10 năm tùy thuộc loại hình bào hicm), quan sát và thống kc trên N đối tượng chịu tác dộng của cùng m ột rủi ro hay biến CO X. s ố lần xuất hiện bien CO X (tức là rủi ro X xáy ra) là n, tổng giá trị lôn thất cùa n lần xảy ra rủi ro là s. Ta có: rần suất xuất - Ị X,-, 1 • í i ... ,.ị ị Sô lân xuâl hiện biên cô n hicn biên cô = ------77T-.—7-7-?------ 5-------- 7 7 (ký hiệu la I') Và Kích thước m âu N Tốn thất trung bình _ Tong fiiá trị ton that _ s (ký hiệu là C) Số lần xuất hiện biến cố n Trong kỳ T nếu tất cà N dối tượng cũng tham gia chia sẻ tốn thất, mỗi đối tượng phái góp m ột khoán tiền là: Neu N dối tượng trên liếp tục hoạt dộng trong tương lai (T + l) và giả định ràng các điều kiện lác động den rủi ro X không thay dôi, lúc này dựa trên số liệu thống kc dã biết của kỳ T, mỗi đối tượng sẽ đóng góp một khoản tiền là p ngay từ đầu kỳ đề hình thành ncn một quỹ chung, sau đó quỹ được dùng đế bù dắp tổn thất cho những đối lượng gặp biến cố trong kỳ (T+l ). Trong báo hiếm , phương pháp tính phí đóng trước là tương tự như trên. Dựa vào kết quả ihống kc kinh nghiệm về rủi ro quá khứ, kết hợp với phân tích những biến động có thè có trong tương lai, người bao hicm dự báo xác suất và mức độ trầm trọng của rủi ro. Từ dó tính mức đóng góp cho từng dôi tượng tham gia bao hicm. Công tác dự báo de tinh phí báo hiếm có vai trò hết sức quan trọng đối với hoạt động bảo hiềm . Dự báo càng chính xác, phí bào hiêm thu trước dc hình thành quỹ bao hiếm chung càng đáp ứng dược nhu cầu bồi 17 thường hay chi trả bào hiểm. Mức độ chính xác của dự báo phụ thuộc vào kích thước mẫu thống kê, thời gian quan sát và đặc biệt là việc nhận dạng chính xác các yếu tố tác động lên dối tượng báo hiếm. Vì vậy, người bảo hiếm phải theo dõi thường xuyên sự biến dộng của sô liệu thông kc nhăm có thể điều chinh phi bảo hiểm khi cần thiết. Ngoài ra, việc tô chức thông kê không chi thực hiện riêng lẻ bới từng người bảo hicm m à còn là sự kêt hợp cùa toàn ngành báo hiềm; và nhiều khi người bào hiêm phải sứ dụng các nguồn số liệu ihống kê kinh te xã hội chung. 1.3. CÁC LOẠI HÌNH BẢO HIẾM Sự ra đời và phát triển của bảo hiểm gán liền với cuộc đâu tranh sinh tồn cúa con người trước các nguy cơ rủi ro có thế xảy ra bất kỳ lúc nào, de dọa tới sự an loàn trong cuộc sống, trong sản xuất kinh doanh cùa các cá nhân và tổ chức trong xã hội. Trài qua các giai đoạn lịch sừ, gắn liền với nhu cầu xã hội trong mỗi thời kỳ, các loại hình bảo hiểm khác nhau dã lần lượt ra đời. Cho đến nay, các loại hình bào hiếm là vô cùng đa dạng, nhung nhìn chung có thế phân thành 4 loại hình bảo hiểm , đó là: Bảo hiểm thương mại (BH TM ); Bảo hiểm xã hội (B H X H ); Bào hiềm y te (BHY T) và Bảo hiểm thất nghiệp (BÍ ITN). 1.3.1. Bảo hicm thưong mại Rúi ro là điều không thế tránh khỏi trong cuộc sống và con người phải tìm cách dôi phó với rủi ro. Nhìn chung, đối với các rủi ro gây thiệt hại mức độ nhỏ, các cá nhân hay tổ chức thường tự chịu thông qua các nguồn dự Irữ tích luỹ hay tiết kiệm . Trong m ộl số trường hợp họ có thề nhờ tới sự giúp đỡ của người thân, bạn bè, hàng xóm láng giềng. Tuy nhiên, khi tồn thất lớn hơn, họ khó có thể tự gánh chịu được hoặc trông chờ vào sự giúp đỡ. Lúc này vai trò của thị trường cung cấp các dịch vụ tài chính hoặc dịch vụ “bào vệ” là hết sức quan trọng: đó là các dịch vụ tài chính vi mô và báo hicm. Theo cơ chế thị trường, với việc đóng phi bào hiêm dược coi là giá cả của dịch vụ bào hiểm , các cá nhân và tồ chức chủ động tạo ra m ột quỹ tài chính tập trung đề bù đáp những thiệt hại tài 18 chính do rủi ro gây ra cho họ. Bảo hiểm theo cơ chế thị trường m ua bán này được gọi là bảo hiểm thương mại. Hoạt động theo cơ chế thị trường với mục tiêu đáp ứng tốt nhất các nhu cầu của khách hàng và tối đa hóa lợi nhuận, BHTM phát triền khá nhanh và xâm nhập vào toàn bộ các hoạt động kinh tế-xã hội cùa mỗi quốc gia, phạm vi hoạt động không chỉ ở mỗi nước mà có tính quốc tế thông qua hoạt động tái bảo hicm. Sự ra đời và quá trình phát triền của BHTM được thế hiện ờ những loại hình bào hiểm chú yếu dưới đây: - Báo hiếm hàng hái. Bảo hiếm mà chúng ta biết tới hôm nay bất đầu từ loại hình bảo hicm hàng hải. Tại G enor và Vcnice tình Lombardy nước Italia người ta đã tìm thấy bàn HĐBH đầu tiên ký kết giữa các thương gia, các chủ tàu với các nhà bảo hiểm vào ngày 23/10/1347. Đen năm 1385, người ta lại tìm thấy một bán HĐBH nhằm bào hiếm cho những tổn thất cùa hàng hoá và tàu thuyền do các nguyên nhân bất khả kháng, tai nạn trên biền, hoà hoạn, hàng hoá bị vút bò xuống biền, bị chính quyền hoặc các cá nhân tịch thu, bị trà đũa hay do gặp phải bất kỳ rủi ro nào (CLayton, Bảo hiểm Anh 1971). Tại nước Anh, HĐBH đầu tiên được tìm thấy và còn lưu giữ đến ngày nay dược ký kết năm 1547. Đây cũng là một HĐ BH hàng hải. - Bào hiếm nhân thọ. Dây là loại hình bảo hiếm rất thông dụng và phát trien khá nhanh trên thế giới. Hợp đồng BHN T dầu tiên được ký kết tại nước Anh vào năm 1583. Các công ty BHN T cũng xuất hiện lần đầu tại nước Anh vào giữa thế kỷ 17. N gày nay. BHN T đã được trien khai ở hầu hết các nước trên thế giới. - Báo hiếm hoá hoạn. Các nhà bào hicm trên thế giới đều cho rằng, BHHH xuất hiện lần dầu tại Ham burg (CHLB Đức). Tuy nhiên, điều làm cho BHHH phát triên nhanh chóng cho đến ngày nay là vụ cháy lớn tại Luôn Đôn năm 1666. Sau vụ cháy này các thương gia, các tổ chức bát đầu quan tâm đến rủi ro bào hiểm. Vào năm 1670, ông Barbón người Anh đã thành lập công ty BHHH đầu tiên trên thế giới. Công ty chi bảo hiểm cho các căn nhà xây bàng gạch. Tại Mỹ, Công ty BH H II đầu tiên ra đời năm 19 1732. Công ty này bào hiểm cho cá nhà cứa và bất động sán trong dân chúng. Với cái tôn lúc dầu chi là "Tồ chức thân thiện". N ăm 1752 Benjamin I-ranklin thành lập Còng ty IỈIIII11 với cái tôn "D óng góp báo hiêm cho nhà cứa do hoả hoạn Philadcphia". - Bào hiếm tai nạn. Loại hình này chính thức ra dời vào đâu thê ký 19. Năm 1848 tờ Thời báo nước Anh dưa tin ràng, hầu như ngày nào cũng xảy ra tai nạn dường sắt. Những tai nạn này thường dân đôn thư ang tật hoặc từ vong. Năm 1849 công ty báo hiếm hành khách đưcmg sãt dã được thành lập tại Anh quốc đc bảo hiếm cho mọi hành khách di trôn tàu hoá. - Bắt đầu từ cuối thế kỷ 19 cho den nay, còn có rất nhiồu loại hình BHTM khác dã ra dời, như: bao hiếm kỹ thuật, báo hiếm xe cư giới, báo hiếm hàng không, báo hicm dầu khí, báo hiếm vệ tinh v.v... Và cũng từ cuối thế ky 19 đến nay, BHTM đã thực sự trớ ihành m ột ngành kinh doanh phát triến và không thể thiếu được đối với mỗi quốc gia. 1.3.2. Bào hicm xã hội Khi rủi ro xáy ra gây tổn thất có mức dộ lớn. trên phạm vi rộng hoặc có tính ihám hoạ, hoặc là những "rủi ro có tính xã hội" và có tác động xã hội sâu sắc, thì ngay cá các dịch vụ tài chính vi mô hay BHTM cũng không thế đáp ứng nôi, mà cần phái có sự trợ giúp cùa N hà nước, của cộng đồng: đó là hệ thong m ạng lưới an sinh xã hội bao gom Báo hiểm xã hội và cứu trợ xã hội. Thông qua việc hinh thành quỹ tài chính tập trung từ sự đóng góp cúa người lao dộng, người sử dụng lao động và có cả sự hỗ trợ cùa nhà nước, Báo hicm xã hội bù đắp phần thu nhập bị giám hoặc m ất hoặc chi phí cuộc sống gia tăng cua người lao động do các "rui ro xã hội" gây ra như ốm đau, thai sán, tai nạn lao động bệnh nghê nghiệp, tuôi già, thất nghiệp. BH X II là loại hình dịch vụ công trong nền kinh tế thị trườne. hoạt dộng không nhàm mục dich kiếm lời. BHX II có vai trò kinh tế - xã hội hết sức quan trọng vì nó hướng tới diện bảo vệ là người lao dộng, lực lượng quan Irọng dang trực tiếp tạo ra của cái vật chấl cho xã hội. BI 1X11 20 có tính cộng dồng, tính nhân đạo, nhân văn sâu sắc và là trụ cột chính của hệ thống ASXII cùa mỗi nước. BHXH ra đời từ giữa thế kỷ 19. Năm 1850 m ột số bang cùa nước Phổ (Cộng hoà liên bang Đức ngày nay) lần đầu tiên đã thành lập quỹ trợ giúp nỗi dau. Năm 1883, họ lại tiếp tục ban hành Luật B IIY T và báo hiếm TNI-Đ, sau đó là đạo luật về hưu trí. Người khởi xướng dạo luật này là Tê tướng Bism ark, với cơ chế 3 bcn (nhà nước - giới chủ - giới thợ) cùng đóng góp nham báo vệ cho người lao động Irong các trường hợp gặp rủi ro. Ớ Pháp, ý tướng về báo hiểm 'ITVLĐ cho công nhân ngành đường sắt đã được Klavcs laing dề xuất năm 1850 nhưng đã bị giới thượng lưu từ chối, bác bó. Dầu năm 1860 ông buộc phải chuyền sang Bi đổ thành lập m ột công ty của m ình là Dvcscrvatrice. N ứa đầu thế ký 20, BHXH phát trien m ạnh mẽ ờ hầu hết các nước Châu Âu và cá ớ Bắc Mỹ. Tại Mỹ, năm 1935 đã ban hành dạo luật về ASXH với nội dung dều tương tự như các che độ BHX II ngày nay. Sau chiến tranh the giới thứ 2, Lien Ilọp quốc được thành lập (1945) và một loạt các công ước, các khuyến nghị về BHXH đã được khuycn cáo. Ngày 04 tháng 6 năm 1952. Tổ chức Lao động quốc te (ILO ) thuộc Lien I lọp quốc dã ký công ước G iơ nc vơ (Công ước số 102) về "B IIX II cho người lao dộng" và khuyến nghị các nước thực hiện B IĨX II cho người lao động luỳ theo khá năng và điều kiện kinh tế - xã hội của m ình. Từ đó, hầu hết các nước trên thế giới tham gia công ước đã vận dụng và ban hành chính sách BHXH cho người lao động và Bỉ IXII đã không ngừng phát triển cho dến ngày nay. 1.3.3. Bảo hiểm y tế Xct về bản chất, B IIY T là một phần của loại hình B IIX IỈ. v ề cơ bản, loại hình bảo hiểm này m ang đầy đủ tính chất của BÍỈX II. Trước dây và hiện nay ờ nhiều nước, BHYT vẫn được xem là m ột chế độ trong hệ thống các chế dộ BI IXH. BI IYT không bù đắp phần thu nhập bị mất hoặc giảm của người lao động khi phải nghi việc vì om dau, bệnh tật, tai nạn, nhung BH Y T bù dấp phần chi phí gia tăng đo việc khám chữa bệnh phát sinh. Khi xã hội càng phát triển và văn m inh, nhu cầu cần được báo vệ. 21 được chăm sóc sức khoè, dược khám chữa bệnh cua mọi tâng lớp dân cư ngày một tăng, B H Y T ngày một phát trien và m ớ rộng, quy mô quỹ BH Y T ngày m ột lớn. Chinh vì vậy, để việc quán lý được thuận tiện và phù hợp, BH Y T được tách ra độc lập với BHXH. BHYT ra dời vào cuối thế kỷ 19 ờ Cộng hoà liên bang Đức và một số nước Cháu Âu. Trong giai đoạn dầu cùa sự phát trien (1883 - 1914), BH Y T chí được tố chức m ang tính dơn lè nhàm giúp dỡ lẫn nhau khi người lao động và gia dinh họ gặp những rủi ro về sức khoe. Sau dó, BHYT đã được m ột số nước Châu Âu ban hành những đạo luật riêng. N ăm 1941, BH Y T dã dược luật hoá tương đối chật chẽ ở C IIL B Dức và sau dó phát triển sang các nước Bắc Mỹ, Châu Á và vùng C aribe. Từ khi có công ước 102 về BHXH đến nay, có m ột số nước triển khai B H Y T độc lập và cũng có khá nhiều nước coi BH Y T chỉ là chế độ chăm sóc y tê ban đầu nằm trong hệ thống các che độ BHXH. 1.3.4. Bảo hiểm thất nghiệp Cũng như B IIY T, B IITN trước đây và hiện nay ờ nhiều nước vẫn là m ột chế độ trong hệ thống các chế độ BHXH. Vì vậy, B H TN có đầy dù tính chất của BHX H. BHTN bù đắp phần thu nhập bị m ất cúa người lao động khi bị m ất việc làm, từ đó giúp ổn định cuộc sống cúa người lao động và gia đình họ. Tham gia đóng góp BHTN có cả người lao động và người sử dụng lao động. Tuy nhiên, sự phát triển cùa nền kinh tế thị trường, m à ờ đó thất nghiệp là điều không thể tránh khỏi, làm cho vai trò của BHTN ngày càng tăng. BHTN không chi bù đáp phần thu nhập bị mất của người lao động m à còn bao gồm các dịch vụ hỗ trợ khác như: mua BHYT, dào tạo nghê hay giới thiệu việc làm cho người thất nghiệp. Chính vì vậy, B ÍITN được nhiều nước tách ra triển khai dộc lập với BHX H. Có thê nói. Châu Au là cái nôi của tất cá các loại hinh bao hiểm , trong đó có cà BHTN. BHTN ra đời năm 1883 tại Thuỵ Sỹ và xuất phát nghề thuý tinh và gốm sứ. Năm 1990 và 1910 N a Uy và Dan M ạch lần dầu tiên ban hành các đạo luật về BIITN, tiếp đen là Anh, M ỹ và C anada Sau chiến tranh thế giới lần thứ 2, BI ITN cũng được một số nước trien khai độc lập và khá nhiều nước coi BHTN chi là một chế dộ BHXH thuần 22 tuý. Mặc dù vậy, nội dung, tính chất và cách thức quán lý đều tương tự nhau. Theo số liệu của ILO năm 2005, trôn thế giới có 72 nước triển khai BHTN và trợ cấp thất nghiệp cho người lao dộng 1.4. VAI TRÒ KINH TẺ VÀ XÃ HỘI CỦA BẢO HIẺM 1.4.1. Vai trò kinh tế Bảo hiểm nói chung và lừng loại hình bảo hiềm nói riêng dều m ang lại những lợi ích kinh te - xã hội thiết ihực. Xét về m ặt kinh tế, bảo hiểm có những vai trò rat to lớn sau đây: - Bảo hiếm góp phần ổn định tài chính cho các cá nhân, tố chức và doanh nghiệp tham gia bảo hiểm , từ đó góp phần ổn định tinh hinh kinh tế chung của toàn xã hội. Thông qua việc được bồi thường hoặc được trợ cấp những thiệt hại tài chính hay chi phí tài chính gia tăng, bảo hiểm giúp các cá nhân, các tổ chức và doanh nghiệp tham gia bảo hiếm khôi phục lại toàn bộ hay một phần điều kiện tài chính của họ như trước khi có rủi ro hay sự kiện báo hiểm xảy ra. Từ đó giúp họ on định cuộc sống hàng ngày hoặc on định công việc sản xuất kinh doanh. Ý nghĩa bồi thường hay trợ cấp của bào hiềm không chi quan trọng đối với bản thân các cá nhân, tổ chức và doanh nghiệp tham gia bào hiểm mà còn có ý nghĩa to lớn trên giác dộ toàn bộ nền kinh te. Một mặt, sự ổn định kinh te của các thành viên xã hội sẽ tạo ra sự on định chung cùa nền kinh tế. Mặt khác, thông qua hộ thống các loại hình báo hiểm , nền kinh tế đã lập các kế hoạch tài chính trước đố đoi phó với các rủi ro bằng các quỹ chung cho toàn xã hội m ột cách hiệu quá nhất, thay cho việc từng thành viên xã hội lập các quỹ dự trữ, dự phòng ricng rẽ lãng phí và không hiệu quả. Có thế nói, bảo hiểm nói chung và tùng loại hinh bảo hiểm nói riêng là một trong những công cụ quan trọng đc Nhà nước diều tiết vĩ mô tạo ra sự tăng trưởng bền vững cho nền kinh tế. Trong đó đặc biệt phái kê tới vai trò cùa một số loại hình bảo hiếm như: bảo hiểm xã hội, bảo hiềm y tế. bảo hiêm thât nghiệp, bảo hiếm nông nghiệp, bào hiểm học sin h ... - Bảo hiểm góp phần đám bảo cho các khoản dầu tư. 23 Trong các nền kinh tế hiện dại, bảo hiếm trực tiếp dám bao cho các khoán đầu tư. Nhà kinh tc học người Pháp Jerom e Y eatm an dã viêt: "K hông phải các kiến trúc sư mà là các nhà bảo hicm đã xây nên New York, chính là vì không một nhà đầu tư nào dám mạo hiếm hàng tỷ dò la cần thiết đế xây dựng những toà nhà chọc trời ở M anhattan m à lại không có đảm báo được bồi thường nêu hoà hoạn hoặc sai phạm vẽ xây dựng xảy ra. Chi có các nhà báo hicm mới dám đảm bảo diều đó nhờ cơ chế bảo hiểm". Điều này đúng với hầu hết các loại đầu tư, như: đầu tư xây dựng các giàn khoan dầu khí, đầu tư thiết kế và sàn xuất các loại vệ tinh; đầu tư xây dựng sicu thị v.v... Chủ dầu tư không thế m ạo hicm ngồi nhìn số tiền dầu tư của m ình "tan thành mây khói" m ột khi không có báo hiồm. Hầu hết các dự áfi đầu tư hiện nay đã đòi hỏi phải có bảo hiêm. K hông có sự đảm bao cúa báo hiếm thì các chú đầu tư, mà nhất là các ngân hàng liên quan sẽ không dám mạo hiểm đầu tư vốn cho dự án. - Bảo hicm là m ột trong những kcnh huy dộng vốn hữu hiệu cho nền kinh tế. Đặc đicm của bảo hiêm là phí báo hicm dược thu trước khi dùng tiên thu phí đó dê chi bồi thường hay trợ cấp. Thời điềm chi trá bồi thường hay trợ cấp báo hiếm sau khi thu phí có thổ là vài tháng, có thể hàng năm, vài năm hoặc hàng chục năm tùy theo từng loại hình bào hiềm. Chính vì vậy, người bảo hiểm luôn nám giữ trong tay m ột lượng tiền nhàn rỗi khá lớn, dưới hình thức các quỹ dự trữ, dự phòng, có thể đầu tư trở lại nền kinh tế sinh lời. Xuất phát lừ dặc dicm này, trong thực tế, bảo hiểm cũng được coi là một kênh trung gian tài chính trong việc huy dộng và cung cấp vốn cho nền kinh tế quốc dân, dặc biệt là báo hiếm nhân thọ hay bảo hiểm hưu trí. So với các trung gian tài chính khác như ngân hàng hay các lồ chức tín dụng, bảo hiếm còn có lợi thế là huy động dược những khoán tiền rất nho từ các thành viên trong xã hội dưới hình thức phí bào hiểm, hinh thành nên những quỹ tài chính lớn do có số dông người tham gia bao hiểm. Theo số liệu cúa cơ quan Bl ĨX I1 Việt Nam . số dư đầu tư quỹ BI IX I1 Việt Nam cuối năm 2009 là trên 90.000 tý đồng. Còn theo báo cáo cua Cục 24 quán lý, giám sát bảo hiếm, tống giá trị đầu lư cua toàn bộ các DNBH Việt Nam năm 2009 là 67.977 tý dồng. - Bảo hiếm góp phần ốn định và tăng thu cho ngân sách, đồng thời thúc đây phát triển quan hệ kinh tế dối ngoại giữa các nước. N eu có tốn thất xảy ra do rui ro hay sự kiện đã dược báo hiếm, người Iham gia báo hiếm sẽ được báo hiếm bồi thường tồn thất dó và không cân phái có sự trợ cấp từ ngân sách nhà nước (N SNN), giám chi cho NSNN. M ặt khác, khi các thành vicn trong xã hội on định kinh doanh, nguồn thuế dóng cho nhà nước cùng được ồn dịnh. Ngoài ra, còn phái kế đcn các loại thuế m à DNBII hoạt dộng trong lĩnh vực BI I'I'M phai đóng SC làm lăng ihu cho NSNN. Bảo hièm là sự chia sè rùi ro không chỉ trong phạm vi m ột quốc gia mà trên phạm vi toàn thế giới. Thông qua hoạt động tái báo hiếm và cung cấp dịch vụ báo hicm không biên giới, bảo hicm góp phần phát trien kinh tế đối ngoại giữa các nước với nhau. 1.4.2. Vai trò xã hội Bôn cạnh vai trò về kinh tể, vai trò xã hội của báo hicm cũng không hề thua kcm. Diều này được thổ hiện: - Trong nền kinh tế thị trường, các loại hình B IIX II. BHY T, BHTN dược coi là những dịch vụ kinh tế công góp phần quan trọng đảm bảo an sinh xã hội (ASXI1). Bên cạnh tính hiệu quả, mặt trái cùa nền kinh tế thị trường là gây ra sự bất bình dang và phân cấp xã hội. BI1XII, BIĨYT, BĨITN nhàm phân phối lại lại thu nhập giữa những người lao động, người sử dụng lao dộng và rộng hơn là toàn xã hội, nhằm hưcVng tới diện bảo vệ là người lao dộng và gia dinh họ. Trong xã hội hiện dại ngày nay, IỈHTM cũng đang băt dâu dược nhin nhận như m ột cung cụ ASX1I. Mặc dù không có sự tham gia dóng góp của chú sừ dụng lao dộng và hỗ trợ trực tiếp cùa N SNN như B1IXH. nhưng Bl ITM dược coi là một sự xã hội hoá dối với vấn dề quán lý rúi ro, nhằm bù dăp các thiệt hại tài chinh do rủi ro gây ra cho con người. Ngoài ra. do BI ĨTM hoạt dộng theo cơ chế thị trường ncn lính hiệu quả của nó là 25 rất cao: giảm dược tình trạng tham Ö, lãng phí, trục lợi bào hiêm . D iêu mà rất dễ gặp phải nếu là các hình thức cứu trợ, hỗ trợ từ ngân sách. - Rảo hicm góp phần ngăn ngừa, đề phòng và hạn chè tôn thât. giúp cho xã hội an toàn và trật tự hơn. Trong quá trình tham gia báo hiềm, các cơ quan, D N ßH sẽ cùng với người tham gia báo hiềm phối hợp đê thực hiện các biện pháp dê phòng hạn chế lổn thất thông qua một loạt các hoạt động như: + Tuyên truyền, hướng dẫn các biện pháp phòng tránh lai nạn, vệ sinh, an loàn lao động; + Xây dựng thêm các biển báo và các con đường lánh nạn để giảm bớt tai nạn giao thông; + Tư vấn và hỗ trợ tài chính đế xây dựng và thực hiện các phương án phòng cháy, chữa cháy; + Tiêm chùng và chăm sóc y tế cộng đồng v.v... Tất cả những hoạt động nói trôn cúa bảo hiểm đều nham mục đích góp phần ôn định cuộc sống, sản xuất và từ dó góp phần đảm bào ASXH. - Các loại hình bảo hiếm phát trien dã tạo thêm công ăn việc làm cho người lao động, đồng thời còn tạo ncn m ột nếp sống tiết kiệm trên phạm vi toàn xã hội. Tiết kiệm trong báo hiểm thường là tiết kiệm m ột cách có kế hoạch lừ nội bộ mỗi gia dinh, mỗi cơ quan, doanh nghiệp. Với những khoan tiền rất nhỏ, các cá nhân, các hộ gia đình vẫn có thể tiết kiệm được thông qua loại hình BIITN . ỉ lay trong B IIX II, thì tiết kiệm hôm nay là để bào dàm cuộc sống cho ngày mai khi người lao động về hưu v.v... Có thồ nói, vai Irò xã hội của báo hicm ớ dây dã góp phần làm giảm tình trạng that nghiệp cho người lao động và tạo dựng một nếp sống đẹp trên phạm vi xã hội. - Báo hiổm là chỗ dựa tinh thần cho mọi người dân, mọi tồ chức kinh tế - xã hội. Thật vậy, chi với một mức phí báo hiểm rất khiêm tốn m à các cơ quan và doanh nghiệp bảo hicm thu dược, họ có thê giúp đỡ cho các cá 26 nhân, các gia đình, các cơ quan doanh nghiệp khắc phục được hậu quá rủi ro, cho dù đó là những rùi ro khôn lường trong cuộc sống và sán xuất. Đó cũng chính là chỗ dựa để họ ycn tâm hơn, tin tướng hơn vào cuộc sống tương lai. Ông W isston Clurcholl - một chính khách đã nói: "Nếu có thế, tôi sẽ viết từ "báo hiếm" trong mỗi nhà và trên trán mỗi người. Càng ngày tôi càng tin chắc ràng, với một giá khicm lốn, bảo hiểm có thể giải phóng các gia đình ra khói thám hoạ không lường trước được". 1.5. DỐI TƯ Ợ N G VÀ N ộ ĩ DUNG NG H IÊN c ứ u CỦA M ÔN HỌC KINH TÉ BẢO HIÉM 1.5.1. Đối tượng nghicn cún của môn học kinh tc bảo hicm Bảo hiếm là m ột lĩnh vực, một ngành kinh tế quốc dân. Dề nghiên cứu và quản lý lĩnh vực này, các cơ quan nhà nước ờ các cấp có liên quan, các tô chức và các DN BH không chi dựa vào kinh nghiệm thực tiễn, mà còn phải dựa vào những kết quả nghiên cứu về m ặt lý luận do các môn khoa học tống kết và vạch ra. Trong số những m ôn khoa học có liên quan. Kinh tế báo hiềm là m ột trong những môn học cơ bàn nhất, bởi lẽ môn học này đã thống nhất và đưa ra những khái niệm , thuật ngữ và những phạm trù chủ yếu nhất liên quan đến công tác quản lý bào hiêm. Ngoài ra, môn học còn phân tích rõ vai trò, đặc điểm, tính chất, đối tượng, phạm vi và phương pháp tính phí báo hiểm, nguyên tắc và những nội dung kinh tế - xã hội của từng loại hình bảo hiếm, bao gồm cả BHTM , BHXH, BHTN và BHYT. Cũng như bất kỳ m ôn khoa học nào, môn học Kinh tế báo hiểm có đối tượng nghiên cứu độc lập và được sứ dụng ihông nhât trong quán lý hoạt dộng báo hiểm. Dối tượng nghiên cứu của môn học Kinh te bảo hiểm là các mối q uan hệ k inh tế - xã hội giữa người th am gia báo hicm với các tố chức bảo hictn; cũng như giữa các tổ chức bảo hicm với nhau. Ngoài những đặc đicm và phạm vi nghicn cứu dược giới hạn trong lĩnh vực báo hiếm , dối tượng này còn có những đặc trưng cụ thể như sau: - Các mối quan hệ kinh tế - xã hội đề cập dến ớ đây liên quan đến nhiều cá nhân, tô chức và ngoài lĩnh vực bảo hiếm. Các môi quan hộ này 27 xuất phái từ chỗ, báo hiổm vừa là một hoạt dộng m ang tính kinh tê vừa là hoại động có tính xã hội, nhân dạo và nhân văn. I inh kinh tê của báo hiếm thế hiện rõ nhất ớ mối quan hộ giữa các bcn thông qua việc hinh thành và sử dụng các loại quỹ báo hiếm. Còn tính xã hội, tính nhân dạo và nhân vãn phan ánh tính cộng dồng sâu rộng theo quy luật "Sô đông bù sô ít". Xã hội hoá báo hiổm là thể hiện trách nhiệm cúa xã hội. cua cộng dồng với lất cá các thành viên cúa mình trên phạm vi toàn xã hội. - Người tham gia bao hiếm có thổ là các cá nhân, các tô chức kinh tế - xã hội có nhu cầu về báo hicm. Do bảo hicm là mộl hoại động dịch vụ, hơn nữa hình thức báo hiẻm có the là bắt buộc hoặc tự nguyện cho nên người tham gia ngày càng dông dáo. Đièu dó có nghĩa là. ờ dâu có sự chuyến giao rủi ro thì ở dấy báo hicm cần phái xcm xét, chấp thuận. Nhu cầu này xuất phát từ nhu cầu dược báo vệ, được an toàn, bởi vậy nó phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố, như: trinh dộ dân trí; cơ sở hạ tầng xã hội; quy mô sản xuất kinh doanh; sự phát trien nói chung cúa nền kinh tế v.v... - Người bào hiếm có thố là các cơ quan BIIX H , BHTN và BHYT hoặc cũng có thế là DN BI! thương mại. Dối với các cơ quan B IIX II và BHTN, mối quan hệ kinh tế - xã hội của họ chú yếu là với người lao dộng và người sứ dụng lao động. Với B IIY T mối quan hệ này là rộng hơn do phạm vi cúa BHYT áp dụng rộng rãi cho mọi tầng lớp dân cư. Nhìn chung, mối quan hộ kinh tế-xã hội của BHX H, BIITN , BHY T được diều chính dựa trôn chính sách, chế độ và thề chế chính trị của mỗi quốc gia. Đối với các doanh nghiệp BI 1TM, mối quan hệ giữa họ với người tham gia là khá rộng và khá linh hoại. Bới 12, dối lượng của BHTM rất rộng. Các mối quan hộ này chú yếu chịu sự điều chinh của pháp luật, m ột số tập quán và thông lệ quốc tế. N hững mối quan hệ Irong BI [TM đều dược thé hiện qua HĐ BH , đơn bào hiểm hay giấy chứng nhận bảo hiếm. - Các cá nhân, các tố chức khác có lien quan den người tham gia và người bào hicm thường bao gồm các cơ sớ y té; các tô chức môi giới: các công ly giám dịnh, các tổ chức ngân hàng v.v... Môi quan hệ cua các lố chức này trong lĩnh vực báo hiếm rất đa dạng, như: giám định sức khoe: tư vấn về báo hiểm ; dầu tư quỹ nhàn rỗi v.v... I uy nhicn. tât cá các mối 28 quan hệ đó dều phái dược thực hiện theo dúng pháp luật và các chính sách, chế dộ cùa Nhà nưóc. Với nhũng nội dung trình bày trcn dây cho thấy, dối tượng nghiên cứu cùa môn học báo hiếm khác hăn với dối tượng nghicn cứu cúa các môn học có licn quan đen lĩnh vực này như kc toán và thống kc bảo hicm, hay quán trị kinh doanh báo hiếm và quán lý báo hiếm xã hội v.v... 1.5.2. Nội dung nghicn cứu cùa môn học Kinh tế bảo hicm Ngoài phần giới thiệu long quan về sự cần thiết khách quan, bán chất và vai trò của bào hiếm , nội dung môn học tập trung vào những vấn đề chủ ycu sau: - Làm rõ những vấn dề cơ bản của BIIXI1, bao gồm: dối lượng, tính chất và chức năng cúa IỈIIXH; quỹ BIIX II và hệ thống các chế độ BIIXH ; trình bày khái quát chính sách BHXH của Việt Nam trong điều kiện kinh tế thị trường. - Nghiên cứu vấn dồ thất nghiệp và nội dung cơ bán cùa BHTN; kinh nghiệm tổ chức tricn khai BHTN ớ một số nước trên thế giới. Tiếp đó, môn học làm rõ B IIY T trong đời sống kinh tế - xã hội hiện nay, dối tượng, phạm vi, phương thức BI IYT và quỹ BI IYT. - Môn học trinh bày khái quát những vấn đề cơ bản về BIITM , các nguyên tắc trong hoạt động BHTM . Đồng thời tiến hành phân loại BỈITM theo đối tượng cùa nó với 3 loại hình là: bảo hiếm tài sàn (BHTS). bảo hiem trách nhiệm dân sự (TNDS) và bào hiếm con người (HIICN ). Giới thiệu những nghiệp vụ báo hiếm cơ ban bao gồm cá báo hiếm nhân thọ và bào hicm phi nhân thọ. 29 TÓM TẮT CH Ư Ơ NG 1 1. Trong cuộc sống và hoạt dộng sán xuất kinh doanh, rui ro là đicu không thề tránh khỏi. Bất kế do nguycn nhân gì, khi rùi ro xày ra thường gây thiệt hại không chì về tài sản m à còn dcn tính m ạng, sức khòe con người, làm ảnh hường đến đời sống, đến hoạt động sán xuất kinh doanh cùa xã hội. Để đối phó với hậu quà cùa rủi ro, có nhiều biện pháp được sứ dụng; nh ư n g h iệu q u à nh ât là bảo hiêm . 2. Bảo hiểm có rất nhiều tác dụng khác nhau xét trên cả giác độ kinh tế và xã hội. v ề mặt kinh tế, bảo hiếm góp phần ổn định tài chính cho người tham gia bảo hiếm khi có rủi ro xáy ra trcn cơ sở thiết lập các quỹ tài chính chung. Bôn cạnh đó, bào hiếm còn góp phần ổn định chi tiêu của ngân sách nhà nước, huy dộng vốn dế dầu tư phát triển kinh tế - xã hội. v ề mặt xã hội, bảo hiếm là công cụ quan trọng góp phần dàm bào ASXH xct trên nhiều góc độ: phân phối lại thu nhập đế giám chcnh lệch thu nhập, thực hiện dề phòng hạn che tốn thất, góp phần thực hành tiết kiệm và tạo thêm công ăn việc làm cho người lao động V . V... 3. Có nhiều khái niệm về bảo hiếm , mỗi khái niệm đứng trên góc độ nghiên cứu khác nhau. Tuy nhiên, dù theo khái niệm nào chăng nữa thì người ta đều cho rằng, bàn chất của bảo hiểm là quá trình phân phối lại tổng sàn phẩm quốc gia giữa những người tham gia bảo hiểm nhàm dáp ứng nhu cầu tài chính khi rủi ro bất ngờ xảy ra gây tổn thất cho người tham gia bảo hiểm ; dựa trên nguyên tắc "số đông bù số ít" nhàm ổn định cuộc sông, khôi phục sản xuất và liên kết, gắn bó các thành viên trong xã hội... 4. Có 4 loại hình bảo hiểm chủ yếu: BHXÍI, BH Y T. BH TN và BHTM . N hìn chung, bảo hiếm có quan hệ chặt chẽ và qua lại với phát triển và tăng trưởng kinh tế. 5. Đối tượng nghicn cứu của môn học Kinh lế bảo hièm là các mối quan hệ kinh tế - xã hội giữa những người tham gia với các tô chức và doanh nghiệp báo hiểm , cũng như quan hệ giữa các tô chức và doanh 30 nghiệp bão hiểm với nhau, và sự tham gia điều tiết vĩ mô cúa N hà nước đối với hoạt động bảo hiểm. Đối tượng cùa môn học Kinh tế bảo hiềm khác với đối tượng của môn học quàn trị kinh doanh bảo hiếm ờ chỗ, quản trị kinh doanh bảo hiểm chi nghiên cứu phương pháp và công nghệ quán lý các doanh nghiệp bảo hiềm. CÂU HỎI ÔN TẬP 1. Tại sao sự ra đời và phát trien của bảo hiểm là tất yếu khách quan? 2. Bản chất của bảo hiếm là gì? 3. Tại sao Luật số lớn là cơ sờ kỹ thuật của hoạt động bảo hiêm ? 4. Các loại hình bảo hiểm ? 5. Vai trò kinh tế xã hội của bào hiểm? 31 Chương 2 BẢO HIỂM XÃ HỘI 2.1. S ự CẦN T H IÉT KHÁCH QUAN VÀ VAI TR Ò CỦA BẢO HIẾM XÃ HỘI 2.1.1. Sự cần thiết khách quan của BHXH Con người m uốn tồn tại và phát triển trước hết phải ăn, mặc, ở và đi lại v.v... Đe thoả mãn những nhu cầu tối thiểu đó, người ta phải lao động để làm ra những sản phẩm cần thiết. Khi sản phẩm được tạo ra ngày càng nhiều thi đời sống con người ngày càng đầy đù và hoàn thiện, xã hội ngày càng văn m inh hơn. N hư vậy, việc thoả mãn những nhu cầu sinh sống và phát triển cùa con người phụ thuộc vào chính khả năng lao động của họ. Nhưng trong thực tế, không phái lúc nào con người cũng chi gặp thuận lợi, có đây đù thu nhập và mọi điều kiện sinh sống bình thường. Trái lại, có rất nhiều trường họp khó khăn bất lợi, ít nhiều ngẫu nhiên phát sinh làm cho người ta bị giảm hoặc mất thu nhập hoặc các điều kiện sinh sống khác. Chang hạn như: - Thiên tai, lũ lụt, bão, động đất... gây thiệt hại đến sản xuất, tài sản và con người. - Lực lượng sản xuất phát triển, một mặt thúc đẩy sản xuất, tạo điều kiện thuận lợi cho cuộc sống, nhưng mặt khác cũng gây ra những hậu quả không nhó như tai nạn lao dộng, tai nạn giao thông... - Quy luật sinh tồn của con người: con người sinh ra phái trái qua quá trình sinh - bệnh - lão - tử. Do đó, sẽ có lúc con người bị rơi vào tình trạng giảm hoặc m ât khả năng lao động. - Diêu kiện kinh tê - xã hội cũng m ang đến cho con người những rủi ro nhất định như thất nghiệp, dịch bệnh... Khi rơi vào những trường hợp này, các nhu cầu cần thiết trong cuộc 33 sống không vi thế mà mất đi, trái lại còn lăng lên. ihậm chí còn xuât hiện them một số nhu cầu mới như: cần dược khám chữa bệnh và khi ôm đau: tai nạn thương tật nặng cần phải có người chăm sóc nuôi dưỡng... Bới vậy. m uốn tồn tại và ốn dịnh cuộc sống, xã hội loài người dã ùm ra nhicu biện pháp phòng ngừa, khắc phục hậu quá cùa các rủi ro dó bước dâu là sự cưu mang, dùm bọc lần nhau irong nội bộ gia dinh, họ tộc, cộng dông. Người gặp khó khăn cũng có the di vay. di xin viện trợ từ các cá nhân, tô chức hoặc dụ. vào sự cứu trợ cùa Nhà nước... Tuy nhicn. những biện pháp đều m ang tính ihụ động, không chắc chắn, phụ thuộc vào khà năng và lòng háo tâm cùa người giúp dỡ. Khi nồn kinh tế hàng hoá phát trien, việc thuc m ướn nhân còng trờ nên phố biến thì mối quan hộ kinh lế giữa người lao dộng làm thuc và giới chú cũng ngày càng phức tạp. Lúc dầu người chủ chi cam kết tra công lao dộng, nhung về sau, trước sức cp cùa giới ihợ, họ dã phải cam kết cá việc bảo dam cho người làm thuc có thu nhập nhất định dc họ trang trái những nhu cầu thiết vếu khi không may bị ốm đau. tai nạn. tứ vong... Trong thực tế, nhiều khi các Irườntỉ hợp trên không xảy ra và người chủ không phái chi ra một đông nào. nhưng cũng có khi xáy ra dồn dập, buộc họ phai bò ra một lúc khoản tiền lớn mà họ không muốn. Vì thế, mâu thuẫn chù - thợ phát sinh, cuộc dấu tranh giữa giới thợ và giới chủ diễn ra ngày càng rộng lớn và có tác động nhiều mặt đến đời sống kinh tế - xã hội. Do vậy. Nhà nước đã phái dứng ra can thiộp và điều hoà mâu thuẫn. Sự can thiệp này một mặt làm tăng dược vai trò của Nhà nước, m ặt khác, buộc ca giới chú và giới thợ phái dóng góp một khoản tiền nhất dịnh, hình thành m ột quỹ tiền tộ tập trung, nhăm dam báo mộl khoản ihu nhập cho người lao dộng khi gặp những biến cố bấl lợi. Chính nhò những mối quan hộ ràng buộc đỏ m à rủi ro, bal lợi của người lao dộng dược dàn trái, cuộc sống cua người lao dộng và gia dinh họ ngày càng dược dám báo ổn định. Toàn bộ những hoạt dộng với những mối quan hộ ràng buộc chặt chẽ nói trôn dược thế giới quan niệm là BI 1X11 dối với người lao động. Như vậy, Bỉ IXI [ ra dời là cần thiết khách quan và không thê thicu được dối với người lao dộng, mà trước hết là dối vói những người lao dộne làm công ăn lương ơ tất cả các nước trên thế giới. 34 2.1.2. Vai trò của BHXH Bảo hicm xã hội ra dời và phát trien dã ngày càng khảng dinh dược vai trò cùa mình trôn nhiều phưong diện khác nhau trong thực tế cuộc song cũng như trong phát trien kinh tế - xã hội. 2.1.2.1. Dối vói người lao (lộng IỈỈIXI1 góp phàn ôn dinh thu nhập, từ đó góp phân ôn định cuộc sống cho người lao dộng và gia đình họ khi người lao dộng gặp phái rủi ro hoặc các sự kiện bảo hiếm, như: ốm đau. tai nạn, sinh dc hoặc về già... Bcn cạnh dó, BI IXH còn là chỗ dựa về mặt lâm lý dc người lao dộng yên tâm làm việc, gan bó với dơn vị mà mình công lác, tạo niềm tin cho họ vào cuộc sống tương lai. Phải chăng nhữna điều dó SC giúp họ phát huy khá năng sáng tạo trong lao dộng sản xuất, nâng cao năng suất lao dộng và hiệu quá công tác. 2.1.2.2. Doi vói người sữ dụng lao (lộng Mặc dù phải dóng góp vào quỹ BHXH một khoản tiền nhất định dc bào hiếm cho người lao dộng mà mình sứ dụng, điều dó ít nhiều cũng ánh hương dến thu nhập cúa người sứ dụng lao động, song về lâu dài lợi ích m à người sir dụn g lao d ộ n g nhận dược SC là: ^ Người lao dộng sè yên tàm. phấn khởi còng tác, sẽ gan bó với cư quan, doanh nghiệp hơn: t Neu chính sách BHXH dược thực hiện tot sẽ góp phần hạn chế các hiện tượng dinh công, bãi công, hiếu tinh và từ đó làm cho hoạt dộng sán xuất kinh doanh dien ra liên tục và on dịnh; t Người sứ dụng lao dộng sẽ không phai bỏ ra những khoan tiền lớn khi rủi ro den với nhiều người lao dộng cùng một lúc và phạm vi rộng. Bởi lẽ, lúc này hậu quả cùa rủi ro sẽ dược phân tán nhanh cá theo không gian và thời gian cho tất ca các bôn tham gia RI IXI ĩ. + Thõng qua chính sách Bl [XII. người sứ dụng lao dộng the hiện dược nghĩa vụ và trách nhiệm của m inh dối với người lao dộng và dôi với xà hội: 35 2.1.2.3. Đối với nền kinh tế Chính sách BHX H góp phần tạo lập mối quan hệ gắn bó chù - thợ, từ dó làm cho các mối quan hệ trên thị trường lao động trở nên lành mạnh hơn, những mâu thuẫn vốn có trong quan hệ lao động về cơ bán được giải toả. Đây là tiền dề về mặt tâm lý, đổ kích thích tính tự giác, sáng tạo cúa người lao dộng, từ đó góp phần nâng cao năng suất lao động cá nhân và năng suất lao động xã hội. Cũng nhờ có chính sách BHX H m à quỹ BHXH đã được hình thành. N guồn quỹ này ngày càng được tồn tích lại theo thời gian và thực sự đã trờ thành m ột khâu tài chính ư ung gian rất quan trọng trong hệ thống tài chính quốc gia. Phần quỹ nhàn rỗi sẽ được dem đầu tư phát triển và tăng trướng kinh tế, tạo thêm công ăn việc làm cho người lao động. 2.1.2.4. Đối vói xã hội Mối quan hệ giữa các bcn tham gia Bl IXH thể hiện tính xã hội hoá, tính nhân đạo và nhân văn cao cả của chính sách BHXH. M ặc dù động cơ và mục đích của mỗi bên tham gia có thề khác nhau, song BHX H ra đới có ý nghĩa rất lớn về m ặt xã hội, cụ thê: + Người lao động tham gia BHXH là nhằm bào vệ quyền lợi trực tiếp cho chính mình, đồng thời còn góp phần thực hiện trách nhiệm của mình đối với cộng đồng và xã hội; + Người sừ dụng lao động tham gia BHX H là để quan tâm . chia sẻ rủi ro với người lao động, nhưng cũng là gián tiếp bảo vệ lợi ích cho chính cơ quan và doanh nghiệp của họ; + N hà nước tham gia BHX H nhàm góp phần bào vệ, ôn định cuộc sống cho các thành viên trong xã hội, đảm bào công bằng xã hội, nhưng cũng là trách nhiệm trong quản lý xã hội cùa N hà nước. Sau chiến tranh thế giới lần thứ 2, chín chế độ BHXH như hiện nay thực chất là chín nhánh cua an sinh xã hội. Nhưng sau đó. nội dung cua an sinh xã hội đã ngày càng được m ớ rộng dần và hiện nay nó còn bao gom ca: cứu trợ xã hội; ưu đãi xã hội; xoá dói giám nghèo, trợ giúp xã hội v.v... Tuy nhiên, BHXH vẫn là một chính sách dóng vai trò trụ cột trong chính sách an sinh xã hội cúa các nước trên thê giới. 36 2.2. K HÁ I NIỆM VÀ ĐẶC ĐIÉM CỦA BHXIĨ BHXH là sự đảm bào thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của người lao động khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do om đau, thai sán, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hết tuồi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng góp vào quỹ BHXH. BHXH có những đặc điếm cơ bản sau dây: + Thời hạn báo hiếm rấl dài và đó là m ột quá trình d iễn ra liên tục từ khi người lao động tham gia BHXH đến khi chết. BHXH bảo hiểm cho người lao động cả trong quá trình lao động và ngoài quá trĩnh lao động. Còn đối với người sử dụng lao động, thời hạn tham gia bảo hiểm sẽ bắt đầu từ khi họ thuê mướn một số lượng lao động nhất định cho đến khi doanh nghiệp hay tổ chức của họ không còn tồn tại vì các lý do khác nhau, như: phá sản; giải thề v.v... + BHXH chù yếu được thực hiện dưới hình thức bắt buộc, do vậy đối tượng tham gia BHX H và đối tượng được hưởng trợ cấp BHXH ngày càng lớn. Đặc trưng này m ột mặt làm cho nguyên tắc "số đông bù số ít" trong hoạt động bảo hiểm phát huy tối đa tác dụng. N hưng m ặt khác lại có liên quan đến nhiều vấn đề về tố chức quản lý, về điều hành bộ m áy v.v... Neu hệ thống tổ chức BH X H không chặt chẽ, không khoa học sẽ ánh hưởng trực tiếp đến tình hình sử dụng quỹ tài chính BHXH. + N hững rủi ro hoặc sự kiện trong BHX H thể hiện phạm vi của BHXH. Vì thế, nó dược pháp luật khống chế và thổ hiện ớ hệ thống các chế độ BHX II. N hững rủi ro và sự kiện này ảnh hưởng trực tiếp đến thu nhập của người lao động hoặc làm tăng chi tiêu đột xuất, làm thâm hụt ngân sách gia đỉnh và từ đó làm giám hoặc m ất khá năng thanh toán của người lao động cho những nhu cầu sinh sống thiết yếu. Bời vậy, tính chất khắc phục hậu quả rủi ro trong BHXH thề hiện rõ hơn tính chất tiết kiệm. + Phí BHX H mà người lao động và người sứ dụng lao động tham gia phải đóng góp thường dược nộp định kỳ hàng tháng. M ức phí này chịu sự tác động tống hợp cúa rất nhiều yểu tố, như: - Số lượng đối tượng tham gia BHXII; 37 - Tuồi thọ bình quân cùa người lao dộng; - Mức dộ rui ro; - [ liệu quá dầu tư quỹ nhàn rỗi; - Kha năng báo trợ cua Nhà nước: - Tình hình phát trien kinh tế - xã hội v.v... Phí BI IXII dược pháp luật quv dinh rất cụ thế và có the thay dõi Irong mỗi thời kỳ cho phù hợp với thực tế hoạt động cua hệ thong BI IXII và tình hình kinh tế - xã hội của mỗi nước. C ũng giong như phi BIITM . khi xác định phí BIIXII thường phái dựa vào m ột số yếu tố giá dịnh như: giá định về tuồi thọ cua người lao dộng, về lãi suất dầu lư. về linh hinh lạm phát v.v... Vì thế, quá trình xác dịnh phí B IIX II là rất phức tạp và phái dựa ca vào kết quá dự báo dài hạn về số lao dộng tham gia IỈIIXII. về nguồn quỹ IỈHXII trong tương lai v.v... + BHXII dược thực hiện trong khuôn khô pháp luật và Nhà nước là người dứng ra bao hộ cho các hoại dộng HI IXII. So vói các hoạt dộng khác trong nền kinh tế - xã hội; hoạt dộng B IIX II phai có sự hao hộ của Nhà nước, bới lẽ, dối tượng tham gia BI1XH luôn luôn kc tiếp nhau giữa các thế hệ người lao dộng. Quỹ BIIX1I dược tồn tích ihco ihời gian, cho ncn chịu sự tác dộng ral lớn của các yếu tố chính trị, kinh 1C và xã hội. Neu không có sự báo hộ của Nhà nước, hoạt dộng B IIX II SC không thê bồn vững và mục ticu của BI 1X11 sẽ rất khó Ihực hiện. 2.3. NỘI DUNG CO BẢN CỦA liH XII v ề cơ bản, nội dung của BI IX II the hiện rất rõ ớ chính sách BI IX! I: Chính sách BHXII là long thồ các quan dicm, chuẩn mực. các biện pháp mà nhà nước sứ dụng nhằm dạt dược các mục ticu phát trien BI 1X11 và các mục tiêu chung của dất nước. C hính sách BI IX I1 có phạm vi tác dộng rất lớn den toàn bộ nmrời lao dộng, người sứ dụng lao động và cá nền kinh tế - xã hội cua dut nước. Vì thế, khi ban hành chính sách Bĩ IX! 1 phái dựa vào những cơ sư chu VCU như: cơ sờ sinh học về giới tính, tuồi già cua người lao dộng, điều kiện kinh tế - xã hội cua dất nước trong từng thòi kỳ; xu hưónu \ậ n động 38 khách quan của toàn bộ nền kinh tế - xã hội... Chính sách BIIXH do nhà nước ban hành, do đó nó còn phụ thuộc vào thế chế chính trị của tùng nước. Mục ticu của chính sách BHXII về cơ bán là thống nhất với mục tiêu của IỈI1XII. Cụ thổ: - Dám báo ổn định cuộc sống cho người lao dộng và gia dinh họ, khi người lao dộng gặp phải những rủi ro hoặc sự kiện bảo hiểm như: ốm dau, tai nạn lao dộng, thai sản, tuôi già... - Giãi quyết và điều hòa những mâu thuẫn vốn có giữa người lao động với người sứ dụng lao dộng khi người lao dộng gặp phải những rủi ro hoặc sự kiện báo hiếm làm họ bị giảm hoặc mất thu nhập. Từ dó, găn kết họ với nhau hơn đế dam báo 011 định và phát trien sản xuất. - Góp phần thực hiện những mục ticu chung cúa dất nước là phát triển kinh tế, đảm bảo công bang xã hội và an sinh xã hội. Đe thực hiện được những mục ticu trôn, chính sách B IIX II luôn có vai trò dịnh hướng cho các bcn tham gia BI1XI1, diều tiết lợi ích kinh tế giữa người lao động với người sử dụng lao động. F)ồng thời còn kích thích sự phái triển BH X II nói riêng và toàn bộ nền kinh te xã hội nói chung. N hững nội du ng chính của BH X H thế hiện nhu’ sau: 2.3.1. Dối tu ọn g và đối tượng tham gia bão hicm xã hội B IIX II ra đời vào nhũng năm giữa thế kỷ 19. khi ncn công nghiệp và kinh tế hàng hoá dã bắt dầu phát trien m ạnh mẽ các nước châu Âu. T ừ năm 1883, nước Phổ (C III.B Đức ngày nay) đã ban hành luật BHXH. M ột số nước châu Âu và Bắc Mỹ mãi đcn cuối năm 1920 mới có dạo luật về BIIX I ĩ. Tuy ra đời lâu như vậy, nhưng dối tượng của B IIX H vẫn có nhiều quan diổm chưa thống nhất. Dôi khi còn có sự nhẫm lẫn giữa dối tượng B IIX I1 với đối tượng iham gia BI IXII. C húng ta dều biết, BHX1I là một hệ thống dam báo khoan thu nhập bị giảm hoặc bị mất đi do người lao động bị giám lioặc m ất kha năng lao đ ộn g , m ât việc làm vì các nguycn nhân như ốm đau , lai nạn. già VCU v.v... 39 Chính vì vậy, đối tượng của BHXH chính là thu nhập cùa người lao động bị biến động giảm hoặc mất đi do bị giảm hoặc mất khá năng lao động, mât việc làm cùa những người lao động tham gia BHXH. Đối tượng tham gia BHXH là người lao dộng và người sứ dụng lao động. Tuy vậy, tuỳ theo điều kiện phát triển kinh tế - xã hội cùa môi nước mà đối tượng này có thề là tất cả hoặc một bộ phận những người lao dộng nào đó. Hầu hết các nước khi mới có chính sách BHX H, đều thực hiện BHXH đối với các viên chức N hà nước, những người làm công hưởng lương. V iệt Nam cũng không vượt ra khòi thực tế này, m ặc dù biết rằng như vậy là không binh đẳng giữa tất cả những người lao động. Neu xem xét trong mối quan hệ ràng buộc cúa BH X H , ngoài người lao động còn có người sử dụng lao động và cơ quan BI 1XH, dưới sự bảo trợ của N hà nước. Người sử dụng lao động đóng góp vào quỹ BH X H là trách nhiệm cùa họ để bảo hiểm cho người lao động m à họ sừ dụng. Còn cơ quan BHX H nhận sự đóng góp của người lao động và người sừ dụng lao động phải có trách nhiệm quản lý, sử dụng quỹ để thực hiện mọi công việc về BHX H đối với người lao động. Mối quan hệ ràng buộc này chính là đặc trưng riêng có cùa BHXH. Nó quyết định sự tồn tại và phát triển của BHXH m ột cách ổn định và bền vững. 2.3.2. Chế độ BHXH 2.3.2.1. Đặc điểm Các chế độ B H X H có những đặc điểm chú yếu sau đây: + Các chế độ được xây dựng theo luật pháp mỗi nước; + Hệ thông các chế độ mang tính chất chia sẻ rủi ro, chia sè tài chinh; + Mỗi chế độ được chi trá đều căn cứ chủ yếu vào mức dóng góp của các bên tham gia BHXH; + Phần lớn các chế độ là chi trả định kỳ; + Đồng tiền được sử dụng làm phương tiện chi trả và thanh quyết toán; 40 + Chi trá BHXH như là quyền lợi của mỗi chế độ BIIXH ; + Mức chi trả còn phụ thuộc vào quỹ dự trữ. N ếu quỹ dự trữ được đầu tư có hiệu quả và an toàn thì mức chi trà sẽ cao và ồn định. + Các chế độ B IIX II cần phải dược diều chính định kỳ để phán ánh hết sự thay đổi của điều kiện kinh tế - xã hội; 2.3.2.2. Kết cấu chế độ BIIXII Chế độ FMIXII là sự cụ thể hoá chính sách BHXH, là hệ thống các quy định cụ thể và chi tiết, là sự bố trí, sắp xếp các phương tiện đế thực hiện BHXH đối với người lao động. Nói cách khác, đó là một hệ thống các quy định được pháp luật hoá về đối lượng hường, nghĩa vụ và mức đóng góp cho từng trường hợp BHXH cụ thể. Chế dộ BHXH thường được biêu hiện dưới dạng các văn bản pháp luật và dưới luật, các thông tư, diều lệ, v v ... Tuy nhiên, dù có cụ thế đến dâu thì các che độ Bỉ IXH cũng khó có thê bao hàm được đầy đủ mọi chi tiết trong quá trình thực hiện chính sách BHXH. Vi vậy, khi thực hiện mỗi chế độ thường phải nam vững nhũng vấn dề m ang tính cốt lõi của chính sách BHXH, dồ đảm bảo tính đúng đan và nhất quán trong toàn bộ hệ thống các chế độ B H X I1. Theo khuyến nghị của ILO đã nêu trong Công ước số 102 tháng 6 năm 1952 tại Giơnevơ, hệ thống các chế độ BI IXH bao gồm: 1. Chăm sóc y tế 2. T rợ cấp ốm dau 3. Trợ cấp thất nghiệp 4. Trợ cấp tuôi già 5. Trợ cấp tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp 6. Trợ cấp gia đình 7. Trợ cấp sinh đc 8. Trợ cấp khi tàn phế 9. Trợ cấp cho người còn sống (trợ cấp mất người nuôi dưỡng) 41 Chín chế dộ trên hình ihành mộl hệ thống các chế dộ BHXH. 1 uỳ điồu kiện kinh tế - xã hội mà mỗi nước tham gia công ước G iưncvơ thực hiện khuyến nghị dó ở mức dộ khác nhau, nhưng ít nhất phai thực hiện dược 3 chế độ. Trong đó, ít nhất phái có một trong năm che độ: (3); (4); (5); (8); (9). Trong các công ước quốc tế. mỗi chế dộ BI1XII dcu dược cụ thc hoá bàng những dieu, những mục vừa cụ thê. vừa m ang tính định hướng dồ các nước vận dụng. N eu nhìn nhận mộl cách lống quát, mỗi chế độ dều dược kết cấu bới các nội dung sau: - Mục dich thực hiện chế dộ; - Đối tượng dược trợ cấp; - Diều kiện dược trợ cấp; - Mức trợ cấp và thời gian trợ cấp BI IXII a. Mục đích trợ cấp. Xác định rõ mức trợ cấp giúp người lao động và người sứ dụng lao dộng nhận thức rõ trách nhiệm và quyền lợi cùa mình khi tham gia B1IXH. Đồng thời còn thể hiến rõ quan điổm định hướng và mục ticu cùa chính sách B1IXH ờ từng nước. Trôn phương diện xã hội mục đích trợ cấp còn phán ánh vai trò cúa từng chế độ và tạo ihêm niềm tin cho người lao dộng dối với chính sách B IIX II. MỘI khi người lao động và người sứ dụng lao động đã nhận Ihức dược đầy dú van dê này thì việc m ớ rộng dối tượng tham gia BI [XII sẽ dỗ dàng và nhanh chóng hơn. b. Dối tượng được trợ cấp. Dày là nội dung thê hiện phạm vi cua chính sách B IIX ỈI Irong từng chế dộ. Tuỳ theo từng loại chế dộ má dôi lượng này có thồ khác nhau. Có chế dộ dối tượng dược Irợ cấp chính là bán thân người lao dộng tham gia BI IXII; có chế dộ dối tượng trợ cấp lại là vợ (chồng), con cái và bố mẹ người lao dộng (chế độ trợ cấp tiền tuất). Có chế dộ dối tượng này nằm Irong quá trinh lao dộng (chế dộ trợ cấp thai sản); có chế dộ đối tượng trợ cấp lại nằm ngoài quá trình lao dộng (ché dộ trợ cấp tuồi già) v.v... Xác dịnh chính xác dối tượng dược trợ cấp bào hiếm trong mỗi chế độ sẽ giúp cơ quan BI IXII chi tra dùng đối tượng, dúrm mục dich, hạn chế tối da nhũng hiện tượng nhầm lẫn và trục lợi báo hicm. 42 C. Dicu kiện trợ cấp. Dây cũng là mội nội dung rắt quan trọng khi thiết kế các chế độ IÌỈ1XII. Nhìn chung, các chế độ B IIX II khác nhau thì diều kiện dược trợ cấp cũng khác nhau, bởi vì việc giới hạn diỏu kiện trợ cấp xuất phát từ các rúi ro hoặc sự kiện báo liiôm liên quan den từng chõ độ. Có những rui ro làm cho người lao dộng bị gián doạn thu nhập nhưng không được báo hiếm như rủi ro chiến tranh, rui ro bạo loạn. 1 Ioặc. ngay cá những rủi ro mà theo kliuycn cáo cua [1,0 dược bao hiêm nhưng diêu kiện kinh tế - xã hội không cho phcp cũng không dược bao hiếm (như rúi ro Ihấl nghiệp) v.v... Vì the, diều kiện tiên quyết dược trợ cấp phái có lien quan den các rủi ro hoặc sự kiện bảo hicm năm ngay Irong từng chè độ. Những diều kiện tiếp theo thường liên quan den cơ sở sinh học, den môi trường và dicu kiện lao dộng cùa người lao dộng; den khá năng tài chính cua hệ thống BI IX! I v.v... Neu CỊI thê hoá ra thì dó chính là các diều kiện về tuồi tác, giới tính, ngành nghề và công việc của người lao dộng, thời gian dóng phí BI [X I1 V. V . . . Việc xác dinh rõ diều kiện trợ cấp Bi 1X11 cho từng chế độ có ý nghĩa rất lớn trong quan lý và thực hiện chinh sách BIIXII. Trước hết là tránh được những hiện tượng lạm dụng ehe dộ, tiếp den là giúp cho v iệc tính toán, xác định xác suất rủi ro và n h ữ n g sự kiện BIIXII phát sinh trong tống the theo nhũng người lao dộng tham gia BHXH. Dồng thời, còn giúp cho công tác dự báo dổ cãn dối nguồn quỹ BI [X I1 trong tương lai. d. Mức trợ cấp và thời gian trợ cấp. Dày là nội dung quan trọng nhất cấu thành mỗi chế dộ B IĨX II. Mức trợ cấp thường dược biếu hiện bàng tiền và khoản tiền này người lao dộng và gia dinh họ nhận dược từ cơ quan BI [XU khi có các rúi ro hoặc sự kiện BI 1X11 phát sinh, v ề nguycn tấc, mức trợ cấp cua hầu hết các chế dộ BIIXII đều phai thấp hon tien lương hay thu nhập của người lao dộng tham gia B IIX II. N hưng ihâp nhât cũng phái dáp ứng được những nhu cầu tối thicu của người lao động và gia dinh họ. N hững nhu cầu lối thiêu phái kc den là: nhu câu về ăn. mặc, nhu câu về nhà ở và di lại, nhu cầu về khám chữa bệnh và học tập. nhu cầu VC giao úcp v.v... N hững nhu cầu này có the khác nhau vê quy mô và tỷ trọng trong các mức trợ cấp BIIX1I liên quan den từng chế dộ. Chẳng 43 hạn, nhu cầu khám chữa bệnh bao giờ cũng chiếm tý trọng lớn nhât trong các mức trợ cấp về chãm sóc y tế. Hay, nhu cầu về ăn mặc bao giờ cũng phải được ưu tiên trong các mức trợ cấp gia đinh, trợ cấp thât nghiệp v.v... Dế xác định và lượng hoá dược những nhu cầu này thông thường phải dựa vào kết quá diều tra mức sống "dân cư" được tiến hành ở từng nước. Ngoài ra, khi xác định mức trợ cấp iMIXH cho từng chế dộ còn phải căn cứ một loạt các yếu tố như: tình trạng sức khoe; tý lệ suy giảm kha nãng lao dộng; ngành nghề và công việc củ a người lao d ộng; thời gian d ó n g phí bảo hiềm; tiền lương hay thu nhập cùa người lao động; số lượng đối tượng tham gia BHXH; hiệu quà đầu tư quỹ nhàn rỗi v.v... Mức trợ cấp BHXH có hai loại: mức trợ cấp ngẩn hạn và mức trợ cấp dài hạn. M ức trợ cấp ngắn hạn dùng đc chi trá cho những nhu cầu phát sinh trong các che độ chăm sóc y tế; trợ cấp ốm dau; trợ cấp thai sàn v.v... Mức trợ cấp dài hạn được áp dụng chi trả cho các chế độ BHXH dài hạn, như trợ cấp tuôi già, trợ cap TNLD, bệnh nghe nghiệp nặng v.v... Thời gian trợ cấp phụ thuộc chủ yếu vào các diều kiện dược trợ cấp. Dê tránh những hiện tượng lạm dụng chế độ, thời gian trợ cấp dược luật pháp các nước quy định khá chi tiết và cụ thế cho từng chế dộ. 2.3.3. Quỹ báo hicm xã hội Quỹ BHXH là quỹ tài chính độc lập, tập trung nằm ngoài ngân sách nhà nước. Quỹ có m ục đích và chù thể riêng. M ục đích tạo lập quỹ BHXH là dùng để chi trả cho người lao động, giúp họ ồn định cuộc sống khi gặp các biến cố hoặc rủi ro. Chủ thể cùa quỹ BHX H chính là những người tham gia dóng góp đế hình thành nên quỹ, do đó có thề bao gồm cà: người lao động, người sử dụng lao động và N hà nước. Có thể dễ bị nhầm lẫn nếu không phân biệt quỹ BH X H với ngân sách nhà nước. N gân sách nhà nước là tổng thế các mối quan hộ kinh tế phát sinh trong quá trình Nhà nước dùng quyền lực chính trị cua m inh đổ tập trung một phần thu nhập của quốc gia nhằm tạo lập quỹ tiền tệ cua N hà nước (Ngân sách nhà nước) và phân phối sử dụng quỹ ngân sách cho việc trang trái các chi phí bộ máy nhà nước và thực hiện chức nãrm kinh te xã hội theo kế hoạch của Nhà nước. 44 Ngân sách nhà nước và quỹ BIIXII có cùng ban chất, chức năng và có quan hệ hữu cơ với nhau trong quá trình tạo lập và sứ dụng. Hoạt động của ngân sách và quỹ BI IXII đều không nhằm mục dích kinh doanh kiếm lời. Quá trình hình thành và sử dụng cùa mỗi loại đều dược biếu hiện dưới hình thức giá trị (tiền tệ). Việc thu - chi ngân sách và quỹ BHXH dều được quy định bang pháp luậl và cơ chế quán lý phái tuân theo nguycn tac cân đối giữa thu và chi, v v ... Tuy nhiên, giữa ngân sách nhà nước và quỹ BHX H có những điềm khác nhau cơ bản. Ngân sách nhà nước ra đời, tồn tại và phát triển gắn liền với sự ra đời, tồn tại và phát trien của N hà nước và thực hiện các chức năng kinh te - xã hội cùa Nhà nước. Bộ máy nhà nước càng lớn, chức năng và nhiệm vụ càng m ớ rộng thì thu chi ngân sách cũng càng lớn. Quan hệ phân phối của ngân sách nhà nước m ang tính pháp lý rất cao và dựa vào quyền lực chính trị, kinh tế cùa nhà nước. Quan hệ phân phối này chù yếu là ph ân phối lại, k hông m an g tính chất hoàn trá và phán ánh lợi ích xã hội, lợi ích quốc gia, nó chi phối các quan hệ, các lợi ích bộ phận và cá nhân nhằm đảm bảo cho nền kinh tế - xã hội của đất nước phát triển ổn định. Trong khi đó, quỹ B IIX II ra dời, tồn tại và phát trien gắn với sự phát triển của kinh tế hàng hoá, với các mối quan hệ thuê m ướn nhân công. Mặc dù thu, chi BHXH dều dược N hà nước quy dịnh bằng các văn bản pháp luật, nhưng chú yếu dựa vào quan hệ kinh tế, quan hệ lợi ích giữa các bên tham gia theo nguyên tắc có tham gia mới được hường quyền lợi BHXH. Q uan hộ phân phối cúa quỹ B IIX II có tính pháp lý thấp hon ngân sách nhà nước và mối quan hệ này trước hết phan ánh lợi ích của các bên tham gia BHXH, sau đó mới đcn lợi ích cúa xã hội: Quỹ BIIX}! cỏ những đặc điêm chù yếu sau: - Quỹ ra đời, tồn tại và phát triển gắn với mục đích đảm bào ốn định cuộc sống cho người lao động và gia dinh họ khi gặp các biên cố, rủi ro làm giám hoặc m ất thu nhập từ lao động. Hoạt động của quỹ không nhằm m ục đích kinh doanh kiếm lời. Vì vậy, nguyên tắc quản lý quỹ B H X II là: cân bàng thu - chi. 45 - Phân phối quỹ BIIXH vừa m ang tính chất hoàn trá. vừa m ang linh chất không hoàn trả. Tính chấl hoàn trá thể hiện ớ chỗ. người lao dộng là dối tượng tham gia và dóng íỉóp B11XII dồng thời họ cũng là dôi lượng dược nhận trợ cấp, dược chi trả từ quỹ BI IXII cho dù chế độ. thòi gian trợ cấp và mức trợ cấp của mỗi người sẽ khác nhau, tuỳ thuộc vào những biến cố hoặc rủi ro mà họ gặp phái, cũng như mức dóng góp và thòi gian dóng góp BHXII cùa họ. Tính không hoàn trá thể hiện ờ chỗ. cùng tham gia và dóng góp IÌIIX Iỉ, nhưng có người được hưởng trợ cấp nhicu lân và nhiều chế dộ khác nhau, nhưng cũng có những người dược ít lần hơn. thậm chí không dược hướng. Chính từ dặc dicm này ncn m ột số đối tượng được hướng trợ cấp từ quỹ 1511X11 thường lớn hơn nhiều so với mức dỏng góp cùa họ và ngược lại. Diều dó thẻ hiện tính chai xã hội cùa toàn bộ hoạt động BIIXỈI. - Quá trình tích luỹ dc bảo lon giá trị và bào đám an toàn vê lài chính đối với quỹ B IIX II là một vấn dề m ang tính nguycn tãc. Dặc đicm này xuất phát từ chức năng cơ ban nhất cúa BI 1XII là bao dám an toàn vc thu nhập cho người lao động. Vì vậy, đến lượt m inh. BHXH phai tự bảo vệ m inh Irước nguy cơ mất an toàn vồ tài chính. N hicu nhà kinh lê cho rằng: Quỹ BI1XI1 là "cúa dổ dành" cúa người lao dộng phòng khi ốm dau. tai nạn hoặc tuồi già, v v ... Nguồn quỹ này dược dóng góp và tích luỹ lại trong suốt quá trình lao dộng. Nếu xcm xct tại một thời dicm cụ thê nào dó, quỹ lìĩ IXỈI luôn tồn tại một lượng tiền tạm thời nhàn rỗi dô chi tra trong lương lai. Lượng tiền này có thê biến động tăng và cũng có thè biến dộng giảm do mất an toàn, giám giá trị do yếu tố lạm phát. I)o dó. hào ton giá trị và tăng trướng quỹ BI IXỈI dã trớ thành yêu cầu m ang tính nguyên tác trong quá trinh hoạt dộng cua BI 1X11. - Quỹ BI IX I1 là hạt nhân, là nội dung vật chất cua tài chính BI IX I1. Nó là khâu tài chính trung gian cùng với ngân sách Nhà nước và tài chinh doanh nghiệp hình thành ncn hộ thống tài chính quốc gia. Tuy nhiên, mồi khâu lài chính dư ợ c tạo lập. sư dụn g cho m ột m ục dich ricn g v à uẩn với một chú thè nhai dịnh. vi vậy chúnu luôn dộc lập với nhau trong quan ]ý và sứ dụng. Thế nhưng tài chính HI IXII. ngân sách nhà nước và tài chính 46 doanh nghiệp lại có quan hệ chặl chẽ với nhau và đồu chịu sự chi phối cua pháp luật Nhà nước. - Sự ra dời, lồn tại và phát trien quỹ HI IXỈÍ phụ thuộc vào trình độ phái trien kinh tc - xã hội và điều kiện lịch sử trong từng thời kỳ nhất định cùa dấl nước. Kinh tế - xã hội càng phát trien thi càng có diều kiện thực hiện dầy đủ các chế dộ BI 1X11. nhu cầu thoá mãn về BI IXII dối với người lao dộng càng dược nâng cao. Dồng Ihời. khi kinh tế - xã hội phát trien, người lao dộng và người sứ dụng lao dộng sẽ có thu nhập cao hưn, do dó họ càng có diều kiện tham gia và đóng góp BI 1X11. v .v ... Quỹ BI IXII dược hình thành chù yéu lừ các níiuồn sau đây: - Người sứ dụng lao dộng dóng góp; - Người lao dộng dóng góp; - Nhà nước dóng và hỗ trợ thêm; - Các nguồn khác (như cá nhân và các to chức từ thiện ủng hộ. lãi do dầu tư phần quỹ nhàn rỗi). Trong nền kinh tế hàng hoá, trách nhiệm tham gia dóng góp BI IX I1 cho người lao động được phân chia cho cả người sứ dụng lao dộng và người lao dộng ircn CO' sở quan hộ lao dộng. Diều này không phái là sự phân chia rủi ro. mà là lợi ích giữa hai bên. Vê phía người sử dụng lao dộng, sự đóng góp m ột phần BIIXII cho người lao dộng sẽ tránh được thiệt hại kinh lc do phái chi ra m ột khoán tiền lớn khi có rủi ro xảy ra dối với người lao dộng m à m ình thuê mướn. Dông thời, nó còn góp phẩn giám bớt tình trạng tranh chấp, kiến tạo dược mối quan hộ tốt dọp giữa chủ - thợ. v ề phía người lao dộng, sự dóng góp một phần de B IIX II cho mình vừa biểu hiện sự tự gánh chịu trực liếp rủi ro cùa chính m ình, vừa có ý nghĩa ràng buộc nghĩa vụ và quyền lợi một cách chặt chẽ. Moi quan hộ chủ - thợ trong 151IX! I thực chất là mồi quan hệ lợi ích. Vì thế. cùng như nhiều lĩnh vực khác trong quan hệ lao dộng. BI IXII không thc ihicu dược sự tham gia đóng góp cua Nhà nước. Trước hốt. các luật lệ cua N hà nước về BI IX! I là những chuẩn mực pháp lý m à ca người lao dộng và người sứ dụng lao động dều phai luân theo, nhũng tranh chấp 47 chủ - thợ trong lĩnh vực BHXH có cơ sở vững chắc dê giái quyêt. Ngoài ra, bàng nhiều hinh thức, biện pháp và mức độ can thiệp khác nhau, Nhà nước không chi tham gia đóng góp và hỗ trợ thêm cho quỹ BH X H , m à còn trở thành chỗ dựa dc đảm bào cho hoạt dộng BI IXII chắc chăn và ôn định. Phần lớn các nước trên thế giới, quỹ BH X H dều được hình thành từ các nguồn nêu trên. Tuy nhiên, phương thức đóng góp và m ức đóng góp của các bên tham gia BHXH có khác nhau. v ề phương thức đóng góp BHXH cùa người lao động và người sừ dụng lao động hiện vẫn còn 2 quan điểm. Quan điếm thứ nhất cho ràng, phải căn cứ vào mức lương cá nhân và quỹ lương của cơ quan, doanh nghiệp. Quan điểm thứ hai lại nêu lên, phải căn cứ vào mức thu nhập cơ bán của người lao động được cân đối chung trong toàn bộ nền kinh tế quốc dân đế xác định mức dóng góp. v ề m ức đóng góp BHXH, m ột số nước qu y đ ịn h người sừ dụng lao động phải chịu loàn bộ chi phí cho chế độ tai nạn lao động, C hính phù trả chi phí y tế và trợ cấp gia dinh, các chế độ còn lại cả người lao động và người sử dụng lao động cùng dóng góp mỗi bên một phần bằng nhau. Một số nước khác lại quy định, Chính phù bù thiếu cho quỹ B H X H hoặc chịu toàn bộ chi phí quản lý BHXH, v.v... Mức đóng góp BHXH thực chất là phí BH X II. Phí BIIX1I là yếu tố quyết định sự cân đối thu chi quỹ BHXH. Vì vậy, quỹ này phài được tính toán m ột cách khoa học. Trong thực tế, việc tính phí BHXH là m ột nghiệp vụ chuyên sâu của BHXH và người ta thường sử dụng các phương pháp toán học khác nhau để xác định. Khi tính phí B IIX H , có thể có những căn cứ tính toán khác nhau: - Dựa vào tiền lương và thang lương để xác dịnh mức trợ cấp BHX H, từ đó có cơ sờ xác định mức phí đóng. - Quy định m ức phí BHX H trước rồi từ dó xác định m ức hường. - Dựa vào nhu cầu khách quan của người lao dộng đế xác định mức hướng, rồi từ mức hưcrng B IIX H này có thể xác dịnh được mức phi phài đóng. 48 Mặc dù chì thuần tuý mang tính kỹ thuật nhưng xác dịnh phí BHXH lại khá phức tạp vì nó liên quan đến cả người lao dộng, người sứ dụng lao động và Nhà nước. Liên quan dến khả năng cân đối thu nhập của người lao dộng và điều kiện phát trien kinh tế xã hội của đất nước. Tuy nhiên, khi xác định phí [ÌIIX II vẫn phái dảm bảo các nguycn tắc: cân bàng thu chi, lấy số đông bù số ít và có dự phòng. Mức phí xác dinh phái dược cân đối với mức hướng, với nhu cầu BHXI1. v ề nội dung, phí BIIXFI thường bao gồm 3 bộ phận: phí thuần tuý dố trợ cấp cho các chế dộ BI IXII, phí dit phòng và phí quán lý. Phí ihuần tuý trợ cấp ỈỈIIXH cho cả các chế độ ngắn hạn và dài hạn. Đối với các chế dộ B IIX II ngẩn hạn việc dóng và hường BH X II xáy ra irong thời gian ngắn (thường là 1 năm) như: ốm đau, thai sản, tai nạn lao động nhẹ... Vì vậy. số dóng góp IỈIIXII phải đú cho số phát sinh chi trá trong năm. Đối với các chế dộ BIỈXH dài hạn như: hưu trí, trợ cấp mất người nuôi dư ỡ n g , tai n ạn lao đ ộ n g hoặc bệnh ngh ề n g h iệp nặn g v.v... quá irình dóng và quá trình hưởng BHXH tương đối dộc lập với nhau và diễn ra trong khoảng thời gian nhất định. Cho nên, sự cân bàng giữa dóng góp và hướng BHXH phải dược dàn trài trong cả thời kỳ dài. Vì thế, ngoài phí thuần tuý phải có phí dự phòng đế dám bảo quỹ BI IXH có dự trữ đủ lớn. N hư vậy, đc xác định được mức phi phái dóng và mức hướng IỈIĨXII phái dira vào nhiều yếu tố và nhicu thông tin khác nhau về nguồn lao động, cơ cấu nguồn lao dộng theo dộ tuồi, giới tính, ngành nghề v.v... Ngoài ra còn phải xác dịnh và dự báo được tuổi thọ bình quân cúa quốc gia; xác suất ốm dau, tai nạn, tử vong cùa người lao dộng. v.v... Quỹ Bĩ [XI I được sứ dụng chủ yếu đc chi trà cho các mục đích sau đây: - Chi trả trợ cấp cho các chế độ B IIX II; - Chi phí cho sự nghiệp quán lý BI IXH; - Chi dầu tư tãng trướng quỹ B ĨIX II; - Dầu tư xây dựng cơ bàn. Trong 3 nội dung chi nêu trên thì chi trà trợ cấp B IIX H theo các chế độ là lớn nhất và quan trọng nhất. Khoản chi này dược thực hiện theo luật 49 định và phụ thuộc vào phạm vi trợ cấp của từng hệ thống BI1XII. Vc nguyên tắc, có thu mới có chi, thu trước chi sau. Vì vậy. quỹ chi chi cho các chế dộ trong phạm vi có nguồn thu. rhu cùa chế dộ nào thì chi ở chê dộ đó. Tuy nhicn. quá trình sừ dụng quỹ IÌIIX II m à phần sừ dụng nhiêu n hất là dế chi trà cho các chế độ còn phụ thu ộ c vào việc th àn h lập quỹ BHXH theo phương thức nào? + Nếu chi thành lập mộl quỹ RHXII lập trung thong nhất thi việc chi trá cũng phải đảm bảo tính thống nhất theo các nội dung chi. Diều đó có nghĩa là, tất cà các nguồn thu BHXH đều được tập trung đố hình thành một quỹ, sau đó quỹ được sừ dụng dể chi trả theo các chế độ, chi quàn lý và đầu tư. Phương thức này rất dơn gián và tác dụng chủ ycu là quàn lý quỹ được tập trung, cho ncn dễ dàng điều tiết giữa các chế độ BHXH trong quá trình chi trả. + Neu quỹ BHX H được hình thành theo 2 loại: Quỹ BHX H ngắn hạn và quỹ BHXH dài hạn thi việc chi trà và quàn lý chi sẽ cụ thế hơn. Quỹ BHXH ngắn hạn dược chi cho các chế dộ ngan hạn như: ốm đau, thai sán, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp. N guồn quỹ này SC được cân đối từng nám, thậm chí có thế dược hinh thành ngay trong tùng doanh nghiệp dế chi trả trực tiếp. Quỹ BI 1XH dài hạn được sừ dụng đề chi trá cho các chế độ dài hạn như: hưu trí, lứ tuất. N guồn quỹ này phái dược cân đôi trong nhicu năm và dùng tài khoạn cá nhàn trong quá trình chi trá là có hiệu quá nhât. Phương thức này đám bào cho công tác chi trà sát thực tế và đúng mục đích hơn. Đồng thời, còn tạo điều kiện cho người lao động thuộc mọi thành phần kinh tế tham gia các chế độ BI IXI ỉ dài hạn. + Neu quỹ BHXH được thành lập theo tùng chế độ: quỹ ốm đau. quỹ thai sản. quỹ hưu trí, v .v ... (Elay còn gọi là quỹ BHXH thành phần), thì việc chi trả sẽ càng trớ nên đơn gián và đảm báo đúng mục đích. Nội dung chi trả gắn liền với nội dung kinh tế - xã hội cùa từng chế dộ hoặc từng nhóm chế độ. Cụ the: 50 a. Dối với chế dộ hưu trí và tử tuất Việc chi trà bắt nguồn từ việc bảo hiếm thu nhập cho người lao động khi già yếu hết tuổi lao động và qua đời mà bât kỳ người lao dộng nào cũng phái trái qua. Muốn dược chi trả, người lao dộng và người sừ dụng lao dộng phải tham gia đóng góp. Quyền lợi được hướng lương úng với mức đóng góp phí BHXH cúa từng người lao dộng. Phí BHXH nộp cho các che độ hưu trí và lử luất được cơ cấu vào tiền lương, tiền công và được hạch toán vào giá thành sản phẩm đe tạo nguồn tài chính cho người lao động, người sử dụng lao động đóng góp. h. Đoi với các chế độ ốm dan, tliai sản, tai nạn lao động - bệnh ngliề nghiệp, chăm sóc y tế, gia đình,... Nội dung chi trả bắt nguồn từ việc ổn định sản xuất kinh doanh, ồn định kinh tế cho người sử dụng lao động và ổn định cuộc sống cho người lao động khi họ bị ốm đau, tai nạn hoặc thai sàn. Đe có quỹ chi trá. cà người sử dụng lao động và người lao động đều phải có trách nhiệm đóng phí. Số phí này cũng phải được hạch toán đầy đù vào giá thành sản phẩm để tạo nguồn tài chính nộp phí bảo hiểm. T rạ cấp cho các chế độ này thường diễn ra trong m ột không gian và thời gian nhất định nhưng lại mang tính trực tiếp và ngắn hạn. Chính vì vậy, mồi chế độ có thế hinh thành một quỹ và mỗi loại quỹ sẽ được hạch toặn độc lập, báo tồn và tăng trướng. Phương thức này có ưu diêm là dễ dàng cân dối thu chi, từ đó góp phần xác định mức đóng và mức hưởng trong từng chế dộ một cách chính xác. Ngoài việc chi trà trợ cấp theo các chế độ BIIX H , quỹ BH X H còn được sừ dụng cho chi phí quản lý như: tiền lương cho những người làm việc trong hộ thống BHXH; khấu hao tài sản cố định, văn phòng phẩm và một số khoản chi khác v.v... Phần quỹ nhàn rỗi phải dược đcm dầu tư sinh lợi. Mục đích dầu tư quỹ Bt IXII là nhàm bào toàn và tăng trường nguồn quỹ. Quá trình đầu tư quỹ BHXH phải đảm bào nguyên tắc: an toàn, có lợi nhuận, có khá năng thanh toán và đàm báo lợi ích kinh tế-xã hội. 51 2.4. BẢO HIKM XÃ HỘI VIKT NAM 2.4.1. Quan diếm của Dảng và Nhà nước về BIIXII Sau cách m ạng tháng 8 thành công, trcn cơ sờ Hiếp pháp năm 1946 của nước Việt Nam dãn chu cộng hoà, Chinh phủ dã ban hành m ột loại các sắc lệnh quy định vồ các chc độ trợ cấp ốm dau, tai nạn, hưu trí cho công nhân viên chức N hà nước (có sắc lệnh 29/SL ngày 12-3-1947; Săc lệnh 76/SL ngày 20-5-1950 và sắc lệnh 77/SL ngày 22-5-1950). Cơ sờ pháp lý tiếp theo của BI [Xỉ ỉ được thồ hiện trong I liến pháp năm 1959. Hiến pháp năm 1959 cua nước ta đã thừa nhận công nhân vicn chức có quyền được trợ cấp BI IX I1. Quyền này được cụ thẻ hoá Irong Diều lệ tạm thời về BIIX II dối với công nhân vicn chức Nhà nước, ban hành kèm theo Nghị dịnh 218/CP ngày 27-12-1961 và Diều lộ dãi ngộ quân nhân ban hành kcm theo Nghị định 161/CP ngày 30-10-1964 của C hính phù. Suốt trong những năm tháng kháng chiên chông xâm lược, chính sách BHXII nước ta đã góp phần ồn định về mặt thu nhập, ồn dịnh cuộc sống cho công nhân vicn chức, quân nhân và gia đình họ, góp phần rất lớn trong việc dộng viên sức người sức của cho tháng lợi của cuộc kháng chiến chống xâm lược thống nhất đất nước. Từ năm 1986, Việt Nam tiến hành cải cách kinh tế và ch u y cn dồi nền kinh tế từ cơ chế kế hoạch hoá tập trung sang cơ chế thị trường. Sự thav dôi mới về cơ chế kinh tế đòi hói có những ihay dổi tương ứng về chinh sách xã hội nói chung và chinh sách BHX H nói ricng. Hiến pháp năm 1992 đã ncu rõ: "N hà nước thực hiện chế độ B1TXH đối với công chức Nhà nước và người làm công ãn lương, khuyến khích phái triền các hình thức BHXH khác đổi với người lao dộng". Trong văn kiện Dại hội VII cùa Dáng Cộng sản Việt Nam cũng dã chỉ rõ, cần dồi mới chính sách BHX II theo hướng mọi người lao động và các đơn vị kinh tế thuộc các thành phần kinh tế dều có nghĩa vụ dóng góp B lIX It, thống nhất tách quỹ B IIX II ra khói ngân sách. Tiếp đến, Văn kiện Dại hội Dáng lần thứ VIII cũng đã ncu lên "M ớ rộng chế độ BI [XII đối với người lao dộnu thuộc các thành phần kinh tế” . N hư vậy, các văn bản trcn cua D áng và Nhà 52 nước là những cơ sờ pháp lý quan trọng cho việc dôi mới chinh sách IỈHXI1 nưức ta ihco cơ chế thị trường. Ngay sau khi Bộ luật I.ao dộng có hiệu lực từ ngày 1-1-1995, Chính phu dã ban hành Nghị dịnh 12/CP ngày 26-1-1995 về Dicu lệ BIIXII dối với người lao dộng trong các thành phàn kinh lc. Nội dung cùa ban diêu lộ này góp phần tlụrc hiện mục ticu cua Dáng và N hà nước dề ra góp phần thực hiện công bằng và sự tiến bộ xã hội, góp phần làm lành m ạnh hoá thị trườ ng lao dộn g và d ồ n g thời dáp ứng dược sự m ong mỏi của đông dáo người lao dộng trong các thành phan kinh tế của cá nước. Ngày 29 tháng 6 năm 2006, Quốc hội nước la chính Ihức thông qua I.uật BIIX II. Bộ Luật này có hiệu lực từ ngày 1 tháng 1 năm 2007. Theo ỉ.uật BIIX II hiện hành, nước la thực hiện cá loại hình BI IXII bất buộc. BHXII tự nguyện và BIITN. Nhưng BIIXH tự nguyện dược thực hiện từ ngày 1 tháng 1 năm 2008. 2.4.2. Hệ thống chế độ BHXH 2.4.2.1. Hệ tliống ché dộ BIIXIĨ bát buộc Loại hình ĨỈIIXI [ hắt buộc ơ nước la có dối tượng áp dụng theo Diều 2 Luật B IIX II hiện hành, bao gồm: - Người lao dộng: Dó là cán bộ, công chức, vicn chức. SỸ quan quàn nhàn chuycn nghiệp, người lao dộng làm việc theo hợp đồng lao dộng không xác định thời hạn, hợp dồng lao dộng có thời hạn từ dủ 3 tháng trở lên... - Người sử dụng lao dộng: là các cơ quan nhà nước, dơn vị sự nghiệp, đon vị lực lượng vũ trang, tố chức chính trị xã hội. doanh nghiệp, hợp lác xã. hộ kinh doanh... có thuê mướn, sứ dụng và trà công cho người lao dộng... Với loại hình BHXII hát buộc này. luật quy định phai tham gia 5 chế dộ, dỏ là: t Che dộ ốm đau H Chế dộ thai sán 53 + Che dộ tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp + Chế dộ hưu trí +- Chế độ lứ tuất Nội dung mỗi chế dộ dã dược cụ thổ hóa tại C hương III cúa Bộ Luật. Đổ có một kết cấu hợp lý và nội dung phù hợp với thực tế. các nhà làm luật dã đúc rút kinh nghiệm và học tập kinh nghiệm nước ngoài trong nhiều năm qua. Chính vì vậy, khi tồ chức thực hiện, các che độ nói trên đã nhanh chóng dược người lao dộng và người sứ dụng lao dộng dón nhận và chấp hành nghicm chinh. 2.4.2.2. Hệ tlwng chế dộ BIIXII tự nguyện Loại hình BIĨX II lự nguyện có dối tượng áp dụng theo Diều 5. khoản 2 Luật IÌIIXII hiện hành, bao gồm công dân Việt Nam trong dộ tuổi lao động, không thuộc diện tham gia IĨIIX II băt buộc. Với loại hình BHXII tự nguyện, luật quy dịnh họ có thế tham gia 2 chế dộ sau dây: + Chế độ hưu trí + Chế dộ tử tuất Nội dung mỗi chế độ nói trôn cũng dã dược quy dịnh cụ the lại Chương IV cùa Bộ I.uật. Cho dù có m ột bộ phận người lao động thuộc đối tượng Iham gia B IĨX II tự nguyện có ycu cầu Iham gia m ột số chế độ khác giống với BI IXI ! bắt buộc, tuy nhicn số này chiếm tỷ lệ chưa nhiều. Cho nên, khi kinh tế - xã hội phát trien, chúng ta SC m ờ rộng thêm các chế độ đổ đáp ứng mọi nhu cầu cùa họ. 2.4.3. Q uỹ BIIXH 2.4.3.1. Quỹ BUXIÌ bắt buộc Q uỹ B IIX II bát buộc được hình thành từ những nguồn sau: + N gười lao động dóng góp 5% mức tiền lương, tiền công tháng vào quỹ hưu trí, từ tuất. Từ năm 2010 trờ đi cứ 2 năm một lần đóna them 1 % cho đến khi dạl m ức 8%. + Người sử dụng lao dộng dóng hàng tháng Iren quỹ lương là 3% 54 vào quỹ ốm dau. thai sản, 1% vào quỹ TNLD và BNN; 11% vào quỹ hưu trí, tử tuất. Từ năm 2010 trở đi cứ 2 năm mộl lần dóng thêm 1% cho đến khi dạt mức 14%. + Tiền sinh lời từ hoạt động dầu tư quỹ + Nhà nước hỗ trợ + Các nguồn thu hợp pháp khác Quỹ BI IXI ỉ bắt buộc dược sứ dụng vào các mục đích chi trả trợ cấp theo các chế độ, dóng BHYT cho những người dang hướng lương hưu hoặc nghi việc hướng trợ cấp TNLĐ và BNN; chi quán lý, đầu lư và chi khác... 2.4.3.2. Quỹ BỈIXIỈ tự nguyện Loại quỹ này dược hinh thành từ người lao động dóng góp là chú yếu. Với mức đóng là 16% mức thu nhập người lao dộng lựa chọn đóng BHXH. Từ năm 2010 trớ đi, cứ 2 năm một lần đóng them 2% cho dến khi đạt 22%. Người lao dộng có thế chọn phương thức đóng: hàng tháng, hàng quý, hoặc 6 tháng một lần. Ngoài ra. quỹ còn có sự hỗ trợ cúa nhà nước, tiền sinh lời từ hoạt dộng dầu lư, các nguồn thu hợp pháp khác. Quỹ dược sử dụng dc chi trà trợ cấp theo các chế độ, đóng BI IY Ï cho những người dang hưởng lương hưu, chi quản lý và chi cho hoại động dầu tư tăng Irướng quỹ. 2.4.4. Tổ chúc BH XII Việt Nam Chính sách BH X II đã được Chính phú giao cho cơ quan BHXI1 Việt Nam tô chức thực hiện. Dây là cơ quan trực thuộc Chính phủ và đồng Ihời là m ột dơn vị sự nghiệp. Tố chức bộ máy cua cơ quan BI [XII Việt Nam hiện nay theo ngành dọc, 3 cấp: cấp Trung ương, cấp tinh, ihành phố trực thuộc Trung ương (gọi chung !à cấp tinh); cấp quận, huyện, thị xã và thành phố Irực thuộc tinh (gọi chung là cấp huyện). Chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn... của từng cấp dã dược quy dịnh tại Nghị dịnh số 94/2008/N D -C P của Chính phủ. 55 So' dồ 2.1. Tố chức bộ máv quán lý BIIXII Việt Nam F?IIXII Việt Nam tricn khai và quản lý cá B IIX II bắt buộc. B IIX I[ tự nguyện, BI IYT và B Irnsl. Dối lượng quàn lý phức tạp và rất lớn do số người tham gia ngày càng gia tăng cùng với sự phái tricn kinh tế xà hội cua đất nước. Cơ quan quán lý nhà nước về B IIX II nước ta vẫn do Bộ Lao dộng. Thương binh và Xã hội đàm nhiệm . Nội dung quán lý nhà nước vồ BIIXH chủ ycu là xây dụng, hoàn thiện và ban hành các chính sách, pháp luật về B IIX II. Kiếm tra. giám sát quá trình tổ chức thực hiện chính sách BIIXÍ1 trong phạm vi cá nước. 56 TÓM TẮT CHƯƠNG 2 1. BIIXII ra đời tren ca sờ nền kinh tế hàng hoá phát trien và việc thuc mướn nhân công trở ncn phồ biến. BI IXII là sự đám báo ihay ihc hoặc bù đắp một phần thu nhập đối với người lao động khi họ gặp phái nhữna biến cố làm giảm hoặc mất khá năng lao dộng, mal việc làm Ircn cơ sở hinh Ihành và sử dụng một quỹ tiền tệ tập trung nhàm đảm bảo đời sống cho người lao dộng và gia dinh họ góp phần dám bảo an toàn xã hội. 2. BI ĨXI1 thổ hiện mối quan hệ giữa 3 bcn: Bcn tham gia, bcn BI IX I1 và bên được BI IXII. Những biến cố làm giảm hoặc m ất khả nãng lao dộng có thổ là ngẫu nhicn, hoặc không hoàn toàn ngẫu nhiên. Mục ticu chính cúa Bĩ IXII là nham thoá mãn nhũng nhu cầu thiếl yếu của người lao dộng trong trường hợp bị giảm hoặc mất thu nhập, mất việc làm. 3. Nguyên tắc hoại dộng của H1IXII bao gồm: Mọi người lao động đều có quyền iham gia và hướng BI1XII; mức hướng trợ cấp BHXH phải tương quan với mức dóng góp, BHXI1 hoạt động ihco nguycn tác số dông bù số ít cúa bảo hicm; kết hợp hài hòa các lợi ích, các mục tiêu và phù hợp với diều kiện kinh tế xã hội của đất nước. 4. BIÍXII còn có nhùng tính chất rât cơ bán sau: tính tất yếu khách quan trong dời sống xã hội; tính ngẫu nhicn phát sinh không dồng đều theo không gian và thời gian, tính kinh tế, xã hội và tính dịch vụ... 5. Trong quá trình thực hiện BIIXH , cần phai nhận thức thống nhất 5 quan điêm sau: BÍIXI1 là một chính sách xã hội cơ bán trong hệ thống các chính sách xã hội; người sứ dụng lao động phai có nghĩa vụ và trách nhiệm BHXH cho người lao dộng; ngưòi lao dộng được binh dăng về nghĩa vụ và quyền lợi đối với BHXH; khi xác dịnli mức trợ cấp B IIX II phái tính dcu các yếu lố có liên quan và phái dám bảo nguycn tắc phàn phối lại hợp lý nguồn quỹ B IIX II; Nhà nước quản lý thống nhất chính sách BI IXII và to chức dc thực hiện chính sách này. 6. IM 1X11 bao gồm một hệ thống 9 chế dộ, song tuỳ theo dicu kiện kinh tế - xã hội của mỗi quốc gia trong từng thời kỳ, mà số lượng các chế 57 dộ được thực hiện ờ mỗi nước là khác nhau. Khi xây dựng hệ thòng các chế dộ cũng như từng chế dộ phái dựa trôn những cư sở khoa học và thực lế như: diều kiện kinh tc - xã hội, cơ sớ sinh học. dicu kiện môi trường và an toàn vệ sinh lao dộng: xác suấl lừ vong và tai nạn lao động: tuôi thọ bình quân cúa quốc gia... IĨỘ thống các chế độ B IIX II có nhũng dặc dièm ricng biệt mà các chinh sách xã hội khác không có. 7. Quỹ BI IXI i dược hình ihành chủ yếu từ sự dóng góp cua người lao động, người sứ dụng lao dộng và ngoài ra còn dược N hà nước bù thiếu. Quỹ dược sứ dụng chù yếu cho các m ục dích: chi Irá Irợ cấp theo các chế dộ; chi phí quản lý và dầu tư tăng trướng quỹ. Quỹ B IIX II dược quán lý theo cơ chế cân bang thu chi. phần quỹ nhàn rỗi phái dược dầu lư tăng trưởng dê dám báo an toàn quỹ. 8. 'I rong dicu kiện kinh tế thị trường, BHXH Việt Nam dã có những dối mới căn bàn. Luật BIIXII có hiệu lực thi hành từ ngày 1/1/2007. CÂU HỎI ÔN TẬP 1. Bán chất, chức nănu và tính chất của BI IXII? 2. Q u ỹ B IIX H ? 3. Hộ thống chế dộ B IIX II? Chế độ nào vừa là chế độ ngấn hạn, vừa là chế dộ dài hạn? 4. Vi sao tiền lương là cơ sở chủ yếu đc xác dịnh mức phí và mức trợ cấp BI [XII? 5. Quan điổm cùa D áng và N hà nước la về BI IX! I? 6. Các chế độ B IIX II dang dược trien khai ớ nước ta hiện nay? Cơ sớ hình thành chế độ BI IXII? 7. Vai trò của BIIX H ? 8. TỔ chức BI IXII ớ nước ta hiện nay? 58 Ch non g 3 BẢO HIỂM THẤT NGHĨỆP 3.1. THÁT NGHIỆP VÀ PIIÂN LOẠI THÁT NGHIỆP Trong quá trình phát triền cùa xã hội loài người, lao độne luôn được coi là nhu cầu cơ bán nhất, chính dáng nhất và lớn nhất cùa con neười, P.Ảng Ghen dã khẳng dịnh "Lao độnu là điều kiện cơ bàn dầu tiên cùa toàn bộ dời sống con người, đến một mức và trên một ý imhĩa nào do chúng la phái nói rang: Lao động dã tạo ra chính ban thân COI1 niurừi". Thật vậy, ai sinh ra cũniĩ phải sống, muốn sống phái có ăn, mặc, ... muốn có ăn mặc phái lao động và được lao động. Nhu cầu đó tưởne chừiiũ dơn gián, song trong dieu kiện kinh tê thị trường khônu phái ai cũng được đáp ứng và được dáp ứniỉ một cách dày du. M uốn dược lao dộnu, nuưòĩ lao dộng phái có việc làm đê từ dó tạo ra của cái vật chat và dịch vụ - tạo ra thu nhập nuôi sốnu mình và gia dìnli mình. N huim de có dược việc làm, nhất là những việc làm phù họp với năng lực, trinh độ và ngành ngliổ dào tạo cita minh thì khônu phai người lao dộng nào cũng de tìm kiêm. Bới vi. nguồn lao dộnii xã hội thườnu tăng nhanh han cư hội việc làm. do dó luôn có một bộ phận nmrời lao động thiếu hoặc không có việc làm. Những người không có việc làm thực chat là họ dã bị thất nuhiộp. Theo nhà kinh tỏ học E.W ayne N afziger, tronii uiai đoạn lừ 1975 den năm 2ÜU0. tý lộ thất nghiệp ở các nước CÔI1U nghiệp phát trĩôn bình quàn hàng năm là 4,5% ; ư các nước có nỏn kinh tồ kê hoạch hoá là 5,9%: ớ các nước dang phát trien C011 số này là 6.8%. Tý lệ thất rmhiệp sẽ tãnii cao khi non kinh tô bị khung hoániỉ. chăng hạn cuộc lông khunu hoánu (1929-1933). ờ Mỳ có hơn 25% lực lượng lao động bị thất nuhiệp. cuộc khung hoàng tài chính liền tệ ờ khu vực Châu Á, dã làm cho ty lệ thất nghiệp 0 Indôncxia dạt con số kỷ lục là 22% và Nhật Ban là 10% vào năm 1998. Dặc biệt là cuộc khùng hoàng kinh lố thổ uiới vừa qua (2008 - 59 2010), tý lệ thất nghiệp ở hầu hết các nước dều rất cao. Ờ Mỹ xấp xi 10%; Anh là 9.6%: tru n g Quốc 8.4% v.v... Theo Giáo sư Sctsuko Y am a/aki - Giám đốc Quốc gia chương trình Phát triền III.Q tại Việt Nam . năm 2008 tỷ lộ thất nghiệp trung binh trôn thế giới là 6,6% , nhưng có m ột sô quôc gia có tý lệ khá cao, như Hy Lạp 11%; Bồ Đào N hà gần 10.8%. C òn ở Việt Nam , theo số liệu cúa Tồng cục Thống kc thì tý lộ thất nghiệp cúa lực lượng lao dộng trong độ tuồi ở khu vực thành thị là khá cao so với các nước trôn thế giới và khu vực. Trong cuộc khủng hoáng tài chính toàn cầu vừa qua, tỷ lộ thất nghiệp ở Việt Nam năm 2010 là 6,72% . Chính vì thất nghiệp là một vấn dồ kinh tế - xã hội phức tạp và nan giải, cho ncn các nhà kinh tế hiện nay dcu thống nhất cho rằng: - Trong diều kiện kinh tế thị trường việc làm và thất nghiệp là vấn đề m ang tính toàn cầu, vấn đề này không loại Irừ m ột quốc gia nào cho dù quốc gia đó là nước đang phát triến hay nước công nghiệp phát tricn. - Giái quyết tình trạng thất nghiệp luôn là vấn đè nan giai, bơi vì Ihấl nghiệp vừa là vấn đề kinh tế, vừa là vấn đề chính trị - xã hội. - Trong m ột chừng mực nhất dịnh, có thổ kiếm soát được tình trạng thất nghiệp và có thố sử dụng các biện pháp hữu hiệu giái quyết nạn thất nghiệp tuỳ theo điều kiện cụ thề cùa mỗi nước. Dc thấy rõ tính quy luật trên và lìm ra phương hướng giai quyết nạn thất nghiệp, trước hết phài có sự thống nhất trong nhận thức về "việc làm" và “ihất nghiệp". 3.1.1. Khái niệm về thất nghiệp Dã có nhiều khái niệm về thất nghiệp, song định nghĩa thất nahiệp cùa Tô chức Lao dộng quốc tế (II.0) được nhiều nhà kinh tế và nhiều nước tán thành. Theo dịnh nghĩa của tổ chức này thì: 'I hất nghiệp là tình trạng tồn tại khi m ột số người trong độ tuồi lao dộng m uốn làm việc nhưng không thế tìm được việc làm ở mức lương thịnh hành. Còn khái niệm về người ihất nghiệp cũng có nhũng quan dicm và nhận thức khác nhau; tuỳ theo mục đích và hoàn cánh của mỗi nước, chẳng hạn: 60 - Luật bảo hiếm thất nghiệp cùa Cộng hoà liên bang Đúc định nghĩa: Người thất nghiệp là người lao dộng tạm thời không có quan hộ lao dộng hoặc chỉ thực hiện những công việc ngăn hạn. - Ờ Thái Lan người ta cho ràng: Người thất nghiệp là người lao động không có việc làm, muốn làm việc, có năng lực làm việc. - Nhật Bán lại quan niệm: Người thấl nghiệp là ngưừi không có việc làm trong tuần lỗ diều tra, có khá nãng làm việc, dang tích cực tim việc làm hoặc chờ kết quả xin việc làm. - Tổ chức Lao dộng quốc lế (11,0) thì cho rằng: Người thất nghiệp là người lao dộng không có việc làm, không làm kế cà 1 giờ Irong tuần lễ diều tra dang di tìm việc làm và có diều kiện là họ làm ngay. N hư vậy, dù quan niệm thế nào di chăng nữa thi một người lao dộng dược coi là thất nghiệp phải thế hiện dầy du các dặc trưng sau: + Là người lao động, có khá năng lao dộng + Dang không có việc làm + Đang đi tìm việc làm Người thất nghiệp có thổ là công nhàn trong các doanh nghiệp, có thế là học sinh, sinh viên các trường chuycn nghiệp đã tốt nghiệp ra trường hoặc là bộ dội xuất ngũ. Những người ngoài dộ tuồi lao động hoặc trong độ tuổi lao dộng, có khả năng lao dộng nhưng không lao dộng, không có nhu cầu việc làm thì không được coi là người thất nghiệp. Chăng hạn, những người đang có việc làm nhưng tạm thời không làm việc vì một lý do nào dó như: nghi phép, nghi ốm, nghi tạm thời vì tai nạn lao độrm. hoặc học sinh sinh viên còn đang theo học tại các trường, những, người nội trợ... không phái là những người thât nghiệp. Ớ các nước dang phát triển, tỷ lộ người lao dộng bị thai nghiệp thành thị thường cao hơn nông thôn, phụ nữ cao hơn nam giới, độ tuôi từ 16 đến 24 cao hơn dộ tuối trên 24. Thất nghiệp có quan hệ chặt chẽ với công tác giáo dục và dào tạo, với tốc dộ tăng trường cùa nền kinh tế. với lạm phát và với tỳ lệ tăng dân số cùa mỗi quốc gia. Bcn cạnh khái niệm thất nghiệp là khái niệm việc làm. Mọi hoại dộng lao động tạo ra các sàn 61 phấm vật chất và dịch vụ, tạo ra thu nhập không bị pháp luậl ngăn câm đều dược thừa nhận là việc làm. Thất nghiệp và việc làm là hai khái niệm được sử dụng phố biến Irong các cuộc diều tra lao dộng và nghiên cứu nguồn lao dộng xã hội. 3.1.2. Phân loại thất nghiệp Có nhiều hình thức thất nghiệp khác nhau, luỳ theo mục đích nghicn cứu và việc lựa chọn licu thức phân loại. a) Căn cứ vào tính chất thất nghiệp, người ta phân ra các loại sau: - Thát n g h iệp lự nhiên: l.oại này xảy ra do quy luậl cung cầu cua thị trường sức lao dộng tác dộng. Tý lộ thất nghiệp lự nhicn có quan hệ chặt chẽ với tý lệ lạm phát. Do nhiều nguycn nhân, lý lộ thất nghiệp tự nhicn ớ mỗi nước mỗi khác và có xu hướng tăng lên. - Thất n g h iệp c ơ cấu: Xảy ra khi mất cân đối giữ cung và cầu về các loại lao dộng, c ầ u của loại lao động này tăng lên, loại lao dộng khác lại giảm xuống, cung điều chinh không kịp cầu. Trong quá trình vận động của nồn kinh tế thị irường, sẽ có những ngành kinh tế phát triên ihu hút nhiều lao dộng, nhưng cũng có ngành bị thu hẹp lại làm dư thừa lao dộng, loại ihất nghiệp này thường thấy rõ nhất giữa 2 ngành nông nghiệp và công nghiệp. Do úng dụng nhũng tiến bộ khoa học kỹ thuật vào sán xuất nông nghiệp làm dư thừa lao dộng nông nghiệp, trong khi dó nhu cầu lao động trong công nghiệp lại tăng lên do thu hút dược vốn dầu tư nước ngoài nhưng chưa kịp dào tạo và dào tạo lại nghè cho những lao động dư thừa đc kịp thời bô sung. - Thai nghiệp lạm thời: Phái sinh do sự di chuyến lao dộng giữa các vùng, các m iền, thuycn chuyển công tác giữa các giai doạn khác nhau trong quá trình sản xuất. I.oại này khá phô biến và diỗn ra thường xuyên. Thất nghiệp tạm thời còn được gọi là thất nghiệp bề mặt. - Thái nghiệp ch u kỳ': Loại này xáy ra do mức câu về lao dộng giam xuống. Sau m ột chu kỳ kinh tế phái triến hưng thịnh, dcn giai doạn suy thoái, nền kinh tế lâm vào tình trạng khủng hoảng, thât nghiệp và lạm phát gia lãng rất gay gắt. Loại thất nghiệp này diễn ra theo chu ký vá vì 62 Ihc dã m ang tính quy luật. - Thất n g h iệp th ờ i vụ: Phát sinh theo các chu kỳ sàn xuất kinh doanh, loại này xảy ra rất phố biến trong ngành nông, lâm, ngư nghiệp. - Thát n g h iệp c ô n g nghệ: Do sự áp dụng những tiến bộ khoa học kỹ thuật và công nghệ vào sản xuất ngày càng được tăng cường làm cho người lao động trong các dây chuyền sản xuất bị dôi ra, từ dó làm phát sinh thai nghiệp công nghệ. Thất nghiệp công nghệ thế hiện rõ nhất từ những năm đầu cúa thập kỷ 60 trớ lại dây. b) Căn cứ vào ý chí người lao dộng, có thổ phân thành 2 loại thấl nghiệp: - Thái n g h iệp lự nguyện: Là hiện tượng người lao dộng từ chối một công việc nào đó do m ức lương dược trả không thoả dáng hoặc do không phù hợp với trinh độ chuyên môn, mặc dù họ vẫn có nhu cầu làm việc. - Thắt n g h iệp k h ô n g tự nguyện: Là hiện tượng người lao dộng có khả năng lao động, Irong độ tuối lao dộng có nhu cầu làm việc và chấp nhận mức lương được trả, nhưng người sứ dụng lao động không chấp nhận hoặc không có người sử dụng ncn Irở thành thất nghiệp. c) Căn cứ vào m ức dộ thất nghiệp, có thc chia ra: Thất nghiệp toàn phần và thất nghiệp bán phần. - T hát n g h iệp to à n phần: Có nghĩa là người lao dộng hoàn toàn không có việc làm hoặc thời gian làm việc thực tế mỗi tuần dưới 8 giờ và họ vẫn có nhu cẩu làm thêm. - Thai nghiệp bán phần: Có nghĩa là người lao dộng vẫn có việc làm, nhưng khối lượng công việc ít hoặc thời gian lao động thực tế trung bình chi đạt 3 den 4 giờ trong một ngày làm việc và họ vẫn có nhu cầu làm thcm. Mỗi loại thất nghiệp có những tác dộng đến nền kinh tế một cách khác nhau và Nhà nước quan tâm giải quyết theo các phương thức khác nhau. 3.1.3. N guycn nhân và hậu quà cùa thất nghiệp 3.1.3.1. Nguyên nhân I rong ncn kinh tô thị trường có rất nhiều nguyên nhân gãy ra thất 63 nghiệp và kcm theo là những tác dộng xấu dến sự phát triển kinh tê xã hội và sự ồn định cùa dất nước. Dưới dây là một số nguycn nhân chính: - Chu kỳ kinh doanh có thế m ở rộng hay thu hẹp do sự dicu tict cúa thị trường. Khi m ớ rộng thi thu hút thcm lao dộng, nhưng khi bị thu hẹp thi lại dư thừa lao dộng, từ dó làm cho cung và cầu trẽn thị trường sức lao động co giàn, thay dối phát sinh hiện lượng thất nghiệp. - Do sự tiến bộ cúa khoa học kỹ thuật, dặc biệt là sự tự dộng hoá quá trình sán xuất diễn ra nhanh chóng, ncn trong một chừng mực nhất định máy móc dã thay the con người. Với mục ticu tối da hoá lợi nhuận, các nhà sán xuất luôn lìm cách m ở rộng sán xuất, dối mới cõng nghệ, dưa những dây chuyền tự dộng hoá vào quá trinh sán xuất nhằm nâng cao chất lượng sán phấm, hạ giá thành sản phẩm dé cạnh tranh. M ột cỗ m áy, một dây chuyền sản xuất tự dộng hoá có thổ thay thế hàng chục, thậm chí hàng tràm công nhân, s ố công nhân bị m áy móc thay thế lại ticp tục dược bô sung vào đội quân thất nghiệp. - Sự gia tăng dàn so và nguồn lao dộng, cùng với quá trình quốc te hoá và toàn cầu hoá nền kinh tc cũng có những m ặt tác dộng ticu cực đến thị trường lao động, làm một bộ phận người lao động bị thất nghiệp. Nguycn nhân này chú yếu diễn ra ở các nước dang phát triển. Ở những nước này, dân số và nguồn lao động thường tăng nhanh, đẽ hội nhập với nền kinh tế thế giới m ộl cách nhanh chóng họ phải tiến hành cơ cấu lại nền kinh tế, dối mới và sấp xếp lại các doanh nghiệp. N hững doanh nghiệp làm ăn thua lỗ phải giái thồ hoặc phá sàn. số doanh nghiệp còn lại phái nhanh chóng đầu tư theo chiều sâu, đối mới thiết bị, công nghệ và sứ dụng ít lao dộng dẫn đến lao động dư thừa. - Do người lao dộng không ưa thích công việc dang làm hoặc dịa dicm làm việc, họ phải đi tìm công việc mới, dịa dicm mới. N hững nguycn nhân trên dây làm cho tình trạng thất nghiệp luôn tôn tại. Thất nghiệp ớ các nước chi khác nhau vê m ức dộ, không có trường hợp nào tỷ lộ ihất nghiệp bằng 0. 64 3.1.3.2. ĨIậu quá Thất nghiệp có ánh hưởng trực tiếp dến người lao dộng và gia dinh họ. tác dộng m ạnh mc dcn tất cá các vấn dề kinh tế, chính trị, xã hội cua mỗi quốc gia. + Đối với nền kinh tế: Thất nghiệp là một sự lãng phí nguồn lực xã hội, là một trong những nguycn nhân cơ bán làm cho nền kinh tế bị đình đốn. chậm phát tricn, làm khá năng sản xuất thực tế kém hơn tiềm năng, nghĩa là tông thu nhập quốc gia (GNI) thực tế thấp hơn tiềm năng. Ncu tình trạng thất nghiệp gia tăng sẽ kéo theo sự gia tăng của lạm phát, từ dó làm cho nền kinh tể bị suy ihoái; khá năng phục hồi chậm. Dối với người thất nghiệp. Ihu nhập bị mất di dẫn dến đời sống khó khăn... + Dối với xã hội: Thất nghiệp đã làm cho người lao động hoang mang, buồn chán và thất vọng, tinh thần luôn bị căng thăng và dẫn tới khủng hoàng lòng tin. Vc khía cạnh xã hội. thất nghiệp là một trong nhũng nguycn nhân gây ncn những hiện tượng ticu cực, đẩy người thất nghiệp đến chồ bất chấp ký cương, luật pháp và đạo dức đê tìm kế sinh nhai như: trộm cắp, cờ bạc. mại dâm. ticm chích ma tuý... + Thất nghiệp gia tăng còn làm cho tình hình chinh trị xã hội bấl ồn, hiện tượng bâi còng, bicu tình có thc xảy ra. Người lao động giảm niềm tin vào che dộ vào khá năng lãnh dạo cùa nhà cầm quyền. Tý lộ thất nghiệp là mộl trong nhũng chì tiêu dánh giá uy tín cúa nhà cầm quyền. 3.2. CÁC C IIÍN II SẢ C II VÀ BIỆN PIIÁP KHẤC PHỤ C TÌNH TRẠNG TH Á T N G H IỆP Khác phục và giái quyết tinh trạng tliâl nghiệp luôn là vân dề nan giải, bởi lẽ vân dc này đã trở thành căn bệnh cố hữu của nền kinh tế thị trường. Tuy nhicn. do những lác dộng tiêu cực cùa nó dến tất ca các vấn đề kinh tế. chính trị và xã hội, cho ncn buộc chính phủ các nước phái quan lâm giải quyết. Tuỳ theo diều kiện thực tế mà mỗi nước có những chính sách và những biện pháp giai quyết khác nhau. Dưới dây là một số chính sách và biện pháp giái quycl tình trạng thất nghiệp mà các nước dà và dang áp dụng. 65 3.2.1. Chính sách dân số Đây là chính sách m ang tính chiến lược lâu dài nó không chi góp phần làm giảm thất nghiệp, mà còn tác động nhiều mặt đen đời sông kinh tế - xã hội. Hạ thấp tỷ lệ tăng dân số cũng có nghĩa là giảm được tỳ lệ tăng lực lượng lao động từ đó tạo thêm cơ hội tìm kiếm việc làm. Chính sách này đã v: đang được áp dụng ở nhiều nước như: A n Độ, Trung Quốc, Inđônêxia và Việt nam. Thực hiện chính sách dân số cũng có nghĩa là thực hiện các chương trình kế hoạch hoá gia đinh, cài thiện sức khoè, dinh dưỡng, giáo dục và cơ hội cho phụ nữ giảm tý lệ sinh đè đê từ đó giảm dược tỷ lệ táng dân số và nguồn lao động. EW ayne N afziger cho ràng, nếu làm tốt chính sách dân số ờ các nước đang phát triển thì sau 15 đến 20 năm lực lượng lao động sẽ giảm đi rõ rệt và tình trạng thất nghiệp khó có cơ hội tăng lên đột biến. 3.2.2. Ngăn cản di CU' từ nông thôn ra thành thị Tý lệ thất nghiệp ờ thành thị thường cao hơn nông thôn, nhung một bộ phận dân cư nông thôn vẫn có xu hướng di cư ra thành thị để tìm kiếm việc làm. Bời lẽ, quá trình đò thị hoá diễn ra nhanh chóng, nếu ờ thành thị người lao động tìm được việc làm thì thu nhập thường cao hơn khi họ làm việc ở nông thôn. Đây là m ột áp lực rất lớn làm cho bàn thân cư dân thành thị cũng lâm vào tình cành thất nghiệp. Đe giải quyết vấn đề này, người ta đã thực hiện m ột loạt các chương trình như: Định hướng phát triền nòng nghiệp, nông thôn, thay đổi công nghệ trong nông nghiệp, xây dựng thêm trường học, bệnh viện và cơ sở hạ tầng, tăng cường các dự án đầu tư để phát triền công nghiệp ờ khu vực nông thôn... Tuy nhiên, khi thực hiện các chương trình này, chính phú các nước thường gặp khó khăn về vốn và sử dụng vốn đẩu tư. 3.2.3. Áp dụng các công nghệ thích họp Nói chung, khi áp dụng các công nghệ thích hợp sẽ sừ dụne được nhiều lao động hơn. Vì vậy, chính phù thường khuyên khích các doanh nghiệp địa phương, doanh nghiệp vừa và nhỏ ờ khu vực nông thôn sử 66 dụng công nghệ thích họp dề sàn xuất ra những hàng hoá thu hút nhiều lao động phù hợp với thị hiếu và túi tiền của người có thu nhập thấp. Khi thực hiện chính sách này, có thể sứ dụng các công cụ thuế, lãi suất đổ điều tiết, chẳng hạn: nhũng hàng xa xi phấm dánh thuế cao hơn những mặt hàng thiết yếu hay giàm lãi suất cho vay đối với các doanh nghiệp địa phương thu hút nhiều lao dộng... 3.2.4. Giảm độ tuốỉ nghỉ hưu Đây là biện pháp “tình thế”, khi tỳ lệ thất nghiệp tăng nhanh gây nên những áp lực lớn về chính trị. Việc cẳt giảm tuồi nghi hưu của người lao động sẽ nhanh chóng thu hút được một bộ phận lao dộng đang bị thất nghiệp thay thể chỗ làm việc của người về hưu. Bộ phận này chủ yếu nằm ở độ tuồi lao động từ 16 đến 24 tuổi. Tuy nhiên, cách làm này sẽ làm cho số tiền chi trả trợ cấp hưu trí lăng lên, người lao động và người sử dụng lao động sẽ phải đóng góp cao hon, ảnh hường trực tiếp đến cuộc sống và sản xuất cúa họ, đồng thời ngãn sách chính phú cũng phải gánh vác một phần để giải quyết hậu quả. Chính vì vậy, khi thực hiện biện pháp này người ta phải tính toán và cân nhắc khá kỹ lưỡng. 3.2.5. Chính phủ tăng cưòng đầu tư cho nền kinh tế Ngoài việc gọi vốn và kích thích đầu tư nước ngoài, chính phú còn tăng cường đầu tư cho nền kinh tế bằng cách “bơm tiền” m ột cách trực tiêp đè xây dựng thêm những vùng kinh tế, xây dựng cơ sờ hạ tầng và các công trình công cộng đổ tạo thêm việc làm cho người lao động và thực hiện những mục tiêu kinh tế- xã hội khác. Tuy vậy, nếu số chi lớn hơn số thu từ thuế của chính phú thì rất có thổ lạm phát sẽ xảy ra. Cách làm này được Mỹ tiến hành sau cuộc tổng khủng hoảng (1929-1933) nhưng kết quả rất hạn chế và phát sinh nhiều khó khăn cho chính phú, đặc biệt là tinh trạng lạm phát. 3.2.6. Trọ’ cấp thôi việc, mất việc làm Đây cũng là biện pháp “tình tliế” m à các doanh nghiệp thường áp dụng góp phần giải quyết khó khăn, ồn định cuộc sống khi người lao động cùa m ình phài thôi việc hoặc mất việc làm do doanh nghiệp bị phá sàn. 67 giai thế. tinh giám bicn chế... Khoán liền trợ cấp mà người lao dộng nhận được do phai thôi việc, là bởi họ có một quá trinh dóng góp đủ lạo ncn phúc lợi cho doanh nghiệp, lhực chất là phàn lợi nhuận m à trước dây người lao dộng dã tham gia tạo nên. Múc trợ cấp phụ thuộc vào thời gian iàm việc cho doanh nghiệp trước khi người lao dộng thôi việc, mãt việc làm. Tuy nhiên, biện pháp này có nhược diếm cơ bán là. khi doanh nghiệp có nhiều người thôi việc, mất việc, cũng là lúc doanh nghiệp gặp khỏ khăn trong san xuất kinh doanh, dồng thời lại phái chi ra m ột khoan tiên lớn dố trá trự cấp rhôi việc, mất việc ncn sẽ rất bị dộng vc lài chính, nhicu doanh nghiệp không có khá năng chi trá. 3.2.7. Trọ' cấp thất nghiệp Biện pháp này được thực hiện rất da dạng và phong phú. Có nước do Licn doàn lao dộng thực hiện nham giúp các thành vicn của họ có dược một khoán tiền dc ồn định cuộc sống và xúc tiến tim kicm việc làm mới sau khi bị thất nghiệp. Có nước do Nhà nước trợ câp cho người lao dộng bị thất nghiệp. Khoàn tiền trợ cấp này lấy từ quỹ báo hicm quôc gia, với diều kiện người dược nhận trợ cấp phải cỏ quá trinh dỏng góp vào quỹ Irước khi bị thấl nghiệp. Thực chất đây là chố độ trợ cấp thất nghiệp năm trong hệ thông các chc độ BIIX1I mà Tô chúc I.ao dộng quôc le (ILO) dă khuyến cáo lừ năm 1952 và cho dên nay đã nhicu nước thực hiện. Có những nước, trự cấp thất nghiệp vừa do Licn doàn lao động thực hiện vừa do Nhà nước thực hiện. Liên đoàn lao dộng thực hiện cho thành viên cua minh là những người lao động làm Irong các doanh nghiệp không may bị thât nghiệp, còn Nhà nước thực hiện với những doi tượng còn lại. sô ticn trợ cấp từ phía Nhà nước dược lấy từ ngân sách. 3.2.8. lìao hifm thất nghiệp Đây là m ột chinh sách nàm trong hệ thống các chinh sách kinh tế - xã hội của quốc gia. Báo hiếm thất nghiệp là một bộ phận cua BIIXI1 nhưng vi nhiêu lý do khác nhau nó đã dàn dân tách khoi BIĨXM. Ngày nay, BI ITN dược coi là một Irong những chính sách có vai trỏ lo lởn khắc phục lình trạng thất nghiệp. 68 3.3. VAI TR Ò CỦA BẢO HIẾM TH ẤT NGHIỆP Bảo hìốm thấl nghiệp có vai trò rất quan trọng trong đời sống kinh tê - xã hội cùa mỗi quốc gia, cụ thc là: 3.3.1. Hù đắp một phần thu nhập cho nguòi lao động khi họ bị mất việc làm Trong quan hệ lao động không thc Iránh khỏi các trường hợp người lao động bị mất việc làm, do dó cần có mối quan hệ tương tác lẫn nhau giữa ba bcn: người sứ dụng lao dộng, cơ quan bảo hiếm thất nghiệp và người lao dộng dế dám bảo bù dắp thu nhập cho người lao dộng khi họ mất việc làm. N gưài sứ dụng lao động có trách nhiệm dóng góp khoản tiền báo hiếm thất nghiệp cho người lao dộng dang làm việc cho m ình và người lao động cũng phải có trách nhiệm dóng góp một phần tiền lương của mình đê tự báo hicm. Sự đóng góp cùa người sứ dụng lao động và người lao dộng phải là khoán đóng góp bắt buộc, theo các quy định về mức dóng, định kỳ dóng cho cơ quan bào hiềm thất nghiệp. Cơ quan hảo hiếm thất nghiệp dược giao nhiệm vụ quan lý thu, chi báo hiềm thất ngiộp và chi khi nào bcn được báo hicm (người lao động) có dú điều kiện cần thiết mới được hưởng các khoản thu nhập từ nguồn quỹ bao hiêm thấl nghiệp. 3.3.2. Phân phoi lại thu nhập Trong thực tế, chi có m ột bộ phận người lao dộng bị mất việc làm trớ thành thất nghiệp do các ngiiycn nhân khách quan và không ai muốn mất việc làm đc dược hường trợ cấp từ quỹ bảo hiêm thát nghiệp. Do dó, số người hương trợ cấp ihất nghiệp tât yếu ít hơn số người tham gia báo hiêm thất nghiệp. T ừ đó hình thành nguycn lẳc "so dông bù số ít". Nguyên tắc này thc hiện việc phân phối lại ihu nhập giữa những người lao động có thu nhập khác nhau, giữa những người có thu nhập cao và thu nhập thấp, giữa những người đóng góp dều đặn và không dều dặn vào quỹ bao hiếm thất nghiệp. Từ đó, cho thấy khả năng, vai trò của bao hiếm thất nghiệp không những phân phối lại thu nhập m à còn góp phần thực hiện công bằng xã hội. 69 3.3.3. Giúp ngiròi lao động và gia đình họ ôn định cuộc sông và hăng hái lảm việc Khi người lao động dang làm việc sẽ có thu nhập, còn khi m ât việc làm do các nguyên nhân khách quan họ được hướng trợ câp thâl nghiệp. N hư vậy, người lao động đã có "van an toàn" đc đảm báo cuộc sông cho họ và bào hiềm thất nghiệp là chỗ dựa vững chắc khi họ tạm thời không có việc làm. "Van an toàn" đó sẽ làm cho người lao động gắn bó với công việc, với dịa chi làm việc và yên tâm, tích cực làm việc dc tăng thêm nguồn thu nhập. Và cũng từ dó có điều kiện tăng m ức dóng bao hicm thất nghiệp. Đó là quan hệ hai chiều m ang tính tích cực cùa bảo hicm thât nghiệp đối với người lao dộng. 3.3.4. Quỹ bảo hiểm thất nghiệp nhàn rỗi sẽ góp phần đầu tư phát tricn kinh tc xã hội Do báo hiềm thất nghiệp là bắt buộc đối với người lao động, cũng như người sử dụng lao động và được nhận phần hỗ trợ của ngân sách nhà nước, ncn dã tồn tích thành quỹ tiổn tộ tập trung, trong thời dicm nhàn rỗi có the đầu tư một phần vào các hoạt động kinh tế đe sinh lời. tăng thcm nguồn thu cho quỹ bảo hiếm thất nghiệp. K hoản dầu tư này vừa góp phần phát triển kinh tế - xâ hội, vừa đàm bào an toàn và phát triển quỹ bào hiểm thất nghiệp. 3.3.5. Tạo điều kiện gắn bó lọi ích giũa các bcn tham gia bảo hiếm thất nghiệp vói nhà niróc, từ đó góp phần đảm báo an sinh xã hội Dứng trên quan điềm xã hội thi bào hiểm thất nghiệp cũng là một biện pháp dàn trải rủi ro theo cả không gian và thời gian, thiệt hại cúa số ít người lao động bị thất nghiệp được dàn trải cho tất cả nhữne người tham gia BHTN. Vc phía nhà nước, chi bào hiểm ihất nghiệp cho người lao dộng là khoản chi nhò hơn thu nhập khi họ dang làm việc, nhưng vẫn giài quyết tốt những khó khăn về đời sống cho người lao dộng và gia dinh họ. aóp phần ồn định và an toàn xã hội. còn dối với người sử dụng lao dộne và người lao dộng cũng vì đó mà có lợi và bào vệ được quyên lợi cua m inh. 70 3.4. NỘI DUNG BẢO HIÉM T H Á I NGHIỆP 3.4.1. Sự ra đòi và phát triển của bao hiếm thất nghiệp BIITN xuất hiện lần dầu ticn ở châu Ẩu, trong một nghề khá phổ biến và phát triến: N ghề sản xuất các mặt hàng thuỷ tinh ở Thụy Sĩ. Nghề này rất cần thợ lành nghề và được tố chức trong, m ột phạm vi nhó hẹp khoảng 20 dcn 30 công nhân. Đổ giữ được những công nhân có tay nghề cao gắn bó với mình, năm 1893 các chủ doanh nghiệp ớ Thụy Sĩ đã lập ra quỹ doanh nghiệp đê trợ cấp cho những người thợ phải nghi việc vì lý do thời vụ sản xuất. Sau đó, nhiều nghiệp đoàn ở châu Âu cũng dã lập ra quỹ công đoàn dế trợ cấp cho đoàn viên trong những trường hợp phải nghi việc, mất việc. Tiền trợ cấp dược tính vào giá thành sản phẩm và người sử dụng hàng hoá phải gánh chịu. Khi thấy rõ vai trò và tác dụng cua trợ cấp nghỉ việc, mất việc đối với công nhân, nhiều cấp chính quyền địa phương đã tổ chức liên kết các doanh nghiệp, các nghiệp đoàn lao động để hình thành quỹ trợ cấp, thực chất đó là quỹ BHTN. Quỹ BHTN tự nguyện dầu tiên ra đời tại Bécnơ (Thuỵ Sỹ) vào năm 1893. Tham gia đóng góp cho quỹ lúc này không chỉ có giới chủ mà cả những người lao động có công việc làm không ổn định. Đe tăng mức trợ cấp thất nghiệp đòi hòi quy mô của quỹ phải lớn, cho nên dã có sự tham gia đóng góp của cá chính quyền địa phương và trung ương. Năm 1900 và 1910. N auy và Dan Mạch ban hành Đạo luật quốc gia về BIITN tự nguyện có sự hỗ trợ về tài chính cúa Nhà nước. Năm 1911, Vương quốc Anh ban hành đạo luật đầu tiên về BHTN bắt buộc và tiếp sau đó là một số nước khác ở châu Âu như: Thuỵ Điển, Cộng hoà Licn bang Đức.. Sau cuộc tổng khủng hoàng kinh tế thc giới (1929-1933) m ột số nước châu Àu và Bắc M ỹ ban hành các Đạo luật về B H X IỈ và BHTN, chẳng hạn: Ờ Mỹ năm 1935, Canada vào năm 1939. Sau chiến tranh thế giới lần thứ II, đặc biệt là sau khi có Công ước số 102, năm 1952 của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) thì m ột loạt nước trên thế giới dã triển khai BUTN và trợ cấp thất nghiệp. Tính đến năm 71 1981, có 30 nước thực hiện iBIITN bắt buộc và 7 nước thực hiện B IirN tự nguyện, dcn năm 1992 những con sô trên là 39 và 12 nước, ơ châu A, các nước như Trung Quốc, Nhật Bán, I [àn Quốc,... dcu dã thực hiện BI I ÍT'!. 3.4.2. Đối tượng và phạm vi báo hicm BHTN là báo hiếm bồi thường cho người lao dộng bị thiệt hại về thu nhập do bị mất việc làm dc họ ốn dịnh cuộc sồng và có dicu kiện tham gia lại vào thị trường lao động. N hư vậy, mục đích cùa BIITN là trợ giúp về m ặt tài chính cho người thất nghiệp dế họ ốn định cuộc sống cá nhân và gia đinh trong một chừng mực nhất định, từ dó tạo điều kiện cho họ iham gia vào thị trường lao dộng đế có những cơ hội mới về việc làm. Vi thế, một số nhà kinh tế học còn cho ràng BIITN là hạt nhân của thị trường lao dộng và năm trong chính sách kinh tế xã hội của quốc gia. Chính sách này trước hết vì lợi ích cúa người lao dộng và người sứ dụng lao dộng sau nữa là vì lợi ích xã hội. BHTN cũng là m ộl loại hình bảo hiếm con người, song nó có một so đặc điếm khác như: không có hợp dồng trước, người tham gia và người thụ hướng quyền lợi là một. không có việc chuyến rùi ro của những người bị thất nghiệp sang những người khác có khả năng thất nghiệp. B IITN không có dự báo chính xác về số lượng v à phạm vi và có thề bị thiệt hại về kinh tế rất lớn, dặc biệt là trong những thời kỳ nền kinh te bị khúng hoàng. Mặc dù nhiều nước triển khai BHTN độc lập với B IIX II. song dối tượng của BĨITN cũng giống dối tượng của B IIX H , đó là thu nhập cua người lao dộng. Còn đối tượng tham gia BIITN cũng là người lao động và người sứ dụng lao động, song đối tượng này rộng hay hẹp còn tuỳ thuộc vào dicu kiện cụ ihc và quv dịnh cua từng nưóc. Dại da số các nước đều quy dịnh dối tượng tham gia BI ITN là những người lao dộng trong độ tuối lao động, có khả năng lao động. Bao gồm: - N hững người làm công ãn lương trong các doanh nghiệp có sử dụng m ột số lượng lao động nhất định. - N hũng người làm việc ihco hợp dồng lao dộng với m ột thời gian 72 nhất dịnh (thường là một năm trờ lên) Irong các doanh nghiệp, các cơ quan doàn thể, các đan vị hành chinh sự nghiệp (nhưng không phủi là viên chức và công chức). Những công chức, viên chức N hà nước; những người lao dộníi dộc lập không có chù; những người làm thuê tlieo m ùa vụ thường không thuộc đối tượng tham gia báo hiếm thất nghiệp. Bới vì, hoặc là họ được Nhà nước tuyốn dụng, bồ nhiệm lâu dài nôn khà năng thất nghiệp thấp, hoặc là những người khó xác định thu nhập đê xác định phí bào hiếm, thời gian làm việc ngan, công việc không ổn định, thời gian dónu phí bào hiểm không đủ. v ề phía người sử dụng lao động, họ cũng có trách nhiệm tham gia đóng góp BHTN cho người lao động mà họ sử dụng, vì rủi ro việc làm trong một chừng mực nào dó xuất phát từ phía người sứ dụng lao độrm. Như vậy, dối tượng tham gia BHTN hẹp hơn rất nhiều so với BHXH. - Rủi ro thuộc phạm vi BHTN là rủi ro nghề nuhiệp, rủi ro việc làm. Người lao động tham gia BI ITN bị mất việc làm họ sẽ được hường trợ cấp BIITN. Điều kiện đê được hưởng trợ cấp BHTN khá chặt chẽ. + Người tham gia bảo hiếm phái nộp phí báo hiểm trong một lliời gian nhất định. + Thất nghiệp không phái do lỗi cùa người lao động + Phái đăng ký thất nghiộp, đăng ký tìm kiếm việc làm tại Cơ quan lao động có tliẩm quyền do Nhà nước quy định. + Phải sẵn sàng làm việc. + Có sô BI1TN đê chứng nhận có tham gia đóng phí BHTN đu thời hạn quy dịnh. Những người thất nghiệp mặc dù có đóng BHTN nhưng không được hướng trợ cấp khi họ đơn phương chấm dứt hợp đồnu lao động trái pháp luật, bị sa thái do vi phạm kỷ luật lao động hoặc từ chối không đi làm việc do Cơ quan lao dộng việc làm giới thiệu ... Đố được hướng trợ cấp BHTN, người lao động phái có một thời gian nhất dịnh đã tham gia dóng góp vào quỹ B IITN - thời gian dự bị. Việc đặt ra thời gian dự bị có nhiều tác dụng. M ột mặt nó dám báo ràng, chi có những người thường 73 xuyên tham gia hoạt dộng kinh tế mới dược xem như bị m ấl thu nhập thực sự do bị thất nghiệp, còn đối với những người chưa từ ng có việc làm. chưa có thu nhập, không dược coi họ là những người họ bị thiệt hại về thu nhập. M ặt khác, thông qua thời gian dự bị, quỹ BI ITN có thc dám báo số dóng góp của mỗi người lao động dạt tới m ột mức tối thicu trước khi xáy ra thất nghiệp. Diều này sẽ tích cực góp phần cân đôi quỹ tài chinh BHTN. 3.4.3. Quỹ bảo hiếm thất nghiệp ĩ.à một quỹ tài chính dộc lập tập trung nam ngoài ngân sách Nhà nước, Quỹ được hình thành chú yếu từ 3 nguồn sau dây: - Người tham gia báo hiếm thất nghiệp đóng góp. - Người sử dụng lao dộng đóng góp. - N hà nước bù thiếu. Ngoài ra quỹ BHTN còn được bô sung bởi lãi suất đầu tư đem lại từ phần quỹ nhàn rỗi. Cũng giống như B IIX IĨ, người tham gia BIITN và người sừ dụng lao động dóng góp bằng m ột lý lệ phần trăm nhât định so với tiền lương và tông quỹ lương. Hầu hết các quốc gia quy định mức đóng góp B IITN trong luật tài chính đê đám bào an toàn và chắc chan cho quỹ hoạt động. Băng 3.1. Tinh hình đóng góp háo hiêm thất nghiệp ó' một so nước trên thế giói Nu'ó'c Tỷ lệ đóng góp (% ) Ngân sách nhà nưóc N guòi Người sử dụng lao động lao đông Chung 1. Iỉi 0,87 1,23 2,10 Bù thiêu 2. Ra I.an - 2,00 2,00 3. Pháp 2,97 4,43 7,40 4. Ilà Lan 1,87 1.87 3,74 5. Dức 2,15 2,15 4.30 11 6. Hy Lạp 1.20 2.00 3,32 // (Ntiuồn: lỉộ Lao động - Thương bĩnh vá Xã hội) 74 Q uỹ BHTN nhiều hay ít phụ thuộc vào tý lệ đóng góp của các bên tham gia và số người tham gia BI ITN. Tý lệ đóng góp cùa người lao động và người sử dụng lao dộng phụ thuộc chủ yếu vào lý lệ thất nghiệp, mức hường và thời gian hưởng trợ cấp BIITN cũng như nội dung sử dụng quỹ. Tỳ lộ thất nghiệp là tỷ so giữa số người thất nghiệp so với lực lượng lao dộng. Số người thất nghiệp được xác dịnh thông qua diều tra hay dựa vào số liệu thống kê nhũng người dã dãng ký thất nghiệp. Nhìn chung, tỷ lệ thất nghiệp thường xuyên biến dộng, vì thế nó là nhân tố có ánh hưởng lớn đến tỷ lệ dóng góp của các bôn tham gia BIITN cũng như sự hồ trợ cúa N hà nước. Sự hỗ trợ của nhà nước cho quỹ BI ITN là không thổ thiếu, bời vì thất nghiệp là một vấn đề m ang tính xã hội rộng lớn. N hà nước không chỉ ban hành chính sách, mà phải quan tâm đến việc thực hiện chính sách, bàng cách trích m ột khoản ngân sách dáng kể hỗ trợ quỹ BHTN. Mặc dù chi hỗ trợ m ộl phần nhưng Nhà nước có một nguồn quỹ rất lớn đế khắc phục tình trạng thất nghiệp, từ dó góp phần ổn định xã hội. Mặt khác, nhiều khi doanh nghiệp gặp khó khăn trong sản xuất kinh doanh, lao động bị thất nghiệp nhiều không hăn tại doanh nghiệp hay người lao động m à tại nhà nước, do nhà nước thay dối các chính sách kinh tế, do quản lý thị trường yếu kém và tiền vốn cấp phát không kịp thời.vv... Vì vậy, N hà nước cũng phải tham gia đóng góp vào quỹ BHTN. Nhà nước có thế tham gia theo một trong hai hình thức sau: - Thứ nhấl là, dóng góp thường xuyên thông qua việc trích ngân sách hỗ trợ quỹ BI [TN. - Thứ hai là, N hà nước chi tham gia với tư cách là người bào hộ khi đóng góp của người lao dộng và người sử dụng lao động không đủ bù đắp các khoản chi hoặc khi quỹ BHTN có những biến dộng lớn do lạm phát hay nguyên nhân khác. Mức độ tham gia đóng góp vào quỹ BHTN trong những năm gần đây cùa m ột số nước thực hiện BHTN cũng rất khác nhau. Có nước quy định, người lao dộng, người sử dụng lao dộng và nhà nước đóng góp ngang nhau. Cách đóng góp này có ưu điểm là giám được mức dóng góp 75 cùa người lao động và người sử dụng lao dộng, dồng thời cơ quan BI ITN chù động được nguồn quỹ vì Nhà nước iham gia đóng góp ngay từ đâu. Ngoài ra, nó còn tạo tâm lý công bằng chia sè gánh nặng thât nghiệp, từ đó nâng cao tinh thần trách nhiệm của mỗi bcn. Có m ột sô nước lại quy định, người lao động và người sử dụng lao dộng dóng góp ngang nhau. Nhà nước cấp bù khi có những biến dộng lớn. Cách đóng góp này có ưu dicm làm giám gánh nặng ngân sách nhà nước, nhirng lại tạo ra tâm lý ý lại vào nhà nước. Cơ quan BI ITN sẽ không tích cực thu và tiết kiệm chi dẫn đến không chú dộng dược nguồn quỹ. Do vậy, khi áp dụng cách thức này, cơ quan BFI ITM phái nhận thức rõ hơn là, nhà nước chỉ cấp bù khi thị trường lao dộng có biến động xấu, tỷ lộ thất nghiệp lãng dột biến hoặc tốc độ lạm phát gia lăng v .v ... Ngoài ra, còn có nước quy dịnh người sứ dụng lao động dóng gấp dôi người lao động, nhà nước chi tiến hành bù thiếu. Bởi vi. người sứ dụng lao dộng luôn có tiềm lực kinh tế m ạnh hon và vấn dc thâl nghiệp chủ yếu do họ gây ra chứ không phai do người lao dộng. Quỹ BHTN dược sứ dụng chú yếu đế chi trả trợ cấp BHTN. Ngoài ra, nó còn được sử dụng cho các hoạt dộng nham đưa người thất nghiệp mau chóng trớ lại vị trí làm việc (như: đào tạo và dào tạo lại tay nghê cho người lao dộng; chi phí tìm kiếm và môi giới việc làm ,...); chi cho tô chức hoạt động BIITN v .v... 3.4.4. Điều kiện hưởng trọ' cấp bảo hiếm thất nghiệp Đe dược hường trợ cấp hao hiếm thất nghiệp, người lao động bị thất nghiệp phái dám bao có nhũng điều kiện sau: -t Nộp phí bảo hiếm thất nghiệp trong m ột thời gian nhất định. Thời gian này dài hay ngan là tùy thuộc vào sự quy định cua luật pháp. Tuy nhicn, phân lớn các nước đã tricn khai bao hiếm thất nghiệp dcu quỵ dịnh ít nhất phái có thời gian dóng góp vào quỹ báo hiếm thất nghiệp 1 năm trớ Icn trong thời gian hai mươi bốn tháng trước khi bị thất nghiệp. + Dăng ký thất nghiệp với tổ chức bao hiếm thất nghiệp. Việc đăng ký này giúp cơ quan báo hiốm thất nghiệp theo dõi, quán lý dược số 76 người lao dộng bị thất nghiệp, tình hình chi trà trợ cấp. Đặc hiệt là lập kế hoạch dc dào tạo, dào lạo lại tay ghề cho họ. tố chức tìm kiếm việc làm... + Thất nghiệp không phái do lỗi cua người lao dộng. Trong trường hợp này. người lao dộng phai chứng m inh được việc họ bị thất nghiệp là khách quan, ihực tế và không phái lỗi tại họ. Họ không tự ý bỏ việc, không vi phạm pháp luật... t Có sô báo hicm ihất nghiệp. Sô nàỵ do cơ quan bảo hicm thât nghiệp cấp theo một mầu thõng nhất. Tấl cả các thông tin trong sô bao hiếm thất nghiệp dồu phái rõ ràng, minh bạch. 3.4.5. Mức trọ' cấp báo hicm thất nghiệp v ề nguycn tắc, mức trợ cấp thất nghiệp phái thấp hơn thu nhập cùa người lao dộng khi dang làm việc. Việc xác định mức trạ cấp phai dựa trcn cơ sớ dám bao cho người ihất nghiệp dú sống ớ mức lối thiêu trong thời gian không có việc làm, đồng thời sao cho họ không thế lạm dụng dc m uốn hương trợ cấp hơn là di làm. Vì vậy. hầu hết các nước dã tricn khai BI ITN. đêu dựa trên những cơ sớ sau dây dc xác định mức trợ cấp BIITN. - Mức lương lối thicu. - Mức lương bình quân cá nhàn - Mức lương tháng cuối cùng trước khi bị thất nghiệp. Dựa vào mức lương nào là tuỳ ihuộc vào diều kiện cụ thô. nhưng mức lương nào dùng đc xác định mức trự cấp cũng là mức lương lùm căn cứ dóng phí BI I !'N. Theo (II,()). mức trọ cấp BI [TN tối thiếu bàng 45% ihu nhập trước khi Ihat nghiệp Song trong quá trình vận dụng dã có 3 phương pháp xác định mức trợ cấp thất nghiệp sau dây: - Phương pháp thứ nhất: Xác định theo mội lý lệ dònu đều cho tâl cả mọi người thât nghiệp căn cứ vào mức lương toi thicu, mức lương bình quân cá nhân, hay mức lươn" Iháng cuối cùng. - Phương pháp thứ hai: Xác dịnh theo ty lệ giám dần so với tiền lương tháng cuối cùng. Ví dụ: rì nước cộng hoà Scc vả 1 lungari quy dịnh: 77 + 3 tháng đầu mức trợ cấp là 70% lương tháng cuối cùng. + 6 tháng sau mức trợ cấp là 50% lương tháng cuối cùng + 3 tháng cuối mức trợ cấp là 40% lương tháng cuối cùng. - Phương pháp thứ ba: Xác định ihco tỷ lệ luỹ tiến diều hoà, nghĩa là mức lương thấp thi dược hưởng tý lộ trợ cấp cao, ngược lại m ức lương cao thi lỷ lệ trợ cấp lại thấp nhằm duy trì mức sống toi thiểu, tránh tình trạng lợi dụng báo hiếm thất nghiệp. Ví dụ: mức lương thấp thì tỷ lộ được trợ cấp là 80%, còn m ức lương cao thi tỷ lệ được trợ cấp là 50% so với tiền lương tháng cuối cùng của người lao động Irước khi bị thất nghiệp. Ngoài ra. có nước còn căn cứ vào số con trong gia đình, lao động trí óc, lao động chân tay, thành thị và nông thôn khi xác định mức trợ cấp thất nghiệp. 3.4.6. Thời gian hưõng trợ cấp bảo hiếm thất nghiệp Thời gian hưởng trợ cấp BHTN tối đa phụ thuộc chú yếu vào yếu tố tài chính, vào quỹ báo hiếm và thời gian tham gia BH TN , ngoài ra còn phụ thuộc nhiều vào các điều kiện kinh tế - xã hội. Trong các thời kỳ mà tỷ lệ thất nghiệp thấp, người lao động có khả năng tìm kiếm được việc làm và có nhiều ngành nghề mức cẩu về lao động còn có khả nãng thu hút dễ hơn, thi thời hạn hướng trợ cấp sẽ hạ thấp xuống. N gược lại. vào thời kỳ khùng hoảng kinh tế, số người thất nghiệp gia tăng thi thời hạn hường được kéo dài, nhưng cũng chỉ có thổ kco dài trong phạm vi quỹ BHTN có thể chịu được. Cụ thể, người lao động thất nghiệp được hướng trợ cấp thất nghiệp trong m ột thời gian ngắn, sau đó có việc làm sẽ ngừng hường trợ cấp vì họ dã có lương. Thời hạn hường trợ cấp tối đa phải được quy định cụ thể, nếu quá thời hạn tối đa mà người thất nghiệp chưa có việc làm vẫn phai ngừng trợ cấp và khi đó họ có thề được trợ giúp từ phía xã hội. Nhìn chung, các nước thường quy dịnh thời hạn trợ cấp tối da từ 12 đến 52 tuần (từ 3 tháng đến 1 năm). Thời hạn tạm chờ từ 3 đến 7 ngày đầu thất nchiệp không được hường trợ cấp. Điều này làm giảm nhẹ tài chính cho quỹ bao hiểm và đơn giàn hoá khâu quản lý trong trường hợp thất nghiệp ngẳn ngày. 78 Thất nghiệp là một hiện tượng kinh tế - xã hội, là vấn đề nan giải đối với mỗi quốc gia. Đổ khắc phục và đấy lùi hiện tượng thất nghiệp các nước đã cé nhiều biện pháp và chính sách cụ thể. Song BHTN vẫn luôn được coi là chính sách hữu hiệu m ang tính chiến lược lâu dài. Việc ban hành và tổ chức thực hiện chính sách này phụ thuộc vào điều kiện cụ thê của từng nước. 3.5. KINH NG H IỆM BẢO HIỂM TH ÁT NG H IỆP Ở M ỘT SỎ NƯỚC TR ÊN TIIẾ GIỚI 3.5.1. Báo hiếm thất nghiệp õ'Trung Quốc Được áp dụng từ năm 1986 đối với những người lao dộng mới được tuyển dụng vào các doanh nghiệp N hà nước. Bước tiến này là một trong hàng loạt các biện pháp đối với công cuộc cải cách hệ thống lao dộng trong khu vực quốc doanh. BHTN được đặt ra trong khuôn khố những thay đổi kinh tế - xã hội nảy sinh từ các chính sách phát triển kinh tế thị trường ờ Trung Quốc. - Chương trình BHTN lúc này có những nét cơ bán: + D oanh nghiệp đóng 1% tiền lương cơ bản cho quỹ BHTN. + C hương trình này được các cơ quan quản lý lao động thực hiện thông qua đại lý của các công ty dịch vụ lao động; + N hững người được hưởng trợ cấp BHTN là người lao động trong các doanh nghiệp N hà nước tuyên bố phá sản hoặc trcn bờ phá sản và người lao động bị sa thải hoặc những người mà họp đồng lao động cùa họ đã chấm dứt; + M ức hường bảo hiểm dựa trên tiền lương tháng bình quân cùa hai năm trước đó và được chi trả cho đến 12 hoặc 24 tháng nếu đã có thời gian làm việc trên 5 năm. - Năm 1993, “Đ iều lệ bảo hiểm thất nghiệp đối với người lao động trong các doanh nghiệp N hà nước” lại dược sửa đối đe m ờ rộng đối tượng và thay đôi cơ câu tài chính và chế độ hường như sau: + Phạm vi áp dụng được m ở rộng dến m ộl số nhóm người lao động ở các ngành khác trong các doanh nghiệp Nhà nước mà trước dây chưa có; 79 + Mức dóng góp dược sửa dôi là 1% tồng tiền lưang: + Nguycn tắc thay the thu nhập dược chuycn từ hình thức eãn với thu nhập sang hình thức qui định những mức chuân bằng ] 20% -150% mức trợ cấp cứu trợ xã hội cua Nhà nước. - MỘI cái cách khác dã dược thực hiện trong năm 1998 khi dóng góp dược ấn dịnh là 2% đoi với doanh nghiệp và lần đầu tiên người lao dộng dược yêu cầu dóng góp m ột phần. Mức dóng góp cua người lao động là 1% tiền lương. Chương trình BI ITN dã dược sứa dối cơ ban và tố chức lại vào năm 1999 thông qua "D iều lệ về bao hicm ihât nghiệp". Nội dung CCI bản của diều lệ này là: +• Áp dụng cho lất cả người lao dộng ở thành thị gồm : cá người lao động làm việc trong các doanh nghiệp nhà nước, doanh nghiệp tư nhân ớ các thành phố và thị trấn, doanh nghiệp nước ngoài, các doanh nghiệp khác và nông dân làm hợp dong tronu các doanh nghiệp và các cơ quan, kc cả người lao dộng làm việc Irong các lô chức xà hội hoặc các dơn vị do cộng đồng diều hành. Tông số người tham gia ước tinh khoang 93 triệu người. + Các doanh nghiệp ở các thành phố và thị trấn dóng 2% quỹ liền lương và người lao động dóng 1% liền lưưng. Nông dân làm việc theo hợp đồng lao dộng trong các doanh nghiệp không phái dóng góp. Các nguồn quỹ hồ sung còn dược thu từ liền lãi ngân hàng, hỗ trợ cua nhà nước và các nguồn quỹ khác. Ở một số tinh và khu tự trị, các nguồn quỹ diều tiết lại có thổ được hình thành đế hỗ trợ cho quỹ Bĩ ITN nếu như quỹ này tụt xuống dưới mức quy định. t- I)c dược hưởng BH TN . người lao dộng phái dáp ứng các yêu cầu sau: * I lọ có đăng ký thất nghiệp và danu tim việc làm : * Dã dóng BIITN tối thiếu 12 tháng: * Thất nghiệp không tự nguyện. * Tý lộ hướng Irợ cấp BI1TN dược chinh quyền địa phưtm ti quy dịnh- cao hon tiêu chuân háo Irợ cua dịa phương và ihãp lum mức liền lương lối thiếu ớ địa phương. T rạ cấp này dược chi tra: 80