🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Giáo trình hình thái, giải phẫu học thực vật Ebooks Nhóm Zalo .0000019397 rc vA b Ao t a o IAI N G U Y E N N G O T H | C U C GIAOTRINH HINH THAI-GIAIPHAU HOC THl/C VAT I NGUYEN HOC LIEU ODHD C©G H3 NQI NHA XUAT bA n DAI HOC QUOC GIA HA NOI BO GIAO DUC VA DAO TAO ■ ■ ■ DAI HOC THAI NGUYEN ■ ■ n g 6 t h i c u c G l A O T R i N H HiNH THAI - Glfll PHAU HOC■ T H l/ C V A T • • DAI HOC THAINGUlEN TRUNGm 1 HOC LIEU • • NHA XUAT BAN DAI HQC QUOC GIA HA NOI sA ch D u g c x u a t bAn b6 i s i; t a i t r o c u a d i; An giA o d v c d ai h q c 2 MUC LUC ■ ■ Lori noi d a u ......................................................................... .............................5 PHAN M 0 T -B a i m a d d u ........................................................................... 7 I. Gidri thieu chung ve gidfi thuc vat va vai tro cua thuc v a t.............. 7 II. Doi tuong va nhiem vu cua bo mon .............................................9 III. Lich sir phat tri€n cua bo m o n ....................................................... 10 IV. Quan he gitfa hinh thai giai phau thuc vat vdri cac nganh khoa hoc khac .......................................................................................... 11 V. Phuong phap nghien curu Hinh thai - Giai phlu hoc thuc v a t.... 12 PHAN H A I.....................................................................................................14 Chiromg I - Te bao thuc v a t.........................................................................14 A. Khai niem te bao .......................................................................................14 B. Thanh ph£n, ca'u tao cua te b a o ................................................................ 15 I. Hinh dang va kich thu6c cua te bao thuc vat ............................... 15 II. Thanh phln ca'u tao cua te b a o .............................................. ......16 C. Su sinh san cua te b a o ...............................................................................47 I. Su phan bao true phan ....................................................................47 II. Su phan bao gian phan ................................................................... 48 D. Su phat trien ca the cua te bao thuc vat ...................................................52 Chuong II - Mo thuc v $ t.............................................................................54 A. Khai niem ve mo thirc vat ....................................................................... 54 B. Phan loai mo .............................................................................................. 55 I. Mo phan sinh .................................................................................. 55 II. Mo che cho ......................................................................................58 III. Mo c o .... .......................................................................................... 66 IV. M6 d i n ............................................................................................. 69 V. Mo m em ........................................................................................... 81 VI. Mo tifiSt.............................................................................................. 84 Chtrong III - Cac ca quan sinh du ong......................................................88 A. Khai niem chung .......................................................................................88 B. Cac co quan sinh ducmg............................................................................ 89 I. R l cay .............................................................................................. 89 II. Than c a y ......................................................................................... 100 III. La c a y ..............................................................................................125 Chtrong IV - Sir sinh san va co quan sinh san cua thuc v a t...............140 A. Khai nidm ch u n g .....................................................................................140 B. Cac hinh thirc sinh san cua thuc v a t.......................................................140 I. Sinh san sinh duomg ................................................................ 140 II. Sinh san vo tm h ............................................................................. 144 m . Sinh san huu tm h ........................................................................... 145 C. Su xen ke the he va xen ke hinh thai .....................................................147 I. Su xen ke hay giao the hinh thai dang hinh 6 tao m ang...........148 II. Giao the hinh thai di hinh ..... ......................................................149 III. H o a ..................................................................................................168 IV. Qua va hat ......................................................................................201 V. Chu trinh phat trien cua cay co hoa ............................................213 Tai lieu tham k h a o .................................................................................... 215 4 Ldl NOI OAU De dap ung yeu c£u giang day va hoc tap bo mon hinh thai giai phfiu hoc thuc vat trong trucmg Dai hoc su pham, chung toi da bien soan giao trinh "Hinh thai giai phau hoc thuc vat". Giao trinh duoc bi6n soan dua theo khung chuong trinh cua bo giao due va dao tao, dua tren co so cac giao trinh Dai hoc Su pham - Nha xua't ban Giao due 1974 - 1980 - 2001. Noi dung giao trinh g6m 2 phan, 4 chuong: PhSn I: Mo dau - Gidi thieu chung ve gidfi thuc vat va vai tro cua thuc vat. Doi tuong nhiem vu cua Hinh thai - Giai phau hoc thuc vat. Luoc sur nghien curu thuc vat. Quan he giua Hinh thai - Giai phau hoc thuc vat vdri cac mon hoc khac. Phuong phap nghien cun Hinh thai - Giai phau hoc thuc vat. Ph^n I I : Gom 4 chuong. Chuong I : Te bao thuc vat. Chuong II: Mo thuc vat. Chuong III: Cac co quan sinh dudng. Chuong IV: Su sinh san va co quan sinh san cua thuc vat. Trong qua trinh bi6n soan, chung t6i duoc tiep thu nhung y kien dong gop cua cac ban dong nghiep, sinh vi6n va ban doc. Chung toi xin chan thanh cam on. L£n d^u tien bien soan chac chan giao trinh con nhieu thieu sot. Chung t6i rat mong nhan duoc su dong gop cua d6ng dao ban doc de cuon sach duoc hoan thi6n hon. m / • 9 Tac gia 5 PHAN MOT BAI M6 DAU I. G ltil THI$U CHUNG \ £ GlOl THUC VAT VA VAI TRO CUA THUC VAT 1. Thuc vat la mot bo phan cua sinh gitii Trudc day, ngudi ta van quan niem the gidi htiu co bao gom hai giori la D6ng vat va Thuc vat (bao gom ca Nam va Vi khu£n). Ngay nay, ngudi ta tach Nam va Vi khuan ra khoi Thuc vat thanh cac giai rieng biet do dac di^m to chtic co th£, ca'u tao t£ bao cung nhu 16'i dinh dudng cua chung. Su khac nhau co ban giua dong vat va thuc vat d phuong thuc dinh duong cua chung: thirc vat tit duong, con dong vat di duong. Tu dudng la kha nang tu tong lay cac hop chat huu co tur thiic an nhan cua moi trucfng (gom nude, cac muoi khoang hoa tan trong nude va khf cacbonnic) thong qua phan ting hoa hoc, nhc* nang luong anh sang Mat Troi (quang tong hop, doi vdi thuc vat) hoae nang luong hoa hoc sinh ra trong qua trinh oxy hoa cac cha't v6 co (hoa tong hop, doi vdi mot so vi sinh vat). Nhu vay, su tu duong bao gom quang duong va hod duong. Di dudng la su hap thu cac chat huu co co sSn nhu protein, lipit, gluxit, vitamin...Trong co the dong vat khong co chat diep luc, nen phai dinh dudng bang cach hap thu (dj dudng). Nhu vay, dong vat song bang thuc vat hay cac dong vat khac. Ngoai ra, giua dong vat va thuc vat con co nhung diem phan biet khac nhir: dong vat co tfnh chuyen dong, con tuyet dai da so' thuc vat co ddi sdng co' dinh. Song tfnh chat nay khong phai la tuyet doi: d dong vat cung co mot so' loai so'ng co dinh (nhu bot bien, san ho...), nguoc lai, trong thuc vat, mot so' tao don bao cung chuyen dong duoc. Dong vat co 7 tfnh cam ung, con thirc vat thi khong. Tuy nhien mot so thirc vat cung a kha nang cam ring, vf du nhir la cay xau ho cup xuong khi bj dong chain cac long tuyen d la cay bat ruoi (Drosera) sap lai khi co sau bo dau vao... Nhu vay, thirc vat la mot bo phan cua sinh giai, no bao gom nhuiij ca the’ song khac nhau nhirng cung co mot dac tfnh chung ca ban la khi nang tu duong, khac vdi dong vat (cung nhir nam va da so vi khusin khong co kha nang nay. 2. Vai tro cua thirc vat trong thien nhien va ddi song con ngudi Thirc vat phan bo khdp noi tren Trai Dat tu dinh nui cao den day bi&i sau tu 200 den 300m (tham chf d nhiet do 90°C cung co thirc vat), a sa mac co nhieu loai chiu han tot, thuc vat d mi£n dong bang va trung du cang phong phu da dang (thuc vat co tren 500 nghin loai khac nhau). Vai tro cua thuc vat trong thien nhien rat to ldn. Co the khang dinh rang khong co gidi thuc vat thi khong co sir song tren trai dat. Ngudi ta phan biet hai loai thirc vat: thirc vat co diep luc (cay xanh) va thuc vat khong co diep luc Nhd qua trinh quang hop cua cay xanh ma sir can bang khf cacbonic va oxy trong khf quyen duoc dam bao, do do dam bao duoc sir song. Trong qua trinh quang hop, cay xanh da lay khf cacbonic cua khf quyen va thai ra khf oxy theo phuong tinh tong quat sau day: 6C 02 + 6H20 — hsdngm-ttrdi > C6H 120 6 + 6 0 2 M6i nam, tat ca cac cay xanh tren the gidi lay cua khf quyen mot luong khf C 0 2 vao khoang 1,3 x 1010 tan, tuc la 1/50 cua toan bo luong khf C 02 co trong khf quyen. Nhu vay, neu luong khf cacbonic khong duoc bo sung thi chi sau 50 nam, luong khf nay se het va sir quang hop se bi dinh chi. Trong thien nhien, luong khf cacbonic luon luon duoc bd sung bdi su ho hap, su len men va sir phun trao cua nui lira. Nhirng neu khf cacbonic do khong duoc tieu thu trong qua trinh quang hop thi chang bao lau cac sinh vat tren trai dat se ngat thd va chet. Oxy can cho su h<3 hap va sir dot chay cung se bi can kiet neu nhu khong co su quang hop cua cay xanh da tra lai oxy cho khf quyen thi sir song cung bi dinh chi. Do vay, viec nhieu trong cay xanh, dac biet la d nhuna noi dong dan cu 8 cac khu cong nghidp (la nhiing noi co kha nang thai ra nhilu C 0 2 va cfin nhic' 0 7 hon) la het sire can thidt de bao ve sire khoe cho con ngudi ( iSt huu co do thuc vat tong hop la nhirng thirc an can thiet cho ngudi va dong vat, la nguyen lieu cung cap cho cong nghiep. Quan the riTng co tac dung dieu hoa khf hau, giam sir o nhi6m, lu lut, giam bao, han che xoi mon, han han. Thirc vat khong co diep luc: Nam, vi khuan dong vai tro rat quan trong phan huy chat hffu co thanh chat vo co: cacbon, nito, luu huynh, photpho, sat va cac chat khoang khac, dam bao vong tuan hoan vat chat trong thien nhien. Ngoai ra nam con la nguon thirc an co gia tri kinh te cao. Vi khuan co dinh dam tang them nguon dam cho dat. Mot so nam va vi khuan tiet ra san pham dung trong duoc lieu san xuat thuoc khang sinh. Tuy nhien mot so nam va vi khuain cung gay nen nhieu benh hai cho ngudi va dong vat. Tom lai: Thuc vat co diep luc va thuc vat khong diep luc deu co vai tro to ldn ddi vdi con ngudi, ddi song tren Trai Dat. Do la nguon tai nguyen quy gia can duoc bao ve, phat trien, nghien cuu, su dung hop ly, tim cach tang san luong de phuc vu cho nhu cau ngay cang cao cua con ngudi. II. DOI TlTONG VA NHIEM VU CUA BO MON 1. Ddi tuong Hinh thai - Giai phau hoc thuc vat la khoa hoc nghien cuu hinh dang b6n ngoai va cau tao ben trong cua co the thuc vat. Ddi tucmg cua no la he thong to chuc cua co the tir toan bo cay den tirng co quan, timg mo, timg te bao cimg cac bao quan. Cac ddi tuong do tao nen mot the thong nha't huu co, co moi quan he chat che vdi nhau va vdi moi trudng song. 2. Nhiem vu NhiSm vu co ban cua Hinh thai - Giai phau hoc thirc vat la quan sat, mo ta hinh dang, cau tao cua cac co quan, cac mo va cac loai te bao hop thanh cac mo, dam nhiem cac chuc nang khac nhau trong ddi song cua cay. 9 Nhirng noi dung tren day mdi chi la phan Hinh thai hoc mo ta titn doi tuong cay truong thanh. Thuc ra, m6i cay d6u trai qua mot qua trinh phat trien dan dan tir te bao trung duoc thu tinh (hop tu) qua dang phoi r6i den ca the truong thanh: do la qua trinh pliat trien ca the. Thuat ngff nay khong nhirng duoc dung cho ca co th6, ma con ap dung cho m6i te bao vi mo rieng biet, bdi vi te bao va mo cung co ljch su phat trien ca th£, 6 dang truong thanh. chung co nhi6u diem khac luc con non. Do do, HiiA thai - Giai phau hoc thuc vat con phai tong hop nhung tu lieu ve hinh thai, cau true cua cay d cac mire do to chuc khac nhau, duoc phat trien dan diSn trong qua trinh hinh thanh va mot hudng nghien ciru moi xua't hiSn: nghien ciru Hinh tliai - Gidi phau ca the phat trien. Cac noi dung nghien ciru ve hinh thai giai phau noi tren khong phai la nhirng khoa hoc rieng, ma la cac hudng khac nhau cua mon khoa hoc Hinh thai - Giai phau hoc thuc vat. Den day, ta co the1 rut ra ket luan: nhiem vu cua Hinh thai - Giai phau hoc thuc vat la tim hieu cac quy luat ve hinh thai ngoai va ca'u tao trong cua co the’ thirc vat trong qua trinh phat trien va thfch nghi vdi mdi truong song. No giup ta hieu mot cach dung dan ve co the thuc vat trong the gidi tu nhien, de co the tac dong len cac co the do, nham phuc vu cho loi fch cua loai ngudi. III. LICH Sir PHAT TRIEN CUA BO MON Khi loai ngudi xuat hien, con ngudi da co nhung hieu biet vl thirc vat. Vao the ky XI trudc cong nguyen da mo ta 700 loai cay thuoc khac nhau. The ky thu III - thu IV trudc cong nguyen con ngudi co nhung hieu biet \6 he thong gidi thuc vat. The ky XVII sau cong nguyen nha vat ly hoc ngudi Anh Robert Hook sang che ra kfnh hien vi don gian, giup cho viec xem xet cau true ben trong co the’ thuc vat va cau true trong te bao. Nam 1838 Svan va Slayden da phat minh ra hoc thuyet te bao. 10 Sang th£ ky XVIII cac nganh khoa hoc: Vat ly, hoa hoc, hang hai hoc • t ddi tao dieu kien thu thap dir lieu quan trong ve ddi song thuc vat va cat ao cua cac loai cay. Su phat trien cua chu nghia tu ban, cac nganh cong nghiep san xua't g6, giay, dudng, cao su... doi hoi co nhung hieu biet sau sac va chfnh xac cac ngudn nguyen lieu thuc vat, dieu do cung thuc day khoa hoc thuc vat phat trien va nhieu bo mon mdi duoc tach ra nhu Hinh thai - Giai phau hoc, Sinh If hoc, Sinh hoa hoc thirc vat.... Vao dau the ky XIX hoc thuyet te bao ra ddi tim ra mdi quan he giua cau true va churc nang trong ddi song cua thuc vat (quang hop, ho hap, dinh dudng khoang), cau true luon luon phu hop vdi chur nang. Dlu the ky XX viec nghien cuu te bao phat trien manh me, tim ra duoc su phan chia gian tiep cua nhan t£' bao, vai tro cua nhan, thu tinh kep d thirc vat Hat km. Nhd sir phat minh ra kfnh hien vi dien tu, ngudi ta da nghien cun duoc ca'u true sidu hien vi cua te bao, va da tach viec nghien cuu te bao thanh mot khoa hoc mdi la Tebao hoc. 6 Viet Nam, viec nghien cuu hinh thai giai phau thuc vat con it. Trong thdi ky thuc dan Phap do ho, chi co cong trinh nghien cuu v t giai phau g6 cua H. Lecomte trong sach "Cac cay g6 d Dong Duong" va mot vai tai lieu khac. Nhung nam gan day, mot so tac gia trong nude da quan tam nghien cuu giai phau mot so loai, chi hay ho thuc vat Hat km, dac biet da chu y den hudng nghien cuu giai phau thfch nghi (nhu nghien cuu giai phau mot so cay trong rung ngap man). Ngoai ra, trong cac truong dai hoc d Viet Nam cung da cho xuat ban cac giao trinh v6 Hinh thai - Giai phau hoc thuc vat, la tap hap If thuyet va ket qua nghien cdu thuc te v6 mon khoa hoc nay cua cac tac gia trong nude cung nhu ngoai nude. IV. QUAN HE GIUA HINH THAI GIAI PHAU THUC VAT V 6 l CAC NGANH KHOA HOC KHAC La mon thuc vat hoc dai cuong, no cung cap kien thuc co so cho nhi6u mon hoc khac trudc het la ddi vdi phan loai hoc thirc vat. Tir thdi xa 11 xua, cac nha thirc vat hoc da su dung nhieu dau hieu hinh thai de phan loai cay coi. Dac biet tir the ki XVI tro di, ngudi ta da biet dua vao cfc dac diem hinh thai co quan sinh san va co quan sinh dudng lam tifiu chuan phan loai. Co thuc vat hoc la khoa hoc nghien ciru cac thuc vat da chet trong cac thdi dai trudc day. Dua vao kien thirc hinh thai va giai phau, nh& nghien cuu di tfch hoa thach xac dinh duoc sir tien hoa cua thuc vat. Sinh ly hoc thirc vat nghien curu cac hoat d6ng sinh ly cua co the’ thuc vat nhu quang hop, ho hap, dinh dudng. Dua vao cac dac diem giai phau, ta co the giai thfch duoc cac hoat dong sinh ly cua cay. Sinh thai hoc thuc vat nghien cuu mdi quan he giua co the thuc vat vdi moi trudng song. Nhd cac dau hieu bien doi vg hinh thai giai phau cua cac co quan khac nhau cua cay, cua cac ca the hoac cua mot so loai nh£t djnh ma ta co the giai thfch duoc cac hinh thirc thfch nghi khac nhau cua co the vdi dieu kien song ben ngoai. Nganh duoc sir dung cac san pham cua thuc vat phan ldn la cac mlu da sa'y kho, neu chi nhin hinh dang va mau sac se de nham lan nen nhd co giai phau so sanh, ma phan biet duoc loai that vdi loai gia, cay lanh v6i cay doc. Trong cong nghiep san xuat giay, nhd co giai phau ma biet duoc nguyen lieu la'y tir cay nao, dac diem cau tao xenluloz cua cac loai cay. Hinh thai - Giai phau hoc thuc vat cung phuc vu cho viec nghien cilu cay trong. Nhd phuong phap giai phau va ngam miin ma ngudi ta biet duoc hinh thai, kfch thudc, so luong soi cua cac loai cay lay soi khac nhau; trong cong tac chon giong, mau sac cua cac co quan (nha't la hat) la mot tieu chuan quan trong. V. PHl/ONG PHAP NGHIEN CtTU HINH THAI - GIAI PHAU HOC THUC VAT Hinh thai- Giai phau hoc thuc vat tuy la mot mon khoa hoc co di&i, da duoc nghien cuu tir lau, nhung cung con nhung va'n de chua giai quyet duoc, vi gidi thuc vat rat phong phu va da dang, nhat la d cac vimg nhiet ddi 12 Phuong phap chu yeu la quan sat ngoai thien nhien, tien hanh giai phau trong phong thi nghiem, so sanh cac mlu vat thu duoc, phan tfch, tdng hop va rut ra cac nhan xet chfnh xac. Viec quan sat khong nhting tien hanh tren co the song ma con ca nhung bo phan chet cua cac co quan, ke ca co quan dang hinh thanh, phai theo doi trong qua trinh phat triefo ca the cung nhu chung loai phat sinh. Phuong phap cat lat: Hdu het cac ca'u true cua cac co quan deu phai nghien cuu o mure do hien vi. Cac mau thuc vat can duoc cat nhung lat cat theo mot hucmg nha't dinh trong khong gian (theo mat phang ngang. mat phang doc hay theo tiep tuyen) va mong den 5 - lO^m. De theo doi sir hinh thanh m6t co quan hay sir bien doi cau tao tir bo phan nay sang bo phan khac, can tien hanh hang loat cac lat cat lien tiep nhau (vf du theo doi su phan chia te bao, sir chuyen hoa tir cau tao cua dinh ngon sang cau tao so ca'p roi thtr ca'p...) Nhilu truomg hop muon quan sat hinh dang te bao phai dung phuong phap ngam miin, turc la dung hoa chat hoa tan chat gian bao de tach rdi te bao (vf du quan sat te bao soi day, soi gai). Phuong phap dung chat dinh hinh: De giu nguyen cau true ben trong te bao hay cua mo, ngudi ta phai xu ly cac co quan song cua cay trong cac chat dinh hinh dung trong phuong phap nluiom mail. Phuong phap nhuom mau: De quan sat cau true thanh phan ben trong te bao. Vf du: Nhuom iot dua, nhan te bao bat mau vang, nhuom kep te bao mo cumg bat mau xanh (g6, mang hoa ban, mo cung), te bao mo m6m bat mau hong (libe, mo mem). Phuong phap phan tfch vi hoa hoc phat hien thanh phan hoa hoc trong te bao. Vf du muon biet mot loai thanh phan hoa hoc nao do trong te bao, ngucri ta nho hoa chat true tiep len lat cat de xem phan urng xay ra nhu the nao, roi dua vao mau sac thu duoc ma xac dinh. Phuong phap nuoi cay mo: La'y mot bo phan cua co the cho vao moi trudng dung dich de nuoi ca'y cac mo do phat trien thanh co the’ nhanh, nhan giong nhanh ma khong dung den hinh thurc sinh san. Dung kfnh hien vi dien tu co do phong dai Ion tir 10.000 - 40.000 lan da cho phep cac nha nghien cuu giai phau tim ra cac cau true sieu hien vi va phat hien nhieu dac diem mori cua te bao, cau true cua nhan, cua nhi6m sac the. 13 PHAN HAI Chtfdng I TE BAO THUC VAT ■ ■ A. KHAI NIEM TE BAO Co the thuc vat cung nhu bat ky mot co the song nao, dau duoc ca'u tao tir te bao. Te bao la don vi co ban cua co the song. Ta co the vf chung nhu nhung vien gach xay dung nen toa nha, turc co the song. Co the thuc vat chi la mot te bao nhu tao (Clilamydomonas, Chlorella). 6 nhung co the nay, moi qua trinh song nhu sinh truong, phat trien, dong hoa, phan giai deu do ban than te bao do dam nhiem: no la mot don vi song doc lap. Mot vai trudng hop dac biet, nhu tao khong dot (Vancheria) co cau tao cong bao, nghla la co the cua chung gom nhieu te bao chung nhau, khong co vach ngan. H£u het nhung thuc vat khac d6u la nhung co the da bao, cau tao tir rat nhieu te bao. Trong nhung te bao ca'u tao nen co the cay xanh thi m6i nhom te bao dam nhiem mot churc nang rieng va hop thanh mot mo, cac mo lai tap hop thanh mot co quan. Mot co the gom nhieu co quan. Cau tao te bao rat phuc tap. Tat ca cac bo phan cua no deu dat mtic do phan hoa ve hinh thai va chuyen hoa ve chtic nang. Do do khong nen coi te bao la dang ton tai dau tien va don gian nhat cua sir song. Su song xuat hien tir dang don gian han nhieu, con te bao la ket qua cua qua trinh tien hoa lau dai cua nhung dang song nguyen thuy. 14 B. THANH PHAN, CAU TAO cClA TE BAO I. HINH DANG VA KICH THUtf C CUA t £ BAO THlTC VAT Cac te bao thuc vat co nhieu hinh dang khac nhau, tuy thuoc vao tumg loai va tirng md thuc vat. Vf du: hinh cau (Tao tien can - Chi or ell a), hinh trting (Tao luc dan bao - Chlamydomonas), hinh ludi liem {Tao htdi Hem- Closterium) hinh soi (day, gai), hinh chu nhat (tao xoan), hinh sao nhu te bao ruot cay bac (h. 1). 6 co the’ thirc vat bac cao, hinh dang te bao duoc phan thanh hai nhom co lien quan den chirc nang khac nhau: - Cac te bao mo mem thudng tron goc, chieu dai va chidu rong khong khac nhau la ma'y. - Cac te bao d mo dan truyen va mo nang dd co hinh thoi thudng keo dai, hai diu vat nhon, chieu dai gap nhieu Idn chieu rong. Hinh 1. Cac dang te bao thuc vat 1. Hinh cau d tao tieu cau; 2. Hinh trifng d tao luc ddn bao; 3. Mot so dang te bao khac nhau d cac mo cua thifc vat bac cao. 15 Sir phan bi6t hinh dang giua hai nhom nay chi tha'y ro tren lat cat doc, con tren lit cat ngang chung khong phan biet ro. Kfch thirdrc cua te bao cung rat bien ddi. Noi chung rat nho be, phai dung kfnh hien vi mdi quan sat duoc. Kfch thudc trung binh cua cac t£ bao d cac mo thuc vat vao khoang tti 10 - 1000 micromet. Cung co nhung te bao ldn han, co the nhin bang mat thudng nhu te bao thit qua dua Mu, tep budi, tep cam, soi day, soi gai, soi bong. Nhung do chi la nhirng ngoai le. Thong thudng, ngudi ta lay dan vj micromet de do kfch thudc te bao.• *! II. THANH PHAN CAU TAO CUA TE BAO Tuy te bao thuc vat co nhieu hinh dang kfch thudc khac nhau, nhung nhin chung cau tao cua chung gom cac thanh phan co ban sau: 1. Mang te bao bao boc d ben ngoai. 2. Chat te bao d ben trong mang. 3. Cac bao quan (the lap, ty the, thd Gongi...) nam trong chat te bao. 4. Nhan te bao (cung nam trong chat te bao), trong nhan co nhan con. 5. Cac the an nhap, chat du tru. 6. Khong bao. Trong 6 thanh phan tren thi cac thanh phan 2 - 3 - 4 la quan trong nhat. Chung hop thanh chat song cua te bao va co khi duoc goi dudi m6l ten chung la chat (hay the) nguyen sinh. Ba thanh phan con lai la nhung thanh phan khong song cua te bao (h. 2). 1. Chat te bao Do la chat song co ban, la thanh phan bat buoc cua te bao. Tai day xay ra cac qua trinh hoat dong song cua te bao. Khi te bao con non, cha'l te bao chiem hau het khoang te bao. 6 te bao truong thanh chat te bao chi con la mot ldp mong nam sat mang (do khong bao phat trien manh chat te bao don sat mang). Nhan Nhan conRibOxom C^u sinh chat Ty the Lu6i n6i chat hat Ludi n6i chat tron Lap luc Cau sinh chat Mang nguydn sinh Vach te bao Hinh 2. Sd do cau tao te bao thuc vat 1.1. Tinh chat vat ly cua chat tebao Chat te bao la mot chat long, khong mau, hoi trong suot, co do nhdrt cao hoi giong long trang trumg, khong tan trong nude. Khi bi dun nong toi 50 - 60°C chat te bao mat kha nang song. Tuy nhien, chat te bao cua cac hat, qua kho va cac bao tu co the chju duoc nhiet do cao han (tdi 80 - 100°C). Chat te bao la mot dang chat keo nhot, cau tao bai nhGng phan tir hap lai thanh nhung hat rat nho goi la mixen keo. Cac mixen keo mang dien tfch cung dau se day nhau va gay chuyen dong h6n loan (chuyen dong Brown). Ngoai ra, cac mixen nay khong tan trong nude thanh dung djch that, ma chi phan tan trong do thanh dung dich gia. Do nhdt cua chat te bao co the thay doi, nghia la he thong keo cua no co the a trang thai long (sol) vira co the a trang thai ran (gel). Trang thai sol dac trung cho do nhdt cua chat te bao, con trang thai gel gan vdi the ran han, do do no dam bao hinh dang on dinh cua chat te bao. Su song song ton tai cua hai trang thai sol va gel la mot bieu hien quan trong ve 17 DAI HOC THAI N G I L L N tfnh chat song cua te bao. Ngudi ta lam thi nghiem sau: lay rn6t ft n£m nhay (co cau tao hop bao) cho lot tu nhien qua mang loc co lo nho (50micromet) thi tha'y sau do hop bao cua nS'm nhay van song. Nhung 6p hop bao nay dudi mot ap lire nao do r6i mdi cho lot qua mang loc, mac du 16 cua mang loc ldn nay ldn hon 16 trudc tori 1000 lan, sau do hop bao chet di. Thf nghiem nay chumg to: khi bi ep, chat te bao bj pha huy, trang thai gel mat di nen te bao bi chet, con luc ddu, sau khi chui qua cac 16 nho, trang thai gel lai duoc khoi phuc ngay, hai trang thai sol va gel vln ton tai nen te bao van song. Trong chat te bao song thudng xuyen co su thay doi trang thai ti* sol sang gel va nguoc lai. Vf du : khi tao thanh chat sfla trong hat lua thi cMt te bao 6 trang thai sol, khi lua chfn thi chat te bao ran lai 6 trang thai gel. Kha nang chuyen hoa tir trang thai sol sang gel cua cha't te bao la mflt tfnh chat dac biet va rat can cho ddi song cua te bao, su bien doi do bi&i hien moi quan he giua te bao va moi trudng. Noi cach khac moi trudng da tac dong vao trang thai sol hoac gel cua chat te bao lam cho chung co th^ bien doi thuan, nghich. Khi hien tuong thuan, nghich bi mat di, turc la h6 thong keo bi pha huy, cac mi xen keo mat dien tfch, dfnh lai vdi nhau va lang xuong lam cho chat te bao bj chet. Khi bi dun nong thi nhiet do cao lam cho chat te bao mat kha nang chuyen hoa thuan nghich tir sol bang gel va do do te bao bi ch£t. 1.2. Thanh phan hod hoc cua chat te bao Trong chat te bao co nhieu thanh phan khac nhau do la san pham cua qua trinh trao doi chat nhu chat du tru, chat bai tiet, nhirng quan trong nhat la chat protein. Khong co chat te bao nao lai vdng mat chat protein. Do la chat co ban cua qua trinh song. Ngoai protein, trong cha’t te bao con nhieu thanh phan khac nua nhu lipit, gluxit, nude... Vi chat te bao cau tao phirc tap va chi chiem mot phan trong te bao, lai kho tach rieng khoi cac phan khac, cho nen muon phan tfch thanh phan hoa hoc cua no, ngudi ta ket hop sir dung nhieu phuong phap nghien cuu te bao khac nhau. Nghien cuu tren nhieu doi tuong khac nhau, ngudi ta thu duoc k£t qua ve cac thanh phan hoa hoc co ban cua chat te bao sau: 18 Nude : 75 - 80% Lipit : 2 - 5% Muoi khoang : 1 % Protein: 1 0 - 20% Gluxit : 1 - 2% Nhu vfiy, trong chat te bao nude chiem mot ty le ldn (tren dudi 80%), chi trtr vai trudng hop nhu cac hat kho, luong nude co the ha xuong 12 - 14%. Sau nude la protein, cung chiem m6t ti le kha ldn trong chat te bao. 1.2.1. Protein Trong thanh phan cua chat te bao co hai loai protein: protein don gian (holoprotein hay protein) va protein phuc tap (heteroprotein) la nhtfng hop chat protein vdi cac chat khac nhu gluxit, lipit, axit nucleic, axit photphoric. - Protein d m gian: bao gom cac nguyen to chu yeu sau: C, H, O, N doi khi them S va dac biet la P. Tuy goi la protein don gian, nhung cau true phurc tap, la hop chat cao phan tu do nhieu axit amin ket hop vdi nhau tao thanh. So' luong cac axit amin trong phan tu protein bien thien nhieu, chung luon luon dat tdi hang chuc, hang tram, co khi toi hang nghln, do do khoi luong phan tu protein rat ldn (vai van tdi hang chuc van). Trong thien nhien, ngudi ta biet tdi han 80 axit amin, nhung trong cac protein thuc vat thudng gap khoang 20 - 22 axit amin. NhOng tfnh chat dac trung cua protein phu thuoc vao cac axit amin, thanh phan va thuf tu sap xep cua cac axit amin a'y trong phan tu protein. Chi can doi ch6 cua axit amin cung co the xua't hien nhung tmh chat mdi cua protein. Dieu do chung to tfnh da dang cua protein va la co sd giai thfch tfnh bien di trong di truyen. - Protein plrifc tap (heteroprotein): Thanh phan gom cac axit amin (phan protein) va cac phan khong phai la protein. Do la cac lipoprotein (lipit - protein), glucoprotein (gluxit - protein), nucleoprotein (axit nucleic - protein), photphoprotein (axit photphoric - protein). Mot trong nhung protein phirc tap co vai tro quan trong vdi su song cua te bao va cua co the’ sinh vat la cac Nucleoprotein (N). Can tao (N ): Do la mot loai protein phuc tap quan trong nhat ddi vdi sir song cua te bao va cung la cua ca co the sinh vat. VI axit nucleic trong 19 do mang he thong cac kf hieu thong tin di truydn (hay mat ma di truy^n), dac trung cho timg loai, timg ca the. Ca'u tao g6m hai phan: Mot phan la protein, mot phan khong phai 1& protein ma la cac axit nucleic mang thong tin di truyen. Axit nucleic cung la mot axit rat phirc tap, cau tao bdi nhieu nucleic ma m6i nucleic lai bao gom 3 thanh ph£n: axit photphoric, dudng vsl bazonito. Dudng co the la riboz (C5H i0O5) hoac deoxyriboz (C5H |0O4). Do do co 2 loai axit nucleic la: axit ribonucleic (ARN) va axit deoxyribonucleic (ADN). Baza nita co th£ co nhan purin (adenin guanin) hoac nhan pyrimidin (uraxin va timin). 1.2.2. Lipit Lipit la nhung este cua glyxeri va axit beo. No chiem 20% trong luong kho cua chat te bao. Lipit d trong chat te bao co the ket hop vdi protein tao thanh lipoprotein co mat trong ti the, dung de cung ca'p nang luong. Lipit khong phai la chat song ma la san pham cua su trao d6i chat, chu yeu co d trong cac chat du tru nhu : Giot dau md co trong mot sd hat nhu hudng duong, thau dau, lac.... Mot so chat lipit cung co trong mang td' bao va mang nhan. 1.2.3. Gluxit Chiem khoang 4 - 6% trong luong kho cua chat te bao, gom cac loai dudng don gian nhu: Glucoz, riboz, dezoxyriboz... va cac dudng phirc tap nhu: Sacaroz, tinh bot, xenluloz... Cac gluxit, dac biet la cac monosacarit, co vai tro quan trong trong trao doi chat cua te bao. Do la nhung chat hflu co dau tien duoc tao thanh trong te bao. Trir riboz va deroxyriboz tham gia vao cac chat song va co y nghla sinh hoc quan trong nhu ta da biet 6 tren, con cac gluxit khac tuy khong phai la chat song that su, nhung lai la nguon nang luong chu yeu cua te bao, (vf du nhu dudng glucoz). 1.2.4. Nude Trong te bao, nude chiem khoang tren dudi 80%, toan bo khoi luong cua chat te bao. Nude la dung moi tot nhat can thiet cho qua trinh thuy phan va oxy hoa thudng xuyen xay ra trong te bao. Ngudi ta phan biet hai dang nude: 20 - Nude lidn ket bao quanh cac phan tu keo, la dieu kien de duy trl do bln cua keo trong chat te bao. Dang nude nay khong dong vai tro dung m6i ddi vdi cac chat hoa tan duoc trong nude. Su mat loai nude nay lam cho md bi xep di. Ngudi ta goi loai nude nay la nude can thiet cho su song cua te bao. - Nude tu do la moi trudng de thuc hien moi qua trinh sinh hoa trong te bao. No co the hoa tan muoi va cac chat khoang khac. Dang nude nay chiem phztn ldn khoi luong nude trong te bao. 1.2.5. Cac thanh phan vo ca Trong chat te bao, cac thanh phan vo co chiem 2 - 6% trong luong kho. Chung d dudi dang cac chat mudi hoac d trong cac hop chat vdi protein, gluxit, lipit. Trong te bao, cac loai mudi thudng d trang thai phan - 3— — li thanh cac ion mang dien tfch am nhu Cl , P 0 4 , N 0 3 , ion mang dien tfch duong: K2+,Ca2+, Fe2+. Ngoai ra, con co mot so nguyen td vi luong nhu Cu, Br... 1.3. Cau true sieu hien vi cua chat te bao Khi quan sat te bao dudi kfnh hien vi thudng, ta tha'y chat te bao la m6t khoi d6ng nha't ve quang hoc. Tuy nhign, khi quan sat dudi kfnh hien vi dien tir da cho ta thay duoc ca'u tao tinh vi phirc tap cua chat te bao. Chat te bao thuc vat gom co ba ldp: - Ldp ngoai cung giap vdi mang t£ bao la ldp mong dong dac hon cac phan con lai la mang ngoai chat hay mang nguyen sinh (plasmalena). Mang nay khac vdi mang te bao bang xenluloz va chi boc lo khi te bao co hi6n tuong co nguyen sinh. - Phfa trong giap vdi khong bao goi la mang noi chat hay mang khong bao (tonoplasma). - Ldp giira mang ngoai chat va noi chat goi la mang trung chat (mesoplasma) lam thanh khoi co ban cua chat te bao. Mang ngoai chat va mang noi chat deu rat mong, tir 7 - 12nm (namomet, lnm = lO^mm), ca'u tao bdi ba ldp phan tir, d giua la ldp phan tir lipit phan cuc, con phfa ngoai la hai ldp protein. Ca hai ldp mang ngoai chat va noi chat deu giau lipit va co tfnh ban tha'm chon loc, nghia la de 21 cho nude va cac chat can thiet hoa tan di qua. Chung co tfnh dan hoi, co kha nang tai sinh, chung hop thanh mang co so cua te bao. Lap giila cua chat te bao (mang trung chat) la khoi chat co ban, li chat kern dan hoi so vdi hai mang tren, long hem va luon luon chuyln dong. Quan sat dudi kfnh hian vi thay khoi chat nay gom he thong ong dan, cac mang va cac hat nho vdi muc do phat trien khac nhau goi chung la mang hfdi noi chat (endoplasma). Tren ba mat 6 mot so mang cua mang ludi noi chat co nhieu hat rat nho goi la riboxom. Trong cac hat riboxom chtia rat nhieu ARN (khoang 50%), ngoai ra co ca protein niia, ARN co vai tro tong hop protein cua te bao. Nhieu nha nghian cuu da xac nhan rang cac thanh phan cua te bao chua nhieu ARN cung chfnh la nhung ch6 co mang ludi noi chat giau riboxom. Cac mang va ong dan cua mang ludi noi chat gom protein va lipit. Qua nghian cuu ngudi ta thay moi cau true mang trong ta' bao (nhu mang nhan, mang nguyan sinh, mang cac bao quan...) dau co cac thanh phdn hoa hoc giong nhau. 1.4. Tinh chat sinh ly cua chat te bao La mot chat song nan chat ta' bao co day du moi bieiu hien cua su song: dinh dudng, ho hap, tang trudng, van dong.... 6 day ta nhac den hai tfnh chat sinh If quan trong bieu hien" tfnh song" cua chat te bao, do la: 1.4.1. Tinh tham cua chat tebao Bieu hien kha nang hut chat nay hay chat khac tu moi trudng xung quanh vao ta bao va nguoc lai, thai ra mot so chat vao mdi trudng khi nong do dung dich giua trong ta bao va ngoai moi trudng chanh lach nhau. Chat te bao duoc coi nhu mot mang ban tham co chon loc, nghia la chi cho chat dung moi (nude) tham qua, con cac chat hoa tan khac trong khong bao khong the lot qua chat te bao ma ra ngoai duoc. Ta co the thay tfnh ban tham chon loc cua chat te bao the hien ro trong hien tuong co nguyen sinh va phan co nguyen sinh cua ta' bao trong thi nghiem sau: Thi nghiem : Dat te bao song (vf du, te bao vay hanh) cho vao dung dich dudng hay mudi 5 - 10%. (dung dich uu truong), co hien tuong chal te bao co lai. 22 Gidi thfch: Khi dua te bao vao dung dich mudi hoac dudng thi co su chenh lech n6ng do giua trong va ngoai (nong do cua dung dich cao han nong do cua dich te bao) nen nude d trong khdng bao se tham qua chat te bao ma ra ngoai, the tfch khong bao giam, chat te bao co tfnh dan hoi cung co lai tach ra khoi mang xenluloz cua te bao (co nguyen sinh). Nhung neu sau do ta lai dat te bao do vao nude la, hoac vao trong dung dich nhuac truong (co nong do thap han nong do d dich te bao), thi hien tuong nguac lai se xay ra: nude d ngoai se tham vao trong khdng bao lam the tfch khong bao tang len khien cho chat te bao lai duoc don v6 sat mang nhu cu: do la hi6n tuong phan co nguyen sinh. Nhu vay, trong hien tuong co nguyen sinh va phan co nguyen sinh, khong bao cung dong vai tro sinh If quan trong nhd su thay doi nong do djch te bao trong do, do kha nang tham chon loc cua chat te bao. Tinh tha'm chon loc co loi cho te bao vi no bao dam chi cho nhung chat khdng doc tham vao. Day cung la mot tmh chat song cua chat te bao. 1.4.2. Sit chuyen dong cua chat tebao Gap d thirc vat song d nude nhu rong mai cheo (Valisneria spiralis) hay rong dudi chon (Hydrilla verticillata) hoac d mot so cay song tren can nhu : Long nhi hoa cay le ban (Rhoeo discolor), long bieu bi cua cay bf ngo (Cucurbita pepo).... Quan sat te bao song cua cac cay do dudi kfnh hien, ta thay chat te bao xep thanh mot ldp d sat mang, ldp nay co the chuyen dong doc xung quanh mang te bao goi la chuyen dong vdng, keo theo cac bao quan trong do chuyen dong (ty the, lap luc) va chinh nhd vay ta mdi xac djnh ro duoc sir chuyen dong cua chat te bao. Ngoai ra, d nhung te bao ma chat te bao lam thanh timg dai nam xen ke hoac xuyen qua khdng bao (nhu d long bf dao, long mudp...), thi chat te bao chuyen dong tir nhan ra phfa mang va nguoc lai (chuyen dong tia). So d! co sir chuyen dong cua chat te bao mot mat la do ban than te bao co tfnh chat do, mat khac mot so tac nhan ben ngoai nhu cac kfch thfch co hoc, cac chat hoa hoc hay nhiet do cung tham gia gay sir chuyen dong cua chat te bao hoac lam thay doi toe do chuyen dong. Sir chuyen dong nay phan anh mot trong nhffng tfnh chat song cua chat te bao. 23 2. Cac bao quan cua te bao 2.1. The lap Th6? lap la nhung co quan nho, dac trung cho te bao thuc vat. Chung co vai tro quan trong trong qua trinh dinh duong cua te bao. Tuy theo mau sac ma chia the lap lam ba loai: Lap luc, lap mau va lap khong mau. 2.1.1. Lap luc (choloroplaste, choloros la mau luc) Lap luc co mat trong tat ca cac thanh ph xep lien tiep nhau tu ngoai vao trong: Ban - Tang sinh vo - Vo luc. 6 mot sd cay chi hinh thanh mot ldp chu bi. Nhung d nhiiu cay lai cd nhi£u chu bi, vi cd nhiiu tang sinh vo xua't hien sau dan vao phia trong thay th£ cho cac tang ngoai chet di. Khi ldp chu bi thur hai xuat hien thi ldp thfi nhat se chet di, do ldp ban ngan cach can trd su trao doi chat giura ldp vo ngoai va ldp vo trong, toan bo cac mo nam ngoai tang phat sinh vo bi chet, ldp vo chet goi la thu bi. Thu bi thudng gap d than cac cay g6 ldm, doi khi gap d cay bui. Ldp vo chet cd mau nau den, day mot vai cm, sdn sui va cd the bong ra tirng mang (cay lim, cay soi, cay thong, bach dan). 2.1. Lop bdn Ban gom nhirng te bao chet, cd dang hinh phien dep, dudng kinh ti£p tuyen ldn hon dudng kinh xuyen tam, mang hoa ban (tham suberin). T£ bao rdng, khong noi chat, khong mau hay cd mau vang nau. Do la cac t£ bao chet, cac te bao xep sit nhau, khong chira khoang gian bao. Dac tinh cua ldp ban la khdng tha'm nude, tham khi nen tang ban co tac dung bao ve cho cay khoi mat nude, chong su xam nhap cua vi sinh vat, na'm, bao ve cho cac mo ben trong khoi bj pha hoai, ngoai ra no con co chuc nang co hoc. Trong mot nam tang ban cd the duoc hinh thanh tir vai ldp tdi vai chuc ldp te bao, tuy loai. Ldp ban thudng thay ro d than cac cay nhu dau tam (Morus alba), cay xuong ran (Euphorbiota milli), cay tra lam chieu (Hibicus tiliaceus), cay vang anh (Saraca dves). 64 2.2. Tang phat sinh vo T£ng nay cd nhieu nguon goc khac nhau: tir dudi ldp bieu bi hoac tir cac te bao bieu bi (hoac ca 2), cung cd khi no duoc hinh thanh tir cac ldp s^u hon: vo tru gan md din hoac ngay tai libe. Ting sinh vo bao g6m nhung te bao sdng, cd kha nang phan chia rat manh (thudc md phan sinh) chung phan chia theo hudng tiep tuyen, phfa ngoai cho ra cac te bao ban va phfa trong cho ra cac te bao vo luc. 2.3. Vo luc Vo luc la mot thanh phan cua chu bi, gom tur mot den vai ba ldp te bao, te bao cd mang bang xenluloz, cd diep luc. O mot sd cay Hai la mam va da sd cay Mdt la mam khdng cd vo luc (vi khdng cd md bi thii ca'p). O nhung cay cd mdt ldp chu bi thi vo luc ton tai suot ddi song cua cay, nhung cay cd nhieu ldp chu bi thi vo luc chi ton tai tdi luc hinh thanh chu bi mdi d sau vao phfa trong. 2.4. Ld vo (bi khong) Ld vo duoc hinh thanh dong thdi vdi chu bi (hoac sdm hon mot chut) d tren than, ri, ddi khi a cudng la. Ld vo cd nhiem vu giong nhu Id khi. Ld vo cd dang nhung not san sui, nhung cha'm nho hay nhung ke nut nho, kich thudc khac nhau tuy loai, nhung cd the d i dang nhan tha'y bang mat thudng (d vet du cd Id vo rat ldn, d = 0,8 - 1,2cm. Ld vo thudng gap d cac cay da, dau tam, cay khe, bo ket, mau don (h.22). 1. Te bao bo sung; 2. Ban; 3. Vo luc 65 III. MO CO (MO NANG DO) Khi cay con non, cay diing vung duoc nhd vao sure cang cua te bao. Khi ldn len cay phai mang mot khoi luong canh la va chiu nhieu tac ddng co hoc nhu gio, bao... do do can phai co mot to chuc lam nhiem vu chtfng do cho cay do la mo ca (hay mo nang do). Mo co la mot tap hop cua cac te bao co mang day len gap boi d6i khi hoa g6 de dam bao churc nang co hoc cua cay. Tuy theo hinh dang, cau tao va tfnh chat cua mang te bao, ngudi ta phan biet hai loai m6 co sau day: 1. Mo day (hau mo) Dac diem can tao: Mo day gom nhung te bao sdng co mang so ca'p day, khong hoa g6 (van bang xenluloz) thudng chura lap luc va vin la nhung te bao sdng. Tren lat cat ngang, md day cd dang gan hinh 4 - 5 canh, tren lat cat doc thi hoi keo dai theo true, dai tir 2 - 3mm, 2 dlu nhon. Giua mo mem va md day cd sir chuyen hoa: md day duoc coi la m6 mim co mang day, chuyen hoa vdi churc nang co hoc. Md day thudng gap d cac co quan non, dang phat trien, hoac d cac cay than co da trudng thanh, ddi khi d vo rt cua cay Hai la mam, it gap 6 cay Mot la mam. Cac te bao md day xep thanh vong lien tuc, hay thanh timg dam, timg dai quanh cac co quan. Chung thudng nam sat dudi bi£u bi hoac cach bieu bi vai ldp te bao md mem, chd cac gd noi len trong tMn (nhu d cay hung que, thuoc duoc) hay cudng la (ca rot), d 2 ben gan hay mep phien la. Mo day con cd trong cac bo dan, phfa trong gd hoac bao quanh bo dan, luc nay mang cua chung hoa gd, neu mang thu cap day hoa g6 thi chung bien thanh mo curng. Dac tmh cua te bao mo day la mang day len khong ddng d6u d cac phfa. Tuy theo cach day len cua mang ma chia ra cac loai mo day sau day: 1.1. M 6 day goc Chd day nam d goc te bao. Mang day cua 3 - 4 te bao lien nhau giup cho mo co tmh dan hoi va mem deo khi va cham. Loai mo nay gap d vo sa ca'p cua nhieu cay nhu ban, bf ngo, ca gai..., trong cuong la cay rau j can, ca r6't, hoa xon do (h.23B). A R ■ C Hinh 23. Cac loai md day. A. Mo day phien; B. Mo day goc; C. Mo day xop (chu y cac khoang gian bao). 1.2. Md day phien Mang day len theo vach tiep tuyen phfa trong va phfa ngoai cua te bao. Gap a cac cay nhu sen can, rau ma, cam chay (h. 23A). 1.3. Mo day xop Cac gian bao phat trien mang tao thanh 1 he thd'ng gian bao, mang chi day len a ch6 tiep giap v6i gian bao. Loai mo nay thudng co trong than cac cay rau muoi (Chenopodium), rau diep, su hao (h. 23C). Tuy nhien, giua 3 loai mo day tren khong co ranh gidi ro ret, ma thudng gap nhieu dang chuyen tiep. Do do, tren cung 1 cay thucmg co nhieu loai mo day khac nhau trong do se co 1 loai the hien ro ret nhat. Vf du: trong than cay su hao co ca ba loai mo day nhung mo day xop the hien ro nhat. Ngoai ra ngudi ta con phan biet kieu mo day tron, neu nhu mang te bao day len dong deu a cac phfa (gap a cuong la gao, ca doc dugc). Churc nang cua mo day chu yeu lam nhiem vu chong da a cac ca quan non, con dang phat trien, ngoai ra con tham gia mot phan vao qua trinh quang hop vi mo day gom cac te bao song co chira lap luc. 67 2. Mo cling (cuomg mo) Mo ciing gom nhirng te bao co mang thu cap day hoa g6, dam nhin chuc nang co hoc cua cay. Cac te bao cua mo cung rat khac nhau ve hinh dang, cau tao va tinh chat. Ngudi ta phan biet thanh 2 loai: soi va te bao da. Khi trudng thanh, mo cung gom cac te bao chet (vi khong co ndi ch£t) do su phat trien cua mang thur cap hoa g6. 2.1. Soi La nhung te bao hinh thoi dai, hep, chieu dai gap nhieu lan ductog kfnh, mang rat day, hoa gd nhieu hay it khoang te bao rat hep. 6 trong cay, cac te bao soi nam thanh timg dam hay dai hoac thanh vong lien tuc bao quanh bo dan cua than, cudng la. Soi co ca trong phan libe va g6. Chia soi ra lam hai nhom la soi libe va soi gd. - Sai libe: Nam trong phan libe do vo tru sinh ra. Te bao co chieu dai tir 2 - 400mm co khi tdi 500 - 1000mm (soi gai), dudng kfnh khoang vai chuc micromet. Khi con non, chung la cac te' bao sdng, chura chat te' bao, nhan va cac hat tinh bot. Khi trudng thanh, chat te' bao chet di, mang te bao phat trien rat day lam khoang te' bao hep lai. Mang soi libe bang xenluloz nhung hoa g6 sdm. Cac soi libe xep xoan lai thanh bo soi (cau tao xoan lam tang tmh ben vung co hoc). Tap hop cac bo soi do lai thanh libe cung. Co hai loai soi: Soi libe so ca'p va soi libe thur ca'p. Soi libe so ca'p co nguon goc tir tang trudc phat sinh, mang te' bao bang xenluloz, con soi libe thCr cap co nguon goc tir tang phat sinh tru, mang te' bao hoa gd nhieu. Soi libe co tam quan trong trong ky nghe det. Dua vao tfnh chat cua soi phan biet hai loai soi: Soi cung (soi day, soi tra lam chieu) ngan, gion, tho, chi det duoc bao tai, ben thirng, chac... Soi mem (lanh, gai...) deo, co chat luong tot dung de’ det vai. - Sai go: Nam trong phan gd do tang phat sinh tru sinh ra, ngdn hon soi libe. Te bao chi dai do 2mm, mang te' bao hoa gd. Te' bao soi gd cung hinh thoi dai, vach day. Trong gd muon cua than va ri, sai gd ciing cac yeu td gd khac chiem phan chu yeu. 68 2.2. Tebao da Te bao da la nhung te bao co mang rat day, hoa g6, cumg, hinh dang va kfch thudc khac nhau. Su hoa g6 d te bao da lam mang day len den n6i g3n nhu bit km ca khoang te bao chi con lai 1 16 hay 1 khe hep. Mang te bao ciu tao thanh timg ldp. Sau khi mang thu: ca'p duoc hinh thanh thi noi chat cua te bao tieu bien di, nen te bao da la te bao chet. Tren mang day co nhung 16 don, 16 phan nhanh hay 16 tit (xem phan mang te bao). Te bao da thudng co trong hat, qua, la, than, lan trong khoi mo mem co ban, mo dong hoa, trong vo so cap hay trong ruot than. Thong thudng chung la nhihig te bao rieng biet doi khi hop thanh timg nhom hay thanh tijrng ldp day. Te bao da co cac dang sau: - Dang te bao mo mem co ban, tire la te bao cd kfch thudc tuong doi dong deu d cac phfa. Gap d thjt qua oi, qua le, hay d ldp vo trong cua cac loai qua hach nhu man, mo, dao, dira, tram, sau, tao ta... Chung thudng hop thanh dam ldn, kha cung. - Te bao phan nhanh hinh sao: gap d cuong la cay trang, cay sung. Thudng nam rai rac trong cac khoi md co ban, giu'a cac khoang trong. - Te bao da phan nhanh dai: co thi di tir sat biiu bi tren xuong bieu bi dudi cua phien la (gap a la che, la dude, la su...). Loai nay cung thudng nam don doc. - Te bao da dai nhu que (thudng xep thanh hang trong ldp bieu bi cua vo hat dau) hay keo dai nhu soi (thudng gap d cac cay sdng dudi nude). Vi nguon goc, te bao da hinh thanh tu cac mo phan sinh, mo mem co ban hay mo xop. IV. MO DAN Mo d an la mot td chuc chuyen hoa cao, dam nhiem van chuyen thuc an trong co the. Hai yeu to chfnh cua mo d an la gd va libe. 1. Gd (xylem) Gd la mot to chuc phirc tap gom ca te bao song va te bao chet, thuc hien churc nang chu yeu la dan truyen nude va muoi khoang tir ri qua than 69 len la (dong di len hay con goi la dong nhua nguyen). Ngoai ra g6 con lam nhiem vu nang dd va du tru. 6 phan lorn cac cay, g6 chiem mot khoi luong chu yeu trong cac co quan sinh dudng (tdi 80 - 90% khoi luong cay g6). 1.1. Cac yeu to cua go 1.1.1. Cac yeu to dan: Gom quan bao va mach g6. a) Quan bao: do la cac te bao chet khi trudng thanh, dai va nhon hai dau, xep ndi nhau thanh mot he thdng din truyen. Vach ngan ngang gifia cac te bao khdng hoa gd (chua cd ld thdng nhau), ma chi co nhung cap 16 tren vach chung dd nen nhua nguyen duoc chuyen tir quan bao nay sang quan bao khac qua cac cap 16 tren vach dd. Con vach ben day len thur c£p va hoa gd. Nhung sir day len khong ddng deu, co chd mang v£n mong va bang xenluloz (qua dd, nhua nguyen cd the tham duoc sang quan bao bSn canh hoac sang mo mem gd). Tuy theo hinh dang cua nhumg chd day hoa gd, ngudi ta phan biet cac loai quan bao sau (h. 24). (1) (2) (3) Hinh 24. Cac loai quan bao 1. Quan bao xoln; 2. Quan bao thang; 3. Quan bao num - Quan bao vdng: Cac chd day hoa gd hinh vong tron rdi nhau, cho nen loai nay vln cd the tiep tuc phat trien theo chieu dai. 70 - Quan bao xoan: Cac chd day hoa g6 hinh xoan lo xo. Cung co khi cac doan xoSn xen ke vdi cac doan vong, tao thanh kieu quan bao vong xoan. - Quan bao thang: Cac ch6 day hoa g6 lam thanh nhung then ngang song song vdi nhau, trong gidng nhu cac bac thang. Loai nay dac trung cho cac cSy thudc nhom Quyet (nhu duong xi). - Quan bao diem (quan bao num): Tren vach co nhung cham hinh ddng tien (hay nhung Id vien) xep thanh day doc. Loai nay dac trung cho cac cay Hat trSn. Quan bao la thanh phan duy nhat cua gd cac cay Hat tran va mot sd cay co he thdng dan nguyen thuy, ddng thdi cung gap d nhung cay Hat km. Quan bao nguyen thuy hon mach va xua't hien trudc mach. Quan bao cd 2 hudng chuyen hoa: Hudng hoan thien chuc nang dan truyen, dd la quan bao dang mach: Quan bao cd kfch thudc ldn, tren vach co nhieu Id vien kha to xep hinh thang. Cac thanh phan cua mach nguyen thuy rat giong vdi quan bao thang. Su bien doi tiir quan bao sang dang mach la do mang ngan giua hai quan bao canh nhau mat di (goi la su thung Id). Cd le do su chuyen tie'p nay ma cd tai lieu con goi quan bao la mach ngan (de phan biet vdi mach thdng hay mach). Hudng chuyen hoa vdi chuc nang co hoc dd la quan bao dang soi: Vach day, khoang te' bao hep, Id vien ft dang khe. b) Mach (mach gd): La ye'u to dan chu ye'u cua cay Hat km. Chung gom cac te' bao keo dai ma mang ngan ngang gitfa cac te' bao da cd su thung Id, mang ben day va hoa gd theo nhieu kieu khac nhau, ben trong khdng cd chat te' bao: dd la cac te' bao chet. Mach gom nhieu thanh phan mach (mdi thanh phan tuong ung vdi mot te" bao) noi lien nhau d ddu tan cung thanh mot chudi dai theo true co quan. Mach tie'n hoa hon quan bao do vach ngan da cd Id thung, nhd vay nude duoc luu thdng de dang hon giua cac thanh phan mach. Ban than mach tie'n hoa tijr kieu dai hep vdi ban ngan xien den ngan rong vdi ban ngan bdt xien va ngang hoan toan. Mach cd ma'y kieu thung ld sau day: (h. 25). - Thung 16 kep: Ban thung ld (di tfch con lai cua vach ngan ngang giua cac te' bao) gom nhieu Id rieng biet. Tiiy theo trat tu sap xep cua cac 16 nay ma co cac kieu thung 16 kep sau: thung Id hinh mang (cac 16 nh6 khong xep theo mot trat tu nhat dinh), thung lo hinh thang (16 thung dai, xep song song vdi nhau, phan mang con lai giua cac lo thung goi ft vach thang (h. 25A, B), (co nhieu 16 thung tron, thudng gap d mot s6 cjy Hat tran nhu day gam, ma hoang). B D Hinh 25. Cac kieu thung Id cua mach. A, B. Thung lo hinh thang; C. Thung 16 ray ; D. Thung lo ddn ff^ i u < - c2> is> . o * * o e=> o<