🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Giáo trình địa chất đại cương và địa chất lịch sử Ebooks Nhóm Zalo t O c i A o D O C V A O A O t a o D U A n D A O T A O caAo V l f - N T I I C S e*"j f U C M M O C I lt\» l* U J C N C N O M I M X Giao brinh DIA CHXT DAI CLfCfNG VA DIA CHAT LICH SLf w m w VIIA XU*T 1AK OAI IBpCSLf f t CAM PHUNG NGOC DINH - LlTONG HONG HI/0C Giao trinh DIA CHXT DAI • • CLfONG vA DIA c h X t lic h s lt • • NHA XUAT BAN DAI HOC SIT PHAM M a so: 0 1.01.685/1185 - D H 2010 l 6 i m6 dau Giao trinh Dia chat dai cuong va Dia chat lich sit la hai hoc phan co so giang day cho sinh vien dia If cac trircmg Cao dang Sir pham. Giao trinh cung ca'p nhung kien thuc co ban ve cau tao Trai Dat, khoang vat va da, cau true dia chat, cac qua trinh dia chat, thuyet dia kien tao, co so c6 sinh vat, cac moc chfnh trong lich su phat trien vo Trai Da't nham tao dieu kien thuftn loi cho sinh vien hoc tiep cac hoc phan khac cua khoa hoc Dia If. Cau true giao trinh gom hai phan chfnh: Phan A: Dia chat dai cuong do Phung Ngoc Dlnh bien soan. Phan B: Dia chat lich sit do Luong Hong Hiroc bien soan. Trong m6i phcin, ngoai nhung kien thuc co ban con co cac cau hoi on tap, bai tap thuc hanh tren lop nham cung co va mo rong kien thuc. phuc vu cho hai chuong trinh dao tao giao vien THCS, chung toi danh mot chuong de trinh bay nhtfng noi dung v& giang day cho m6i chuong trinh va van dung kien thurc trong giao trinh de giang day o nha trucmg pho thong. Giao trinh duoc bien soan tren co so giao trinh Dia chat dai cuang va Dia chat lich su truoc day, co tham khao giao trinh cua truong Dai hoc Su pham va cac trudng dai hoc chuyen nganh khac nham dam bao chat luong va cap nhat nhung kien thirc mdi v6 dia chat hien nay. Mac du da co co g^ng rat nhieu song chac chan con nhi^u khiem khuyet. Chung toi mong duoc su gop y cua cac nha nghien cun, cac ban d6ng nghiep va cac ban sinh vien khi su dung giao trinh. Cuoi cung chung t6i xin chan thanh cam on GS. TSKH. Tong Duy Thanh khoa Dia chat Dai hoc Khoa hoc Tu nhien - Dai hoc Quoc gia Ha Noi, TS. Ha Van Hai khoa Dia chat trudng Dai hoc Mo - Dia chat da danh thofi gian doc va gop nhi^u y kien quy bau. 3 Chung toi chan thanh cam on GS. TS. Nguyen Viet Thinh Chu nhiem khoa Dia If trircmg Dai hoc Su pham Ha N6i va Dvr an dao tao giao vien THCS da dong vien va tao dieu ki6n d6 cuon giao trinh nay den voi cac ban. Dai hoc Su pham Ha Noi. He 2003. Nhung nguoi bien soan 4 MUC LUC ■ ■ Leri mo dau Muc luc Phan A: Dia chat dai cuong Chuong I. Tong quan ve Dia chat hoc, cau tao va cac tinh chat vat li, hod hoc cua Trai Dat §1. Tong quan ve Dia chat hoc 1.1. Doi tircmg va nhi6m vu cua Dia chat hoc 1.2. Cac phirong phap nghien cun Trai Dat 1.3. Vai tro cua Dia chat hoc §2. Cau tao, cac tinh chat vat li - hod hoc cua Trai Dat 2.1. Cac phuong phap nghien cun cau tao Trai Dat 2.2. Cau tao va cac trang thai vat chat ben trong Trai Dat 2.3. Cac tmh chat vat If cua Trai Da't 2.4. Thanh ph£n hoa hoc cua vo Trai Dat Chuong II. Dai cuong ve khoang vat va da §1. Khoang vat 1.1. Khai niem 1.2. Cac yeu to hinh dang va cac yeu to doi xiing cua tinh the khoang vat 1.3. Tmh chat vat If cua khoang vat 1.4. Phan loai khoang vat §2. Da 2.1. Khai niem va phan loai 2.2. Da macma 2.3. Da tram tfch Chuong III. Khai niem co ban ve dia chat cau true 45 §1. Lop va cac yeu to the nam cua lop 45 1.1. Khai niem lerp va cac yeu to cua lorp 45 1.2. Cac yeu to the nam cua lofp 46 §2. Nep uon 47 2.1. Khai niem 47 2.2. Cac yeu to cua nep uon 48 2.3. Phan loai nep uon 49 §3. Nth ne va diet gay 49 3.1. Nut ne 49 3.2. Dut gay 50 Chuong TV. Cac qua trinh dia chat 53 §1. Cac qua trinh dia chat cua macma 53 1.1. Khai quat v& macma 53 1.2. Cac qua trinh dia chat macma 54 §2. Dong dat 58 2.1. Khai niem va phan loai 58 2.2. Sir di chuyen va phan bo ciromg do song chan dong 59 2.3. Phuong phap nghien cuu cucmg do chan dong 61 2.4. Phan bo dong dat tren the gioi va Viet Nam 62 §3. Chuyen dong kien tao 63 3.1. Chuyen dong kien tao 63 3.2. Phan loai chuy6n dong kien tao va phuong phap nghien curu 65 §4. Cac qua trinh dia chat co nguon goc khi quyen 66 4.1. Qua trinh phong hoa 66 4.2. Cac qua trinh dia chat cua gio 70 §5. Cac qua trinh dia chat cua nu&c 75 5.1. Cac qua trinh dia chat cua nude chay tren mat dat 75 5.2. Cac qua trinh dia chat cua nuac dudi b6 mat da't 79 6 §6. Cac qua trinh dia chat cua bien va dai duang 81 6.1. Dja hinh day bien va dai duang 81 6.2. Cac qua trinh dia chat cua bien va dai duong 82 §7. Cac qua trinh dia chat cua ho va dam lay 86 7.1. Ho va cac qua trinh dia chat cua ho 86 7.2. Dam l£y va cac qua trinh dia chat cua dam lfiy 87 §8. Cac qua trinh dia chat cua bang ha 88 8.1. Khai niem vd bang va phan loai 88 8.2. Cac qua trinh dia chat cua bang ha 89 8.3. Cac nguy6n nhan gay n£n hien tucmg bang ha 90 §9. Cac qua trinh dia chat cua sinh vat 91 9.1. Qua trinh dia chat cua giori thuc vat 91 9.2. Qua trinh dja chat cua gidri dong vat 92 9.3. Qua trinh dia chat do loai ngucri 93 Chuong V. Cac thuyet dia kien tao chmh, quan diem phan chia nhung 97 don vi kien true chinh cua vo Trai Dat §1. Cac thuyet dia kien tao 97 1.1. Thuyet Dja mang 97 1.2. Thuyet Kien tao mang 98 §2. Quan diem phan chia cac don vi kien true chinh cua vo Trai Dot 104 2.1. Phan chia theo quan diem thuyet Dja mang 104 2.2. Phan chia cau true vo Trai Dat theo quan diem thuyet Kien tao mang 106 Phan Thuc hanh 109 Bai 1: Lam quen mot so khoang vat chmh 109 Bai 2: Lam quen voi mot so mSu da chfnh 123 Bai 3: Do the nam bang dja ban dja chat 132 Bai 4: Ve mat cat dja chat don gian 135 7 Phan B: Dia chat lich sit 137 Chuong VI. Doi tuang, nhiem vu, phuong phap nghien curu cua Dia chat 137 lich svc. Dia nien bieu va dai cuong ve co sinh vat §1. Doi tuang, nhiem vu va phuong phap nghien cuu cua Dia chat 139 lich su §2. Phan chia dia tang va Dia nien bieu 142 §3. Dai cuong ve co sinh vat 167 Chuong VII. Cac giai doan phat trien dia chat cua vo Trai Dat 167 §1. Lien dai Kriptozoi 167 §2. Lien dai Phanerozoi 172 Phan Thuc hanh 193 Chuong VIII. Li luan giang day giao trinh Dia chat dm cuong va Dia chat 197 lich su: §1 .L i luan giang day cho phan Dia chat dai cuong 197 §2. Li luan giang day phan Dia chat lich su 200 Tai lieu tham khao chfnh 202 8 P h a n e - € > lf l C H f iT £ > 0 1 C C T 0 N G Chuong I TONG QUAN VE DIA CHAT HOC, CAU TAO ■ ■ ' m VA CAC TINH CHAT VAT LI, HOA HOC CUA TRAI OAT ■ • m §1. TONG QUAN VE DIA CHAT HOC 1.1. Doi tuang va nhiem vu cua Dia chat hoc Trai Dat duoc hinh thanh tCr bao gid va nhu the nao, cac dac diem vat chat cau tao nen Trai Dat, cac hien tuang dien ra ben trong hoac tren be mat Trai Dat, la nhung dieu da duoc loai nguai tim hieu qua rat nhieu the he. Tru6c the ki XIX, khi khoa hoc Dja chat con phoi thai, nhung van de tren chu yeu duoc cac nha triet hoc nhu Kant, Laplace; cac nha tu nhien hoc Buffon, Layen, Dolo nghien ciru va dua ra cac gia thuyet, nhung nguyen If dat nen mong cho su phat trien trong cac the ki sau. Ngay nay, Dja chat hoc da tro thanh mot khoa hoc trong he thong nhifeu khoa hoc khac nhau nghien curu ve Trai Da't. a) Doi tuang nghien curu chinh cua Dia chat hoc - Cau tao va trang thai vat chat, cac tinh chat vat li va hoa hoc cua Trai Dat. - Cac khoang vat, cac da cau tao nen vo Trai Dat. - Cac hien tuang, cac qua trinh dja chat di6n ra ben trong va tren be mat Trai Dat. - The' gidi huu ca da ton tai trong suot qua trinh phat trien cua vo Trai Dat. b) Nhiem vu cua Dia chat hoc -T h u thap cac m iu vat, so lieu, cac dien bien cua cac qua trinh dja chat a nhieu nai, phan tich, tong hap so sanh, rut ra ket luan. + Lam sang to quy luat phat sinh, phat trien va bien doi cac doi tuang tr6n trong qua khir, hien tai va du doan tuang lai. 9 + Lam sang to moi quan he giua cac dd'i tuong tren trong qua khur, hien tai va du doan tuong lai. - Tim ra nhung mat co loi cua cac doi tuong tren nham phuc vu dcri song, dong thdi phat hien nhung mat co hai de co bien phap khac phuc. 1.2. Cac phuong phap nghien cuu cua Dia chat hoc Trai Dat la mot the dia chat phurc tap, su phuc tap khong chi do vat chat cau tao nen ma con bdi su chi phoi cua cac nhan to co nguon goc Vu Tru. Muon nghien cuu Trai Dat, cac nha dia chat phai ke thura thanh tuu cua cac nganh khoa hoc khac nhu: Thien van hoc, Toan hoc, Vat If hoc, Sinh vat hoc, Hoa hoc v.v... Co nhieu phuong phap nghien cuu Dia chat hoc, song co the tap hop thanh ba nhom phuong phap ldn: a) Nhom phuong phap nghien cuu true tiep Gom cac phuong phap quan sat, mo ta, ghi chep thong qua thu thap cac mSu vat (da, khoang vat, co sinh vat), cac so lieu do dac 6 cac tuyen khao sat, cac 16 khoan, cac khu vuc khai thac mo. Tap hop cac tai lieu d nhieu noi, nhieu vung tren Trai Dat de so sanh tong hop va rut ra nhan xet, ket luan. b) Nhom phuong phap thi nghiem Duoc tien hanh trong phong thi nghiem nham kiem chung nhung van de If thuyet. Cac qua trinh If hoa dien ra tren be mat va b6n trong Trai Dat rat phuc tap, phan bo tren dien rong va keo dai hang trieu nam hoac hon nua. Vi vay khong the’ lam nhung thi nghiem ve cac qua trinh tao nui hoac ve qua trinh nong chay cac da ben trong Trai Dat. Cac nha khoa hoc chi co the tien hanh mot so thuc nghiem mang tmh mo hinh de tim hieu mot vai khia canh cua nhung hien tuong, su kien tren qua cac phuong phap nghien cuu cua Vat If hoc, Hoa hoc, Sinh hoc v.v... c) Nhom phuong phap x&y dung cac hoc thuyet khoa hoc Dua tren cac du lieu thu thap cua cac khoa hoc nghien ciru ve Trai Dat va cac thanh tuu cua nhieu khoa hoc khac (Toan hoc,Vat If hoc, Hoa hoc, Thien van hoc) de xay dung cac hoc thuyet khoa hoc. Nhung hoc thuyet nay nham If giai nhung doi tuong nghien cuu va dinh hudng nghien cuu cac doi tuong do. Hien nay, Dia chat hoc co bon hudng nghien curu chfnh: - Nghien curu thanh phan vat chat va cau tao cua Trai Dat. Thuoc hudng nay co cac bo mon: Tinh the hoc, Khoang vat hoc, Thach hoc, Dja hoa hoc. 10 - Nghien cuu cac qua trinh dja chat. Thudc huomg nay co cac khoa hoc bo phan: Kie'n tao hoc, Hoa son hoc, Dja chan hoc, Dja mao hoc. — - Nghidn cuu lich sir phat trien cua vo Trai Dat. Thuoc hudng nay co cac khoa hoc bo phan: Dja tiing hoc, Thach hoc tram tich, Co dja If, C6 tit hoc, Dja chat ljch sir, Co sinh vat hoc. - Nghien curu ufng dung. Thuoc hudng nay co cac khoa hoc bo phan: Dja chat khoang san, Tim kiem tham do, Dja vat If, Dja chat cong trinh, Dja chat thuy van. Dja chat dai cuong, Dja chat ljch su la nhung mon hoc cua khoa hoc Dja chat. Dja chat dai cuong la m6n hoc md dau ve khoa hoc Dja chat nham cung cap nhung kie'n thurc co ban ve cau tao, khoang vat, da va cac qua trinh dja chat dang dien ra hien nay cua Trai Dat. Dja chat ljch sir cung ca'p nhung kien thdc chung ve qua trinh phat trien cua vo Trai Da't cung vdi cac di£u kien tu nhien trong thdi gian qua khur. Nhung kien thdc nay la co sd de di sau vao cac mon hoc khac cua khoa hoc Dja chat cung nhu nhieu khoa hoc khac, trong do co khoa hoc Dja If. 1.3. Vai trd cua Dia chat hoc Dja chat hoc co vai tro rat ldn trong sir phat trien kinh te va qud'c phong cua m6i quoc gia. Vai tro hang dau cua no la tim kiem khoang san thong qua viec thanh lap nhung ban do dja chat phuc vu cho cac nganh kinh te' trong hien tai va tuong lai. Cac ban do dja chat con la co sd de nghien cuu dja chat cong trinh, dja chat thuy van, tho nhudng phuc vu cho cac nganh giao thong van tai, xay dung, nong nghiep. Ngoai ra con nham phat hien nhung quy luat phat sinh, phat trien cua cac qua trinh dja chat de du bao cac tai bien dja chat nhu: sut Id, dong dat, nui lira. Cung vdi vai tro thuc tien tren, Dja chat hoc con giup chung ta nhan thu’c ve thien nhien mot cach tong hop. Sir phat sinh, phat trien va bien doi cua cac doi tuong trong thien nhien deu rang buoc lan nhau trong mot the thong nhat, khong chi trong mot khu virc hoac toan bo Trai Dat ma con bj chi phoi bdi cac nhan to vQ tru. 11 Hieu duoc van de nay se giup cho m6i ngudi co nhung suy nghl dung dan ve cac hien tuong dien ra trong thien nhien vao thdi gian qua khur, hien tai va tuong lai. Chi co nhu vay mdi co nhung hudng khai thac toi uu, cung nhu bao ve Trai Dat - noi ma loai ngudi sinh song. §2. CAU TAO, CAC TINH CHAT VAT LI - HOA HOC CUA TRAI DAT 2.1. Cac phuong phap nghien curu cau tao Trai Dat Trai Dat la mot the vat chat vo cung Ion, co cau tao vat chat va cac dac diem If - hoa rat phurc tap. Vdi nhung nghien curu true tiep qua cac mat cat doc theo cac song suoi, cac con dudng mdi md d mien nui, cac lo, gieng khai thac mo, cac 16 khoan sau dat tren 10km thi sir hieu biet vi Trai Dat khong vuot qua 0,1% toan bo the’ tich cua no. Vi vay con ngudi phai thong qua cac phuong phap nghien ciru gian tiep d£ suy doan ca'u tao cung nhu cac tinh chat khac cua Trai Da't. Sau day la mot so' phuong phap thudng duoc sir dung trong nghien curu cau tao Trai Dat: a) Phuong phap dia chan Hinh 1.1. So do truyfin song chan dong ben trong Trai Dat (km/h) 1. Song doc (Vp) ; 2. Song ngang (Vs) 12 Phuong phap nay dua tren co so nghien cuu su thay doi toe do truy£n song chah d6ng (doc va ngang) qua cac tran dong dat, cac vu no nhan tao, khi di chuyen qua cac lop vat chat ben trong Trai Dat d£ tir do noi suy v6 cau tao va trang thai vat chat. Khi co chah dong se phat sinh song chan dong doc va song chain dong ngang. Song chan dong doc lan truy£n trong moi moi trudng: khi, long, ran. Song chan dong ngang chi di chuyen trong m6i trudng ran. Ngay trong mot m6i trudng, neu co nhidu ldp vat chat co thanh phan va tmh chat vat If khac nhau thi toe do lan truy£n trong mdi ldp cung khac nhau. TO do ngudi ta co the suy ra trang thai va thanh phan vat chat, do day cua m6i ldrp. Bang phuong phap tong hop sd lieu thu thap tai nhi£u dia diem, qua nhieu nam, ngudi ta nhan thay rang: toe do lan truy£n cua hai song cha'n dong doc va ngang co budc nhay lan thu nha't 6 do sau trung binh 40km, lan thu: hai d do sau 900km, lan thur ba 6 do sau 2900km (Hinh 1.1). Tut do sau 2900km tiep tuc vao sau hon nua, toe do truy£n song cha'n dong doc giam tvr 13km/s xuong 7,9km/s va sau do tang len rat cham vao trung tam. Rieng song chan dong ngang khong di chuyen ti£'p ma bi phan xa hoan toan. Nhu vay la co ba lan thay doi toe do truydn song cha'n dong ldn tao nen ba mat ranh gidi. Ranh gidi dau duoc A. Mohonovixic - nha Dia vat If ngudi Nam Tu (cu) phat hien nam 1910 va goi la mat Moho. b) Phuong phap trong luc Co sd cua phuong phap nay la dua tr£n su khac biet giua tri sd do trong luc tai diem nghien cuu vdi tri sd tmh toan theo If thuyet. Noi khac biet ay duoc goi la di thtfdng trong lute. Di thudng duang thudng phan bo d vung nui hoac noi vat chat cp cau tao chat xft. Dj thudng am thudng phan bo d vimg dai duong hoac noi vat chat co cau tao kem chat xft hon. Phuong phap nay cho phep xac djnh ti trong vat chat trong m6i ldp ben trong Trai Dat. c) Phuong phap tic trucmg Co sd cua phuong phap nay cung tuong tu nhu phuong phap trong luc. Su khac biet tri so do va trj sd tmh toan duoc goi la di thudng tit. Di thudng tCr co the do kha nang rthiem tir khac nhau cua da d timg dia diem nghien cuu hoac do co cau tao dja chat khong dong nha't trong vo Trai Dat. d) Phuong phap nghien citu thien thach Phuong phap nay dua tren su nghien cdu thanh ph^n cua cac manh thien thach roi xuong mat dat. TCr do so sanh vdi sd lieu thu thap duoc d Trai Dat de 13 suy doan thanh phan vat chat 6 m6i ldp. Qua nghien curu, thien thach gom ba nhom chfnh: - Nhom thien thach sat hay con goi la siderit: chu yeu la cac nguyen to Fe, Ni, Pb, mot ft Co. - Nhom thien thach sat - da hay con goi la siderolit: vdi cac nguyen to chu yd'u la Fe, Mg va cac khoang vat nhom silicat. - Nhom thien thach da hay con goi la acrolit: chu yeu la cac khoang vat nhom silicat giau Fe. Qua so sanh, ngudi ta nhan tha'y: nhom thien thach da gan gid'ng thanh ph^n cua da macma ung vdi vo Trai Dat, con nhom thien thach sat va nhom thien thach sit - da giong thanh phan cac ldp ben dudi cua vo Trai Dat. 2.2. Cau tao va cac trang thdi vat chat ben trong Trai Dat Trai Da't co ca'u tao vong quyen hoac ldp bao. V6 viec phan chia vong quyen cung nhu quan niem v6 trang thai va thanh phan vat chat ben trong cua no con co nhi6u y kie'n khac nhau. Sau day la cach phan chia vong quyen duoc nhieu ngudi thua nhan (ldp bao) Lcrp hoac tang „ Do day (km) Khoang cach tu mat dat tdi Vong quyen ranh gidi dudi (km) Dien li 80 - 2000 60 - 2000 Khi quyen Binh liru 35-40 40-55 Doi luu 10-15 1 0- 15 Thuy quyen 0-11 0-11 Sinh quyen Lien tuc Trim tich 1 - 15 Vo Trai Da't Granit 0-20 0-60 Bazan 10-20 Ngoai 900 900 Trong 2000 2900 Ngoai 2200 5100 Trong 2270 6370 14 Manti Nhan Vd Nir6c L6ps Moho Moho ♦ 70 Thach quyen 10.512.5 dai duang V6 luc dia | Tr3m Ifch cd 10J 20 M8t q't&n doan 30 40 C 30 40 50 Hinh 1.2 - So do cau tao Trai Dat Conrat Moho A. So do v| tri cac quyen; B. So d6 vj tri quyen mem va thach quyen; C. So do ca'u tao vo Trai Da't (Theo T6'ng Duy Thanh, 2003) Cac vong khi quye’n, thuy quyen, sinh quyen thuoc pham vi nghien cuu cua khoa hoc Dja If. Doi tuong nghien cuu cua Dia chat hoc la ba vong quyen con lai. a) Vo Trai Dat va thach quyen - Vo Trai Dat la lop ngoai cung thuoc phan cung cua Trai Da't, ngan cach vdi ldp Manti ben dudi bang mat ranh gidi Moho, co be day thay d6i tu 5 - 10km o dai duang den 20 - 70km d luc dia. Vo Trai Dat chiem khoang 15% the tfch va khoang 1% trong luong cua Trai Dat. Ti trong trung binh 15 (d) la 2,89g/cm3. Thanh ph5n vo Trai Da't co mat hau het cac nguyen ttf hoa hoc trong bang he thong tuan hoan Mendeleev, trong do chu yeu la cac nguyen to 0 2, Al, Si, Na, K, Ca, Fe, Mg va duoc goi la cac nguyen to tao da chinh. Trudc day, con ngudi ta coi vo Trai Dat ddng nghia vdi thach quy£n. Hien nay ngudi ta da biet ro vo Trai Dat duoc cau tao bdi cac ldp co thanh phan khac nhau nen da chia ra hai kieu vo: vo luc dia va vo dai duong. + Vo luc dia bao g6m: tren cung la lorp tram tfch c6 vdi h i day tCr 3 - 5km, toe do song chan dong doc (VP) la 3,5km/s, ti trong d = 2 - 2,5g/cm3. C) giua la ldp granit co be day 20km, VP = 5,6km/s, d = 2,7g/cm . Dudi cung la ldp bazan co b£ day la 20km, Vp = 6,2km/s, d = 2,7 - 2,9g/cm3. Giua ldp granit va ldp bazan la mat gian doan Conrad. + Vo dai duang phan bo d dudi tang nude bien va dai duong, tu tren xuong bao g6m: ldp trdm tich tre co be day tir 0m (vung song nui dai duong) tdi vai km(vung gan luc dia), trung binh khoang 300m, VP = 2km/s, d = 1,93 - 2,3g/cm3. Ldp giua chu yeu la bazan nen goi la ldp bazan, be day 1,7 ± 0,8km, Vp = 4 - 6km/s, d = 2,55g/cnV. Dudi cung la ldp dai duong, ngudi ta cho rang ldp nay thanh phan la serpentin(1) duoc hinh thanh do qua trinh hydrat hoa phan tren cung cua Manti. B6 day 4,8 ± 1,4km, VP = 6,7km/s, d = 2,95g/cm3. - Thach quyen la phan cung ngoai cung cua vo Trai Dat so vdi phan vat chat ben dudi duoc goi la quyen m£m. Ve ca'u tao thach quyen bao gom vo Trai Dat (da trinh bay d tren) va phan cung tren cung cua Manti, chi6u day dat tdi 100km (Devis va Atwater 1974) co Vp = 8km/s, d = 3,4g/cm3. b) Manti Ldp nay ngan cach vdi vo Trai Dat bang mat Moho va ngan cach vdi nhan Trai Dat bang mat Gutenberg d do sau 2900km. Manti duoc chia ra hai phan: Manti ngoai va Manti trong. -Manti ngoai nam dudi be mat Moho, ranh gidi dudi d do sau 960km. Thanh phan hoa hoc chu yeu la Si va Mg. Can cur vao toe do truyen song chan dong duoc chia ra: ldp cung tren cung la phan dudi cua thach quyen (da trinh bay (1) Serpentin (tu tieng latin serpens) - thuoc nhom khoang vat co cong thuc chung Mg6(OH),i[Si..OKll duoc thanh tao chu yeu do olivin va piroxen trong cac da sieu mafic bi bien doi. d tren), tiep do la ldp vat chat co tinh deo nen duoc goi la quyen mem (do Vp giam den 7,8km/s sau do tang den lOkm/s). Tai day vat chat d trang thai nira nong chay nira ket tinh nen da hinh thanh cac dong ddi luu theo chi6u thang dung va nam ngang. Do su di chuyen thang dung tac dong vao thach quyen gay nut vo. Vat chat nong chay theo khe nurt xam nhap vao vo Trai Da't va nam lai la hien tuong xam nhap hoac thoat ra ngoai be mat do la hi6n tuong phun trao. Tai cac dai duong quyen mem d d6 sau khoang 50 - 60km, be day dat 300 - 400km. Con d luc dia tdi do sau 100km mdi gap quyen mem va xuong sau tdi 700km. Dudi quyen mem, tdi do sau 960km Vp tang tdi 1 l,4km/s, do vay trang thai vat chat co the’ chat xft hon quyen mem. -M anti trong phan bd' tu do sau 960 -2900km nam tren mat ranh gidi Gutenberg. Thanh phan vat chat mang tfnh chuyen tiep giua Manti ngoai va nhan Trai Da't. Ngoai cac nguyen to Si va Mg d day con pho bien Fe, Cr, Ni la nhung nguyen to dac trung cho nhan Trai Dat. Cau true tuong ddi ddng 7 3 nha't va don gian vdi d = 5,6g/cm , Vp= 11,4 - 13,7km/s. c) Nhan Trai Dat Tir do sau 2900km de'n 6371km. Tai day song chan dong ngang phan xa hoan toan, chi co song chan dong doc di chuyen qua, song toe do giam han (tir 13km/s xuong 7km/s), sau do lai tang nhung rat cham. Can cur vao su thay doi toe do cua song doc ma chia ra nhan ngoai va nhan trong. O nhan ngoai: vat chat gan nhu long, d nhan trong co the cung hon. Theo Molodenxki va Xavaren, vat chat cua quyen nhan d trang thai gdn nhu long. Gan tdi nhan, vat chat co cung hon. Ap suat d day vo cung ldn nen vanh dien tir cua cac nguyen to hoa hoc bi pha huy dan tdi hien tuong moi nguyen to deu co ti trong nhu cac nguyen to kim loai. Vi vay, cac 6ng cho rang d trong nhan khong chi co Fe va Ni nhu trudc day da quan niem ma con co nhieu nguyen to khac nira. 2.3. Cac tinh chat vat ti cua Trai Dat a) Ti trong va dp suat Do khoi luong cac ldp ben tren de cac ldp ben dudi nen cang vao sau vat chat cang bi nen chat, ti trong va ap suat tang theo chieu sau va duoc the hien trong cac bang sauDAI HOC THAI NCUVKN mUr. E . ' f ' T.1V < i 17 f Quyen Khoang do sau (km) Ti trong g/cm3 Vo Trai Da't 0 - 3 3 2 , 7 - 3 Tren 3 3 - 4 0 0 3,32 - 3,65 Manti Nhan Giua 400 - 900 3,65 - 4,68 Dudi 900 - 2900 4,68 - 5,69 2900 - 5000 9 ,3 - 1 1 ,5 5 0 0 0 -5 1 0 0 1 1 ,5 - 12,0 5 1 0 0 -6 3 7 1 1 2 ,0 - 12,3 D6 sau (km) 100 300 900 2900 5000 6371 3 Ap suat (10 Atm) 31 100 340 1320 1370 3510 b) Trong luc Cac vat the tren be mat dat luon chiu mdt luc hut ve tam, d6ng then con chiu mot luc li tam hinh thanh do viec Trai Da't quay xung quanh true. Tong hop hai luc nay dupe goi la trong luc. Ve mat If thuyet, cac tri sd do trong luc tang dan tu xfch dao ve hai cue. Nhung thuc te' cac tri sd do tai cac diem thudng co su sai khac so vdi tri s6 tmh toan. Su sai khac nay dupe goi la di thudng trong htc. Di thudng nay co the xua't hien do su thay doi be day cua cac ldp vat chat, trang thai If hoa cua no hoac do cau tao dia chat ben trong cua vo Trai Da't. c) Tit trudng Trai Dat la mot khdi nam cham vo cung ldn nen da tao ra mot khoang khong gian tir trudng bao quanh bang 10 lan ban kinh cua no. Khoang khong gian nay dupe goi la tir quy^n. Vi tri cua cuc tir trudng khong triing vdi cuc dia If nen true til trudng va true dja If Trai Dat luon tao ra mot goc nha't djnh. Do vj tri cuc cua tir trudng lu6n thay doi theo thdi gian nen goc hop bdi true tir trudng va true Trai Dat cung‘thay doi: nam 1540, goc nay la 17° ; nam 1600 la 11° ; nam 1720 la 11° ; nam 1900 la 16° va nam 1960 la 11°. Don vj tir trudng dupe bieu thj bang Oxtec va cung bien doi theo thdi gian. Theo cac nha khoa hoc thi khoang 2000 nam tro lai day, cudng do tir trudng giam hai lan. Vi cuc tir khong trung vdi cue dja If nen tai m6i diem tren be mat Trai Dat giiia mat phang kinh tuyen dja If va mat phing kinh tuyen tir tao thanh mot goc nhat djnh dupe goi la goc tir thien (D). Goc D tmh tir phfa bac dja If co gia trj tir 0° den 180°, duong khi mat phang kinh tuyen tir d phfa dong va am khi kinh tuyen tir d phfa tay kinh tuyen dja If. Dudng noi cac trj sd goc D bang nhau dupe goi la dudng dang tliien, dudng co trj sd bang 0 dupe goi la kinh tuyen tit. Trir cac diem xung quanh dudng xfch dao, 18 i con d tat ca cac diem khac tren be mat Trai Da't, kim dia ban deu hop vdi be mat nam ngang mot goc nha't djnh. Tri so goc nay dupe goi la dp tir khuynh. Cac diem d xfch dao co trj s6' tir khuynh bang 0, dudng noi cac trj sd nay dupe goi la xi'ch dao tit. Do tir khuynh tang diin tir xfch dao v i phfa hai cue, d hai cuc trj sd nay la 90°. Trong thuc te, trj sd do nay tai cac diem tren be mat da't thudng lech vdi trj sd tmh toan. Sir chenh lech nay dupe goi la di thudng tit. Dj thudng tir co the xua't hien do cac da co nhiem tir khi chung hinh thanh hoac cac via quang co tir tfnh (quang manhetit, hematit). Day la co sd de tim kiem, tham do mo sat, thanh lap cac ban do c6 tir de’ suy doan cuc cua Trai Dat trong thdi gian qua khir, tir do suy ra cac dieu kien co dja If. Ngoai ra dj thudng tir con lien quan tdi cac van dong cua vo Trai Dat nhu dong dat, nui lira, cac hoat dpng kien tao. Su bien doi tir trudng cua toan bp Trai Da't thudng lien quan tdi cac nhan to vu tru. Trong do "Chu ki bimg sang" cua Mat Trdi da dupe chu y nghien curu tir lau. d) Nhiet cua Trdi Dat Co hai nguPn cung cap nhiet cho Trai Dat: nhiet do nang luong cua anh sang Mat Trdi va nhiet do hoat dong cua cac phan irng hoa hoc toa nhiet, su phan huy cac nguyen to phong xa nam trong vo Trai Dat. Luong nhiet do Mat Trdi cung cap tai m6i noi tren be mat dat thudng khac nhau va phu thuoc vao vT do dja If, do cao ciia be mat dat, cac dong khong khf, dong bien, ldp phu thuc vat. Nhin chung tai m6i noi, nhiet co xu hudng giam dan theo chieu sau, tdi mot do sau nao do, nhiet dp khong tiep tuc giam nira va co trj sd bang nhiet do trung binh hang nam tren be mat. Lien ket cac diem nay dudi be mat dat se hinh thanh tang thudng on. Nhu vay noi nao co bien do dao dong nhiet do ldn thi do sau tdng thudng on ldn va ngupc lai. Do sau trung binh cua tang thudng on tir 2m den 40m. Ben dudi tang thudng on, nhiet dp lai tang dan theo chieu sau. Nhiet do tang do gan noi phan huy cac nguyen to phong xa, cac phan urng hoa hoc toa nhiet. Ngoai ra con phu thuoc tfnh dan nhiet, do nurt ne, the' nam ciia da. So met xuong sau de’ tang 1°C dupe goi la dja nhiet cap. Trj sd nay thay doi d tirng khu vuc ; trung bmh la 33m. Sd do bach phan tang len khi xuong sau 100m dupe goi la dia nhiet xud't, co trj sd trung binh tir 3 den 5°C. Hien nay d mot sd noi tren the' gidi nhu Italia, Hoa Ki, Bang Dao (Iceland) ngudi ta da sir dung nguon nhiet ben trong ciia Trai Dat de sudi am va xay dung cac nha may dien. 6 nude ta, nguPn dja nhiet rat phong phu. Ngudi ta da phat hien hang tram diem lo nude nong, trong do co 62 nguon co nhiet do tren 50°C. Theo cac nha nghien cuu thi tai Mo Dure (Quang Ngai), nguon dja nhiet co kha nang xay dung nha may dien vdi cong suat 300kW. 19 2.4. Thanh phan hod hoc cua vo Trdi Dat Hien nay con ngudi mdi chi biet duoc thanh phan hoa hoc cua vo Trai Da't 6 do sau khdng qua 15km. Nam 1920, Clac - nha khoa hoc ngudi Mi da cong bo k£t qua tfnh toan tri so trung binh cua cac nguyen to hoa hoc trong vo Trai Da't dupe goi la tri sd Gac. Tri sd nay cung duoc nhi^u nha khoa hoc tfnh toan va cong b6 ket qua vao cac nam sau. ■ Cac nguyen to hoa hoc Theo Clac (1920) % Theo A. Fecsman (1933) % Theo Vinogradop (1950) % O 50,02 49,13 46,80 Si 25,80 26,00 27,30 A1 7,30 7,45 8,70 Fe 4,18 4,20 5,10 Ca 3,22 3,25 3,60 Na 2,36 2,40 2,60 K 2,28 2,35 2,60 Mg 2,02 2,35 2,10 Cac nguyen t6' con lai 2,76 2,87 1,20 \ 6 thanh phan cac dang hop chat hoa hoc, theo Gonsmit (V.M. Goldschmidt) cung bien doi theo do sau Do sau (km) Ten quyen Thanh phan hop chat hoa hoc chu yeu 0 - 6 0 Vo Trai Da't Cac hop chat silicat trong da granit, bazan. 60 - 2900 Manti Cac hop chat silicat vdi thanh phan chu yeu la sulfur kim loai (Fe, Mg). 2 9 0 0 -6 3 7 1 Nhan Chu yeu la cac hop chat sulfur sat, niken. CAU H6l ON TAP 1. Nhung phuong phap nghien cuu cau tao Trai Dat. 2. Doi tuong va nhiem vu cua Dia chat hoc. 3. Cau tao va trang thai vat chat timg quyen cua Trai Dat. 4. Nhung tfnh chat vat If cua Trai Dat. Chuong II DAI CITONG VE KHOANG VAT VA OA ■ ■ §1. KHOANG VAT 1.1. Khai niem Khoang vat la nhung don chat, nhung hop chat hoa hoc cua hai hoac nhieu nguyen to ket hop vai nhau theo mot quy luat nhat djnh, co cau tao va nhung tinh chat vat li - hoa hoc xac dinh. Chung la ket qua hoat dong cua cac qua trinh li - hoa do cac qua trinh dja chat xay ra trong vo hoac tren bi mat Trai Dat, hoac do cac hoat dong cua sinh vat. Trong thien nhien, da so khoang vat d trang thai cung ran nhu thach anh, hematit, canxit. Sd con lai d trang thai long nhu thuy ngan, dSu mo hoac d trang thai khi nhu cacbonic, cac khi cacbuahidro. Hien nay, ngudi ta mdi biet khoang tren 2000 khoang vat. Trong sd nay co khoang 450 khoang vat thudng gap trong thien nhien. Nhung khoang vat cau tao n6n da co khoang 200 va duoc goi la khoang vat tao da, con lai duoc goi la khoang vat tao quang. Mon hoc nghien curu ngu6n goc, qua trinh bien doi va phat tri6n, cung quy luat phan bo cua cac khoang vat duoc goi la Khoang vat hoc. Khoang vat d trang thai ran co ba dang ton tai: dang k£t tinh tao nen nhung hinh khoi khong gian nhi6u mat duoc goi la tinh the, dang khoi dac xft va dang vo djnh hinh. Mon hoc nghien curu hinh dang ben ngoai, cau tao ben trong cung vdi cac tfnh chat If - hoa, nguon goc, qua trinh phat trien va t6n tai cua tinh the duoc goi la Tinh the hoc. a) Khoang vat a trang thdi ket tinh Ngay nay, nhd cac phan tfch bang tia Ronghen va cac phuong phap hi6n dai khac, Tinh thi hoc da cho biet m6i khoang vat d trang thai ket tinh deu co mot hinh khoi khong gian xac djnh - du rat nho be. Hinh dang cua chung phu thuoc vao thanh ph^n, ca'u tao va di6u kien moi trudng da hinh thanh nen chung. Mdi tinh the duoc cau tao bang cac hat vat chat co ban: cac nguyen tu, cac ion, cac 21 phan tir phan bo trong khong gian theo nhung duong thang khac nhau. Vi tri cat nhau cua nhung dudng thang tao nen nhung nut mang, tai nhung nut mang nay phan bd cac ion, nguyen tu hoac phan tir. Nhung nut mang nay lien ket vdi nhau thanh mot dudng thang tao nen hang mang. Ba nut mang khong cung tren mdt hang mang tao nen m6t mat mang. Nhung cap mat mang lien ket vdi nhau tao n6n m6t o mang khong gian - duoc goi la o mang co sd cua tinh the. Hinh 2.1 la so do mang tinh th£ khoang vat graphit (a) va kim cucmg (b). Chang han v6 thanh phan hoa hoc, than chi va kim cuong cung do nguyen tu cacbon tao nen. Song do co cau tao tinh the khac nhau nen da hinh thanh hai khoang vat: kim cuong trong suot, co mau sic dep, do cung ldn ( 10) con than chi co mau xam den xam den, khong trong suot, do cutig rat thap ( 1). ,4£ i § 1 ■ / 1 ■1 1 - £ t - - i i i i i * 1 A C.------f, . . . . . . . . a) C b) C c) NaoCI Hinh 2.1 - So do c&'u true tinh the’ graphit (a) va kim cuong (b) va mu6'i natri (c) Cac tinh the khoang vat ph^n ldn sinh ra tir cac dung dich qua bao hoa. Ban d£u tinh thi la nhung o mang co sd. Sau mot thdi gian, khi dilu kien mdi tnrcmg thidn nhien thuan loi (nhiet do, ap suat), cac d mang nay ldn dSn len do ket hop cac o mang co sd vdi nhau tao thanh nhung tinh the ldn horn. Trong thien nhien thudng ft gap nhung tinh the khoang vat ldn va co hinh dang hoan chinh vi trong qua trinh ldn len, chung bi chi phoi bdi cac di6u kien vat chat, moi trudng theo cac phuong khac nhau. b) Khoang vat hinh thanh tit cac hat keo Tuy theo di6u kien moi trudng trong thi6n nhien la ax ft hoac kidm ma tao nen cac dung dich keo khac nhau. Dung dich keo thudng gap trong thien nhien la keo sat, caolin, keo silic, keo bim thdi, keo nhom. Su hinh thanh cac khoang vat co ngudn goc tir cac hat keo rat phuc tap co th6 do sir trung hoa dien tfch cua cac hat keo lam chung li£n ket lai r6i lang xuong day (hien tuong phu sa lang dong d cac cira song giap bidn la kieu thanh tao nay), hoac sir thay doi nhiet do, ap suat, hoat dong 22 cua sinh vat, qua trinh phan huy cac nguyen td phong xa. Cac tich tu silic d cira cac ngu6n nudrc nong, cacbonat canxi trong hang ddng co nguon goc do su thay doi nhiet do, ap sudt. 1.2. Cac yeu to hinh dang va cac yeu to doi xumg cua tinh the khoang vat a) Cac yeu to hinh dang cua tinh the Do tinh thi co hinh khdi xac dinh trong khong gian nen chung co cac mat gidi han giua cac o mang co so theo cac phuong khac nhau. Mat gidi han nay duoc goi la mat cua tinh thi. Giao tuye'n gitra hai mat tinh thi tao n6n canh tinh thi. Giao dilm cua cac canh tinh thi tao n6n dinh tinh thi. b) Cac yeu to doi xung cua tinh the - Tam doi xifng la mdt dilm tuong tuong nam trong tinh thi. Tai dilm nay moi ducmg thang di qua no, nam gidi han trong tinh thi duoc chia ra hai doan bang nhau. Tam doi xung kf hieu la C (Hinh 2.2). Moi tinh thi khoang vat dlu co tam doi xurng. -T ru e doi xung la mdt dudng thang tudng tuong di qua tinh thi d l khi quay tinh thi mot goc 360° thi tat ca cac yeu to gidi han ben ngoai cua no se lap lai nhieu ldn. True doi xumg kf hieu la L. Khi quay tinh thi quanh true ddi xung, neu yeu to hinh dang ben ngoai cua tinh thi lap lai mdt ldn thi co true bac 2 - kf hieu L2, lap lai hai ldn thi co true bac 3 kf hieu la L3. Trong mot tinh thi ne'u thay doi true ddi xung theo cac phuong khac nhau se duoc nhilu ldn true co bac giong nhau. Khi do sd lan cua bac true duoc ghi phfa trudc cua bac true. Thf du co hai true bac 2 duoc kf hieu 2L2 hoac 4 true bac 3 duoc kf hieu la 4L3. Mac du trong thien nhien, hinh dang cua tinh thi rat da dang, song chung chi co cac bac true ddi xung sau: true bac 2 (Lj), true Me 3 (L3), true bac 4 (L4), true bac 6 (L6), khong co true bac 5 va true bac ldn hon 6. -M a t phang doi xi'aig la mot mat phang tudng tuong di qua tinh thi, chia tinh thi ra hai phdn bang nhau. Moi yeu to cua tinh thi 0 hai phan do deu ddi xung nhau qua mat phang ddi xung tua nhu anh cua vat qua guong. Mat ddi xung duoc kf hieu la P (Hinh 2.2). Bang phuong phap to hop cac yeu to don cua vo van cac tinh thi khoang vat trong thien nhien, cac nha tinh thi hoc rut ra duoc bay nhom ldn - hay bay tinh he vdi tap hop cac yeu to ddi xung sau. 23 + Tinh he lap phuong: 3L4, 4L3, 6L2, 9P. C. + Tinh he sau phuong: L4, 6L2, 7P.C. + Tinh he bd'n phuong: L4, 4L2, 5P. C. + Tinh he ba phuong: L3, 31^, 3P. C. + Tinh h6 true thoi: 3L2, 3P.C. + Tinh ht mdt nghiSng: L2 P C. + Tinh h& ba nghieng: C. l4 L4 1 I W I l 2 / 7 ■*1 4 Hinh 2.2 - Cac yeu td doi xung cua tinh the va bay tinh h£ khoang vat: Bang tinh he: Lap phuong (1); Sau phuong (2); Ba phuong (3); Bd'n phuong (4); True thoi (5); Mot nghidng (6); Ba nghieng (7) va cac true ddi xting cua no. 1.3. Tinh chat vat li cua khoang vat Do co thanh phan hoa hoc xac dinh, co cau tao tinh thi dac trung nen m6i khoang vat co cac tmh chat vat If rieng. Sau day la cac tfnh chat vat If chfnh a) Mau M6i khoang vat co mau sac rieng, mau do co the la mau cua nguyen to hoa hoc tao nen khoang vat va duoc goi la mau tu sic. Thf du: luu huynh co mau vang, hematit co mau do cua Fe. Song trong thuc te, nhilu khoang vat ngoai mau tu sic con co nhilu mau sac khac. Thf du: thach anh co mau trang, song trong tu nhi6n con co mau h6ng, luc; fenspat co mau trlng song con co mau nau, xam, xanh luc. Cac mau ke tren cua thach anh va fenspat duoc goi la mau ngoai sac do cac nguyen to hoa hoc co mau khac lan vao. Cac nguyen to co mau nhu sat (do), mangan (den), d6ng (xanh). b) Do citng La kha nang chong lai su co xat giua hai khoang vat. Khi khoang vat A co xat vdi khoang vat B, neu be mat cua khoang vat B bi pha huy, ta noi rang khoang vat A cung hon khoang vat B. Do cung tren duoc goi la do cling tuong ddi. Mohs - nha khoang 24 vat hoc ngudi Ao da dua ra thang do cling tuong ddi vdi 10 bac. M6i bac duoc dac trung bang mdt khoang vat tieu bilu. Do ciing ldn nha't la 10 va nho nhat la 1. Dp cung 1: Tan cong thiic hoa hoc Mg3(Si4O10)(OH)2 Do ciing 2: Thach cao cdng thiic hoa hoc CaS04.2H20 Do ciing 3: Canxit cong thuc hoa hoc CaC03 Do ciing 4: Fluorit cong thiic hoa hoc CaF2 Do ciing 5: Apatit cong thiic hoa hoc Ca5(P04)3(F.Cl) Do ciing 6: Octocla cong thiic hoa hoc K(AlSi30 8) Dp cung 7: Thach anh cdng thiic hoa hoc Si02 Do ciing 8: Topa cdng thiic hoa hoc Al2(Si04)(0H 2) Do ciing 9: Corindon cdng thiic hoa hoc A120 3 Do ciing 10: Kim cuong c6ng thiic hoa hoc C. Trong thuc te, ngudi ta xac dinh do ciing tuong ddi cua cac khoang vat bang kinh nghidm sau: khoang vat sd ban tay hoac cao nhe duoc bang mong tay thi co do ciing tuong duong 1; neu rach duoc bang mong tay thi co do ciing tuong duong 2; neu cao nhe duoc bang dao thi co do ciing tuong duong 3; neu rach duoc bang mui dao thi co do ciing tuong duong 4; neu khoang vat khong rach dupe tam kinh thi co do ciing tuong duong 5; neu rach duoc tain kinh thi co do ciing tuong duong 6. Trong ki thuat, do ciing dupe xac djnh bang may vi dp ciing, tmh bang don vj kg/mm2 va dupe goi la do ciing tuyet ddi. Do ciing dupe quyet djnh bdi su lien ket cua cac hat vat chat cau tao nen tinh the khoang vat theo cac phuong khac nhau. Luc lidn ket tang khi khoang each giua cac hat vat chat cang nho va ngupc lai. Trong mot khoang vat, do ciing co the khong giong nhau theo mPi phuong hay con goi la tfnh dj hudng cua dp ciing. Thi du: khoang vat disten (Al2 Si05) co do ciing 4 - 5 theo phuong keo dai cua tinh the nay, con theo phuong vuong goc vdi phuong tren thi co do ciing la 6 - 7. c) Ti trong Thong thudng, ti trong cua khoang vat dupe xac djnh d thuc dja la ti trong tuong doi - nghla la ti trong so sanh giua hai hoac nhieu khoang vat vdi nhau. Ti trong tuong doi dupe chia thanh ba nhom: 25 - Ti trong nhe trung binh co chi so tir 1 den 2. - Ti trong trung binh co chi so tir 3 den 4. - Ti trong nang co chi sd ldn hon 4. Trong ki thuat, ti trong duoc xac dinh bang ti trong ke hay dung dich nang va duoc goi la ti trong tuyet ddi (g/cm ). Ti trong khoang vat phu thuoc vao trong luong nguyen tir cua cac nguyen t6 hoa hoc tao nen khoang vat. d) Anh Anh la su phan xa anh sang Mat Trdi tren be mat khoang vat. Sau day la m6t sd anh thudng gap - Anh kim loai la anh khi nhin tren be mat khoang vat tha'y co cham sang tdi ong anh. Dien hinh cho loai anh nay la khoang vat galen, pirit. - Anh thuy tinh la anh trong suot tua nhu thuy tinh, thu6c loai nay co khoang vat thach anh, muscovit (mica trang). - Anh xa ci( la anh khi nhin tren be mat khong trong suot, tha'y xua't hien sir tan sac trong tua nhu phdn phfa trong cua vo con trai, thudc loai nay co khoang vat canxit, apatit. ✓ N - Anh scri (anh to) la anh khi nhin tren be mat khoang vat thay cac soi mong, ong anh, thuoc loai nay co khoang vat atbet, thach cao. - Anh mo la anh khi nhin tren be mat khoang vat thay tua nhu co mot ldp mang mong, bong, thuoc loai nay co khoang vat graphit, tan. d) Mau vet vach La mau cua bot khoang vat con de lai khi vach khoang vat tren ban su trdng khong trang men. Da sd mau vet vach giong mau khoang vat. Tuy nhien cung co nhieu khoang vat cho mau vet vach khac vdi mau khoang vat. Thf du: hematit co mau nau, vet vach mau do ruou vang; pirit co mau vang rom, vet vach co mau xam den; thach anh co nhieu mau, vet vach chi la vet han tren ban sur. e) Cat khai (vo phdng) Khi tac dung len be mat khoang vat mot luc, khoang vat se bi tach ra theo nhung mat phang nhat dinh. Su tach ra nay dupe goi la tfnh cat khai cua khoang vat. Khoang vat co the tach ra de dang thanh cac ldp mong nhu mica hoac chi can 26 tac dung mdt luc nho tren be mat chung se tach ra timg khoi nho nhu canxit hoac ra't kho tach nhu thach anh. Tfnh cat khai phu thudc vao luc lien ket giua cac hat vat chat cau tao nen khoang vat. Ngucfi ta chia ra 4 loai cat khai: - Cat khai ra't hoan toan, dien hinh la khoang vat mica. - Cat khai hoan toan, dien hinh la khoang vat canxit. - Cat khai trung binh, diln hinh la khoang vat fenspat. - Cat khai khong hoan toan, gap d nhieu khoang vat. Trong thien nhien, tinh cat khai thudng it dac trung vi cac tinh the khoang vat thudng ra't nho. Mat khac, do dieu kien hinh thanh va qua trinh cong sinh nhieu khoang vat n6n lam cho viec xac dinh tinh cat khai cua chung giam do chinh xac. g) Vet va Khi dung bua dap vao khoang vat, khoang vat se bi vd ra vdi cac dang vd khac nhau: dang hat nhu khoang vat pirit, galen; dang bot (dat) nhu khoang vat caolinit, set; dang soi nhu khoang vat thach cao, atbet; dang vo trai nhu khoang vat thach anh, apatit. Ngoai ra, khoang vat con co cac tinh chat vat li khac nhau nhu: hinh thi, dp tir tinh, tinh phong xa v.v... 1.4. Phan loai khoang vat Co nhieu cach phan loai khac nhau tuy thupc vao muc dich nghien curu hoac j sir dung. Theo thanh phan hoa hoc, khoang vat dupe chia thanh tam ldp a) Ldp cac nguyen to tu nhien la cac khoang vat chi gom mot nguyen to hoa hoc va chiem khoang 0,1% trong lupng cua vo Trai Dat. Dac diem cua ldp nay la co mau sac co djnh, rat ben vung trong thien nhien nhu cac khoang vat vang, bac, kim cuong, graphit, luu huynh. b) Ldp sulfur la hop chat gom hai hoac nhieu nguyen to hoa hoc cua cac kim loai hoac a kim vdi luu huynh, chie'm 0,15% trong lupng vo Trai Dat. Cac khoang vat cua ldp co dac dilm: mau sac da dang, khong on djnh song thudng s5m mau ; ti trong tir 3 den 4; do cung tir 3 den 6; anh kim loai hoac anh xa cir; tinh cat khai tir trung binh den yeu. Thi du nhu chancopirit (CuFeSy, pirit (FeS^), galenit (PbSy, sfalerit. 27 Cac khoang vat lop sulfur de bi pha huy trong ddi phong hoa th6ng qua phan ling oxi hoa co nude tham gia de tro thanh khoang vat khac. c) Ldp haloit la hop chat gom hai hoac nhieu nguyen to hoa hoc cua cac kim loai hoac a kim vdi clo, flo; chiem khoang 0,1% trong lupng vo Trai Da't. Cac khoang vat cua ldrp co dac diem: sang mau, mau sac da dang; ti trong tir 2 den 3, do ciing tir 3 den 4, tfnh cat khai trung binh; vet vo dang hat; co hinh khoi tinh the tuong ddi ro nhu muoi mo (NaCl), fluorit (CaF2) de bi pha huy trong thien nhien. d) Ldp oxit la hop chat gom hai hoac nhieu nguyen td hoa hoc cua cac kim loai hoac a kim vdi oxi; chiem khoang 17% trong luong vd Trai Dat. Cac khoang vat cua ldp co dac diem: mau sac da dang, do cung thudng tir 4 den 9; ti trong tir 2 den 4; kho cat khai; vet vd dang hat hoac vo so; ben vung trong thien nhien. Dupe chia ra lam hai phu ldp: phu ldp khong chura nude nhu corindon (A120 3), thach anh (Si02), hematit (Fe20 3); phu ldp chira nude nhu opan (Si02 nH20), limonit (Fe20 3 nH20). d) Ldp cacbonat la hop chat gom hai hoac nhieu nguyen td hoa hoc cua cac kim loai hoac a kim vdi [C 03] ; chiem khoang 1,7% trong luong cua vo Trai Da't. Cac khoang vat cua ldp co dac diem: mau sac da dang; do cung tir 2 den 5; ti trong tir 2 den 4; anh xa cir hoac anh thuy tinh; cat khai trung binh; vet vd dang hat; khong ben vung trong thien nhien, de bi hoa tan. Dupe chia ra lam hai phu ldp: phu ldp khong chtia nude nhu canxit (CaC03), azurit (CuC03) va phu lop chua nude nhu malachit (CuC03 nH20). e) Lop sunfat la hop chat g6m hai hoac nhieu nguyen to hoa hoc cua cac kim loai hoac a kim vdi [S04] ~ chiem 0,1% trong lupng vd Trai Dat. Khoang vat cua ldp co dac die’m mau sac da dang; do cung tir 1 den 5; ti trong tir 2 den 3; anh xa cir hoac anh to; vet vd dang hat, dang spi, dang bot dat; khong ben vung trong thien nhien. Dupe chia ra lam hai phu ldp: phu ldp khong chira nude nhu barit (BaS04), anhydrit (CaS04) va phu ldp chua nude nhu thach cao (CaS04 nH20). g) Ldp phot phat la hop chat g6m hai hoac nhieu nguyen td hoa hoc cua kim loai hoac a kim vdi [P04] chiem khoang 6,1% trong lupng vd Trai Da't. Cac khoang vat cua ldp co dac diem: thudng tdi mau; do cung tir 4 den 6; ti trong tir 2 den 3; anh xa cir, anh thuy tinh vet vd dang dat, dang hat; khong ben vung trong thien nhien. Thf du nhu apatit Ca5(Cl,F) [P04]3, photphorit. h) Ldp silicat la hop chat gom hai hoac nhieu nguyen td hoa hoc cua cac kim loai hoac a kim vdi nhom [Si02] , [Si02Al]; chiem khoang 75% trong lupng vo Trai Dat, co vai tro tao da chu yeu (khoang 800 khoang vat). 28 Cac khoang vat cua ldp co dac dilm: mau sic da dang va dn dinh; ti trong tir 1 d£n 3; dd cung tCr 1 d6'n 6; anh thuy tinh hoac anh xa cir, anh soi...; dl bi pha huy trong thien nhien thong qua phan irng thuy phan tao nen khoang vat mdi ben vung. Ldp silicat chia ra hai phu ldp: phu ldp khong chira nude: biotit K[MgFe](Si3AlO10)(OH.F)2 va phu ldp chura nude nhu: tan (3Mg4Si02 nH20), caolin, fenspat. §2. DA 2.1. Khai niem vd phan loai a) Khai niem Da la tap hop co quy luat cua mot hay nhilu khoang vat, tao thanh mot the dia chat ddc lap va la bd phan chu yeu ca'u tao nen vo Trai Dat. M6i the dia chat phai co thanh phan vat chat xac dinh, co ngudn goc hinh thanh trong qua trinh dia chat rieng, co ca'u true va dang nam xac djnh. Mon hoc nghien curu qua trinh phat sinh, bien doi, thanh phzin vat chat va phan loai cac da goi la Thach hoc. Da thong thudng cdng nhu da voi, da cat ket, nhung cung co the mem deo nhu da set. Da do mot khoang vat tao nen goi la da don khoang nhu da thach anh, da set. Da do nhilu khoang vat tao nen goi la da da khoang, nhu da granit gom cac khoang vat: thach anh, biotit, fenspat, plagiocla tao nen. Can phan biet da vdi quang va da't tr6ng. Da duoc tao nen bdi nhung nguyen td hoa hoc chi£'m 90% trong luong vo Trai Dat, cac nguyen td tao da chfnh la O, Si, Al, Fe, Ca, K, Na. Quang duoc quy djnh bdi ham luong cac nguyen td hoa hoc co gia trj cong nghiep trong mot khoi luong da. Dat trong la ldp phu tren b l mat dat, la san pham pha huy cua da cung vdi cac chat mun hum co, duoc nghien cum bdi bo mon Tho nhudng hoc. b) Phan loai Co nhilu cach phan loai da. Cach phan loai theo nguon goc va thanh phan vat chat thudng duoc sir dung trong dja chat, vdi ba nhom da chfnh: macma, tram tfch va bien chat. Su khac nhau cua cac nhom cung nhu timg loai da trong mdi nhom thi hien qua cac dau hieu sau day: - The nam la dac dilm ve hinh dang, kfch thudc va su phan bo khong gian cua da trong vd hoac tren b! mat Trai Dat. 29 - Cau tao la su sip xep va phan bo kh6ng gian giua cac thanh phln vat chit tao nen da. No dac trung cho tfnh dong nha't hoac khong d6ng nhat v6 vat chift, ki'ch thuoc vat chat theo cac phuong. - Kien true la nhung dau hieu quy djnh bdi trinh do ket tinh cua khoang vSt hoac kfch thudc; hinh dang tinh the khoang vat, cac hat vun trong moi quan he giua chung vdi nhau. - Thanh phan hod hoc, khoang vat chfnh la nhung khoang vat, thanh phan hoa hoc chu yeu ca'u tao nen timg nhom hoac timg loai da. 2.2. Dd macma a) Nguon goc vd phan loai Da macma duoc thanh tao do su dong cumg cua nhung khoi hop chat silicat nong chay bao hoa cac chit khf (C 02, F, Cl) trong vo hoac tren b6 mat Trai Da't. Nhung khoi silicat nong chay nay goi la macma. . Co hai cach phan loai da macma: - Phan loai theo do sau thanh tao + Da macma xam nhap la cac da macma duoc thanh tao trong vo Trai Da't. Neu d do sau so vdi bd mat da't tren 1500m duoc goi la da macma xam nhap sau. Con d do sau nho hon 1500m duoc goi la da macma xam nhap nong. Do cac chuyen dong nang cao cua vd Trai Da't cung vai qua trinh xam thuc bao mon rat lau dai nSn ngay nay chung lo ra tren b6 mat. Ngudi ta doan biet chung la da macma xam nhap sau hoac xam nhap nong la nhd phan tfch cac dac diem v6 dang nam, cau tao, kie'n true. + Da macma phun trao la cac macma ben trong duoc dua ra ngoai bd mat dat qua cac khe nut, mieng nui lira, sau dd dong cung lai. Ngudi ta doan biet chung la da phun trao co hoac tre nhd phan tfch moi quan he cua chung vdi cac da xung quanh. - Phan loai theo thanh phan hod hoc Co sd cua viec phan loai nay la dua vao ham luong Si02, Fe, Mg co trong da. + Da macma axft: khi ham luong Si02 trong da > 65%. Da co dac dilm sang mau, ti trong tir 2,5 den 2,7. 30 + Da macma trung tfnh: khi ham luong Si02 trong da tir 52 den 65%. Da co dac dilm sang mau, ti trong nhe den trung binh (2,7 - 2,8). + Da macma mafic: khi ham luong Si02 trong da tu 40 den 45%, ham luong cac khoang vat chira sat, manhS tang. Da co dac diem slm mau den rat slim mau, ti trong nang (2,9 -3 ,1 ). + Da macma sieu mafic: khi ham luong Si02 trong da nho hon 40% ham luong Fe va Mg ra't cao. Da rat sSm mau, ti trong nang (tren 3,1). b) The nam cua dd macma The nam cua da macma la mdt dac diem phan anh dieu kien thanh tao. The nam phu thudc vao thanh phan, tfnh linh dong cua macma, muc dd chuyen dong cua vo Trai Dat va dac diem cua cac da xung quanh. Dua vao kfch thuoc, hinh dang, chia ra cac the chfnh: - Cac the dac tritng cho dd macma xam nhap sau + The n6n (batolit): co kfch thudc rat ldn ; r6ng, dai tdi hang chuc, hang tram km. Dudng ranh gidi lo ra tren b! mat dat khong deu dan, d dudi phinh to va co sudn doc dung (Hinh 2.3). Khoi granit Song Chay phan bo' o Viet Bac, Dien Bien (Tay Bac) la mot the nln dien hinh. + The tru (stocko): co dang hinh tru, thudng la nhanh cua the’ nln, ranh gidi lo ra tren be mat da't thudng dang thudc khep kfn vdi dien tfch nho. Hai the tren thudng co nguon goc tu cac macma co thanh phan axft, tfnh linh dong kern va nam trong vung co hoat dong cua vo Trai Dat manh, trung vdi cac ddi uon nep nang cao tao nui. - Cac the dac tritng cho dd macma xam nhap nong + The via: nam kep giira cac ldp da tram tfch gan nhu song song. B6 day via tir vai met tdi hang chuc met, keo dai tir vai km tdi hang chuc km (Hinh 2.3). + The nam: co hinh dang nhu mot cai nam nam kep giua hai ldp da tram tfch. Lo ra tren mat thudng co dang gan tron hoac bau due, b6 day tir vai chuc met tdi hang tram met (Hinh 2.3). + The thau kfnh: co hinh dang tua nhu mot thau kfnh nam kep giua hai ldp da tram tfch (Hinh 2.3). Khoi dunit d Ban Xang, Ta Khoa - Son La la the thau kfnh diln hinh d Viet Nam. 31 oa macma oa tram tich Hinh 2.3 - Mot so dang nam cua da macma phan bo trong va ngoai cua vo Trai Da't. 1. The n6n 2. The tru 3. The thau kfnh 4. The nam 5. The’ chau 6. The via 7. Th6 vom 8. Thd vom phu 9. The 16p phu Tuy theo hinh dang ma con duoc chia ra: the chau, the yen, the liem. Cac the tren thudng co ngu6n goc macma thanh phln trung tinh, mafic hoac sieu mafic, d6 linh dong va thudng phan bo d vung cac da co nhidu khe nut, uon nep khong hoan chinh. - Cac the due tritng cho dd macma phun trao + The dong duoc hinh thanh tu macma co thanh phan d6 linh dong, thoat ra 6 mieng nui lira, chay theo sudn doe xuong cac thung lung xung quanh. + The vom duoc hinh thanh tir da macma co thanh phan ft linh dong, khi thoat ra khong di chuyen ma nam tai mieng nui lira, co hinh vom, hinh kim. Dien hinh the vom la mieng nui lira Pele tren dao Martinique, co do cao 300m. 32 + Thi vom phu duoc hinh thanh tir cac macma trung tfnh nam tren sudn dd'c xen ke vdi cac ldp manh vun da, tro bui - dien hinh la the vom phu nui lua Veduvo (Italia). + The ldp phu duoc hinh thanh tir macma co thanh phln linh dong, theo cac khe nut cua vd Trai Da't (cac dirt gay) thoat ra ngoai va chay tran tr6n b! mat da't, sau dd dong cung lai (Hinh 2.3). 6 Vi6t Nam, the ldp phu gap d Phu Quy - Nghe An vdi di6n tich 200km , b6 day 200m va d nhilu noi khac nhu khu vuc Nam Trung Bo. c) Cau tao dd macma - Ca'u tao khoi dong chat la ca'u tao khi cac khoang vat phan bo dlu dan tren toan bo khdi da theo cac phuong khac nhau. Dilu nay chung to khi thanh tao thi dilu kien mdi trudng d moi diem nhu nhau. - Cau tao khdi cau la cau tao khi cac khoang vat sip xep theo nhung ldp dong tam, hinh thanh cac khoi cau nhd trong toan bo khdi da. Dilu nay chung to khi thanh tao, da phai co cac trung tam ket tinh ldi keo cac thanh phan khac bao quanh de tao nen khoi cau. - Can tao dang ddi la ca'u tao gdm cac dai co do hat hoac mau sic khac nhau, xen ke nhau keo dai. Di6u nay chung td khi thanh tao da co sir phan dj cac khoang vat theo kich thudc, ti trong. - Ca'u tao 16 hong, ca'u tao hot la ca'u tao co cac Id hong vdi kich thudc khac nhau trong khoi da. D ilu nay chung td macma co nhilu thanh phan khi, khi duoc dua ra ngoai mat, do ap suat, nhiet do giam nhanh, phan ngoai cung dong cung trudc khong cho cac chat khi thoat ra. Sau khi toan bo khoi macma dong dac, cac chat khi mdi thoat duoc ra ngoai, de lai cac Id hong trong da. Ngoai nhung ca'u tao thudng gap tren, con gap cac cau tao khac nhu: cau tao dong chay, cau tao mach. d) Kien true dd macma Co sd phan loai la trinh do ket tinh, hinh dang, kich thudc cac hat khoang vat trong khoi da macma. 33 r r - ' V v UUJ W \ j L s y ^ 7 2 W / $ r \ ji 7 \ 4 ■ .o ;. Hinh 2.4 - M6t s6' kien true chfnh cua da macma 1. Ki6'n true toan tinh hat d€u; 2. Kien true toan tinh hat khong d6u; 3. Ki£n true poocphia; 4. Ki£n true pecmatit (chO c6). - Kien true toan tinh hat deu khi toan bo khdi da la nhung hat tinh the khoang vat co kfch thudc nhu nhau. Neu hat ldn tren 5mm la kien true hat thd; hat vua la tir 1 - 5mm. Loai ki6'n true nay dac trung cho cac da macma x&m nhap, thanh tao d cac do sau khac nhau (Hinh 2.4). - Kien true toan tinh hat khong deu khi trong toan bo khdi da la nhung hat khoang vat co kfch thudc khac nhau nam xen ke nhau. Dilu nay chung to da macma duoc hinh thanh d hai giai doan khac nhau. Giai doan dau, macma 6 sau mdi hinh thanh nen ap suat, nhiet do giam cham chap, thanh phan vat chit con giau nen thuan loi dd hinh thanh nhung tinh the ldn. Giai doan sau, do hoat dong cua vd Trai Da't lam thay doi nhanh ap suat, nhiet do cung vdi hi6n tuong giam thanh phan vat chat nen chi thanh tao nhung tinh thi nho. Khi cac tinh the khoang vat meo mo, mau sac khac nhau xen ke keo dai thi duoc goi la kie'n true pecmatit hoac van chO. - Kien true poocphia khi tren b& mat da la nhung tinh the khoang vat mau rat nho (vi tinh) noi l6n nhung tinh the ldn co nhilu mau khac nhau (mau trilng thudng la fenspat, thach anh). Loai kien true nay dac trung cho da phun trao riolit (Hinh 2.4). 34 - Kien true thuy tinh khi tren toan bo mat da la vd dinh hinh, trong tua nhu be mat thuy tinh. Ki£n true nay duoc hinh thanh do macma khi ra ngoai, ddng cung dot ngot khong kip ket tinh thanh tinh the khoang vat - dien hinh la da dpxidien. d) Thanh phan khoang vat chinh Da macma gdm hai nhom khoang vat chinh: Nhom silic gom nhung khoang vat sang mau nhu: thach anh, fenspat; nhom femic gom nhung khoang vat sim mau nhu: hocnblen, pirdxen, olivin. Phan loai va dac diem cac da macma chinh Mau Thanh phan Kien true Cau tao Ten da Phun trao da Hoa hocKhoang vat chinh chu yeu chu yeu Xam nhap Co Mdi S i0 2 > Thach anh, fenspat kali, plagiocla axft, Toan tinh hat vtra hoac 1dm, hatGranitPorfia - Sang mau 65% Axft S i02: 55% mi ca (hiem khoang vat mau slm ) Fenspat canxi. Kh6'i hoac dang poocphia Toan tinh hat be thach anhRiolit Plagiocla axft, co va hat Ion dang hatSienitPorfia - Sang mau den 65% Trung ti'nh ft khoang vat sim mau Plagiocla trung Khoi poocphia tren n£n hat be. Toan tinh hat octofiaTrachit Mau sSm tinh va khoang vat s5m mau vira hoac thoKhoi hatDiorit Porfiarit Andezit SSm mau Den S i0 2 45% den 55% Mafic Plagiocla bazo va cac khoang vat sSm mau (doi khi co Olivin) Ogit. Olivin va cac Toan tinh hat vita hoac tho, an tinh Toan tinh hat Hat, k h o i; bot, 16 hong Gabro Diabaz Bazan hoac luc sSm S i02 < 45% Sieu Mafic khoang vat quang be hoac 1dm.Khoi Peridotit 35 2.3. Dd tram tick a) Nguon goc vd phan loai Da tram tfch la san pham pha huy cua cac da co trudc (macma, tram tfch, bi£n chat), san phlm hoat dong cua nui lira (cuoi, cat, tro bui), ket qua cua cac qua trinh hoa hoc, hoat dong sinh vat duoc van chuyen (do dong nude mat, gio, bang ha, dong biln) hoac d ngay tai ch6 ; duoc tfch tu trong moi trudng nude hoac tren can. Sau do cac san pham tfch tu trai qua mdt qua trinh bien d6i lau dai dudi nhiet d&, ap suat khac nhau rdi gan ket lai thanh da tram tfch. Qua trinh tfch tu lai va lang dong cac san phlm khong gidng nhau d moi dja diem, phu thudc vao difiu kien moi trudng (nhifit do, ap sua't, do sau, do d6c cua day tram tfch, toe do dong nude) va ban than hinh dang, ti trong, thanh ph 10 mm Tron canh: cu6i Cuoi ket Khong tron canh: san San ket 1mm - 10mm Tron canh: soi Soi ket 0,1mm - 1mm Cat Cat ket 0,01mm - 0,1mm Bot Bot ke't < 0,01mm Set Set ket - Dd tram tich hod hoc la san pham tfch tu tit cac qua trinh hoa hoc nhu: da vdi hoa hoc, da doi omit, da set, da silic, da tuf voi. - Dd tram tich hint co la san pham tfch tu cua mot phan hoac toan bo co the sinh vat nhu: da voi vo so, da voi san ho, da voi Trung tien, than da. - Dd tram tich hon hop la san pham tich tu hdn hop cua hai hoac ba loai co nguon goc tren nhu: da voi trung ca, da voi hat dau, da set voi. b) The nam da tram tich Da sd cac da trim tfch khi mdi hinh thanh cd the nam ngang hoac gan nam ngang vdi cac ldp cd kfch thudc hat hoac thanh phan, mau sic khac nhau, xen ke nhau. Do tac dung cua cac chuyen dong vd Trai Da't sau nay, chung thay doi the nlm ngang ban dau thanh cac nep uon ldi, nep uon lom ke tiep nhau hoac bi durt ra roi di chuyen theo chieu thang dung hoac nam ngang. The nlm cua da tram tfch hien nay ma chung ta quan sat tai cac diem Id b6n sudn hoac d cac suoi d mi£n nui la ket qua cua cac chuyen dong vd Trai Da't trong qua khur. Nghien curu hinh dang va kfch thudc nep uon cho phep ngudi ta suy doan v£ nguon goc cung nhu cudng do cac chuyen dong cua vd Trai Da't trong qua khu. c) Cau tao dd tram tich Da sd cac da tram tfch vun cd ca'u tao ldp. Khi hinh thanh, mdi ldp da tram tfch deu bi chi phoi bdi nhidu yeu to ngoai sinh nhu gio, dong chay, song, hoat dong sinh vat, vi vay tren mat ldp thudng de lai nhung dau vet nay. Nghien curu nhung da'u vet tren, ngudi ta cd thd suy doan ra dieu kien mdi trucmg tram tfch trong qua khu 37 Trong mdt ldp da trim tich co the co cac cau tao nhu sau: - Ca'u tao dong nha't: Khi trong ldp theo cac phuong co thanh phan, do hat nhu nhau. Tuy theo kfch thudc hat co khdi hat thd, hat nhd, hat min. - Cau tao tho lop hay phan lop: + Phan ldp nlm ngang: khi mat phan ldp giua cac ldp theo cac mat phing gin song song, dac trung cho cac da tram tich hinh thanh trong cac bon tram tfch ldn. + Phan ldp luon song: khi mat phan ldp giua cac ldp bi uon cong luon song, ranh gidi khong ro rang, dac trung cho cac da hinh thanh ven ho, ven bien. + Phan ldp xien: Trudng hop phan ldp xien theo mot goc cd dinh thi duoc goi la phan ldp xien don, dac trung cho tram tfch d mdi trudng nude chay. Khi cac ldp xien dan cheo nhau thanh timg tap goc nghieng thay doi duoc goi la phan ldp xien cheo, dac trung cho cac da tram tfch vung tam giac chiu, hoang mac. + Phan ldp tuan hoan: la kieu phan ldp cd tfnh chu ki, mdi tap cd the bat dau la ldp hat min, sau dd la hat thd, lap lai nhieu lan. Ki6u nay cd the’ do su thay doi khf hau cd tfnh chu ki hoac su thay doi do sau tram tfch cd tfnh chu ki tao nen. Ngoai ra tuy theo di6u kien hinh thanh, da tram tfch con cd ca'u tao ket hach, ca'u tao trung ca, hat dau... 1 2t Hinh 2.5 - Cac dang cau tao phan lop l - Luan song; 2 - Song song; 3 - Xien don; 4 - Xien cheo 38 d) Kien true dd tram tich Tuy thudc vao timg nhom da ma co nhidu kieu kien true khac nhau. Voi da tram tich hat vun (cuoi ket, san ket, cat ket, b6t ket) kien true g6m hai phan: cac hat vun do pha huy tu trudc (vun da tron nhu cuoi, sic canh nhu dam, cat hoac nhung khoang vat b£n vung nhu vay vang, inmenit, fenspat); xi mang gan ket cac hat vun tren duoc tao thanh khi hinh thanh da. Mdi phan co dac trung rieng, dac trung kien true hat vun chu yeu la kfch thudc roi den hinh dang (tron, meo) va so luong cua chung trong da. Con kien true xi mang la mure do bien doi va moi quan he vdi cac hat vun tao thanh da. Tren co so kfch thudc va hinh dang cua hat, kien true da tram tfch duoc chia ra nhu sau: Nhom da Hinh dang hat vunKich thudc hat (mm)Ten kien true Khong tron canh> 10 Dam 1 - 10 San Nguon gd'c hat vun Nguon goc Tron canh > 10 Cudi 1 - 10 Soi 0,1 - 1 Cat 0,01 -0 ,1 Bot <0,01 Set > 1 Hat tho 0,25 - 1 Hat lom hoa hocNguon goc hoa hoc d) Thanh phan vat chat 0,1 -0 ,2 5 Hat vira 0 ,0 5 -0 ,1 Hat nho < 0,05 Vi hat - Thanli phan khoang vat gom hai loai: Khoang vat tha sinh la cac khoang vat con lai cua cac da bi pha huy (thach anh, rutin) va cac khoang vat tu sinh la cac khoang vat sinh thanh khi tram tfch bien thanh da nhu kaolinit, thach cao, glauconit, set. - Cac di tich sinh vat: Gom mot phan hoac toan phan cua sinh vat nhu cac manh vo, xuong, canh, la, ri, bao tu phan hoa. - Cac dau vet cua moi trudng tram tich: vdt gen song, giot mua, khe nut kho. 39 - Thanh phan hoa hoc: Ham luong trung binh Fe20 3 va FeO trong da trim tfch 1dm hon da macma. Ti le K20/N a20 trong da tram tfch luon luon Ion hon 1. Ham luong H20 , C 02, S trong da tram tfch lorn hon trong da macma va bien chat. 2.4. Dd bien chat a) Nguon goc vd phan loai Da bi6'n chat la ket qua cua qua trinh bid'n d6i sau sac d trang thai cung cua cac da co trudc (da macma, tram tfch hoac bien chat) dudi tac ddng cua cac qua trinh dia chat xay ra d cac do sau khac nhau trong vd Trai Da't. Vdi ap suit ldn, nhiet do cao, cac da cd trudc khdng chi bien doi thanh phan hoa hoc, thanh phan khoang vat ma ca \ i ca'u tao va kie'n true nua. Cac yeu to lam bien d6i cac da bao gdm: - Nhiet do: Nhiet do cd tac dung thuc day cac phan ting hoa hoc giua cac vat chit trong da. Su tang nhiet do cua da cd lien quan tdi cac khoi macma, phan huy cac nguyen td phong xa, cac phan ting hoa hoc toa nhiet. - Ap suat, gdm hai loai + Ap suat thuy tinh hay ap suat tai trong sinh ra do cac ldp da tren de len cac da nam dudi. Cu: xuong sau 1km, ap suat tang tir 250 d6'n 300 bar. Ap suit nay dan tdi su phan di trong luong cua khoang vat va lam tang nhiet do ket tinh cua khoang vat. + Ap suat dinh hudng sinh ra do cac van dong cua vd Trai Dat, phan bo d phin tren cung cua vd va giam theo chi6u sau. Ap suat nay dan tdi su tang cudng td'c do cua cac phan ting hoa hoc, lam bien dang the' nam, pha huy da thanh cac manh vun. - Cac dung dich bien chat cd the d trang thai long hoac khf, cd tac dung tang cudng ap suat thuy tinh, thuc day cac phan ting hoa hoc hoat dong. Ngoai ba yeu td tren, con phai k6 den thdi gian, thanh phan nguyen thuy cua da bien chat. Thdi gian bao dam tfnh triet de cua qua trinh bien chat. Con thanh phan da nguyen thuy quyet dinh td'c do bien doi nhanh hoac cham (cac da co thanh phan thach anh, cacbonat kho bien doi; nguoc lai cac da cd thanh phan set dt bien doi hon). 40 Dua vao ngu6n goc bien chat, chia ra cac nhom da bien chat sau + Bien chat ddng luc (ca nat) la dang bien chat do cac chuyen dong pha huy kid'n tao. Dudi tac dung cua ap suat dinh hudng cac da nguydn thuy bi ca nat doc theo cac dut gay lam bien doi kie'n true va ca'u tao, thanh phan khoang vat ft bi bien doi nhu da dam ket kien tao, milonit. + Bien chat nhiet (nhidt tiep xuc) la dang bien chat nam a vanh tie'p xuc quanh khoi macma do tac dung nhiet cua chung lam bi£n doi thanh phan, ca'u tao, kie'n true cua da nguyen thuy nhu da simg, da gonai, da hoa. + Bien chat tiep xuc trao doi la dang bien chat co kem theo su trao doi thanh phan hoa hoc do dung djch bien chat thoat ra tu khdi macma vira ket tinh, cd thanh phan hoan toan khac da ban ddu nhu da skarno, quaczit thut sinh, profilit. + Da bien chat khu vuc (nhiet dong) la dang bien chat trong quy mo rong ldn do tac dung cua ca nhiet va dong luc. Thuoc nhom nay cd da amphibolit, filit. Ngoai ra con cd cac nhom da bien chat khac nhu tu bien chat, bien chat tiep xuc trao d6i v.v... b) Dac diem phan bo Cac da bien chat dong luc thudng phan bo' thanh ddi, keo dai theo cac dut gay. Cac da bien chat nhiet thucmg phan bo' thanh vanh dai khep km hoac khong khep km. Ngay trong mdi ddi hoac vanh dai bien chat lai cd su phan ddi nhd hon vdi cac loai da bien chat khac nhau theo chi£u nam ngang va ca chieu thang dung vdi cu li tir vai met tori hang tram met. o vanh dai bien chat r a da hoa 1* ,* da macma P 3 da voi (bien chat) Hinh 2.6 - So do phan bo da bien chat nhiet. 41 c) Cau tao dd bien chat - Cau tao sot la cau tao con gift lai cac cau tao cua da nguyen thuy (cac da trudc khi bien chat) nhu: ca'u tao khoi, ldfp. - Ca'u tao bien chat la ca'u tao hinh thanh trong qua trinh bien chat gom: + Ca'u tao phan phien la ca'u tao gom nhftng phien mong, mat phang phan phien lang bong, dac trung cho cac da bien chat khu vuc nhu da filit. + Cau tao phien ket tinh la ca'u tao gom cac hat khoang vat ket tinh to, noi tren mat phan phien, dac trung cho cac da bien chat nhiet dong nhu da hoa. + Ca'u tao vay bien tinh la cau tao gom nhftng vay mong nam tren mat phan phien, dac trung cho cac da bien chat nhiet dong nhu da phien mica. + Cau tao gonai la cau tao gom cac khoang vat cung loai sap xep thanh mdt hudng trong tua nhu cac dai mau xen ke nhau nhu da gonai. Ngoai ra con co thd gap cac ca'u tao vi u6'n nep, ca'u tao dong, ong. d) Kien true dd bien chat - Kien true sot la kie'n true con giu lai cac kie'n true cua cac da nguyen thuy nhu kie'n true hat, kie'n true pocfia. - Kie'n true cd nat la kie'n true gom cac manh vun, kfch thudc khac nhau, hinh dang goc canh nhu kie'n true dam nhu dam ket kie'n tao. - Kien true bien tinh la kie'n true co su bien doi khoang vat ro. Khi chung co dang vay thi duoc goi la vay bien tinh. Con khi chung co dang hat se duoc goi la hat bien tinh. Dac trung cho loai vay the hien d da phien mica, da phien clorit; dac trung cho loai hat the hien o da thach anh, da phien granal. e) Thanh phan khoang vat Nhin chung, thanh phan khoang vat trong da bien chat tuong tu nhu da macma va da tram tfch. Tuy vay cung gap mot so khoang vat cua bien chat nhu granit, codierit khong co mat trong da tram tfch va da macma. 42 cAu h6i on tap 1. Nhung dac trung cua khoang vat o trang thai ket tinh. 2. Cac yg'u td ddi xung cua tinh thi khoang vat. 3. Su khac nhau co ban cua cac nhom khoang vat. 4. Su khac nhau co ban giOa ba nhom da. Anh (chj) lien he voi dia phuong va cho ba vi du. 5. Su khac nhau giua khoang vat va da. 6. Vai tro cua khoang vat va da trong phat trien cac nganh kinh te. Cho 4 vf du o noi anh (chi) sd'ng va lam viec. TAl LIEU THAM KHAO - Tinh the hoc - NXB DH&THCN, Ha Noi - 1976. - Thach hoc - NXB DH&THCN, Ha Noi - 1976. - Thuc hanh dia chat - NXB Dai hoc Quoc gia, Ha Noi - 1996. Kien true Pocfia - da Riolit phan bo a Loc Duong - Lang Son 43 44 Chuong III KHAI NIEM CO BAN V# DIA CHAT CAU TRUC ■ ■ §1. l 6 p v a c Ac y e u t o t h e n Am c u a l 6 p Dia chat ca'u true chuydn nghien cuu dang nam cung voi su bien dang, bien vi cua da trong pham vi vo Trai Da't, dong thdi tien hanh phan loai va lien he vai quy luat phan bo trong khong gian cua cac dang kie'n true a tren mat cung nhu d trong vo Trai Dat. Tuy chi chiem khoang 5% trong luong vo Trai Dat song da tram tfch lo ra ngoai mat chie'm toi 75% dien tich b£ mat dat. Do di6u kien thanh tao nen cac dang nam va sir bien vj cua da tram tich d£ nhan biet so vai da macma va bien chat. Ngoai ra nhung dac diem \6 hinh thai va sir bien dang bien vj con phan anh che do kie'n tao trong qua khu. Lap la don vi cau true co ban cua da tram tich vori hai kieu bien dang bien vj la nep uon va dut gay. 1.1. Khdi niem ldp vd cac yeu to cua lop Tuy theo didu ki6n moi trudng lang dong tram tich, su phan dj thanh phan vat chat (hoa hoc, vat li) trong qua trinh tich tu ma cac da tram tich khi hinh thanh tuan theo mot trinh tu nha't djnh: tho, nang lang dong trudc, nhe (mjn) lang dong sau, cang sau thi hat cang mjn v.v..., da tao nen cac lop co do hat khac nhau. Don vi cau tao ca ban cua da thanh tao theo kilu lang dong tram tich la ldp. Ldp la mot the dja chat hinh det hay hinh tam co chi6u day khac nhau, song so voi ehilu dai va chidu rong la rat nho. Thanh phan thach hoc, mau sac, ca'u tao, kie'n true, hoa da, cac tinh chat vat li, hoa hoc tuong doi dong nhat. Giua cac lop co sir khac nhau ngay tir khi hinh thanh va ngan cach bang mat lop, co the la mat phang hoac mat cong. Cac mat ldp thudng song song hoac uon luon theo nhau, ddi khi chung cd the bj vat nhon do vung trung nhd (hd, song), do thay doi vat lieu tram tich hoac do hoat dong kie'n tao. 45 Mai (noc) I6p 2 Chieu d£y that cua ldp Hinh 3.1 - Cac yeu td cua ldp Cac yeu to cua ldp bao gom: mai (noc) la mat tren cua ldp, tru (day) la mat dudi cua ldp. Khai niem nay khong chi co y nghla v6 mat hinh thai sap xep trong khong gian ma con the hien then gian hinh thanh: noc cua ldp hinh thanh sau tru cua ldp. Trong nhung vung co cau tao dia chat phuc tap, nhung di£u trinh bay tr6n co the thay doi. Nghien curu ldp giup chung tim hieu cac didu ki6n co dja If, che do kien tao. 1.2. Cac yeu to the nam cua lop Da sd cac da tram tfch khi mdi hinh thanh co the nam ngang. Sau nay do tac dong cua chuyen dong kien tao chung co the nam nghieng. Muon bi£u diln cac ldp da tram tfch co the nam nghieng trong thuc te len ban d6, ngudi ta tien hanh xac djnh cac yeu td the hien hinh thai co ban cua no. Yeu td nay dupe goi la yeu td the nam, bao g6m: a) Dudng phuong cua lop la giao tuyen giura mat phang nam ngang vdi mat phang cua ldp da. Nhu vay, tren mat phang ldp cd vd van dudng phuong song song vdi nhau. b) Goc phuong vi dudng phuong la goc hop bdi hudng bac dja If vdi dudng phuong cua ldp. Cd hai goc phuong vj hon kem nhau 180°, do la oc va 180° + oc. c) Dudng doc cua lop dd la dudng thang nam tren mat ldp da, vuong goc vdi dudng phuong. Dudng doc the hien do doc ldn nhat cua mat ldp da so vdi mat phang nam ngang. d) Dudng hudng ddc cua lop dd la hinh chieu cua dudng doc len mat phang nam ngang va la dudng chi hudng cua dudng doc. Vi vay khi thi hien tren mat phang nam ngang, ducmg doc trung vdi ducmg hudng doc. e) Goc doc cua lop dd la goc hop bdi dudng doc va dudng hudng doc. No cung chfnh la goc nhi didn giua mat phang nam ngang vdi mat cua ldp da. g) Goc phuong vi dudng hudng doc la goc hop bdi hudng bdc dja If vdi dudng hudng doc. Khi cd trj sd nay, d i dang xac djnh dupe dudng hudng doc tren mat phang (tren td ban d6) bang cach dung m6t goc co trj sd tren vdi mot canh da bilt (hudng bac - nam), canh thd hai cua goc chfnh la dudng hudng doc. Hinh 3.2 - Cac yeu t6' the niim cua ldrp: 1 - Tren mat ldp da; 2 - Tren mat phing AB - dudmg phuong; OC - ducmg doc; OD - dudng hudng d6'c; a - goc phuong vj duong phuong; /? - goc phuong vi ducmg hudng d6'c; fZy - goc doc (DOC) Qua nhung khai niem tren cung nhu qua hinh ve minh hoa thi muon xac djnh cac yeu td the nam cua cac ldp da trong thien nhien chi can dung dja ban dja chat thu thap hai sd lieu: goc ddc va goc phuong vj dudng hudng doc. TCr hai trj sd nay, n6i suy ra cac yeu td khac. Hai trj sd nay lien he vdi nhau bang kf hieu < va dupe goi la the nam cua da. Trj sd goc phuong vj hudng ddc < Trj sd goc ddc §2. NEP UON 2.1. Khdi niem Cac da tr&n tfch khi mdi hinh thanh co the nam ngang hoac g£n nam ngang, ldp thanh tao sau de len ldp thanh tao trudc. Sau do dudi tac dung cua cac luc kien tao chu y e u theo phuong nam ngang cac ldp bj bien dang uon cong thanh cac nep 47 uon. Cac ldp da tram tfch bi ud'n nep rat de gap a vach ta luy cac con ducmg nui. Nep u6'n co hai dang: nep uon loi (hay bdi ta) va nep uon lorn (hay hudng ta). Trong mot nep uon co nhieu ldp da co do hat, thanh pMn hoac mau sic khac nhau va co the lap lai theo chu ki. Nep ud'n loi la nep uon co phan cong hudng len phfa tren, cac ldp da thanh tao trudc nam d trung tam, cac ldp thanh tao sau nam d ngoai. Nep uon lom la nep uon co phan cong hudng xuong phfa dudi, cac thanh tao trudc nam d ngoai, cac ldp thanh tao sau nam d trung tam. 2.2. Cac yeu to cua nep uon a) Nhan nep uon la ldp da trong cung, tao nen phan uon cong cua nep uon. b) Vdm nep uon la phln mat cong nhat cua m6i ldp da. c) Canh nep uon la phan mat tiep theo mat cong cua vom hudng ve hai phfa. Nep I6i va nep lom ke tiep nhau co chung mot canh. d) Goc nep uon la goc nhi dien giua hai mat cua nep uon. d) Ban le nep ud'n la dudng noi cac diem d noi uon cong nha't cua nep uon. e) Mat true nep uon la mat phang do cac diem ban le cua nep uon tao nen. g) True nep uon la dudng giao nhau giua mat true va be mat dja hinh. 1 2 3 4 3 2 1 Hinh 3.3 - Nep uon loi (a); nep uon lom (b). So do khong gian cac yeu to uon nep: nhan (lc); vom (2c); canh (3c); goc (4c); ban 16 (5c); mat true (6c); true (7c); do cao nep uon (d); do rong nep uon (AB - d) 48 h) Do cao cua nep uon la khoang cach thang dung giua ducmg ban 16 nd'p ud'n loi va nep uon lom ke tiep nhau (do cao h). i) Do rpng nep uon la khoang each giua hai true nep uon l6i va nep ud'n lom ke tiep nhau (khoang cach A - B). 2.3. Phan loai nep uon Co nhieu cach phan loai. Sau day la cach phan loai thucmg dupe ap dung, de nh$n biet. Co so phan loai nay dua tren vi tri cua mat true va dp nghieng cua canh, chia ra: nep uon thang, nep uon nghieng, nep uon dao, nep uon nam ngang (Hinh 3.4), nep uon chuc dau. Hinh 3.4 - Ph&n loai nep uon theo mat true. 1 - nep u6'n thing; 2 - nep uon nghieng; 3 - nep uon dao; 4 - nep uon n&m ngang; 5 - nep uon chuc diu §3. NUT NE VA DUT GAY 3.1. Ntit ne La ket qua cua cac qua trinh kien tao v6i cuomg do nho hoac co rut the tfch trong qua trinh hinh thanh da, qua trinh phong hoa vat If da tao nen khe nut tren be mat da. Hien tupng nay chi tao nen nhung khe nut nho ngay trong mot lop, mot khoi da ma khdng co su di chuyen. Dua vao ngu6n goc, cac khe nurt phan ra: khe nitt nguyen sinh xuat hien khi hinh thanh da nhu cac khe nut tao nen cac khoi luc phuomg tren da bazan, o Da Dia Phu Yen; khe nitt thu sinh la khe nut do phong hoa vat If; khe nut kien tao nhu cac khe nut cat, khe nut tach, khe nut ep det. Hinh 3.5 - Cac yeu to dut gay —> Huong di chuyen cua cac lop da 49 Hinh 3.6 - So do khoi dut gay Dut gay ngang (1); dut gay thufln (2a); dut gay nghjch (2b) 3.2. Dut gay La hien tuong cac lop da bi pha vo, dirt ra kern theo su djch chuy£n thing dung hoac nam ngang doc theo duong dut gay. Do su dich chuyen cua cac lop da nen doc theo ducmg dut hinh thanh doi pha huy da. Bi rong cung nhu chieu sau doi pha huy tuy thuoc vao cudng do cua cac chuyd’n d6ng kien tao. a) Cac yeu to diet gay - Mat diet gay la mat phing hoac mat cong nlm giua hai ldp da bi tach ra, di chuyen nguoc hudng nhau (Hinh 3.5 - AB). - Goc doc mat dift gay la goc hop bdi mat dut gay va mat phang nlm ngang (cc). - Canh dut gay la hai phan cua ldp da bi dut ra, di chuyen tren mat dut gay (AB). Phan di chuyen len duoc goi la canh nang. Phan di chuyen xuong plu'a dudi goi 1& canh ha. - Cu li dung la khoang each dich chuyen theo chieu thing dung cua hai canh dut gay (Hinh 3.5 - NM). - Cu li ngang la khoang cach dich chuyen theo chidu ngang giua hai canh dut gay (Hinh 3.5 - NL). b) Phan loai dut gay - Dia gay thuan la dut gay co mat dut gay nghieng cung chi£u vdi canh ha xuong. - Dift gay nghich la dut gay co mat dut gay nghieng nguoc chieu canh ha xuong. 50 - Dift gay ngang la dut gay cac canh dut ra chi di chuyen theo phuong nam ngang. -D ia hao la he thong durt gay thu$n hay nghjch, co dac diem la da 6 phan trung tam tre hon cac da 6 hai ben (phan trung tam ha xuong tuong doi). - Dia luy la he thong dut gay thuan hoac nghich co dac diem la cac da d phan trung tam co tuoi co hon cac da d hai ben (phan trung tam nang len tuong doi). Dai nui Con Voi d bd trai song Hong la dja luy di6n hinh nam kep giua hai dut gay: song Hong va song Chay. Hinh 3.7 - Cac dia luy (a), dja hao (b) - Dut gay sau, co dac trung sau: + Mat dut gay co chieu sau ldn (vai kilomet den vai chuc kilomet) doi khi cat qua vo Trai Dat. Chidu dai tir vai chuc toi vai tram, hang nghin kilomet. Doi pha huy co be rong va chidu sau 1cm tir vai tram met tdi hang nghin met. + Thdi gian hoat dong keo dai nhieu ki dja chat. Sau mot thdi gian hoat dong cd th6 ngung nghi r6i lai hoat dong tiep. Mat khac, dirt gay co nhung dot bien vd cudng do hoat dong hoac hudng phan bo. + Lien quan tdi dut gay sau thudng di£n ra hoat dong dong dat, phun trao trdn dien rong, dong thdi hinh thanh nhung mo khoang san co gia trj, nhung nguon nude khoang. Trong nhung nam gan day, cac nha dja chat con phat hien mot loai dut gay mdi duoc goi la rifto. Day la he thong dja hao, dja luy cd hanh tinh phan bo d cac song nui giua dai duong. c) Mot so dau hieu nhan biet dut gay - Nhung dai dja hinh keo dai gan song song va co do cao chenh lech ldn. 6 ranh gidi giua hai dai dja hinh thudng phat trien he thong song co dong chay tuong ddi thang. Dut gay song Hong la mot dut gay sau dien hinh d Viet Nam. Thung lung song H6ng nam kep giua hai dai nui cao keo dai 51 9 * _ theo hudng TB - DN. 0 bd phai do cao trung binh cua day Hoang Lien Son tir 1200 den 1500m, d bo trai la day nui Con Voi co do cao trung binh 800 den 1000m. - Xua't hien nhung nguon nude nong cd do khoang hoa cao, cac diem tich tu quang. - Co dam ket kien tao, mat truot. - Cac da n£m canh nhau, khac biet nhau v6 the' n&m hoac thdi gian thanh tao (tuoi cua da). c a u h 6 i On ta p 1. Ldp va cac yeu to cua ldp. 2. Yeu td the' n£m cua ldp. 3. Nep uon va phan loai. 4. Khai niem va phan loai dut gay. 52 Chuong IV CAC QUA TRINH DjA CHAT Can cu: vao nguon gdc phat sinh ra cac qua trinh, cac nha khoa hoc chia thanh cac nhom: - Cac qua trinh dia chat noi sinh (noi lire) la qua trinh dia chat phat sinh do ngudn nhiet ben trong Trai Dat (phan huy cac nguyen to phong xa, phan umg hoa hoc toa nhiet, thay doi trang thai vat chat lien quan tdi hoat d6ng cua cac mang thach quyen) bao g6m qua trinh macma - nui lira; chuyen dong kien tao, dong dat. - Cac qua trinh dia chat ngoai sinh (ngoai life) la qua trinh dia chat phat sinh do nguon nhiet Mat Trdi, su phan di trong luc cua vat chat bao g6m cac qua trinh dja chat co nguon goc khf quy^n (qua trinh phong hoa, qua trinh dja chat do gio), cac qua trinh dja chat co nguon goc thuy quyen (qua trinh dja chat cua nude tren luc dja, qua trinh dja chat cua bien va dai duong, qua trinh dja chat cua h6 - dam lay, qua trinh dja chat cua bang), qua trinh dja chat co ngudn goc sinh vat. § 1. CAC QUA TRINH DIA CHAT CUA MACMA 1.1. Khdi quat ve macma Macma la nhung the vat chat nong chay trong tu nhien, co thanh phan chu yeu la cac hop chat silicat co nhiet do cao, ap suat rat ldn khien cho cac chat boc (H20 , F, Cl, C 0 2, H2S, S 02 v . v . . . ) duoc giu lai va hoa tan trong macma. Trang thai cua macma la trang thai long cd do linh dong (do nhdt) khac nhau tuy thuoc vao thanh phan (macma axit co do nhdt cao, macma mafic co do nhdt nho), nhiet do (thap thi do nhdt cao va nguoc lai), ap suat (d sau do nhdt cao va nguoc lai). Do nhat anh hudng tdi sir di chuyen cua macma (do nhdt cao thi kho di chuyen, do nhdt nho thi de di chuyen), qua trinh ket tinh cua tinh the khoang vat. 53 Thanh phan cua macma gom cac hop chat khong phai chat boc nhu SiO,, A120 3, FeO, Fe203, MgO, CaO, Na20 , K20 , cac hop chat bdc la chat khi nhu hoi nufc, C 02, CO, ^ O , H2, N2, S, H2S v . v .. . va mot so nguyen to Q , Br, F v.v... Nhiet dd cua macma dao dong tu 800° den 900°C. Nhiet do nay do duoc dua tren co so nghien curu cac khoang vat (thach anh, inmenit v.v...) duoc thanh tao 6 nhung nhiet do thuc nghiem trong phong thi nghiem. Da so cac nha nghien curu cho ding co ba kieu macma chfnh: macma sidu mafic va mafic duoc hinh thanh do vat chat phdn cung tren cung cua quydn Manti nong chay (ldp dudi cung cua vo Thach quydn), macma axit duoc thanh tao do nong chay cue bo hoac sieu bien chat cac da thuoc ldp granit. Nhung khoi macma tren duoc goi la macma nguyen sinh. Sau nay trong qua trinh di chuydn, macma nguyen sinh d6ng hoa vdi cac vat chat khac chuyen thanh macma chuyen sinh co thanh phan khac han macma ban dau. 1.2. Cac qua trinh dia chat cua macma a) Qua trinh phan di Khi mdi hinh thanh, macma nguyen sinh co nhiet do rat cao, ap sua't rat 16n va chira nhifeu chat khf hoa tan: C 0 2, F, Cl2, hoi nude. Theo thdi gian, nhiet do giam o dan. Nhung khoang vat ket tinh d nhiet do cao se ket tinh trudc, sau do la nhung khoang vat co nhiet do ket tinh thap ket tinh thanh tinh the. Giai doan nay goi la giai doan phan di ket tinh. Nhiet do macma van tiep tuc giam, khi do cac chat khf tac dung vdi vat chat con lai trong macma hinh thanh khoang vat mdi. Giai doan nay duoc goi la giai doan khi hod. Nhiet do giam tdi mure hoi nude ngung dong lai, tac dung vdi vat chat con lai hoac vdi cac khoang vat hinh thanh trudc tao thanh khoang vat mdi. Giai doan nay duoc goi la giai doan nhiet dich. Trong thuc te, dien bien cua qua trinh phan di trong khdi macma rat phurc tap. phu thuoc vao nhidu dieu kien. Su phan chia nhung budc phan di tren chi la mol burc tranh toan canh chung cho qua trinh phan di. Song co mot di6u chac chan la nhd qua trinh phan di ma tir mot khdi macma ban dau, khi nguoi lanh da cho nhi& loai da macma khac nhau — trong mot khdi da macma chung. 54 b) Qua trinh xam nhap vd bien chat cac dd xung quanh Khi mdi hinh thanh, do co nhidt do cao, ap suat ldn nen macma gay bidn chat d6ng thai xo ep lam thay d6i thd' nam ban dau, neu manh han se lam cac da xung quanh nut va. Nhung khe nut tao didu kidn cho macma di chuydn len gan bd mat da't, do la qua trinh xam nhap. Gap nhung didu kidn thuan lai, macma dirng lai roi nguoi di va hinh thanh cac thd da macma xam nhap (the tru, chau, thau kfnh, via - xem muc dd macma). c) Qua trinh phun trao (nui lua) - Khdi niem vd phan loai Nui lua la mot bieu hien cua qua trinh macma phun trao ra ngoai ma loai ngudi quan sat true tiep tren be mat dat. Noi san phzim thoat ra ngoai d midn nui tao nen mot cai mieng hinh pheu goi la mieng nui lua va duac noi vdi mot ong din vat lieu duac goi la hong nui lua. Dua vao su phan bo, hinh dang mieng, qua trinh phun trao duac chia ra: + Nui lua trung tam cd dang chop non, mieng d dinh chop, sudn doc. Ngoai midng chinh con co cac mieng phu nam d ben sudn. + Nui lua khe nitt cd mieng la khe nurt kie'n tao keo dai tren bd mat Trai Dat. Dua vao thdi ki hoat dong chia ra: nui lua da tat, nui lira hoat ddng. — Qua trinh phun trdo vd cac san pham cua nui lua + Qua trinh phun trao. Trudc khi phun trao, cac chat khf duac thoat ra tir cac khe nut nhidu tdi muc khong the phan biet duac cac vat d khoang cach tu vai met den hang chuc met. Dong thdi co nhung tieng d6ng trong long da't vang ldn tua nhu tieng dong ca xe van tai hang nang. Sau mdt thdi gian, mot tieng no ldn gay cha'n dong cac vung lan can. Do chinh la ap luc cua cac chat khi lam bat tung phln dat da d trung tam, tao nen mot cai mieng hinh phdu vdi dudng kinh tir vai chuc met tdi hang nghin met. Tid'p theo la mdt cot khf boc cao hang kilomet rdi toa ra xung quanh tua nhu mot cai nam khong lo. Sau cung la macma nong chay duac goi la lava phun ra, co the dat do cao 300m. Lava co thanh phan linh dong (mafic hoac sieu mafic) se chay theo sudn ddc xuong thung lung. Lava (dung nham) cd thanh phln kern linh ddng (axft) se nam lai ngay tai mieng nui lira. Khi phun he't lava, nui lua ngung hoat dong, vao thdi ki dau cac chat khf van tiep tuc thoat ra. Thdi gian ngumg nghi nay co the vai nam, hang chuc nam roi lai tiep tuc hoac tat han. + Cac san pham cua nui lira gom cac san pham khf, long va ran. 55 Cac san pham khi * Khi Fumaron (Fumic khoi) co mau xam trang tua nhu mau khoi, thoat ra til khe nut ben sudn nui vao thdi gian dau cua qua trinh phun trao. Dua via nhidt dd va thanh phan, ngudi ta chia ra cac loai sau: * Fumaron kho co nhidt do khoang 500°C, thanh phan chu yd'u la cac mudi clonia (Na, K, Fe, Cu). Ngoai ra con cd C 02, S, hoi nude. * Fumeron axit co nhiet do tir 360° den 500°C, thanh phan chu yeu la hop chat sulfur. Ngoai ra con co cac mudi clorua, C 0 2, hoi nude. * Fumaron kidm cd nhiet do khoang 200°C, thanh phan chu yeu la cac hop chiSt clorua, sunfat. Ngoai ra con co C 02, S, hoi nude. * Khf sonfata (luu huynh) cd mau lam thoat ra tir cac khe nurt ben sudn nui, hoac midng nui lira vao thdi gian sau qua trinh nui lira hoat dong manh vdi thdi gian dai. Nhidt dd khi td 100 - 180°C, thanh phan chu yeu la hop chit cua luu huynh. Ngoai ra con co hoi nude, C 0 2, N. * Khi cacbonic cd mau trang xam, thoat ra td cac khe nurt ben sudn va chan nui lira vao giai doan cuoi cua qua trinh phun trao cd nhiet do dudi 100°C. Thanh phan g6m chu yeu la C 02, ngoai ra con cd hoi nude, N, cac loai cacbua hidro. Do co ti trong ldn, chung thudng nam sat bd mat, anh hudng tdi su sdng cua sinh vat. * Khi cacbua hidro bao gdm cac loai khi cacbua hidro nhidt do dudi 100°C. Chung thudng lien quan tdi nui lua bun kern theo cac san pham dau mo. Cac san pham ran (dac) * Tro nui lira gom cac hat vun co kich thudc td 0,1 den 0,25mm, thudng mau trang xam, nau den. Thanh phan la cac manh vun khoang vat: mica, piroxen, hocnblen. Khdi luong co thd dat tdi hang chuc km3. * Cat nui lua gom cac manh vun kich thudc td 1 den 3mm. Thanh phan la cac manh vun khoang vat, manh vun da. Thudng co mau xam. * Bom nui lua gom cac vat lieu co kich thudc td 20 - 30cm hoac ldn hon nfia, co hinh tron, hinh trung, giot nude; thanh phan la macma phun ra r6i dong cung lai trong khong khi, roi xuong mat dat. * Lapili gom cac san pham co kich thudc khac nhau td 2 den 40m, co hint dang tron, meo mo hay dang soi, ca'u tao bot, mau xam nau, xanh hoac den Lapili la san pham long cua macma, nhieu khi phun ra, dong curng lai tronj khong khi roi roi xuong mat da't. 56 Cac san ph&n tren khi roi xuong mat dat, duoc dong nude di chuyen r6i tfch itu, gan ket lai. Loai kich thuoc nho (tro, cat) khi gin ket lai duoc goi la tuf. Loai ikfch thuoc Ion khi gan ket lai duoc goi la dam ket nui li(a (neu hat meo mo) hoac cuoi nui li/a (neu hat tron). Cac san pham long San ph&n long duoc goi lava - hop chat silicat nong chay. Khi moi thoat ra ngoai, nhiet do dat tren 1000°C. Lava gom hai thanh phan chmh: axft hoac mafic. Loai axft do ft linh dong ndn thudng nam tai mieng nui lira hoac khi thoat ra ngoai , di chuyen tren sudn doc vdi toe do 5km/h. Loai mafic rat linh dong, khi thoat ra ngoai di chuyen tren sudn doc vdi toe do 30km/h. Sau khi nguoi lanh, san pham long tro thanh da macma phun trao. Cac kieu phun trao + Kieu Moaro (Moar) dac trung cho nui lua hoat dong trudc ki De tur (Q) co pheu no ldn (vai tram tori hang nghin met). Hong nui lira sau (1000m). + Kieu Kratakau co dac diem la khi phun trao co tieng no rat Ion, cot khf cao, lava thanh phan axft (Sumatra - Indonexia). + Kieu Pele (nui Peld d quan dao Angti nho) khi phun trao co tie'ng no ldn, cot khf khong len cao, lava thanh phan axft nam tai mieng nui lua (Hinh. 4.1). + Kieu Veduyvo (Italia) d sudn nui lira ddc, lava co thanh phan trung tfnh lap dly d thung lung chan sudn. + Kieu Strdmboli (Italia) khi phun cd nhieu khf, tie'ng no ldn, khong co tro bui. Lava thanh phan mafic. + Kieu Haoai (dao Hawai) sudn nui lura thoai, khi phun ft chat khf. Lava thanh phan mafic. + Kieu khe nift khi lava thanh phan mafic, khong co hoac ft khf duoc trao ra qua cac khe nut - cac dudng nut gay cua vo Trai Dat - noi dia hinh tuong ddi bang phang. 6 Viet Nam, cac vung da bazan VTnh Linh - Quang Tri, Ddng Nam Bo Hinh 4.1 - Nui lua Pele la san pham cua kieu phun trao nay trudc ki De tu. Noi duy nhat hien nay con quan sat thay kieu phun trao nay la Bang Dao. 57 + Kieu phun trao du&i hien thudng ft quan sat tha'y, song vet tfch con dd lai la cac am tieu san ho vong phat trien tren n6n da cumg d cac dai duong. Ngoai ra, nhftng nghien curu ve dai duong cho biet qua trinh phun trao dien ra o vung song nui dai duong. Macma duoc phun ra lien tuc, doc theo cac durt gay dang dia hao duoc goi la rifta, chay theo sudn ve hai phfa vudng goc vdri sdng nui dai duong. Vi vay, vd dai duong luon luon doi mdi, la nguyen nhan dan tdi su tach gian cac mang thach quyen. -P han ho nui I if a + Tren the gidi • Vong dai lua Thai Binh Duong chiem khoang 61,7% tong sd nui lua hifin nay dang hoat dong, phan bd doc theo cac ban dao, quin dao phfa Ddng chau A (Camsatca, Nhat Ban, Philippin, Indondxia) tdi Niu Dilan va doc bo bi£n phfa Tay cua chau Mi (Alaska, Chi Le). / # A • Dia Trung Hai xuyen A, theo hudng gan vT tuyen, tft Gibranta - Nam Au - Nam A tdi Indonexia. • Dai Tay Duong, phan bo theo hudng gan kinh tuyen, tir quan dao Capve qua quan dao Canari tdi Bang Dao. • Dai phfa dong chau Phi, phan bo theo hudng kinh tuyen tir Etidpia qua KSnia den Mozambic. + 0 Viet Nani Theo "Dai Nam nhat thong chf' thi cd thay nui lira d Tay Bac huyen Tuy Phong - Binh Thuan, Lf Son - Quang Ngai. Vao dau the ki XX, d mien Nam nude ta, rai rac van con cd nui lira hoat dong. Ngay 15/2/1923 d ngoai khoi bien Phan Thi& do hoat dong cua nui lira da hinh thanh Dao Tro, chieu dai 457m, cao 24,4 - 30,5m. Ngay 8/5/1923, lai hinh thanh mot hon dao khac cach Dao Tro 3,7km vdi chieu dai 30,5m, cao 0,3m. Ngay 14/7/1923 hai hon dao nay bi sdng bien pha huy. §2. D0NG DAT 2.1. Khdi niem vd phan loai Dong dat la nhftng rung dong xay ra trong vd hay tren be mat Trai Dat vdi cudng do khac nhau, lan truyen tren mot dien tfch rong ldn. Dong dat thudng difio ra dot ngot, nhanh chong va gay ra nhftng tham hoa ldn cho con ngudi. 58 Dua vao nguon gdc, ddng dat chia ra: a) Dong da't do tnrot da't, sut tran hang dong, va cham cac manh thien thach Ion voi bd mat da't. Loai nay co tam dong da't d tren bd mat dat, cuong do nho, ducmg cung chan dong bao quanh noi xay ra cha'n dong. b) Dong da't do nui lua. Loai nay co midn cha'n dong vdi ban kfnh khong vuot qua 50 km va co dudng cung cha'n dong bao quanh khu vuc hoat dong nui lira. c) Dong da't do hoat ddng kie'n tao. Loai nay lien quan toi cac chuyen dich cua durt gay va chiem tdi 90% hoat ddng dong dat. Ban kinh anh hudng cha'n d6ng dat tdi 2000km. Cac cha'n dong rat nho (vi cha'n) co the lan truyen khap bd mat Trai Dat. Sau dong da't, dia hinh co nhung thay doi ldn so vdi ban dau. 2.2. S u di chuyen vd phan bo cudng do song chan dong Noi phat sinh chan dong duoc goi la tam dong da't (ddi vdi dong dat do hoat dong kie'n tao, tam dong da't nam trong vo Trai Dat). Tai day cha'n dong duoc lan truyen theo cac hudng duoc goi la tia chan dong. Tia cha'n dong di chuyen la nhd sir di chuyen cua song chan dong doc va song chan dong ngang. Sdng cha'n dong doc lan truydn trong moi moi trudng ran, long, khi va co phuong di chuyen cung chieu vdi tia chan dong. Toe do lan truydn trung binh trong khong khi la 330m/s ; trong nude la 1500m/s va trong vat chat ran la 5000 - 6000m/s. Sdng cha'n dong ngang chi lan truydn trong moi trudng vat chat ran. Theo co hoc thi trong cung mot moi trucmg, toe do song cha'n dong doc va i - u. u s ngang lien he theo ti so —j—. Do Trai Da't cau tao bang nhieu ldp vat chat co tfnh dan hoi, ti trong khac nhau nen khi di chuyen qua cac ldp, cac tia cha'n dong deu bi khuc xa vdi cac goc khac nhau. Vi vay, cac tia chan dong deu bj uon cong khi ra tdi bd mat dat. Chi hai tia co hudng thang goc khi ra tdi bd mat, tao nen tam ngoai va tam ddi. Theo thu tu thdi gian tai m6i die’m tren bd mat da't, song chan dong doc ra trudc song chan dong ngang. Tai day cudng do cua tia chan dong tai m6i diem tren be mat lai la trung tam phat ra song mat. Sir lan truydn cua song mat tua nhu sir lan truydn song tren mat nude. Trong qua trinh lan truydn, cac song mat giao thoa vdi nhau, cudng do cua chung ciing vdi cudng do cua song doc va song ngang tai m6i diem hinh thanh cudng do song chan dong tong hop. Cudng do chan dong manh nhat d tam 59 ngoai va yeu dan d cac diem tiep theo. Noi nhung diem co ciing cucmg dd chain dong trdn bd mat se duoc ducmg dang cha'n. Tap hop cac ducmg dang chan trong mot khu vuc se hinh thanh ban d6 dia chan. (2) Hinh 4.2 - So d6 di chuyen song chain dong Tia cha'n dong (ca song cha'n dong doc va ngang); tia chan dong chi co song doc. 1 - Tam cha'n dong; 2 - Tam ngoai; 3 - Tam doi; 4 - Khu vuc khdng co tia cha'n dong tdi (bong ram dong da't) © Qua nhidu nam nghien curu ngudi ta nhan thay rang khi co dong dat, khong phai noi nao tren bd mat da't cung ghi duoc cac cha'n dong doc va chan dong ngang. Trong pham vi tir 1300km den 1600km ke tir tam ngoai, hinh thanh mot dai tren bd mat Trai Dat khong xuat hien song chan dong doc va ngang duoc goi la bong ram ddng da't. Ngoai pham vi 1600km, ve tam doi chi xua't hien song cha'n ddng doc. Hien tuong nay duoc cac nha nghien cuu giai thich, do ca'u tao Trai Da't hinh cau vdi nhieu ldp cd cac tfnh chat vat li, hoa hoc khac nhau nen anh hudng tdi su di chuyd’n cung nhu do khuc xa cua cac tia cha'n dong. Anh hudng sau sic nhat la d do sau 2900km. Tai day, sdng chan dong ngang phan xa hoan toan. Sdng chan dong doc di chuyen duoc, song vdi gdc khuc xa ldn. Chfnh vi vay da tao nen mot khu vuc khong cd cudng do cha'n dong. Didu nay chung td ring phan nhan ngoai Trai Dat cd trang thai vat chat khac han trang thai cua quyen Manti va vd Trai Dat khong phai cung nhu trudc kia quan niem, ma phai gan trang thai long. Tfnh chat cua cac nguyen to hoa hoc trong nhan Trai Da't khac vdi tfnh chat cua cac nguyen to hoa hoc d quyen Manti va vd. 60 2.3. Phuong phap nghien cuu cudng do chan ddng De nghien cuu cucmg dd song chan dong ngucri ta suf dung may dia chan kf thu thap sd' lieu vdi hai loai: may dia chan kf doc va may dia chan kf ngang (Hinh 4.3). Tai mdt di^m nghidn curu, ngucri ta sir dung ba may dia chan kf. Hai may dia cha'n kf ngang: mot do cucmg do song cha'n dong ngang, mdt do cucmg do song cha'n dong ngoai mat dat theo phuong vi tuyen va mdt may dia chan kf doc do song cha'n dong doc dat theo phuong kinh tuyen. Cac sd' lieu duoc ghi lai trdn bang gia'y duoc goi la dia cha'n do. Ket hop phan tfch, tong hop ca ba dja cha'n do ngucri ta suy doan duoc tam dong da't, cucmg do va thai gian gay ra chan dong. Cucmg do cha'n dong dong da't duoc chia ra 12 ca'p. Ca'p 1 la cap co cucmg do cha'n dong rat nho, con ngudi khong cam nhan duoc, goi la khu vUc vi chan. Tir ca'p 2 den ca'p 10: con ngudi cam nhan duoc tir nhung rung dong nho tdi d6 nha cua, duoc goi la khu vuc dai chan. Tren ca'p 10 den ca'p 12: cha'n dong gay thiet hai ldm ve nha cua, cac cdng trinh xay dung hoac lam bien doi bd mat dja hinh khu vuc duac goi la khu vuc thuang chan. Hinh 4.3 - So d6 ca'u tao may dia chan kf 1 - Khung may; 2 - Be may; 3 - True quay; 4 - Khung true quay; 5 - Bang gia'y; 6 - Con lac quan tfnh va but ghi; 7 - Dia chan do. 61 Ngoai thang 12 cap danh gia tac dong cua dong dat len cac vat thd tren bi mat, ngudi ta con phan loai theo nang luong thuc cua cac tran dong dat thoat ra va duoc goi la thang "do manh Richte" (do nha dia chan ngudi MI Richte lap) vdi 9 cap, tu 0 den 9. Co sd cua su phan cap can cur vao bien do cuc dai cua song dja chan doc duoc tren may dja chan kf. Mot tran dong dat co do manh 0 richte tuc la co bien do cuc dai song chan dong bang lmicrong ghi duoc bang may d khoang cach 100km. Thang do manh tang giam theo ti le logarit, tuc la do manh tang 1 don vj thi bien do song chan dong tang 10 lan. Mot tran dong da't co do manh la 6 thi bien do song cha'n dong ldn hon tran dong da't cd do manh la 0 tdi mot trieu lan. VI vay theo cac ket qua nghien cuu thi cac tran dong dat manh nha't do duoc cho tdi nay chua vuot qua cap 9 do richte, thudng la 8,6 -8 ,9 . 2.4. Phan bd dong dat tren the giai vd Viet Nam a) Phan bo tren the giai - Vanh dai Thai Binh Duong. Nhanh thu nha't keo dai tir Camsatka qua Nhat Ban, Philippin, Indonexia tdi Niu Dilan (New Zealand), nhanh thu hai tir Alatska (Bic MI) chay doc bd tay cua chau Ml tdi Chile. - Vanh dai Dja Trung Hai xuyen A. Keo dai tu Gibranta tdi Dja Trung Hai (Bac Phi - Nam Au) tdi Tho NhT KI rdi chia thanh hai nhanh: nhanh thur nhat di ve phfa Dong Bac len Baican va Bac Trung Quoc. Nhanh thur hai di ve phfa Dong Nam qua Hymalaya - Mianma - Malayxia den Indonexia. Ngoai ra dong da't con phan bd d phfa Dong chau Phi va doc theo cac lung hep d sdng nui Dai Tay Duong. b) Phan bo a Viet Nam Theo cac ket qua nghien curu, tam dong dat d Viet Nam khong vuot qua 16 km so vdi be mat dat. Vung cd chan dong cap 8: doc theo thung lung sdng Hong (Lao Cai, Yen Bai, Phii Tho, VTnh Yen) Lai Chau, Son La, Thanh Hoa. Vung chan dong cap 7: Ha Giang, Cao Bang, Tuyen Quang, Tay Bac Bac Can, doc theo bd biin tu Khanh Hoa den Phan Rang, Phan Thiet. Dien tich con lai cd chan dong cap 6. Chu ki xuat hien dong dat (phfa Bac Viet Nam) d ca'p 7 la tu 10 den 30 nam/lan; cap 8 la 10 den 300 nam/lan; cap cao hon la khoang 1000 den 2000 nam/1 an. 62 Hinh 4.4 - So do phan bo cac trung tam dong da't tren the giai §3. CHUYEN D0NG KIEN TAO 3.1. Chuyen dong kien tao a) Khdi niem Cac ket qua nghien cuu cung nhu cac quan sat true tiep cua cac nha khoa hoc, d£u cho thay vo Trai Dat luon luon chuyen dong, nang cao d khu vuc nay, ha thap d khu vuc khac. Chfnh nhung chuyen dong nay la nguyen nhan bien doi cau true ben trong cung nhu hinh thai ben ngoai cung cac dieu kien tu nhien cua vo Trai Dat, trong qua khu cung nhu hien tai. Ve nguyen nhan cua cac chuyen dong kien tao, cho toi nay con nhieu y kien khac nhau. Song da sd cac nha khoa hoc cho ring cac chuyen dong kien tao co lien quan tdi cac qua trinh bien doi trang thai vat If, hoa hoc cua vat chat ben trong. Cung vdi dieu do la su tac dong cua trong luc lam cho vat chat d vo Trai Dat va phan tren cua quyen Manti dich chuyen din tdi su thay doi the nim, cau true dia chit. Ho thira nhan co hai chuyen dong chfnh la chuyen dong dao dong va chuyen dong tao nui, duoc goi chung la chuyen ddng kie'n tao. b) Chuyen dong dao ddng (hay cdn goi la chuyen dong thang tram) Day la chuyen dong cua vo Trai Dat theo phuong thang dung, didn ra cham chap, lau dai, tren nhung dien tfch khac nhau vdi hai qua trinh nang cao va ha thap. 63 II Hinh 4.5 - So do cac chuydn dong kien tao vo Trai Dat Chuydn dong dao dong (I); chuyen dong tao nui (II); a - khu vuc nen ep; b - khu vuc tach gian; it hucmg chuydn ddng theo phuong thing dung; ^ chuyen ddng theo phuong nim ngang. Khi vo Trai Da't co qua trinh nang cao thi khu vuc do co do cao Ion hon khu vuc xung quanh. Do cac da co do ben vung khac nhau, cau tao dia chat khac nhau nen dudi tac dung cua cac qua trinh ngoai sinh, vung noi cao bi chia cat do cao phan di tao nen dia hinh mien nui. Con khi qua trinh nang cao didn ra d vung ven bien, ho Ion thi ngoai cac qua trinh tren con tha'y hien tuong ha thap muc nu6c bien, (bien thoai, bien lui), nude ho; ket qua la vung da't noi mo rong, vung ngzip nude bi thu hep. Khi vo Trai Da't co qua trinh ha thap trong luc dia se hinh thanh bdn trung ngap nude. Tai day didn ra qua trinh tich tu cac san pham pha huy tir cac vimg cao xung quanh dua tdi, cung vdi cac san pham tfch tu tai ch6 (xuong, vd dong vat va xac thuc vat). Tuy thuoc dieu kien khf hau ma cho cac loai tfch tu khac nhau. Neu qua trinh ha thap didn ra ven bien, ho ldn thi con tha'y hien tuong nude bidn, h6 dang cao (bidn tien), vung ngap nude md rong, midn dat noi thu hep. c) Chuyen ddng tao nui La chuyen dong cua vo Trai Dat theo phuong nam ngang. Khi cd chuyfin dong tao nui, se hinh thanh dong thdi hai qua trinh: nen ep d khu vuc nay va tach gian d khu vuc khac. Vao thdi gian dau cudng do con nho, qua trinh nen ep chi dan tdi bien doi the nam ban dau cua cac da tram tfch thanh cac nep uon. Vd sau cudng do manh hon dan tdi qua trinh dang cao. Dudi tac dong cua qua trinh pha huy (xam thuc, bao mon) cung vdi do cung khac nhau cua da, dja hinh bj phan dj tro thanh midn nui uon nep. Con d khu vuc bj tach gian - vao giai doan dau, cudng do yeu cac da chi bj nut ne, ve sau cudng do manh hon da bj gay, dirt ra va di chuyen nguoc hudng nhau (nam ngang hoac thang dung). Su di chuydn vefi bien do ldn se dan tdi cac dai nang cao va dai ha tha'p nam kd nhau. 6 dai nang cao di6n ra cac qua trinh xam thuc, bao mon chia cat dja hinh. C> dai ha thap hinh thanh cac bon trung, thuan loi cho qua trinh tich tu ma thanh phan phu thuoc vao che do khi hau. Kem theo qua trinh tach gian va nen ep la cac hoat dong macma, dong dat phat trien. 3.2. Phan loai chuyen dong kien tao vd phuong phap nghien curu Dua vao thdi gian xuat hien, cac chuyen dong kien tao chia ra: cac chuydn dong kien tao mod va cac chuyen dong kien tao co. a) Cac chuyen ddng kien tao mdi vd phuong phap nghien curu La cac chuyen dong di6n ra trong khoang thcri gian tir ki Neogen (N) cho tori nay (Q), va con duoc goi la tan kien tao. Ket qua cua chuyen dong kien tao mdi la con de lai nhifeu dau vet tren hinh thai dja hinh va canh quan son van hien tai. Sau day la mot sd phuong phap nghien curu: - Phuong phap lich sir. Dua tren co so nhung truydn thuyet, truySn co tich, su thay doi cac di chi van hoa, cac cong trinh xay dung, khu vuc qudn cu dc; noi suy cac chuyen dong kien tao. Thi du: Ci khu vuc bd bien Thuy Dien - Na Uy trong vung vjnh Botni, nhung cong trinh cang bien xay dung d the ki trudc, hi£n nay da cach xa bd v& phia luc dja hang tram met. Di6u nay chung to qua trinh nang cao vd Trai Dat da din tdi ha tha'p muc nude bien. Nguoc lai, do qua trinh ha thap lien tuc khu vuc bd bien Amxtecdam (Ha Lan) nen cac cdng trinh de bien luon luon duoc ton cao, den nay de bien da dat do cao 15m. - Phuong phap tide dia: Dua tren cac so lieu do dac kinh, vi do qua nhieu nam de suy doan cac chuyen dong kien tao. - Phuong phap dia mao: Dua tren co sd nhung da'u vet con de lai tr6n b6 mat da't: nhu cac muc dja hinh, cac muc hoc song v6, them song, th6m bi6n, hinh thai mang ludi thuy van toa tia, su ha tha'p muc nude la ket qua cua qua trinh nang cao. Su phat trien cac tich tu mdi phu tren cac hinh thai cau true cd trudc, sir nang cao muc nude co th6 la ket qua cua qua trinh ha tha'p. - Phuong phap dia chat: Thong qua vific nghien cuu sir thay doi quy luat, bi day tram tich d£ noi suy chuyen dong ciia vo Trai Dat. 65 b) Cac chuyen dong kien tao co va phuong phap nghien cuu La cac chuyem dong di6n ra vao thdi gian trudc ki Neogen (N). Do duoc hinh thanh ra't lau, dong thdi bi cac trim tich tre phu len tren khong con dau vet trfin be mat da't. Vi vay d6 phat hien chuyen dong kie'n tao chu yeu phai dua vao phuong phap dja chat. - Phuong phap phan tfch quy luat va be day tram tfch. V6 co sd, phuong phap nay tuong tu nhu phuong phap dja chat da trinh bay d tren. - Phuong phap phan tfch mdi quan h6 giua cac da cd tuoi khac nhau. Phuong phap nay dua tren co sd phan tfch cac da theo thii tu thdi gian. Su vang mat cac da trong mot khoang thdi gian nao do, chung td co qua trinh nang cao. Nghla la khong co qua trinh tfch tu. Nguoc lai neu chung co mat lien tuc theo thdi gian, chung to vo Trai Dat co qua trinh ha tha'p lien tuc. §4. CAC QUA TRINH DIA CHAT CO NGUON GOC KHI QUYEN Khf quyen bao gom nhieu thanh phan, ngoai cac chat khf 0 2, H2, C 0 2, N con co hoi nude, cac vat chat ran nho be (cac loai bui), vi khuan, bao tu phan hoa. Do mat d6 thanh phan khf quyen khong dong d6u d timg khu vuc da anh hucmg tdi kha nang hap thu nhiet, luan chuySn cac khdi khf. Nhiet do khf quyen thay doi giua ngay dem, giua cac mua, theo vi do dja If, theo dja hinh, theo su phan bd gifia luc dja va dai duong. Nhung dac die’m tren cua khf quyen co vai tro rat ldn trong cac qua trinh dja chat dien ra d phan tren cung cua ldp vd Trai Da't. 4.1. Qua trinh phong hod Qua trinh phong hoa la qua trinh pha huy cac da, khoang vat d tren be mat hay d do sau khong ldn trong vo Trai Dat do su thay doi nhiet do, hoat dong sdng cua sinh vat, khf oxi, hoi nude, khf cacbonic (C 02). Qua trinh nay dien ra cham chap, lau dai va la tong hop cua nhieu yeu td. Muc do pha huy khac nhau d timg khu vuc phu thu6c vao thanh phan, ca'u tao cua da, be mat dja hinh, ldp phu thuc vat v.v... Dua vao mifc do bien doi cac san pham pha huy, qua trinh phong hoa chia ra: phong hoa vat If va phong hoa hoa hoc. a) Phong hod vat li La qua trinh pha huy da va khoang vat thanh cac manh vun co kfch thudc khac nhau, khong co sir bien doi ve mau sac, ca'u tao, kien true, thanh phan hoa hoc. 66 Dua vao nguyen nhan pha huy, phong hoa vat If lai chia ra cac loai sau: -D o nhiet do La sir pha huy cac khoang vat va da do dao dong nhiet do cua m6i trucmg giua ngay va d6m, giua cac mua trong nam. Khi nhiet do moi trudng tang, ldp hat vat chat ngoai cung cua da hoac khoang vat hap thu nhiet va gian nd trudc so vdi cac hat vat chat d ldp phfa trong. Nguoc lai khi nhiet do moi trudng giam, ldp hat vat chat ngoai cung toa nhiet, co lai trudc so vdi cac hat vat chat ldp trong. Mat khac ban than cac hat vat chat trong cung mot ldp khi hap thu nhiet cung co h6 sd gian nd khac nhau. Chfnh su co gian khong d6u giua hai ldp va giua cac hat vat chat trong m6i ldp da pha vd mdi lien ket giua chung. Qua trinh do duoc lap lai nhieu lan va keo dai din tdi bd mat da hoac khoang vat ran nut, khe nut md rdng dan va vo thanh cac manh vun. Qua nghi6n curu ngudi ta nhan thay rang: + Cac khoang vat va da sim mau bj pha huy nhanh hon cac khoang vat va da sang mau. + Cac khoang vat va da co kien true hat tho hoac khong deu hat bj pha huy nhanh hon cac da va khoang vat co kifi'n true hat nhd va deu hat. + Cac da va khoang vat duoc ca'u tao bdi nhidu thanh phan d£ bj pha huy hon cac da chi cd mot hoac hai thanh phan. Phong hoa do nhiet do thudng pho bien d noi cd bien do dao d6ng nhiet do ldn giua ngay va dem nhu vung hoang mac, cac thung lung vung nui. O nude ta phong hoa vat If pho bien d vung nui cao: Phanxipang, Binh Thu.ln, Ninh Thuan... - Do nude dong bang Khi nhiet do ha thap dudi 0°C, nude trong cac 16 hong, khe nut cua da hoac khoang vat chuyen sang trang thai cumg, the tfch cua no tang tir 10 - 11% so vdi ban dlu. Vi vay da gay sure ep ra't ldn vao thanh cac khe nut, 16 hong cua da, din tdi md rong cac khe nut va 16 hong do. Qua trinh nay lap lai nhiSu lln va keo dai la nguyen nhan pha huy da thanh cac manh vun. Loai phong hoa nay thudng phan bd d cac vung nui cao, vung cue va can cuc. Cac nha nghien curu da dung thuat ngu “canh dong da” de chi nhung khoang rong phu day da dam d khu vuc dudng tuyet vlnh cuu trong vung nui Kapkaz, Thien Son - Con luan. - Do mudi ket tinh t Da va khoang vat con bj pha huy do qua trinh ket tinh cua cac hop chat muoi thong qua cac phan urng hoa hoc trong 16 hong khe nurt cua da va khoang vat. Qua trinh ket tinh cung pha huy tuong tu nhu nude dong bang trong khe nut. 67 -D o qua trinh phat trien cua thiic vat Trong qua trinh phat trien, rd c&y lan sau vao 16 hong, khe nurt cua da d£ hut nude va cac chat mudi khoang roi 1dm dan len, gay ap lire vao thanh cac khe nut va 16 hong, mo rong chung, din tdi da bj pha huy. - Do hoat dong kinh te cua con ngifoi thdng qua hoat ddng cua cac nganh kinh l& nhu: khai thac mo, khai thac da, md dudng. b) Phong hod hod hoc Phong hoa hoa hoc la su pha huy da hoac khoang vat dudi tac dong cua oxi, nude, khi cacbonic, sinh vat thong qua cac phan ting hoa hoc. Do dd khoang vat hoac da bj bidn ddi s£u sic ve cac tfnh chat vat If, clu tao, kidn true cung vdi thanh phln hoa hoc cua chung. Trong thien nhien, phong hoa vat If va hoa hoc thucmg xuydn xen ke nhau va thuc day nhau cung phat trien. Vd mat thdi gian, phong hoa hoa hoc thudng chiem uu the vao giai doan cuoi cua phong hoa vat If. Phong hoa hoa hoc gom cac qua trinh sau: - Qua trinh oxi hod La qua trinh cac nguyen tu oxi tu do tham gia vao qua trinh oxi hoa. Dien hinh la qua trinh oxi hoa khoang vat pirit (FeS^ thanh khoang vat limonit (Fe2 0 3 H20). FeS2 + n 0 3 + nH20 -» FeS04 -*Fe2 (S04)3 -> Fe2 0 3 nH20 9, x O cac con dudng mien nui, doc theo cac khe nut hoac tren bd mat da thudng duoc phu mot ldp mau nau - nau den. Do chfnh la san phiim cua qua trinh oxy hoa Fe, va Mn cd trong da. Cac da giau Fe la didu kien thuan loi de tfch tu Fe, hinh thanh cac mo sat cd ngudn gdc phong hoa. C> Viet Nam cac mo sit cd ngudn goc phong hoa phan bd d Yen Bai, Thai Nguyen, Phu Tho. Chieu sau cua oxy hoa phu thudc vao do xop, do nut ne cua da. Ranh gidi da hoac khoang vat bi oxy hoa thudng nlm dudi muc nude ngam. - Qua trinh hydrat hod La qua trinh cac phan tu nude tham gia vao mang ludi cau true cua tinh the khoang vat cd trudc de tao nen khoang vat mdi. CaS04 + nH20 -> CaS04 2H20 \(Anhydrit) (Thach cao) Qua trinh nay con bien doi cac khoang vat oxi khong ngam nude, ft bdn vung thanh khoang vat mdi bdn vung. 68 Fe20 3 + nH20 —» Fe2 0 3 nH20 (Hematit) (Limonit) - Qua trinh hoa tan Nude trong thien nhien thudng co mot thanh phdn phan li thanh cac ion H+ va anion OH . Sir phan li nay phu thudc vao nhidt do va luong C 02 co mat trong nude. Neu nhiet do cua nude tang tir 0°C len 30°C thi su phan li tang hai lan. Con nd'u trong nude ham luong khf C 02 tu do tang 10% thi nong d6 H+ tang 300 lan. Qua trinh hoa tan phu thudc vao nong do ion H+ co trong nude. Vi vay nong do ion H+ tang thi qua trinh hoa tan tang va nguoc lai. Ngoai ra qua trinh nay con phu thuoc vao cac nguyen td cau tao nen cac khoang vat va da. Cac nguyen td Ca, Na, K, Mg dd tach khdi da gdc hoac khoang vat qua qua trinh hoa tan CaO + H20 + C 02 —» Ca(HC03)2 (hoa tan trong ntfdc) (Da vdi) (Bicacbonat canxi) -Q u a trinh phan huy silicat La qua trinh pha huy cau true cac khoang vat silicat hoac da co thanh phan silicat. Ket qua la mot sd khoang vat mdi hinh thanh. K(AlSi30 8) + 2C 02 + 4H20 Al4 (OH)8 (Si4O 10) + Si02 + 2K2C 03 + H20 Fenspatkali Kaolin Thach anh Trong dieu kien khf hau nhiet ddi, dia hinh thuan loi, qua trinh hoa hoc tiep tuc, kaolin se phan huy thanh oxit nhom (A120 3) va oxit silic (Si02). Cac oxit nay tiep tuc qua trinh oxit nhom thanh bauxit, oxit silic thanh opan (Si02 NH20 ) ben vung 9 * V ? • ' 9 trong thien nhien. O Viet Nam loai hinh mo bauxit phan bd d Tay Nguyen, Nam Trung Bo cd lien quan tdi qua trinh phan huy da bazan d khu vuc nay. c) San pham phong hod Qua trinh phong hoa tao nen ba loai san pham: vat lieu vun (manh da, cac khoang vat bdn vung nhu thach anh, ziricon, inmenit, vun mica), vat lieu sinh thanh mdi khong hoa tan (set, kaolin, sac td), vat chat hoa tan (K20 , Na0O). Ca hai loai san pham dau tien nam lai tren be mat da gdc duoc goi la tan tich (eluvi). Loai thur ba theo nude di chuyen di noi khac. 69 Qua trinh phong hoa trai qua bon giai doan sau: • Giai doan manh vun do phong hoa vat If la chu yeu. • Giai doan sialit kiem, phong hoa hoa hoc bat dau, khoang vat moi duoc hinh thanh (set monmorilonit, hydromira). • Giai doan sialit chua la khi phong hoa hoa hoc thong tri, cac loai set trdn trong dieu kien moi trudng axit chuyen thanh kaolinit. Phat trien manh trong didu kidn nong ^m. • Giai doan alit la khi phong hoa hoa hoc vao giai doan cuoi. Cac nhom khoang vat set bi bien d6i thanh khoang vat keo bdn vung nhu hydroxit alumin sat va silic tao nen vo phong hoa laterit. Cac san pham khong bi loi cuon di nam tren bd mat da gdc dan dan tap trung lai, tao thanh vo phong hod. Do day va thanh phan vo phong hoa phu thuoc vao didu kien tu nhien (khf hau, dia hinh, ldp phu thuc vat), da gdc va che do kien tao. Dd co vo phong hoa, toe do xam thuc phai nho hon toe do phong hoa. Vo phong hoa dang phat tridn goi la vo phong hoa hien dai. Con vo phong hoa co nam giua cac tang da co - ma ben dudi no la mat bao mon cua tang da co. Nghien curu vo phong hoa co y nghla rat to ldn va can thie't, nhat la ddi vdi nude ta, ncri co qua trinh phong hoa didn ra manh liet. Vd phong hoa la noi tap trung nhi6u loai khoang san nhu: kim loai den, kim loai mau, nguyen lieu sur gdm - chiu lua, vat lieu xay dung, trong do nhung loai cd gia tri cdng nghiep da va dang duoc khai thac nhu bauxit, fenspat, set, kaolin. Mat khac con la co sd thanh lap ban do tho nhudng, quy hoach phat tridn cay trong; la co sd phuc vu cho cac nganh khac nhu: giao thong, x&y dung, du bao cac tai bien thien nhien. 4.2. Cac qua trinh dia chat cua gid Su thay doi nhiet do, do cao cua dia hinh, mat do vat chat cua khf quydn gifia cac khu vuc dan tdi su chuyen dong cua khong khf. Khi khong khf chuydn dong theo chieu nam ngang duoc goi la gio. Cac qua trinh dia chat cua gid thd hien ro nha't, day du nhat d nhung khu vuc hoang mac vdi cac diem sau: - Bien do dao dong nhiet rat ldn giua ngay va dem - Luong boc hoi rat ldn so vdi luong m ua hang nam - Luong mua nho, tu 200 - 300m m /nam - Thuc vat khong co hoac kern phat tridn - Co gio thdi thudng xuyen. 70 a) Qua trinh pha huy Gio cuon cac san pham pha huy tren bd mat da gdc di chuyen di noi khac duoc goi la qua trinh thoi mdn. Ket qua la bd mat dia hinh tro da gdc, khi do qua trinh phong hoa lai tiep tuc. Cac san pham vun cung di chuydn theo gio, va dap, pha huy be mat da gdc trdn dudng di, duoc goi la qua trinh gam mdn. Ket qua cua qua trinh nay la de lai trdn be mat da gdc nhung dudng ranh khfa, co chidu s&u va do dai khac nhau. Ca hai qua trinh trdn phu thu6c vao toe do va chidu cao hoat dong cua gio. Didu kien thuan loi cho hai qua trinh nay phat tri&i la khi chieu cao hoat dong cua gio tCr 1 den 2m so vdi bd mat da't. Qua trinh pha huy do gio con phu thudc vao do ciing, cau tao cua da. Kdt qua cua qua trinh pha huy dan tdi cac dang dja hinh duong ddi vdi loai da cung nhu cot da, but da, thap da; cac dang dja hinh am ddi vdi da mdm nhu ranh, hoc, to, hang. Phong hoa hinh cau trong cac da cat ket tuoi Triat s6m cr phfa Tay thi xa Lang Son (Anh: Phung Ngoc DTnh) 71 Qua trinh tfch tu phu sa gian tiep cua "tham rimg ng&p man" vung Quang Ninh (Anh: Phung Ngoc Dinh) Truot dat a phia T3y thi xa Lang Son (Anh: Phung Ngoc DTnh) 72 Cot da - tich tu hoa hoc trong hang dong b) Qua trinh van chuyen Cac vat lieu pha huy hat nho, min nhu: cat, bot, set, bui cac loai duoc cuo'n vao kh6ng gian, cung di chuyen theo chieu gio. Hat cang min thi di chuy6n cang xa. Ngucri ta da quan sat thay cac hat bui di chuyen tir sa mac Xahara (chau Phi) toi vung bidn Caribe (Trung Ml). Vdi cac vat lieu tho nhu tang, manh vo da co kfch thucrc khac nhau, dudi tac dong cua gid chung truot lan tren sucrn dia hinh khdi khu vuc bi pha huy. c) Qua trinh tich tu Khi toe do gid suy giam, hoac gap cac vat can tren duong di chuyen thi cac vat lieu pha huy duoc tfch tu lai. Dua vao khu vuc phan bo' cac vat lieu pha huy duoc tfch tu, ngudi ta chia ra: 73 -T ich tu ven bdho, ven bdbien Cac tfch tu d day thudng co hat nho min, thanh phan chu yeu la cat thach anh, ngoai ra co set, cac manh vo cua vo, xucfng sinh vat. Tfch tu hinh luoi lidm, co sudn don gio hudng ra bien vdi do ddc sudn tir 5 den 10°, sudn khuat gio doc hudng vao luc dia vdi d6 ddc sudn tijr 30 — 35°, duoc goi la con cat. Do cao trung binh cua con cat tir 2 den 3m, ddi khi dat tdi hang chuc met. Cac day con cat co xu hudng phat tridn tien sau vao luc dia, phu la'p dat ndng nghiep va cac cdng trinh ven bien. Vi vay ngudi ta thudng trdng rimg bao ho doc theo bd bidn, bd h6 d6 ngan chan qua trinh tren. - Cac tich tu a hoang mac Hoang mac chiem khoang 20% dien tfch bd mat cac luc dia. Dua vao dd cao, ngudi ta chia ra: hoang mac nui la loai hoang mac hinh thanh d midn nui hoang mac nhu Talamacang (Tan Cuong - Trung Quoc) hay Gobi (Mong Co); hoang mac dong bang la loai hoang mac hinh thanh d midn ddng bang nhu hoang mac Caracum thuoc Uzbekistan, Dong Libi. Dua vao kfch thudc va thanh phan vat lieu chu yeu trong hoang mac, ngudi ta chia ra: + Hoang mac dd: Tai day cac tfch tu thudng co kfch thudc td trung binh den ldn nhu da tang, manh vd vun cua cac da. Hinh dang cac tfch tu cd dang dai keo dai, vdi quy luat cang xa khu vuc da gdc thi hat vat lieu cang nho. Mat khac, dudi tac dung phan di ti trong con hinh thanh cac ngudng da, ddng da. Nhin chung, cac tfch tu luon thay doi do su thay doi cua hudng gid thoi. + Hoang mac cat (sa mac): Cac vat lieu tfch tu d hoang mac cat thudng la hat nho, tho, thanh phan chu yeu la cat thach anh, ngoai ra con cd set, bui cacbonat va cac thanh phan khac. Cac tfch tu co hinh ludi lidm duoc goi la con ludi lidm. Con ludi lidm co sudn don gid thoai tu 10 den 20°; sudn khuat gio ddc va hoi lom vdi do ddc tu 30 — 40°. Do cao cua con trung binh td 20 den 30m, doi khi dat tdi 200m. Con ludi lidm co the dung rieng biet hoac tao thanh day con lien tiep nhau va ddu cd dang nhu con ludi lidm. + Hoang mac set muoi: Cac hat bui co kfch thudc td 0,05 den 0,1mm g6m nhidu thanh phan, chu yeu la set, set nhidm cac hop chat mudi va cac vat chat mudi, bui him co thudng di chuydn ra't xa vao trung tam hoac ngoai ria ciia hoang mac. O do, dong nang ciia gio ra't yeu, chung roi xuong mat dat. Khi co mua, cac hat set duoc gan ket lai, dong thdi co qua trinh hoa tan hop 74 chat mudi (NaCl, KC1, CaS04). Cac hop chat mudi ngam xuong va lang dong dudi ldp set. VI thanh phan tren mat chu yeu la set nen duoc goi la hoang mac set. Khi nude hoc hoi, ldp set bi nui ne tao thanh cac hinh da giac, khi dd hoang mac set cd ten la takua. Neu nude tiep tuc boc hoi, set bi vd vun va tro thanh toi xop. Khi dong nang cua gid ldn, gid se cuon cac bui set di chuyen tiep tuc di noi khac. Luc do be mat chi con lai thanh phan mudi. Hoang mac set tro thanh hoang mac mudi. -D a t Lot hay hoang tho Dat Lot cd mau vang, vang nau, toi xop khong phan ldp, cau tao khdi ddng nhat va nhung khe mao quan thing dufng. Khi vd, tao nen nhung khdi dang lang tru. Thanh phan chu ydu: thach anh, fenspat, set, mica, canxi vdi kfch thudc hat tir 0,01 den 0,05 mm chiem 50%, sd con lai cd kfch thudc 0,005 tdi 0,01mm. Dat Lot chiem 3% dien tfch chau A (Dien An - Trung Quoc, Trung A), chiem 5% dien tfch chau MI (Chi Le, Achentina), 7% dien tfch chau Au (Hungari). Ve ngudn gdc dat Lot, cd nhidu y kien khac nhau. Da sd cac nha nghien cuu cho rang dat Lot la san pham tfch tu cua gid. Theo ho thi do kfch thudc hat vun rat min nen chung cd the di chuyen qua vung ban hoang mac den vung thao nguyen. Tai thao nguyen, dong nang cua gid giam ro ret, cung vdi sir tang do am da dan tdi cac hat bui lien ket vdi nhau lam tang trong luong va khong con kha nang di chuyen nen roi xuong, bam vao co. Sau dd mua loi cuon bui nay xuong mat da't, nen chat lai. Tuy td'c do tfch bui rat cham tir 1 den 2mm/nam, song thdi gian keo dai hang chuc nghin nam nen bd day tfch tu cd the dat hang chuc met. Qua trinh roi cua bui da duoc cac nha khoa hoc quan sat thay d nhieu noi nhu Trung A, Tay Bac Trung Quoc. Mat khac trong da't Lot cd nhieu khe mao quan thing dung, day la nhung da'u vet cd lien quan tdi co vung thao nguyen. §5. CAC QUA TRINH DIA CHAT CUA NUOC 5.1. Cac qua trinh dia chat cua nuac chay tren mat dat a) Cac qua trinh dia chat cua nude chay khong thudng xuyen - Nude I a Nude lu chi xuat hien d midn nui, cao nguyen khi cd mua rat ldn hoac vao mua bang tuyet tan, nude chay tran tren mat khong cd ddng vdi thdi gian rat ngan. Nude lu pha huy da bang qua trinh hao mdn cac da mem va hoc mon ldp 75 phu phong hoa tren bd mat da goc. Noi nirdc lu tran qua, cac manh vun da cung rua rua bd mat, md rong cac khe nurt do va cham voi da goc, duoc goi la qua trinh xoi mdn. Cac vat lieu pha huy di chuydn theo nude bang hai cach vat lieu min cuon trong nudrc, vat lieu tho hon thi lan, truot tren sudn doc dia hinh. Khi dong nang dong nude giam do nhung dieu kien thuan loi nhu gap cac vat chdn (bui cay, bac da), cac o trung tren sudn hoac chan sudn ddc, vat lieu duoc tfch tu lai goi la lu tich. Lu tfch co thanh phan da phurc tap, kfch thudc hat khac nhau nhu cat, bot, set, manh da do chon loc va bao trdn kern, mau sac khong co dinh va luon thay doi hudng phan bd. — Ddng chay khong thudng xuyen Nude chay thanh ddng chi khi cd mua hoac bang tuyet tan duoc goi la dong chay khong thudng xuyen nhu khe ranh, muong xoi. + Qua trinh pha huy: Nude chay trong cac khe, ranh thoat nude cd hai qua trinh pha huy chfnh. Qua trinh dao sau ddng chay do tac dung ciia luu lucmg nude bao mdn cac da mdn hoac do cac manh vun da va dap tren mat day duoc goi la qua trinh xam thuc sau hoac xam thiic doc. Xam thuc sau co dac diem la xam thuc giat liii bat dau tir cira toa nude ve phfa dau ngudn dong chay de hinh thanh mot dudng cong If tudng goi la tide dien can hang doc, khi dd ddng chay hoan thanh mot chu ki xam thiic. Neu khu vuc cd chuyen dong nang cao, qua trinh xam thuc sau lai tiep tuc da hinh thanh mot dudng trie dien can bang doc mdi. Ket qua la dia hinh bi chia cat manh, do sau phan cat ldn. Qua trinh pha huy da d hai ben bd ddng chay, md rong thung lung do luu luong nude va cac vat lieu vun cung va dap khi ddng nude di chuydn duoc goi la xam thiic hen hoac xam thiic ngang. + Qua trinh van chuyen: Ddng khong thudng xuyen van chuydn vat lieu pha huy bang hai kieu: cac vat lieu min va nhd cuon trdi theo ddng nude. Cac vat lieu thd lan, trirot tren bd mat day ciia khe, ranh. + Qua trinh tich tu: Tai cira toa nude, dong nang ddng nude giam, vat lieu pha huy duoc tfch tu lai duoc goi la non phong vat. Non phong vat cd dang hinh chop, sudn doc quay ve phfa cira toa nude, sudn thoai cd hudng nguoc lai. Cac tfch tu d day gdm tang, dam, manh vun da gdc, bot, set. Do lua chon, do bao trdn rat kem, khong gan ket. Non phong vat thudng khong cd dinh. thay doi chd do luu luong nude hang nam thay ddi. 76 Hinh 4.6 - Cac dang tfch tu cua dong chay tren be mat da't b) Qua trinh dia chat cua ddng chay thu&ng xuyen Dong co nude chay quanh nam khong phu thuoc vao lucmg mua va bang tuyet tan duoc goi la dong chay thudng xuyen. Dong song, dong suoi d6u thuoc loai dong chay nay. Nguon nuorc cung cap la nude cac ho va nude dudi da't. - Qua trinh pha huy: Cung nhu dong chay khong thudng xuyen, dong song cd hai qua trinh pha huy la xam thuc doc va xam thuc ngang. Do luu luong nude ldn va thudng xuyen nen cudng do xam thuc thudng ldn. Ddng song chay qua nhidu khu vuc ca'u tao bdi cac da co do ciing khac nhau nen qua trinh xam thuc doc khong giong nhau, din tdi day dong chay chd cao (da ciing) chd tha'p (da m£m) hinh thanh ghdnh, thac. Qua trinh xam thuc ngang con bi chi phoi bdi hien tuong tu quay cua Trai Dat. Cac song chay theo hudng gan kinh tuyen d ban cau Bac cd bd phai bi xam thuc manh hon bd trai, con d ban cau Nam thi nguoc lai. Cac s6ng chay theo hudng gan vi tuyen d ban cau Bac thi bd phfa bac bi pha huy hon bd phfa nam con d ban cau Nam thi nguoc lai. Ngoai ra d timg khu vuc, dong song chay qua cac ca'u true dia chat khac nhau, do da cd do ciing khac nhau nen d hai ben bd qua trinh xam thuc cung khac nhau. Chfnh vi anh hudng tren nen dong song thudng cung co thung lung khong ddi xiing. - Qua trinh van chuyen: Dong nude van chuydn vat lieu chu yeu nhd vao dong nang cua no vdi hai kieu chfnh la loi cuon cac vat lieu nho, min theo 77 dong nude va cac vat lieu tho lan, truot tren bd mat day. Ngoai ra song con van chuyen vat lieu dudi dang cac dung dich hoa hoc hoa tan, hop chat keo... -Q u a trinh tich tu: Khi dong nang dong nude giam hoac dia hinh day thuin loi (nhu co ch6 trung) cac san pham di chuyen de tich tu lai. Can cu vao dien phan bd, cac tfch tu dong song duoc chia thanh hai kieu + Cac tich tu doc song la nhung bai boi doc hai ben bd song hoac giua sdng, co do cao khac nhau chi ngap vao miia nude. Thanh phzin chu yeu: cuoi, cat, bot set, vat chat huu co. Gin ket yeu hoac khong gin ket, co do lua chon va bao tron khac nhau. + Cac tich tu a vung ciia song co ba ngu6n gdc chinh • Ngu6n goc vun vo co gom cuoi, cat, bot set, hat khoang vat co do bao tron cao. • Nguon gdc hoa hoc la sir ngung keo va ket tiia cac thanh phan hoa tan trong nude song. Tuy thuoc vao didu kien khi hau ma cho cac thanh phan tfch tu khac nhau nhu: cacbonat, oxit sit, kaolin, set, silic. • Nguon gdc hiru co g6m cac xuong, manh vo dong vat than mdm, bun huu co. Vd mat If thuyet, dong song phat trien qua 4 thdi ki: • Thdi ki thur nhat hay con goi la thdi ki tho au: Vd mat thdi gian, thdi ki nay ngan, cac qua trinh dia chat khong dang ke. • Thdi ki thur hai hay con goi la thdi ki thanh nien: Thdi ki nay keo dai. Cac qua trinh dja chat hoat dong manh vdi xam thuc sau cd cudng do ldn nhait. Dong song thang, day dong chay ddc. Dja hinh hai ben la thung lung da. • Thdi ki thir ba hay con goi la thdi ki trudng thanh: Thdi ki nay keo dai nha't. Dong song gan nhu dat tdi trie dien can bing doc. Xam thuc sau nhucmg ch6 cho xam thuc ben phat tridn, xam thuc sau chi co d thupng ngudn. Qua trinh van chuyen ldn, qua trinh tfch tu phat tridn. Xuat hien cac khuc uon. Dja hinh hai bd thung lung ha tha'p, sudn thoai vdi cac dang doi bat up. • Thdi ki thur tu hay con goi la thdi ki gia nua: Sdng dat trie dien can blng doc. Qua trinh xam thuc yeu, phat trien nhidu khuc uon. Qua trinh tfch tu phat tridn, vung cua song hinh thanh tam giac chau. Dja hinh hai ben thung lung thoai. Trong thuc te, dong song khong phat tridn theo tuan tu bdn thdi ki tren, boi dong song chay qua nhidu khu vuc co cac yeu td dja chat hoac co cac didu kien tu nhien khac nhau. Vi vay or nhidu dja phuong, dong sdng dang 6 thoi ki thur tu chuydn sang thori ki thur hai; hien tuong nay duoc goi la hien tuong xuan hoa dong chay, no duoc phat sinh do co qua trinh nang cao cua vo Trai Da't hoac thay doi khf hau lam tang luu lucmg nude. Hoac d noi khac lai dang d thdi ki thu: nhat chuydn sang thdi ki thur tu - hien tuong gia hoa dong chay, duoc phat sinh do qua trinh ha thap vo Trai Da't hoac co su thay doi khi hau lam giam luu lucmg nude. 5.2. Cac qua trinh dia chat cua nude dudi be mat dat a) Khdi niem vd phan loai Nude dudi da't la ten goi chung cho tat ca cac loai nude nam dudi bd mat dat, chung ton tai d ba trang thai: khi, long va ran. Nude d trang thai khi la hoi nude nam trong cac khe nut, Id hong cua da hoac khoang vat. Khi nhiet do giam, hoi nude chuyen sang trang thai long. Nhung vung luon luon co nhiet do dudi 0°C, nude trong trang thai ran. Cd nhidu cach phan loai nude dudi da't d trang thai long. Theo didu kien tang tru nude, ngudi ta chia ra cac loai sau: - Nude thuang tang la nude nam trong ddi thong khi cua tram tfch bd roi d dang o, tha'u kfnh. Luong nude bien doi theo mua trong nam. Thuoc loai nay cd nude tho nhudng nam trong ldp phu tho nhudng, nude dun cat co dang tha'u kfnh nam trong cac cdn cat ven song, ven bidn, hoang mac. Hinh 4.7 - So do phan bo cac ting nu6c duoi da't. 1. Nuoc thuong ting; 2. Nude ngim; 3; 5. Ting da khong chua nuoc; 4. Nuoc gian tiSng; —» Huong di chuyen cua nuoc. - Nude ngam la nude nam trong cac tang da luon luon bao hoa nude, phfa dudi nd la tang da khong tham nude (da set, bot ket chua set) dau tien kd tu 79