🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Giáo Dục Học Sinh Bảo Vệ Nước Sạch Và Vệ Sinh Môi Trường (Song Ngữ H"Mông - Việt) Ebooks Nhóm Zalo HỘI ĐỒNG CHỈ ĐẠO XUẤT BẢN Chủ tịch Hội đồng Phó Trưởng Ban Tuyên giáo Trung ương LÊ MẠNH HÙNG Phó Chủ tịch Hội đồng Q. Giám đốc - Tổng Biên tập Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật PHẠM CHÍ THÀNH Thành viên VŨ TRỌNG LÂM NGUYỄN ĐỨC TÀI TRẦN THANH LÂM NGUYỄN HOÀI ANH 4 LUK KRIA TƠƯV Kror tsênhv chênhz ntơưv tiz nênhs luz nênhx mak zos muôx đêx haz phuôz chuô. Đêx lok six zov chinhr zus trâu tiz nênhs luz nênhx txox sia nhoz. Tiz nênhs, tsiax cxu, đrox tsuôs puô tsar zav zuôr nhoz tsik tâu zos tiak tsi muôx txâuk đêx. Đêx hur haz luz nênhx nox nhoz hur siaz zos tus chiv cxaz nduôz trâu tiz nênhs đơưk cêr yaiz pluôs txov nhêv muôx luz nênhx truôx khor. Muôx đêx cxơưr zuôr paz max trâu luz nênhx txox siaz ntơưv iz puô zav tsar hâur ntiax têz, zus cxor qiv haz lax khiav trâu iz puô zav tsar nhoz li chiax sia tâu, đêx tâu xav jông li hâur yuôx sir zôngv trâu luz nênhx txox siaz. Zos tsik muôx đêx lok sis têx hâur đêx tsik hur mak tiz nênhs cux li puô tsar zav hâur luz ntiax têz no zuôr nyob tsik tâu. Luz ntiax têz zos kror qơư nhoz ntơưv tiz nênhs haz đrox tsuôs, tsiax cxu puô tsar zav. Muôx tâu luz nênhx nhoz haz chiax tâuk hâur luz ntiax têz no mak zos muôx đêx, muôx phuôz chuô chia tiz nênhs uô pa, uô trâu ar nông, muôx cxor qiv lax khiav sâuv ntiax têz zus trâu tiz nênhs thiaz uô tsêr nhoz,... cux li uô puô zav tsar. Puô tsar zav chiax tâu sâuv ntiax têz no 5 puôr lênhx zos muôx muôx luz ntux đaiv ar zus. Luz ntux cxor qiv no zos kror tsênhv chênhz chia zus tâu đaiv ar nông trâu tiz nênhs luz nênhx nhoz. Uô nox uô hâus, shôngz ntông, đrox tsuôs, tsiax cxu haz tiz nênhs chiax sia nhoz. Cxor qiv hâur ntiax têz zuôr uô trâu jav tsơưs uô puô hiav txos phuôz chuô hloz chia zus tâu tiz nênhs luz nênhx, zos tiak tsik muôx đêx hur haz luz nênhx nox nhoz hur siaz mak zuôr uô hiav txos tiz nênhs thiaz puô tsar zav hâur ntiax têz no. Pênhr tsênhz đêx zos iz zav zov chinhr trâu luz nênhx tiav sis tsik zos lênhx tưs tưz thôngz pâuz tâu kror muôx liv ntơư. Uô vâuz tsuôz trâu hâur đêx hur haz luz nênhx nox nhoz nhiv no tsênhv lok six cxor ntơưv tiz nênhs. Đrâuv uô puôk hiav luz ntux têz nhoz li vâuz tsuôz, tiz nênhs tsênhv uô trâu muôx ntiax nas lox, hloz, nhaz cuôr têx khâuz sư uô kias nênhs trâu luz nênhx, ntưs muk haiv txos hiar txưr, khơưr jênhs chuô yưv uô hiav trâu tiz nênhs luz nênhx vâuz tsuôz hâus kias nênhs ntơưv cxuô tus cưx đês cưx hang.., taz sis ntơư puôr zos tiz nênhs tsik thôngz por tsês khâuz sư lav thax, tuô tsiax cxu tsi muôx qơư uô jâuz graix, mor nox por đos đis trâu cxuô kror qơư... zos cênhz tir uô hiav txos đas jos thiaz tiz nênhs luz nênhx. Uô trơưk li tsưr ziv chia bax ntâuz ntơưr chox kria trâu cxuô luz xar, phươngx, thiv trânr, thiaz Ban Tuyên Zaor Tsung Ương, qơư yưv tơưv fông ntơưr ntơưv tsênhv qơư Chinhr triv têz qơưs tsênhv tsênhz haz qơư yưv six ntâuz ntơưr Dân Trir tưz uô tơưv fông ntơưr.6 Chox kria shuv xinhz por phưv đêx hur haz luz nênhx hur siaz chia chox kria têx cêr chai tsênhv chinhz lok sâuv đêx hur thiaz por phưv ntiax têz phuôz chuô hur siaz, tsik muôx phuôz chuôz vâuz tsuôz trâu tiz nênhs luz nênhx, đhâu ntơư chia ntuôk kria trâu shuv xinhz, cxuô lênhx cxuô tus thôngz lok sâuv paz max por phưv hâur đêx hur - ntux têz phuôz chuô, txuôs phưv tsưx tuôr chia chox kria trâu shuv xinhz cias thâuv tsênhv cơưv ntơưr hâur tsêr cơưv. Thor kria txos fông ntơưr haz chor nênhs saiz tưx ntơưr. Luz 8 lhi shông 2019 QƠƯ YƯV TƠƯV FÔNG NTƠƯR NTƠƯV TSÊNHV QƠƯ CHINHR TRIV TÊZ QƠƯS TSÊNHV CHÊNHZ 7 8 LỜI NHÀ XUẤT BẢN Một trong những yếu tố có ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống của chúng ta đó là nước và môi trường sống. Nước giữ vai trò đặc biệt trong đời sống sinh tồn và phát triển của con người. Con người và động vật, thực vật sẽ không thể tồn tại nếu thiếu nước. Nước uống an toàn và vệ sinh là một trong những yếu tố góp phần giảm nghèo, phát triển bền vững. Nước tạo ra vòng tuần hoàn để duy trì sự sống và phát triển muôn loài, điều hòa khí hậu toàn cầu, nuôi sống thực vật và sinh vật, động vật để cung cấp thức ăn, chất dinh dưỡng, thuốc men cho con người. Nước là cội nguồn của sự sống. Nếu không có nước hoặc nguồn nước bị ô nhiễm nặng thì sự sống bị ảnh hưởng nặng nề. Môi trường là không gian sống của con người và các loài sinh vật. Trong quá trình tồn tại và phát triển, con người cần có các nhu cầu tối thiểu về không khí, độ ẩm, nước, nhà ở,... cũng như các hoạt động vui chơi giải trí khác. Tất cả các nhu cầu này đều do môi trường cung cấp. Môi trường là nơi chứa đựng và cung cấp tài nguyên cần thiết cho cuộc sống và hoạt động sản xuất 9 của con người như đất, đá, tre, nứa, tài nguyên, sinh vật. Môi trường là nơi giảm nhẹ các tác động có hại của thiên nhiên tới con người và sinh vật trên trái đất. Môi trường là nơi chứa đựng, đồng hóa các chất thải của con người trong quá trình sử dụng các tài nguyên thải vào môi trường. Mặc dù có vai trò hết sức quan trọng nhưng không phải ai cũng hiểu hết được tầm quan trọng của nước và môi trường. Nguy cơ ô nhiễm nguồn nước sạch và môi trường sống là một trong những vấn đề mà chúng ta đang phải đối mặt hiện nay. Ngoài tác nhân gây ô nhiễm có nguồn gốc tự nhiên do mưa, gió, bão, lũ lụt đưa vào môi trường những chất thải bẩn, hoặc do triều cường, nước biển dâng cao, xâm lấn sâu gây ô nhiễm các dòng sông,... thì ô nhiễm do con người, đặc biệt là chất thải từ con người (phân, nước thải, rác); chất thải từ khu giết mổ, chế biến thực phẩm... cũng là nguy cơ trực tiếp gây ra nhiều vấn đề cho sức khỏe và cuộc sống của chính con người. Thực hiện Đề án trang bị sách cho cơ sở xã, phường, thị trấn của Ban Tuyên giáo Trung ương, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật phối hợp với Nhà xuất bản Dân trí xuất bản cuốn sách Giáo dục học sinh bảo vệ nước sạch và vệ sinh môi trường nhằm cung cấp những thông tin cơ bản về vai trò của nước và môi trường sạch cũng như tác hại của nước và môi trường ô nhiễm đến sức khỏe con người, qua đó đẩy mạnh hoạt động truyền thông giáo dục vệ sinh cá nhân, nước sạch - vệ sinh môi trường, sử dụng và bảo 10 quản công trình nước sạch và vệ sinh trong trường học nhằm nâng cao nhận thức của học sinh ngay từ khi còn đang ngồi trên ghế nhà trường. Xin giới thiệu cuốn sách cùng bạn đọc. Tháng 8 năm 2019 NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA SỰ THẬT 11 12 Yôngx iz NJIAZ LUK TSÊNHV CHÊNHZ ĐÊX HAZ NTIAX TÊZ HUR SIAZ I. ĐÊX 1. Đêx zos đaz tsi? Đêx zos iz zav muôx nhoz trâu hâur ntiax têz muôx pa ôxy thiaz hyđrô, muôx luz njiaz lus tsênhv chênhz cơưs tus ntơưr chiv zos H2O. Zos iz zav tsênhv chênhz cơưs nhoz trâu hâur luz nênhx (tuôr pir li đêx tsênhv chinhz muôx tus ntơưr cxais zos hyđrô đros trâu muôx liv tsênhv yưv siv hâur zus tus khênhx), đêx zos zav tsênhv chênhz yax hâur ntiax têz thiaz phuôz chuô tiz nênhs luz nênhx. 70% luz ntiax têz no zos đêx tiav sis nhuôr tâu 0,3% chor đêx cxơưr nhoz trâu cxuô luz cưx ha đaiv ar no puôr sir zôngv tâu uô đêx hur hâus. Đêx muôx 3 zav: blâuv, ntưs thiaz pa. Tiz nênhs tsuôk zos pov tâu đêx ntưs tiav sis đêx tsênhv gôngs uô yênhx thôngx txiak txos kêz 0oC, đêx txiak tâuk uô poz jêz gôngs thiaz nrâuz tâu 13 cuz muôx nhos txos 100oC, thiaz uô yênhx pa za tror uô phuôz. Đêx txia ntưs ntơưv têx cưx đês, pak đêx tênhr thiaz têx qơư đêx nhaz ar. Đêx tâu ntưs muk zưs trâu ar nông lok sis ntưs muk trâu đrav hiar txưr, lok sis tror uô pa ntưs zax tror trâu hâur ar. Txix ntơư ho tror zax uô đêx cxơưr uô pêv zav lok sis tror sav lưs ntưs uô đêx. Đêx txia zos iz zav đêx nhoz hâur đruôz a, txia trâu cxuô zav nhoz ntơưv têx ar lok sis liv yênhx phưs nhoz ntơưv têx ntus poz jêz sâuv bông ar, tiz nênhs khơưz têx đêx txia cux sir zôngv tâu zus zuk luz nênhx nox nhoz. Đêx txia zos iz zav đêx yưv trâu ntâu luz têz qơưs hâur thôngz kaz ntux no. 2. Qơư nhoz txơưv ntơưv đêx Qơư nhoz txơưv ntơưv đêx mak zos zus cxuô zav ntơưv bông ar thiaz nhoz ntưs sâuv ntiax têz. Đêx thiaz ntiax têz hâur đruôz a lok sis uô pa zax trâu hâur đruôz a sâuv bông ar yax six ntưs thiaz siz hlông uô tâu nhoz li đêx nas, tsuô tror uô pa zax sâuv phuôz chuô, lok sis zax tror ntưs uô đêx nas lok. Qơư nhoz txơưv ntơưv đêx tsik muôx qơư chuôz muk tiav sis muôx nhoz trâu hâur hiar txưr. Luz hnuz cuz yar sav lưs tror uô ntux nas lok pôngz tror trâu hâur ar. Uô li phuôz tâu uô pa 14 nyo zax sâuv ntar ntux uô yênhx tưr phuôz. Têx phuôz chuôz ntơư tâu njơưx muk trâu cxuô qơư thôngz kaz ntux, zos thâuv ntux yar cuz tror txia uô yênhx tưr phuôz zav, zax uô lưs đêx nas lok pôngz ntưs uô đêx tror trâu hâur hiar txưr. Têx tưr huôz chuô tror txia uô pa phuôz za muk trâu cxuô qơư hâur thôngz kaz ntux têz thâuv tror siz njiz cuz txiak ho zax uô đêx zax (nas) lok trâu ntiêx têz. Thâuv ntơư zax muk uô chav đâuk puôz trâu ntơưv têx tox trôngz siaz tuôr tâu ar nông nhoz tâu yênhx cxinhz shông. Nhoz trâu têx qơư ntux sor, luz chaix ntux yiaz lok txos, tê zax ntưs uô đêx lox yôngz cuôr sâuv bông ar. Iz cxia ntưs muk trâu ntơưv cưx đês; lok sis pôngz lok ntơưv têx bông ar, txix ntơư tâu yôngz uô yênhx tus cưx đês. Muôx iz cxia đêx ntưs sâuv bông ar trâu têx cưx ha ntưs tror kaz trâu hiar txưr. Muôx iz cxia đêx ho tâu thơưv trâu hâur đruôz ar yênhx đêx txia sâuv bông ar. Pênhr tsênhz li ntơư, tiav sis tsik zos tus đêx ntưk tưs cux puôr zos ntưk muk trâu đrav têx cưx ha mak muôx iz phênhv thơưk muk trâu hâur ar lơưv. Muôx iz đraz mê ho tror thươv trâu hâur đruôz ar tâu tror uô yênhxv đêx ar nông (thiaz hiar txưr) ntưs nhoz trâu hâur đruôz ar. Iz cxia đêx ntưs hâur đruôz ar tror trâu sâuv bông ar yênhx cưx ha ntưs đêx cxơưr. Chor đêx cxơưr no tâu têx chas ntông gruk tror yưv sav lưs đêx trâu têx blôngx ntông zuz ntông chiax. 15 3. Kror tsênhv chênhz ntơưv đêx a. Đêx hur zos đaz tsi? - Đêx sir zôngv tâu uô cxuô zav hâur vax tsê, nhoz cxuô kror qơư, tiav sis tsik tâu hâus têx đêx nhungk ntơưv têx cưx ha thâuv tsik tâu nrâuz. - Zos đêx hur muôx txâuk 22 zav car poz trơưk li ntơưv Bôv Y têr zok thiaz fuô ntơưv côngz zinhv (QCVN 02:2009/ BYT hnuz 17/6/2009). Đêx hur car poz sir zôngv. Viv đêx hur lok six zov chinhr hâur luz nênhx ntơưv tiz nênhs yênhx hnuz, thiaz lok six zov chinhr trâu luz đas jos, uô li zuôr tsuv đros por phưv đêx hur cov car poz trâu por phưv tâu đas jos thiaz luz nênhx ntơưv tiz nênhs sir zôngv. b. Đêx hur zos đêx jông li chak? Đêx hur zos đêx tâu liv đhâu: tsik đro, tsik 16 muôx cxiaz tsư, tsik shơư têx yuôx muôx cuôz uô moz trâu tiz nênhs, nrâuz tâu bâu sir zôngv thiaz hâus tâu. Đêx tênhr ntơưv têx cưx ha lok sis pak đêx muôx ntâu zav caz moz shơư tênhr sâuv blaiv đêx, muôx ntâu zav moz zax đros đêx mak hâus zuôr uô moz trâu tiz nênhs. Đêx nhoz trâu hâur têx kror ar khơưz ntshiaz tsik muôx ntâu caz moz mak hâus cux hiav tsơưs trâu đas jos, tiav sis ho muôx ntâu zav cuôz zax đros đêx, zov chinhr mak hmôngr puôs zax cux muôx moz. Viv li ntơư, zos sir zôngv đêx mak zuôr tsuv liv đhâu chor caz moz lok sis đrâuz cov buô, đêx siar li sir zôngv hâus. Ntơưv têx jêx jok nhoz qơư kêk sir zôngv tâu iz zav đêx hur siaz mak tiz nênhs zuôr khơưz kror thiaz lâuz suôz jêz chia đêx liv muk đhâu li tâu muôz lok sir zôngv. Đêx nhoz trâu ntơưv têx đrôngs lox chôngz nênhs mak muôx luz nênhx tsi txov nhêv zuôr mair lok liv đêx, liv caz moz hâur đêx cov caz moz tuôs tas li muôz lok sir zôngv thiax li tsik muôx moz trâu tiz nênhs. Tiav sis nhoz trâu cxuô qơư nhiak muôx iz jax tsưr ziv liv cov tâu đêx hur siaz lok sir zôngv tâu car trâu luz nênhx. Uô li tiav sis kror tsênhv chênhz cov liv tâu đêx hur siaz mak zuôr tsuv muôx jông mair liv kux zuôr pôngz nhiax ntâu, uô li tiz nênhs khênhr hov zuôr chor mair chox lok liv cov hâus tâu kias zav li đêx đrâuz. 17 Cov đêx hur mak zuôr saiz ntơưv yênhx luz hâur, tso li chak thiaz liv cov hur zos trơưk li tsưr ziv chia ntưs đhâu ntơưv chiar. Tsưr ziv uô cov đêx hur thiaz liv đêx siz txơưr trơưk li yênhx jax tsưr ziv ntơưv yênhx kror qơư, trơưk li chox kria lok sis ntơưv yênhx luz têz qơưs. Đrâuz bâu zos iz jax tsưr ziv zôngx ziv đuô chia muôx đêx hur lok sir zôngv car poz đuô ntơưv tiz nênhs. Uô li tiav sis, thâuv đrâuz zuôr tsuv đrâuz cov bâu nto, zov chinhr mak ntơưv têx qơư tox siaz. Tâuz trâu đêx đrâuz txiak, lok sis phưx trâu đêx hâus hur tsik tâu tas thâuv tsênhv sir zôngv mak tsuv muôx hâu vor ntov thiax tsik muôx caz moz txênhv tâu. Zos đêx hur mak zuôr txâuk nhoz li hâur kaz no TT Bê đêx hur Muôx txâuk cxuô zav hur siaz nhoz li Đơn viv tinhr I. Tsênhv chênhz yuôx saiz thiaz cxuô zav 1 Saiz đêx jông li chak 15 TCU 2 Tsư li chak Tsi muôx pa Tsư txơưr 3 Saiz đro li chak 5 NTU 4 pH 6,0‐8,5 5 Tơưr 350 mg/l 6 Amoni tinhr trơưk li NH4‐ 3 mg/l 18 7 Nitrat tinhr trơưk li NO3‐ 50 mg/l 8 Nitrit tinhr trơưk li NO2‐ 3 mg/l 9 Clorua 300 mg/l 10 Asen 0,05 mg/l 11 Hlâu 0,5 mg/l 12 Yênhx oxy trơưk li KMnO4 4 mg/l 13 Xav hur si chor cuôz xưk zax zưr zax (TDS) 1200 mg/l 14 Tôngx 2 mg/l 15 Xinanua 0,07 mg/l 16 Florua 1,5 mg/l 17 Cxuôs 0,01 mg/l 18 Mangan 0,5 mg/l 19 Lơưx phax 0,001 mg/l 20 Caz 3 mg/l II. Cuôz thiaz caz moz 21 Coliform hur si 50 Caz moz khuânv/100ml thêr tâuk 0 Caz moz 22 Ecoli lok sis Coliform khuânv/100ml Qơư tơưv: www.đêxsirzôngv.com.vn c. Đêx jông - Phênhv pH ntơưv đêx tsuv muôx yax 7,5. - Têx đêx tsuv ntshiaz thiaz jông huv canxi, kali thiaz hlâu. - Đêx tsuv (Đêx muôx ntâu zav yuôx nhoz li canxi). - Đêx cxơưr tsuv liv tâu ntshiaz carbon dioxide - CO2. 19 - Đêx zuôr tsuv hur thiaz tir tâuk ôxy zax. - Đêx zuôr tsuv zos zav đêx mê zôngx ziv liv tâu sai jông đuô ntaik. - Kror tsênhv chênhz đuô mak zuôr tsuv liv đhâu têx vâuz tsuôz uô hiav trâu đas jos (chlorine thiaz trihalomethane) lok sis cuôz tâus tsuv muk đhâu ntơưv đêx uô trâu zax đhâu ntơư chor cuôz chlorine liv tâu jông caz moz. 4. Đêx tsiv grê li chak trâu tiz nênhs Đêx zos zav zov chinhr đuô ntaik hâur tiz nênhs luz nênhx txox sia. Tiz nênhs, tsiax cxu, đrox tsuôs zuôr tsik muôx zos tiak tsi muôx đêx. Đêx hur car poz trâu tiz nênhs hâus zos kror zov chinhr chia cxơưz trâu luz nênhx jav cêr yaiz pluôs, muôx luz nênhx truôx njês. Đêx zos zav tsiv grê yax tâu trâu puô tas zav luz nênhx, tsiv tâu luz ntux cxor qiv hâur kaz ntux. Đêx zus tâu tiz nênhs, tsiax cxu thiaz đrox tsuôs puô tsar zav hâur ntiax têz, uô yuôx trâu tiz nênhs hâus. Hâur tiz nênhs luz chêr muôx nhos 55 txos 75% zos đêx. Cxuô zav hâur đros chêr ntơưv tiz nênhs puôr zos đêx zus zov chinhr hâur cxuô luz six hơưv cux li hâur chêr cux lok six zov chinhr tsuv muôx đêx. Đêx zos zav tâu tiz nênhs sir zông yênhx hnuz hâur luz nênhx nhoz li nox, hâus, đa, thiaz sir zôngv, tơưv trôngx ntâu zav hâur luz nênhx,... 20 Đêx tâu tiz nênhs muôz lok sir zôngv uô liax, uô têz, chos jôngr, uô puô tsar zav ntâuz xo, cêr muk lok,... 5. Cxuô zav uô hiav txos đêx hur thiaz hâur đêx a. Uô hiav đêx tsi hur ntơưv tiz nênhs Cxuô tus đêx tênhr sâuv ntiax têz (cưx đês ntưs, cưx đêx,...) zov chinhr mak nhoz trâu hâur đrôngs muôx tiz nênhs chôngz, jêx jok uô trâu vâuz tsuôz tsik tâu liv đhâu sir zôngv. Têx đêx đhâu sir zôngv ntơưv cxuô luz jêx jok qơư nhoz ntưs muk uô vâuz tsuôz trâu ntơưv blaiv têx pak đêx tênhr. Uô trâu đêx ntưs tsik tâuk, cxơưk kror lơưv thôngx, uô trâu muôx ntâu khâuz nhaz vâuz tsuôz tsư nhungk trâu luz nênhx ntơưv tiz nênhs uô hiav trâu têx hâur đêx, phiv liv trâu liv tâu đêx hur lok sir zôngv. Đêx tâu muôz lok sir zôngv uô nox, uô hâus ntơưv tiz nênhs ziv hnuz ziv tsar ntâu, hâus sir zôngv car poz hâur luz nênhx ziv tsar ntâu chôngz tiz nênhs sir uô lav thax tsik muôx qơư so tưz uô hiav têx hâur đêx ziv hnuz ziv tu jux juk, uô vâuz tsuôz trâu nênhs hâur luz nênhx nox nhoz thiaz vâuz tsuôz ntơưv cxuô tus đêx ntưs, cưx ha,... Ntâu luz kror đêx cxơưr uô tsik trơưk li têx tsưr ziv (khơưz tsik tâu jông, txâuk viv yuôx saiz, 21 tâu cxiv tsa ti jê ntơưv têx qơư tơưv trôngx, qơư vâuz tsuôz,...), kror đêx puôk hiav sir zôngv tsik tâu lok sis tsuv cxuz tas zos cênhz tir vâuz tsuôz trâu hâur đêx. Ntâu cênhz tir nhoz li chiar đêx tơưs uô hiav trâu đêx txênhv hiav txos tsik muôx txâuk đêx sir zôngv. Gênhk lok sis nor kaz tâur đêx chia trâu đêx txênhv ntưs trâu têx ar tưz uô hiav trâu luz nênhx tsik muôx đêx txâuk sir zôngv. Đêx kaz njêr thiaz đêx tsuôs siz txơưr, zos tiz nênhs muôz têx ar khơưz uô lav thax ntâu mak zuôr uô hiav txos ar kruôr cxuz trâu đêx tsuôs gâuv jux juk muk trâu hâur đruôz a, uô trâu đêx muôx jux juk kaz njêr trâu tiz nênhs hâus. Đrâuv ntơưv nhoz trâu ntơưv hiar txưr đêx ntak tuôx txos yôngz chor đêx kaz njêr tuôx siz shơư trâu tâu đêx stuôx yưv yênhx đêx kaz njêr. Chia muôx qơư nhoz trâu tiz nênhs mak zuôr tsuv muôz têx ar lok phaiz uô tsêr nhoz, cxuz uô qơư tiax, fênhx đrâu uô cêr muk,... uô liax têz, uô trâu ar kruôr tsik muôx qơư nông, đêx cxơưr tsi tâuk ntưs muk shơư trâu đêx hiar txưr. Uô hiav trâu đêx nas nhaz cuôr, tu tox poz ar xâuz thâuv ntux nas lox. b. Uô hiav ar viv liax têz Ntâu ziv vax tsê nhoz tox siaz zus tsiax cxu, 22 tsik pâuz txuôs đêx, sir zôngv uô đos đis, nzuôr guôx tsiax. Uô hiav trâu têx hâur đêx sir zôngv vâuz tsuôz ntưk muk trâu cxuô qơư, lok sis txênhv trâu hâur ar tror cxơưr tuôx trâu tiz nênhs tror sir hiav txos đas jos zos. Hâux lưv zus shuôz, njêk ntơưv têx đêx tâur, ntưs, sâuv blaiv đêx têx har đêx ntưs zos iz cxia cênhz tir; tsik hur viv muôz cxuô zav krâur trâu shuz njêk nox tsik tas, ntơư tưz zav uô vâuz tsuôz hâur têx pak đêx ntưs muk tsi tâuk saz trâuv vâuz tsuôz trâu pak đêx tênhr. Ntâu kror đêx khơưz tsik trơưk li tsưr ziv, uô hiav vâuz tsuôz, muôx cuôz ntâu zav li yuôx tuô caz. Đros trâu siv zôngv đos đis cxuô zav yuôx, qir phênh, yuôx cuôz tâus trâu ntông chos,... ntâu tus cưx đês ntưs muk hâur liax uô vâuz tsuôz trâu liax. Têx cưx đês zưs liax tsik trơưk li tsưr ziv uô hiav sir zôngv lav thax đêx ntưs uô foz xuôv trâu cêr phuôv tsar uô kôngz lông. c. Hiav viv phuôv tsar uô puô tsar zav hax huv Uô cxiv tsa ntâu luz tsêr mair, uô tơưv cxuô zav hax huv, lok sis chor ziv vax tsê uô hax huv tsar ntâu uô trâu sir zôngv ntâu đêx ziv tsar tsik zos car trâu phuôv tsar uô kôngz lông xưz mak tsênhv muôx ntâu kruô tuôx saiz shuôk sir zôngv 23 siz txơưr. Zov chinhr mak chor qơư tsik tâu muôx qơư cưx trâu đêx ntưs, têx kror đêx khơưz hâur đruôz ar tsuv khơưz ntâu thiaz sai, uô trâu hiav đêx txiax zôngx ziv tas jux juk, uô trâu ar sâuk. Cxuô luz tsêr mair nyo pa, pâus hmôngr ar,... uô trâu lok nas muôx cuôz, tsik zos uô trâu hlôngr têx đêx hur hâur đruôz ar, mak tsênhv hiav txos ar thiaz phuôz chuô đrox tsuôs. Tso ntâu đêx ntưs tsik tâu liv, vâuz tsuôz ntơưv têx tsêr mair, qơư uô nox hâus, zus tsiax cxu, pak đêx tâur uô vâuz tsuôz trâu ntơưv cxuô tus đêx ntưs1. Tsik zos li xưz mak muôx ntâu qơư đêx vâuz tsuôz ntưs thơưk trâu ar uô hiav trâu hâur đêx tsik hur siaz. II. NTIAX TÊZ PHUÔZ CHUÔ 1. Ntiax têz phuôz chuô zos đaz tsi? “Ntiax têz zos kror qơư xênhz txơưv yưv lok paz trâu tiz nênhs luz nênhx nhoz, qơư chiax sia trâu ntơưv tiz nênhs thiaz cxuô zav đrox tsuôs, __________ 1. Công ty Vedan Viêx Nam tso cuôz ntưs tâus đêx Thiv Vaiv zos txuz uô vâuz tsuôz tâu Cuk Công an saiz shuôk luz nênhx hur siaz - Bôv Công an Viêx Nam đros trâu Bôv Tais nguyên thiaz saiz shuôk ntiax têz hur siaz cxinhz pov hnuz 13 hli 9 shông 2008. 24 tsiax cxu” (Trơưk li khuz 3, Tus chai por phưv luz nênhs hur siaz)1. Ntiax têz puô tsar zav hâur kaz ntux no zuôr uô trâu muôx txâuk ntâu tsar zav nhoz tâu tsik trơưk li siaz xar ntơưv tiz nênhs, tiav sis muôx ntâu zav viv tiz nênhs uô tâu yưv siv. Ntơư zos luz ntux nuz pov cêr, tox trôngz hâur pês, hiar txưr, phuôz chuô, tsiax cxu, đrox tsuôs, ar, đêx,... Luz ntux cxor qiv uô trâu tiz nênhs uô tâu pa, ar chia tiz nênhs cxiv tsa vax tsê, tsêz chos kôngz long, zus tsiax cxu, muôx puô tsar zav trâu tiz nênhs sir zôngv uô nox hâus, suôr muôs sir zôngv, uô trâu muôx shôngz ntông jông gâux tiz nênhs saiz shuôk uô si, trâu luz nênhx cax siaz. Luz ntiax têz, đêx ar zos kror qơư nhoz trâu tiz nênhs. Ntơư cux zos tus chai, tsiv tâu tiz nênhs uô luz nênhx nhoz, ntơư zos têx chai tâu tiz nênhs saz lax tơưv, cêr thôngz ziv,... ntơưv tôv chưz Liên hơx cuôz, Hiêx hôiv chor têz qơưs siz đros thôngx siaz, chia saz lax tsa tinhv, huyênx, tsêr uô côngz xưv, xar, jêx jok, yênhx zav tiz nênhs, ziv vax tsê, hâux xênhv, yênhx zav tiz nênhs trơưk li zus zav chai chox,... Chox __________ 1. Khuz 3, Tus chai por phưv ntiax têz hur siab shông 2014 thiaz ntâuz ntơưr yưv chox kria, Qơư yưv tơưv fông ntơưr ntơưv tsênhv qơư chinhr triv têz qơus tsênhv chênhz, Hax Nôiv, 2015, tr. 8. 25 tâu cêr thôngx siaz cxơưz trâu luz nênhx ndê muk phuôv tsar, muôx cêr thôngx siaz côngv jos cxơưz cêr vav mênhx, tiz nênhs thiaz puô tsar zav tâu jông. Đrâuv ntơư tiz nênhs tsênhv phênhz tâu luz nênhx hâur kaz ntux no zos tiz nênhs chox car thiaz saiz shuôk muôx phênhv, puôr tsar zav hâur kaz ntux no tiz nênhs puôr uô tâu nhoz li yêz ô tô, yêz mair, phưz yêz, tsêr nhoz, fênhx đrâu tiax qơư nhoz hâur đrôngs hâur luz nênhx nox nhoz,... 2. Kror tsênhv chênhz ntơưv ntiax têz hur Ntiaj têz no, zos iz zav tsênhv chênhz chia tiz nênhs nhoz tâu, uô qơư nhoz thiaz lok six zov chinhr ntơưv tiz nênhs luz nênhx, muôx ntâu puô tsar zav, luz ntux cxor qiv, đêx, ar, đrox tsuôs, phuôz chuô iz puô zav tsar tsiv tâu lok hâur ntiax têz. Luz ntiax têz jông li chak trâu luz nênhx hâur kaz no: * Ntiax têz, zos kror qơư nhoz ntơưv puô tsar zav, cxor qiv, ar nông, đêx đrox tsuôs, tsiax cxu, thiaz tiz nênhs. Hâur luz nênhx nox nhoz ntơưv tiz nênhs zuôr tsuv muôx cxor qiv, ar nông, đêx, thiaz vax tsê nhoz... cux li cxuô zav hâur luz nênhx. Puô tsar zav ntơư puôr zos muôx ntơưv luz ntux têz lok. Uô li tiz nênhs tsuv nhoz cơưv shâuv 26 hlôngr cxuô tsưr ziv hâur luz nênhx hâur ntiax têz. Car poz trâu muôx luz ntux cxor ziv cov jông, tiz nênhs tsuv moz siaz đros por phưv cov muôx jông cxor qiv hâur kaz ntux, tsik uô hiav trâu luz nênhx nox nhoz. * Luz ntiax têz zos kror qơư nhoz trâu tiz nênhs luz nênhx nox nhoz, uô nox uô hâus thiaz muôx cxix cxuô puô tsar zav li poz jêz, shôngz, ntông, thiaz puô tsar zav nhoz... Uô li luz nênhx ntơưv tiz nênhs ziv hnuz ziv sir zôngv ntâu zav hâur luz nênhx ziv tsar ntâu tuôx, uô trâu sir zôngv jông lok sis uô hiav ziv hnuz ziv ntâu ntơưv cêr phuôv tsar uô nox hâus. Ntơư tâu hu uô chor tâu muôx nhoz trâu hâur ntiax têz zos: - Har jôngr txưr zinhv: zos kror qơư muôx đêx cxơưr, por phưv tâu ar, muôx shôngz ntông, cxuô zav yuôx njuôz car trâu têx đêx ar nhoz thiaz ar tros. - Cxuô tus đêx lox: zos kror qơư muôx đêx, qơư nhoz ntơưv iz puô tsar zav, qơư uô si nox nhoz trâu cxuô zav tsiax hâur đêx. - Tsiax cxu - đrox tsuôs: cxuô zav zos uô jâuz zus,... thiaz cxuô zav tsiax muôx tsơưs. - Phuôz chuô, cxor qiv, năng lươngv hnuz, ntux yar, ntux nas, đêx, chuô: zos qơư zus qơư nhoz trâu iz puô zav tsar muôx txox sia nhoz. - Cxuô zav, caz hlâu, trox yưv tơưv năng lươngv trâu phuôv tsar uô kôngz lông thiaz puô tsar zav,... 27 * Luz ntux, cxor qiv zos kror qơư chia uô jav tsơưs cxuô zav tsik jông cov car poz trâu tiz nênhs luz nênhx thiaz cxuô zav tsiax cxu, đrox tsuôs hâur ntiax têz. Phuôz chuô puôr zos tiz nênhs uô yưv siv tơưv ntơưv sir zôngv puô tsar zav trâu hâur thôngz kaz ntux. Cxuô zav muôx nhoz hâur ntiax têz zos tiak tas six hơưv sir zôngv, muôz por tsês trâu cxuô qơư zax uô khâuz sư thâuv zax zuôr yênhx iz zav pa cxor qiv thiaz tror lok uô yênhx iz zav cuôz yưv siv nhoz trâu hâur ntiax têz no vâuz tsuôz ntiax têz. Zav li chôngz tiz nênhs nhoz hâur ntiax têz no, uô trâu cxuô zav khâuz sư ziv hnuz ziv tsar ntâu nhoz trâu cxuô yar puôv. Uô vâuz tsuôz trâu tiz nênhs luz nênhx nox nhoz. Têx khâuz sư zax tsi tâuk muk uô iz zav mak tsuôk zos nhoz bos trâu ntơưv iz kror qơư. Txix thâuv chor khâuz sư ntâu tuôx, uô yênhx iz zav yuôx cuôz hiav trâu tiz nênhs luz đas jos, hiav trâu tsư nhưngk thiaz zax tsi tâu, vâuz tsuôz trâu cxuô kror qơư. * Ntiax têz zos kror qơư trâu puô tsar zav, trâu tiz nênhs; zos qơư trâu cxuô zav đêx ar, tox trâu trông hâur pês, đrox tsuôs puô tsar zav nhoz tênhr, yưv siv tâu tiz nênhs lok nhoz; txix ntơư ho tror uô tơưv puô tsar zav yưv lok por trâu cxuô kror qơư, yưv siv puô zav tsar zax lok uô tơưv iz zav phuôz chuô, ntux tsênhs,...; uô trâu tiz nênhs, đrox tsuôs puô tsar zav muôx ntâu tsar zav yưv siv, yênhx ntâu qơư jông gâux, muôx gê siaz, thiaz tiz nênhs yưv siv ntâu zav chai yiêz hâur luz nênhx. 28 * Ntiaj têz phuôz chuô zos kror qơư paz max tir thair trâu tiz nênhs luz nênhx nox nhoz. Đrâuv ntơư tsênhv zos kror zov chinhr đuô lok tir thiaz vâuz tsuôz tiz nênhs muôx luz nênhx nhoz tsik muôx iz zav lok nruôr hiav tâu cxuô zav đrox tsuôs, tsiax cxu thiaz tiz nênhs: muôx cxênhx ôzô hâu têx phuôz chuô gruk ar phuôz chuô chia trâu muôx ntux yar thiaz lok nas, cuz sor zus yưv tơưv car ntâu zav năng lươngv cuz chi trâu luz hnuz. 3. Tiz nênhs luz nênhx jông li chak txos ntiax têz Txix thâuv siz đros nhoz luz nênhx uô cê hâur ntiax têz muôx cxuô zav phuôz chuô (nriar uô puô tsar zav tâu zôngx ziv), tiav sis nênhs tưz pâuz uô puô tsar zav hâur ntiax têz. Tiav sis tiz nênhs tưz sir zôngv lav thax ntâu zav uô hiav trâu hâur kaz ntux ntiax têz no, sir tas jux juk têx zav nhoz muôx liv trâu ntiax têz, uô vâuz tsuôz trâu cxuô qơư viv khâuz sư yưv tơưv. a. Hiav trâu cxuô zav đrox tsuôs Txix têx hâux lưv tsêz chos kôngz long, txos trâu (tiz nênhs uô tơưv cxuô zav nôngz kôngz yiaz tơưv) nruôr hiav, luôx ntor har jôngr txưr zinhv. Zos tiz nênhs tưz muôz têx zav muôx liv trâu hâur ntiax têz no sir zôngv tas jux juk tsik muôx thâuv tưs tror yưv siv tâu, tsik zos hais têx zav muôx liv,... tias sis tsơưs hâur ntiax têz thiaz jông trâu luz nênhx. 29 b. Uô hiav trâu tsiax kuk Đrâuv ntêk thiaz tuô cxuô zav tsiax kuk lok nox, lok sis uô yênhx ntâu zav nôngz yiaz, txos trâu nruôr haiv har jôngr,... tiz nênhs tưz nruôr hiav ntâu zav hiav lox trơưk yênhx thax qơư tưz uô trâu iz cxia tsiax kuk zav tsơưs tas jux juk tsik muôx. c. Nruôr hiav txos cxuô zav muôx liv hâur ntiax têz Đrâuv uô vâuz tsuôz trâu têx hâur đêx xinhz txơưv muôx hur cxuô qơư, tưz muôx cxaz nzir nhoz li, ntâuk tê, chuô đax, ntux nas nhaz cuôr uô yôngz cxuô zav tsiax tuôs lok sis, khâuz sư uô hiav vâuz tsuôz trâu cxuô qơư tưz lok six zov chinhr. Ntơư zos têx khâuz sư vâuz tsuôz ntux têz huôz chuôp, têx tsêr mair uô khôngv hax huv puô tsar zav, yôngz trâu cxuô qơư uô hiav trâu têx hâur đêx tsik hur siaz. Vâuz tsuôz uô hiav trâu tiz nênhs luz đas jos thiaz luz nênhx nox nhoz, kror zov chinhr đuô mak zos ntơư tiz nênhs nhoz li: por tsês cxuô zav khâuz sư đos đis, lok sis por têx taik thâur yuôx tuô đrox, yuôx tsuôs caz đhâu sir zôngv uô hiav trâu tiz nênhs luz nênhx. Cxuô zav caz cxuôs, Hg (lơưx phax), Cd (cadimi), Pb (cxuôs), As (asen), Sb (ăntimon), Cr (crôm), Cu (tôngx), Zn (caz), Mn (mangan),... 30 puôr zos chor chuôz zinhx tsik txơưx zax nhoz trâu ntơưv têx tos vax tos tsêr, mak tsuôk zos nhoz iz cxis li hâur têx qơư tsuv pôngz lok sis hâur đros chêr ntơưv tiz nênhs. Viv li ntơư, zos zav uô puôk hiav lok six zov chinhr trâu tiz nênhs. Uô li uô vâuz tsuôz caz cxuôs hlâu mak zos ntơưv têx qơư ti jê chor tsêr mair lox, nhoz trâu chor đrôngs lox nriar thiaz uô tơưv cxuô zav hax huv. Uô vâuz tsuôz viv caz, cxuôs tưz lok six zov chinhr tsar nzir ntâu trâu têx đêx. Ntâu kror qơư tưz uô hiav muôx ntâu zav shơư hâur đêx thiaz njêk tuôs ntâu. Cênhz tir uô vâuz tsuôz zos muôx têx đêx đhâu uô cxuô zav ntơưv cxuô luz tsêr mair uô hiav txos đas jos, viv tsik tâu liv uô ntưs muk trâu ntơưv cxuô kror qơư. Têx vâuz tsuôz ntơư uô hiav txos tiz nênhs luz nênhx nox nhoz thiaz vâuz tsuôz trâu đêx ar. Têx vâuz tsuôz ntơư cux zos iz zav uô hiav trâu tiz nênhs luz chêr. Txix uô vâuz tsuôz li hax zav uô vâuz tsuôz thơưv muk trâu têx hâur đêx txia, đêx cxơưr thiaz ntâu zav nhoz hâur đruôz a. Chia jav tsơưs uô vâuz tsuôz trâu đêx, mak tsuv tuôr tsưr ziv tso têx đêx vâuz tsuôz muôx qơư liv nhoz trâu têx tsêr mair lox, muôx qơư liv, qơư trâu têx đêx vâuz tsuôz nhoz li zus tsiax cxu, zus njêk shuôz, thiaz chos jâuz sir zôngv qir cux li đêx qir. 31 Yôngx oz HIAV XƯV NTƠƯV VÂUZ TSUÔZ NTIAX TÊZ TRÂU ĐAS JOS TIZ NÊNHS 1. Vâuz tsuôz đêx ar zos đaz tsi? Trơưk li tus chai por phưv cêr nox nhoz hur siaz têz qơưs Viêx Nam shông 2014, “uô vâuz tsuôz trâu têx qơư nox nhoz mak zos uô trâu cxuô qơư tsik hur siaz, tsư nhungk tsik trơưk li tus chai thiaz uô haiv trâu tiz nênhs luz nênhx nox nhoz”1. Hâur thôngz kaz ntux, cxor qiv ntux têz tsik jông, tâu xav pâuz li zos uô vâuz tsuôz trâu tiz nênhs luz nênhx nox nhoz tsi hur siaz thiaz hiav trâu đas jos tiz nênhs, uô hiav txos jav tsơưs hur siaz trâu ntiax têz. Cxuô zav uô trâu luz ntiax têz no muôx (pa yưv cuôz), zax (đêx ntưs), gôngs (vâuz tsuôz gôngs) muôx cuôz ntâu zav yuôx tsik __________ 1. Tus chai por phưv ntiax têz hur siaz shông 2014 thiaz ntâuz ntơưr yưv chox kria, Qơư yưv tơưv fông ntơưv ntơưr tsênhv qơư chinhr triv têz qơưs tsênhv chênhz, Hax Nôiv, 2015, tr. 9. 32 jông, thiaz cxuô zav tâu tiz nênhs uô yưv tơưv năng lươngv lok trâu saz đrâuv, uô chuô hloz. Uô li tiav sis, zos vâuz tsuôz tiav sis tsik uô hiav txos trâu pêv zav li pa yuôx hiav txos đas jos ntơưv tiz nênhs, thiaz cxuô zav tsiax cxu, đrox tsuôs mak nhoz li caz puô tsar zav uô hiav txos tiz nênhs luz nênhs nox nhoz hâur ntiax têz. Vâuz tsuôz trâu luz nênhx puôr zos tiz nênhs uô thiaz hâux lưv car saiz tsik tâu txos qơư. 2. Cxuô zav uô vâuz tsuôz zov chinhr hâur ntiax têz - Vâuz tsuôz phuôz chuô: Zos muôx khâuz njênhs chuô ntơưv pa ar, thiaz pa nyo cxuô zav tơưv za yuôx uô. Pir txưr li chor yuôx tuô cxuô zav cuôz cacbon mônôxít (carbon monoxide, điôxít (dioxide) lơưx phax, thiaz chor yuôx cloroflorocacbon (CFCs), thiaz ôxít nitơ (oxide nitro) zos têx pa nyo ntơưv têx tsêr mair thiaz ntơưv cxuô zav yêz pa nyo tơưv hiav trâu luz nênhx. Ôzôn uô trâu nyo pa siz shơư sâuv phuôz chuô tơưv zax uô chor pa muôx cuôz ôxít nitơ muk shơư yax ntơưv đêx, (txia uô phuôz) uô hiav trâu luz ntux thiaz luz hnuz hli. - Vâuz tsuôz đêx: muôx thâuv đêx ntưs sâuv bông ar muk đhâu ntơưv têx khâuz sư, đêx vâuz tsuôz đhâu tiz nênhs sir zôngv puô tsar zav, ntơưv têx tsêr mair uô cxuô zav, cxuô zav yuôx 33 tsuôs caz, tsuôs đrox cxuô zav txênhv trâu hâur ar uô qơư txênhv ar muôx đêx txia hâur đruôz a tơưv lok. - Vâuz tsuôz ar muôx thâuv vâuz tsuôz thâuv muôx cxuô zav yuôx cuôz tâus viv tiz nênhs tsuôs yuôx muk trâu hâur ar (uô vâuz tsuôz đhâu trâu têx ar, thiaz tsi trơưk tâu li tsưr ziv sir zôngv) puôr zos puô tsar zav ntơưv tiz nênhs khơưz caz, hlâu, cxuôs tơưv puô tsar zav ntơưv chor tsêr mair lox, têx tsêr mair uô qir phênhv, thiaz cxuô zav yuôx tuô caz muôx cuôz yax li tsưr ziv chox kria sir zôngv, lok sis tsuv txênhv muk thơưk trâu đruôz ar muôx đêx txia tror tơưv uô đêx tơưv tuôx yênhx ar muôx cuôz hyđrô cácbon (hydro carbon), têx yuôx thiaz huv nhar, MTBE, nhoz li yuôx tuô đrox, yuôx tuô caz, thiaz cxuô zav yuôx hydrocacbon clo zax. - Vâuz tsuôz pa nyo thiaz suôz đror. - Uô vâuz tsuôz viv suôz đror: Li suôz yêz cxuô zav, phưz yêz, thiaz đror ntơưv cxuô zav tsêr mair. - Vâuz tsuôz chuô pa: Muôx ntâu nhoz li cxuô zav chuô muôx chia xa suôz xor tôngx lok sis, suôz xôngr tôngx chuô, nhoz lok six ntâu ntơưv têx phuôz chuô. - Vâuz tsuôz tênhz chis pov cêr: Nhiv no muôx chôngz nênhs sir zôngv cxuô zav tênhz chis uô đos đis, uô hiav trâu cêr phuôv tsar ntơưv cxuô zav tsiax cxu kuk thiaz đrox tsuôs, caz njâuv. 34 a. Vâuz tsuôz trâu têx qơư muôx đêx Vâuz tsuôz trâu đêx zos iz hâux lưv uô hiav tiz nênhs, trơưk li tuôr xav ntơưv tus chai cuôz tâus shơư yuôx trâu đêx, yưv muôx chor yuôx txơưr ntưs tâu jông li đêx tiav sis pa tsư siz txơưr, uô trâu đêx vâuz tsuôz thiaz shơư cuôz tâus, txix ntơư uô puôk hiav trâu đrox tsuôs, thiaz têx tsiax nhoz hâur đêx, xav zos uô vâuz tsuôz đêx mak lok six zov chinhr thiaz sai uô hiav trâu cxuô zav. Ntơư li tsênhz zos iz kro cxơưx xinhz thiaz zôngx ziv thơưk trâu hâur đruôz a. Đêx tsuv vâuz tsuôz mak khênhr hov zos chor đêx txia thiaz kror đêx cux li đêx liv nhoz ntơưv ntus hiar txưr, pak đêx tâur. Zos zos muôx ntâu zav yuôx yax uô trâu đêx muôx ntâu zav siz shơư zax tsik tâuk thiaz ntưs tsik tâuk. Txix ntơư uô trâu đêx tsik muôx qơư điv pa ntưs tsik tâu, pa chuô muôx cuôz tsar tuôx, uô vâuz tsuôz trâu têx pak đêx. Nhoz trâu têx pak hiar txưr, cênhz tir uô trâu đêx vuôz tsuôz zos chor mair yâu uô trox txênhx vâuz tsuôz tsik tâu liv; Vâuz tsuôz đêx muôx ntâu zav nhoz li; qir phênhv, yuôx tuô đrox muôx cuôz tâu tso tơưv đros đêx ntưs thơưv trâu hâur ar uô vâuz tsuôz têx cưx ha, pak đêx tâur; uô trâu tiz nênhs hâus thiaz tơưv muk hiav trâu đas jos tiz nênhs, đrox tsuôs cxuô zav ntơưv thax tsav. 35 b. Vâuz tsuôz trâu hâur ar Uô vâuz trâu ar zos tiz nênhs uô puôk hiav thiaz sir zôngv tsik muôx qơư txuôs, uô vâuz tsuôz hlôngr trâu têx ar nhaz siz sơư, puôk hiav trâu têx ar tsik jông thiaz caz njâuv hâur đruôz ar tsik muôx qơư nhoz chiax sia hiav txos ar. Ar zos qơư uô tsêr nhoz ntơưv tiz nênhs thiaz cux li cxuô zav tsiax, caz njâuv, đrox tsuôs puô tsar zav hâur ntiax têz, zos qơư truôx trâu tiz nênhs cxiv tsa cxuô qơư nox nhoz, phuôv tsar uô nox hâus, puô tsar zav hâur luz nênhx ntơưv tiz nênhs. Ar zos kror qơư tsênhv chênhz muôx nux grê đuô ntaik hâur ntiax têz, tiz nênhs sir zôngv ar lok uô kôngz lông chia car trâu luz nênhx nox nhoz, thiaz zus tâu tiz nênhs. Tiav sis ziv hnuz tiz nênhs ziv tsar chôngz, đêx ar ziv tsơưs, cêr phuôv tsar qơư nhoz ziv tsar ntâu cxaz nzir, uô têx ar tsik jông. Tsuôk xav ntơưv pêz têz qơưs Viêx Nam, uô vâuz tsuôz trâu ar zos iz kror tsênhv muôx cêr cxor zov chinhr hâur luz nênhx. c. Vâuz tsuôz phuôz chuô Vâuz tsuôz phuôz chuô zos muôx ntâu zav khâuz sư por tsês đos đis sâuv bông ar uô trâu chuô njơưx tsư nhungk nzias trâu cxuô qơư, uô trâu têx phuôz chuôz yuôz muk tsư tsi hur trâu 36 cxuô qơư thiaz tsư tsik xis siaz trâu tiz nênhs, saiz đêz muôx ntâu iaz ong pov tsik tsênhz. Vâuz tsuôz phuôz chuô muôx 2 zav cênhz tir: - Zos vâuz tsuôz xinhz txơưv muôx hâur ar: têx phâuz chuôz vâuz tsuôz ntiax têz cuz hâur đros ar, mêtan, sunphua;... thiaz cuz tox cuz jôngr nqo pa cacbonic vâuz tsuôz... - Vâuz tsuôz viv tiz nênhs tsik txuôs luz nênhx hur siaz; hlơưr khâuz sư, khâuz hnaz zax zưr tsư nhungk, tsos tsês têx cxuôz hâur ar vâuz tsuôz trâu ntơưv têx cêr muk lok, lok sis khâuz sư sir zôngv yênhx hnuz hâur luz nênhx uô nox hâus, kôngz lông,... Nhiv no, vâuz tsuôz ntơưv phuôz chuô tsênhv zos iz kro lok six cxor siaz hâur thôngz kaz ntux. Luz ntux cxor qir muôx ntâu siz hlôngr uô hiav trâu tiz nênhs luz nênhx nox nhoz, thiaz tsix cxu, đrox tsuôs. Vâuz tsuôz viv tiz nênhs trâu ntiax têz. Yênhx shông, tiz nênhs sir zôngv nhos yênhx tiv tênhr thênh đruôv, trox tsuôs cxuô zav, hlơưr nyo pa vâuz tsuôz trâu phuôz chuô. Đros trâu ntơư, tiz nênhs cux por ntâu zav khâuz sư trâu ntơưv têx bông ar, vâuz tsuôz, đêx đhâu sir zôngv tsik tâu liv thơưv jux juk trâu hâur ar sai. Vâuz tsuôz phuôz chuô yưv ntâu zav uô trâu luz nênhx tsik zôngx ziv uô pa, pos phuôz nti, uô muôx ntâuz zav moz trâu tiz nênhs luz nênhx; lok 37 sis uô trâu lok têx coz nas tsư hiar nzias uô hiav trâu têx har jôngr thiaz têx đrak liax têz. Kror tsiv nhos hais mak zos tiz nênhs por têx khâuz sư lav thax tsư nhungs njias đros phuôz chuô nhoz li yưv uô phuôz chuô muôx cuôz CO2 muôx nhos 50% uô vâuz tsuôz trâu cxuô qơư nhoz hâur kaz ntux. Vâuz tsuôz ntơưv pa nyo nhoz li sir zôngv tênhz kruô, chaix yêz cxuô zav hlơưr trox nyo... cux zos iz zav pa nyo muôx cuôz uô hiav trâu hâur ntiax têz lok six zov chinhr thiaz cxơưx xinhz. d. Vâuz tsuôz viv suôz đror Muôx ntâu zav yưv siv tâu yưv tơưv lok hâur ar zos qơư uô vâuz tsuôz tâu saiz zos cênhz tir uô vâuz tsuôz viv suôz đror. Cêr yêz lox Nhiv no, cxuô zav yêz chaix ziv hnuz ziv tsar ntâu tuôx cxaz nzir, chaix yêz muk lok ntơưv cxuô txox cêr ziv ntâu uô trâu nyo pa vâuz tsuôz thiaz tôngs njêx viv suôz yêz đror, thiaz coix yêz,... Đrâuv ntơư, muôx ntâu yêz tsik jông zôngv chaix muk hâur têx cêr ntơưv pêz têz qơưs Viêx Nam tsênhv ntâu uô trâu suôz đror tôngs njêx tiz nênhs zos phênhv ntâu. Thâuv phưz yêz sơưr cêr za thiaz thâuv za lok tsơưk zos thâuv chor ziv vax tsê nhoz ti jê ntơư yar yêz tâu tongs poz njês tưz tsik zos tsơưs. 38 Cxiv tsa Nhiv no, sir zôngv ntâu zav mair lok cxiv tsa cxuô qơư cux zos cênhz tir uô trâu đror tôngs poz njês. Uô puô tsar zav ntơưv chor tsêr mair Ntơưv cxuô luz tsêr mair uô puô tsar zav nhiv no, sir zôngv cxuô zav mair tsik muôx thâuv tưs zuôr tsik sir mair. Uô li tiav sis viv muôx iz cxia luz tsêr mair lav tâu lav sir zôngv lav thax tsik muôx qơư so uô muôx suôz đror ziv hnuz ziv tsar ntâu trâu tiz nênhs. Luz nênhx nox nhoz Hâux lưv krêz mair hnôngs gâux lox đhâu cux zos cênhz tir uô trâu tiz nênhs muôx ntâu suôz đror uô tôngs njêx iz ndis, zov chinhr mak ntơưv têx qơư zos chor tsêr nox mor cxuô zav. Ntơư cux zos cênhz tir uô trâu đror lox, viv tiz nênhs tsik pâuz xav zos phênhv chôngz. Muôx ntâu suôz đror tôngs poz njês uô trâu hnôngs tsik tâu mênhx cxuô zav, thiaz uô trâu tiz nênhs gênhs, bâu tơưk thiaz xar tsi tâu tsưr ziv ntâu (stress),... (Qơư tơưv: wikipedia.org). 3. Vâuz tsuôz hâur ntiax têz txos trâu tiz nênhs li chak a. Uô hiav vâuz tsuôz hâur đêx Vâuz tsuôz trâu đêx zuôr muôx ntâu zav moz li hâur kaz no: 39 * Muôx moz lơưr tâus đêx hâus, mornox - Moz ndâux plaz, thiaz moz nhur caz moz virus: khênhr hov nhoz ntêr txix 24-72 tênhr tsôngr hâur chêr mak xar ntuôr, lok sis ntuôr, thiaz trơưk plaz. Moz tsik hais txos nênhs lâuk lok sis mê nhuôv zâuk puôr tsuv moz tâu, zovchinhr đuô mak ntơưv mê nhuôv zâuk thiaz chor nênhs lâuk. Thâuv muôx moz hâus tâu đros đêx pôngz hâur chêr ntâu uô trâu tiz nênhs tsik muôx đas jos zos, zos tsik yuôx kho saiz mak uô trâu tuôs tiz nênhs. - Moz tav: tâu saiz zos zav moz “zov chinhr”. Moz trơưk plaz đros trâu tơưv trôngx pôngz đêx ntâu, ntuôr ntâu, thiaz uô đêx sai - hiav đas jos thiaz sâur njar đhia tsik zinhx txênhv zos tsik lho sai mak cưr zuôr uô tuôs nênhs zos tsik kho sai. Zuôr yênhx moz cik, hov moz thâuv chaix ntux sor, lok sis đhâu têx coz nas chuô yôngz cuôr ntơưv têx qơư muôx ntâu zav vâuz tsuôz, lok sis tsik muôx đêx hur, muôx ntâu zav uô vâuz tsuôz trâu luz nênhx, lok sis muôx trâu têx zav đêx đhâu sir zôngv vâuz tsuôz viv tsik tâu liv,... - Moz thương hanx: zos zav moz cik viv vâuz tsuôz trâu hâur đros chêrchor caz moz nhoz li Salmonella Typhi lok sis Salmonella Patatyphi A, B, C uô hiav thiaz cik trâu tiz nênhs. Moz hov cik đhâu nox hâus muk hâur plaz nhur thiaz moz cuz chêr ntêr hnuz nhungs, uô yưv ntâu zav moz nhoz li cuz chêr zov chinhr tơưv poz iz chê, moz tâuz hâu, moz hluz, moz tâus lênhs yar,... Phênhv ntâu 40 chor moz no mak zos cik đhâu ntơưv nox jâuz nox mor lok sis hâus đêx muôx caz moz thiaz đêx tsik hur, lok sis nox têx jâuz graix nox tsik hur, tsik siar thiaz nhoz trâu têx hâur đêx muôx vâuz tsuôz khênhr hov cik tâu uô trâu moz thương hanx cik. - Moz lyv viv caz viv vâuz tsuôz: zos zav moz cik đhâu puô tsar zav nox muk hâur plaz muôx ntâu chor caz moz cik li Shigella. Chor moz no cux zos cik đhâu nox jâuz mor, thiaz qơư tơưv trôngx, lok sis nzuôr têk tsik hur-thiaz ciak đhâu hâus đêx nox mor. Nhoz trâu pêz têz qơưs, đêx hâus zos kror qơư uô trâu cik moz trưưk plâuz cuz chêr hu uô (moz tav, mozlyv) viv zos hâus têx đêx tsik tâu nrâuz bâu uô cik moz. - Moz kiêz lyv cuôz tâus Amib (trơưk plaz): zos chor caz moz nhoz trâu cxuô qơư ntơưv jâuz graix nox muôx bê Etamoeba Histolitica cik tâu. Hov moz nhoz li moz trơưk plaz (moz lyv Amib) thiaz uô trâu moz plaz yênhx moz Amib ntơưv siaz, njưk, hlưr, tơưr graix,... Cxuôs Amib cik tâu đhâu tơưr graix thiaz đhâu nox mor hâus đêx, nox jâuz nhungk thiaz hâus đêx txiak,... - Moz trơưk plaz viv E.Coli: muôx moz viv nox têx jâuz graix tsik hur lok sis muôx caz đhâu hâus đêx, nox jâuz, graix tsik tâu liv thiaz tsik tsâus đêx jông uô trâu muôx moz cik. Đrâuv ntơư, tsênhv muôx cxuô zav moz cik nhoz li chor moz zov chinhr hâur siaz (caz moz 41 siaz A, caz moz siaz B), moz cuz chêr, tuôs têk tơư, moz trơưk plaz cik viv (Rotavirus)... - Moz plaz chaz: zos chor nênhs muôx ntâu zav li chaz côngz, chaz cxuô zav hâur plaz cik đhâu hâus đêx muôx cik trâu tiz nênhs đhâu hâus đêx... Viv tiz nênhs muk tơưv trôngx đos đis uô trâu lok nas đêx yôngz cuôr muk trâu têx hâur đêx muôx caz moz thiaz chaz nhoz hâur têx đêx, uô trâu thâuv tiz nênhs tror muôz lok hâus tror chiax sia cik trâu tiz nênhs nhoz trâu hâur đruôz chêr đhâu hâus đêx. Zav moz no khênhr hov moz ntơưv chor mê nhuôv zâuk, thiaz muôx ntâu cênhz tir cik nhoz li, muk co tơư liaz ntơưv têx qơư vâuz tsuôz, uô trâu caz lo tâu trâu ntơưv têx tơưr graix yaz, đhâu juâz nox lok sis hâus đêx cik muk chiax uô chaz hâur plaz, uô hiav txos đas jos. * Chor moz cik đhâu đa đêx Cik đhâu muk cor đêx ntơưv têx qơư muôx caz moz. - Moz sanr mangr (Schistosomiasis)1 khênhr __________ 1. Tsêr yuôx moz đâuk no - Kir Xinhz Trôngx Quy Nhơn hais pâuz muôx moz yưv tơưv ntơưv huyênx M’Đrăk, tinhv Đăk Lăk tsuv moz muôx chaz (Schistosomiasis) viv cik tâu caz moz Schistosoma mansoni. Ntơư zos zav moz cik cuôz tâus caz tik tâu pov muôx ntâu jias ntơưv Viêx Nam zos cik tâu ntơưv sir zôngv đêx tsik hur siaz cik txênhv tâuơntưv đaiv tơưr graix trâu hâur chêr uô moz. 42 hov cik đhâu muk đa đêx, cor đêx, ntơưv têx qơư muôx kưx cxuô zav muôx zav moz nox nhoz uô cik trâu tiz nênhs. Lok sis têx caz nhoz ntơưv tus caz kưx pôngz trâu têx đêx thâuv fôngv njiz tâu tiz nênhs puôz ntơưv têx tơưr graix muk đhâu trâu hâur đruôz plaz muôx chaz caz moz hâur chêr. - Caz moz virus cik kror muôs: Adenovirus zos zav moz zov chinhr ntơưv kror muôs. Zos zav caz moz virus nhoz trâu ntơưv têx pak đêx đa muôx chôngz nênhs cor. - Moz tơưr graix: đêx vâuz tsuôz muôx caz moz uô cik trâu tiz nênhs. Zos đa ntơưv têx pak đêx vâuz tsuôz caz moz cik puôz trâu tơưr graiv tsuv moz khâus iz chê. Zos tsik kho sai thiaz tsênhv yax six tror sir zôngv chor đêx vâuz tsuôz ntơư mak zuôr uô trâu moz ziv hnuz ziv nhar đhâu yênhx hnuz, uô trâu moz ung thư tơưr graix lok sis tuôs tiz nênhs. * Muôx ntâu zav moz cik nhoz hâur đruôz đêx - Moz o txia: Viv ar, đêx, thiaz cxuô zav jâuz graix nox tsik muôx txâuk i-ôz, khênhr muôx moz zov chinhr nhoz trâu têx qơư tox siaz, tiz nênhs tsơưs luz nênhx txov nhêv. - Moz câuk hniar: zos yax lok sis tsik muôx txâuk flo: zos flo<0,5mg/l mak tsuv moz câuk hniar, flo>1,5mg/l mak uô trâu chor câuk hniar tsik khor muôx caz muk nox tâu. 43 Zos têx hâur đêx muôx chor cuôz pH<7 hov muôx ntâu cuôz ion nhoz ntơưv axít uô hiav trâu hâur hlưz hnia. (Trơưk li kror muôx txâuk tsênhv chênhz QCVN01:2009/BYT ntơưv Bôv Y têr lok sâuv tus chai muôx txâuk thiaz jông đêx hur sir zôngv, pH ntơưv đêx chia sir zôngv hâus thiaz uô nox, đêx sir zông ntơưv cxuô luz tsêr uô jâuz mor nox tsuv muôx txâuk 6,5 - 8,5). - Moz Minamata: zos đêx muôx yax pa tsư lơưx phax max zos uô muôx cuôz ntơưv lơưx phax. Lơưx phax muôx tsơưs nhoz hâur đêx. Uô li tiav sis, cxuô zav yuôx cuôz lơưx phax lok tsuôs trâu têx hâur đêx tsik hur, lok sis vâuz tsuôz ntơưv têx hâur đêx. Txix thâuv lơưx phax nhoz hâur đros chêr zuôr uô trâu trâuv thiaz têx sâur nyar đhia tsik siz huv hiav trâu tiz nênhs moz gênhs. (Cov đêx hur thiaz txâuk li thênhv tuôr đas nuv côngz zinhv txâuk uô đêx jông hur hâus mak QCVN 01:2009/BYT côngz zinhv yuôx lơưx phax muôx nhoz hâur đêx tsuv muôx mê đuô hâur kaz 0,001 mg/l). Qir thơưx ntơưv chor moz Minamata: uô trâu lror yêx tsik ya nor luk, kror muôs tsik pov cêr jông, tus tiz nênhs tsik mênhx pêx, phiv liv hais luk, yênh, moz têx ntir têk, ntir tơư, tiz nênhs tsik ndo kaz pês tsơưs, thiaz hov moz ung thư. 44 * Moz viv sir zôngv đêx muôx vâuz tsuôz asen (thạch tín) Tưz muôx nzor lok cxuô lênhx cxuô tus zinhx pâuz txos chor moz njuab ntaz sâuv blaiv đêx, muôx luz bê hu uô asen lok sis hu uô arsenic zos iz zav caz moz lok six muôx cuôz, chor caz moz njuôz no muôx cuôz yax 4 bâus xav li moz chor caz moz lơưx phax. Zos hâus tâu me njik chor cuôz tâus asen bâuv li iz đraz luz nôngz tâuv muk hâur plaz mak zuôr uô nhos moz tâu tiz nênhs tuôs, viv chor cuôz tâus moz lok six zov chinhr. Tov ntêx tsuôk zos pâuz chor moz no hâur têx ntâuz ntơưr thiaz nhoz trâu têx qơư muôs yuôx. Txos hâur ntu jê lok no, txix muôx ntâu tiz nênhs hâur thôngz kaz ntux cux li hâur pêz têz qơưs Viêx Nam tsuv moz zav moz no ntâu thiaz txos trâu moz ung thư muk yuôx saiz tas mak li muôz chor đêx muôx cuôz lok yuôx li pov tsênhz chor cuôz: asen zos uô trâu tiz nênhs moz. Trơưk li hais pâuz ntơư Tôv chưz Y têr hâur thôngz kaz ntux (WHO), cưr lav muôx li 10.000 lênhx nênhs mak zuôr muôx nhos 6 lênhx moz zos moz ung thư tiv sir zông chor đêx muôx chor cuôz tâus asen ntâu yax nhos 0,01 mg/l. Trơưk li yuôx saiz ntơưv Tsênhv qơư Nhi đôngx Liên hơưx cuôz (UNICEF) mak chor cuôz tâus asen nhoz trâu hâur đêx muôx yax thiaz lok six zov chinhr hâur têz qơưs Viêx Nam. Uô li Viêx Nam cux zos luz 45 têz qơưs muôx ntâuz ntơưr hâur thôngz kaz ntux chor têz qơưs muôx zav moz cuôz tâus,... Asen zos chor cuôz caz moz muk đhâu hâus đêx muk hâur chêr, ntơưv têx đêx tsuv vâuz tsuôz, lok sis cik moz trâu têx tơưr graix viv zos muk cor lok sis đa têx đêx tsik hur muôz chor cuôz tâus caz moz. Đhâu muk trâu hâur tiz nênhs luz chêr, chor cuôz caz moz asen khênhr hov nhoz trâu hâur hlưz hâu, têx tơưr graix, hâur pâuk câuk niar thiaz hâur pâuk plâuz hâu, chok kêx cxa thiaz têx qơư muôx ntâu sâur njar blias nhoz li tơưr ndâux, hlaz njưk, ndâux plaz, nhur mok uô moz trâu tiz nênhs zov chinhr. Tiav sis zov chinhr đuô ntaik mak zos cik muk đhâu hâus đêx. Trơưk li chor cửk txơưx yuôx saiz, caz moz asen zuôr muôx nhos 19 zav moz cik trâu tiz nênhs siz txơưr. Zos tsuv cuôz caz moz asen txơưv tiak mê bâuv li chak cux tsuôr zos txênhv tâu trâu hâur đros chêr lơưv thiaz ntêr li 5 txos 10 luz shông, zuôr uô trâu tus tiz nênhs iz chê tsâus yuô, xar ntuôr, têx sâur njar jav tsơưs jux juk. Oz zav moz hov cik đuô ntaik ntơưv chor cuôz caz moz no mak zos uô trâu moz ung thư tơưr graix thiaz njưk. Ntâu qơư muôx moz đuz đôngs hâur kaz ntơưr graix, o thiaz đuz ntơưv têx xiz tês xiz tơư, moz uô trâu têx tơưr graix tsik jông iz zav, txaix hâur têx xiz tês xiz tơư, lok sis oz sơưr poz muôx pâus nhoz têx xiz tês xiz 46 tơư zos kho cov tâu mak tsuv txiar por tsês thiax li kho tâu jông. Muôx cuôz caz moz zav no nhoz ntêr hnuz nhungs mak uô trâu moz xiz tês xiz tơư thiaz plâuz hâu hlê, nênhs trêv truôv, hiav trâu têx sâur njar, plơưr đhia tsik zinhx txênhv, moz kror muôs, moz kror njêx, moz ndâux plaz, thiaz nhur mê, muk uô trâu moz ung thư, thiaz tso jik kaz jiz. Chor nênhs hâus tâu đêx muôx cuôz caz moz asen zuôr uô trâu têx tơưr graix txaix yênhx tênhr, chor tơưr ntơưv tus blais o yênhx luz poz, uô trâu ndâux kruôr kâuz ndâus, nox cxuô zav uô trâu ndâux tsuôs. Nhoz trâu têx hâur đêx txơưv hais tias tsuôk mê njik chor cuôz tâus asen xưz cux puôr uô hiav trâu tiz nênhs luz đas jos, zos hâus tâu trâu hâur chêr ntơưv chor pox niav tsênhv xênhz tu ci hâur plaz cux zuôr uô puôk hiav txos mê nhuôv hâur plaz tov kaz no uô trêv truôv. Xav txos nhiv no,tiz nênhs tưz tsik tâu nriar tâu iz zav yuôx kho tâu zav caz moz cik asen li hais no. * Moz cuôz tâus cxuôs hâur đêx (Pb) Nhoz trâu têx hâur đêx cxơưr muôx iz phênhv mê cuôz cxuôs muôx nhos 0,4 - 0,8 mg/l. Uô li, têx đêx tso tơưv ntơưv chor tsêr mair uô cxuô zav lok sis cok đhâu têx trax tuôv đêx hur sir zôngv muôx iz phênhv cxuôs tsư thiaz zax ntưs đros đêx thâuv chox lok nrâuz hâus. (Chia 47 đêx hur trơưk li thênhv tuôr đas nuv yuôx saiz cov hur trơưk li car poz đêx hur txâuk ntơưv têz qơưs QCVN 01:2009/BYT côngz zinhv muôx iz phênhv mê đuô < 0,01 mg/l). Ntơưv tiz nênhs thiaz tsiax cxu, cxuôs muôx cov lok six zov chinhr. Thâuv hâus tâu muôx cxuôs nhoz hâur chêr thiaz têx trox nyar lơư mak zuôr uô trâu iz chê tsik thôngx, tsik tâu jông nhoz thiaz hiav trâu hlưz tsik jông, lênhs têk tơư tsâus, yar tsơưs jux juk. Xinhz tuz ci hâur plaz ntơưv chor pox niav thâuv hâus tâu cxâus muk hâur chêr ntơưv lênhx niam mak uô moz trâu tus mê nhuôv lok six nzor, thâuv xinhz tâu muôx nhos 20 hnuz hâur chêr mak mê nhuôv tsik muôx jos. Chor pox niav niax hnhur nhoz jê lok sis muôx cxuôs hâur chêr zos xinhz tuz mak zuôr uô trâu tus mê nhuôv tuôs lok sis zus tâu lok phênhv ntâu mak tsuv tuôs. Mê nhuôv zâuk luz chêr muôx cxâus mak zôngx ziv uô moz yax chor nênhs lâuk 3-4 bâus. Cxuôs nhoz puôz trâu têx poz nxa zôngx ziv uô trâu moz laz puôz poz cxa thiaz tsik txâuk vitamin D ntơưv nhuôv zâuk. Cxuôs uô hiav trâu têx sâur yar thiaz têx lênhs hâur chêr đhia tsi tâuk. Ntơưv mê nhuôv zâuk, muôx cxâus mak uô trâu tus tiz nênhs trêv truôv. Txơưv tiak muôx cxuôs nhoz hâur chêr txơưv hais tsơưs bâuv li chak cux uô trâu mê nhuôv tsik txơưx njê pês tsơưs. 48 Đrâuv ntơư, muôx cxâus tsênhv uô muôx moz hlưz thiaz hiav trâu luz nênhx ntơưv chor nhuôv zâuk. b. Hiav xưv ntơưv uô vâuz tsuôz trâu hâuz chuô Vâuz tsuô trâu têx huôz chuô đrâuv lâuz luz nênhx uô hiav trâu tiz nêhs luz đas jos. Têx phuôz chuô yuôz tâu môngr cxuô zav uô moz za đros pa chuô yuôz trâu hâur đros chêr nhoz trâu hâur luz njưk, ntêr shông zuôr uô trâu moz ung thư njưk, lok sis moz ung thư hlaz pa hâur đros chêr. * Têx zav uô trâu vâuz tsuôz phuôz chuô - Hâur ntiax têz Hâur ntiax têz muôx ntâu cênhz tir uô trâu vâuz tsuôz phuôz chuô: zav li cuz tox cuz jôngr, đêx ar sor ntux tơưs hlơưr. Ntơư zos têx uô hiav xưv uô trâu vâuz tsuôz hâur ntiax têz, tsik zos tiak nhoz trâu yênhx thax xưz mak hur tiz si hâur thôngz kaz ntux. Hâur luz nênhx nox nhoz tiz nênhs tưz nhoz sưv ntơưv têx vâuz tsuôz no. - Vâuz tsuôz ntơưv têx tsêr mair uô cxuô zav huv Zos cênhz tir uô tâu tiz nênhs vâuz tsuôz trâu tiz nênhs. Zov chinhr đuô mak zos têx pa hlơưr khâuz sư, hlơưr thênhv nruôv, uô pa, chuô tơưv yênhx: CO2, CO, SO2,...; têx khâuz sư thiaz zax zưr 49 tsik tâu cuz nhiaz tas, pa thênh, hmôngr hlâu zais puôz ntơưv cxuô qơư uô tơưv lok sis zax trâu tiz nênhs uô pa grus trâu hâur hâur chêr. Kror tsênhv chênhz: ntơưv chor vâuz tsuôz hâur têx qơư tsêr mair cxuô zav hauv no muôx cuôz tâus zov chinhr, hov zos têx hmôngr lok six mê. Saiz trâu ntơưv yênhx kror qơư uô zav huv ntơư, uô yưv tâu iz zav zav cuôz tâus tâu cux siz txơưr. .- Cêr yêz muk lok Zos zav uô vâuz tsuôz trâu phuôz chuô, zov chinhr mak hâur đrôngs muôx chôngz tiz nênhs. Chaix yêz nror hlơưr trax chuô hlơưr uô pa hâur mair tuôx tơưv: CO, CO2, SO2, NOx, Pb, CH4, uô trâu hmôngr ar pâus shơư trâu hlơưr trox uô pa thâuv chaix yêz. Nyo trâu ntơưv têx cêr muk lok thiaz ntus cêr, uô vâuz tsuôz trâu luz nênhx. Zos xav trâu yênhx zav yêz chaix mak vâuz tsuôz cux tsênhv tsơưs ntơưv yênhx thax qơư, cêr muk lo tsik jông mak uô vâuz tsuôz ntâu oz saz ntus cêr. - Hâur luz nênhx nox nhoz Zos iz zav uô trâu vâuz tsuôz phuôz chuô tsơưs, zov chinhr mak nhoz li trâur hluôr tơưk, ntơưv yênhx ziv vax tsê, lok sis hlơưr hâur cxuô jêx jok. Tiav sis phênhv ntâu zos vâuz tsuôz siz thiaz uô yưv: CO, pâus hmôngr ar, zov chinhr đuô puôr zos hmôngr pâus ntơưv cxuô luz tsêr mair thiaz yêz. 50 * Kror hiav xưv ntơưv phuôz chuô vâuz tsuôz trâu tiz nênhs đas jos Vâuz tsuôz hiav trâu đas jos ntơưv tiz nênhs sâuv phuôz chuô muôx nhoz li, pâus hmôngr ar, pa tsư lưx. Vâuz tsuôz uô hiav trâu tiz nênhs đas jos mak lênhx tưs cux pov njôngr ntơưv kror muôs thiaz zov chinhr mak zos hov uô trâu tiz nênhs moz kror muôs liaz, khâuz thuôk, hơưz poz,... Uô hiav saiz ntơưv yênhx lênhx nênhs luz đas jos, thiaz saiz ntơưv yênhx zav chuô vâuz tsuôz bâuv li chak, lok sis tsuv ntâu thiaz tsơưs chor phuôz chuô tsuv gruk tâu trâu hâur chêr. Chor pox niav tsênhv xinhz tuz ci thiaz mê nhuôv zâuk mak zos tsuv gruk tâu phuôz chuô vâuz tsuôz muôx cuôz zuôr uô hiav trâu đas jos iz cxis lok sis muk trâu zar lâuk ziv hnuz ziv zov chinhr uô moz. Têx hiav xưv ntơưv phuôz chuô muôx cuôz tâus puôr lênhx zuôr uô trâu tus tiz nênhs zuôr muôx ntâu zav moz xưk li: hơưz poz, moz njưk thiaz moz hlaz pa, zos tiak ntêr hnuz nhungs mak zuôr uô trâu tus tiz nênhs tsuv moz ung thư,... Hâur têx shông jê lok no, cxuô zav moz ntơưv chor mê nhuôv zâuk gruk tâu phuôz chuô muôx cuôz tâus ziv chôngz tsar ntâu tuôx, zov chinhr mak moz hlaz njưk, hươz poz, moz lao, moz njưk, thiaz uô muôx moz trâu hâur chêr, zos pox niêv tov kaz no xinhz tuz ci mak uô trâu tuz ci trêv truôv, tiz nênhs tsik mênhx pêv. 51 Trơưk li hais pâuz ntơưv zơưs Straif, zos thươx tus nênhs xar yuôx yưv tơưv chor moz ung thư (IARC) ntơưv Tôv chưz Y têr thôngz kaz ntux tưz thav pâuz tiak: yênhx zav cuôz nhoz trâu ntơưv phuôz chuô uô trâu muôx moz ung thư mak lok six tsơưs, tiav sis vâuz tsuôz phuôz chuô phênhv ntâu puôr zos ntơưv cêr muk lok, ntơưv têx tsêr mair uô cxuô zav huv, tsêr mair tênhz kruô siz côngv nyo trâu phuôz chuô muôx cuôz tâus za sâuv phuôz chuô trâu tiz nênhs gruk tâu muôx moz. c. Hiav xưv ntơưv vâuz tsuôz trâu hâur ar Vâuz tsuôz tâu ntiax têz zos têz zav uô trâu hâur ar muôx paz tsư hiav trâu têx đrox tsuôs, hiav trâu tiz nênhs luz đas jos, thiaz uô trâu vâuz tsuôz hâur thôngz kaz ntux luz nênhx nox nhoz. Ar tâu saiz zos zav uô vâuv vâuz tsuôz zov chinhr đuô trâu hâur ntiax têz thiaz zuôr uô trâu tsik thax zinhz hâur luz nênhx, uô hiav đhâu trâu têx ar. * Cxuô zav cênhz tir uô hiav vâuz tsuôz trâu ar ntơưv têz qơưs Viêx Nam - Tiz nênhs tsar chôngz ntâu tuôx luz nênhx muôx cêr cxơưx xinhz, zuôr tsuv uô kôngz lông tsar ntâu tuôx, uô trâu car shênhv sir zôngv ntâu zav ar nhoz li: sir zôngv cxuô zav yuôx tuô nrox, yuôx tuô caz, sir zôngv yuôx cxơưz kôngz lôngz 52 hloz sai uô trâu ar cuz kôngz lông hloz sai car poz trâu sâu kôngz tâu sai, hiav trâu tiz nênhs ntâu. - Vâuz tsuôz thiaz tsuôs ar viv sir zôngv cxuô zav qir phênhv. - Uô vâuz tsuôz, tsuôs ar viv sir zôngv cxuô zav yuôx tsuôs tuô caz: Cxuô zav yuôx tuô caz zos iz zav yuôx muôx cuôz zov chinhr, tsuôs zuôr muk nhoz tâuk hâur ar ntâu shông, uô vâuz tsuôz trâu hâur ar, đhâu ntơư tiz nênhs ho muôz tror lok uô liax têz, sâu tâu kôngz lông ntơưv têx qơư muôx yuôx nhoz uô trâu thơưk muk ziv toz trâu hâur ar hiav trâu ar tsuôs thiaz tsik jông. Li ntơư zos tsi uô jông sir zôngv trơưk li luk kria ntơưv thênhv tuôr đas nuv mak zuôr uô hiav txos trâu ar, đêx, thơưv trâu têx kôngz lông uô tơưv ntơưv ar uô hiav txos trâu luz nênhx nox nhoz. - Vâuz tsuôz ar zos viv tiz nênhs uô kôngz lông, khơưz ar uô vax tsêr cxiv tsa puô tsar zav: Nhiv no, ntâu luz hâur đêx sir zôngv hâur chor đrôngs, têx qơư muôx tsêr mair uô cxuô zav, ntâuz xo thiaz uô hlâu muôx ntâu zav vâuz tsuôz trâu ar, thiaz hiav txos tiz nênhs, muôx ntâu zav uô trâu ar muôx cuôz nhoz li: Cd (cadimi), As (asen), Cr (crôm), Cu (tôngx), Zn (caz), Ni (niken), Pb (cxuôs), Hg (lơưx phax). Muôx iz cxia ar hâur đrông muôz lok chos kôngz long thiaz jâuz tâuv sir zôngv yuôx uô vâuz tsuôz zov chinhr trâu hâur ar. 53 - Vâuz tsuôz lok sâuv por khâuz sư: Cxuô zav khâuz sư nhoz li naz zax zưr trâu gra cxuô zav hax huv lok txos tsêr muôz por đos đis uô trâu vâuz tsuôz cxuô kror qơư zos tiak tsik muôz tso muôx qơư zuôr uô hiav trâu luz nênhx tsik hur siaz. Tsik zos li xưz mak por trâu cxuô qơư zuôr uô trâu têx ar ntơưv qơư tso muôx ntâu zav cuôz zax tsik tâu hâur têx ar cux zos cênhz tir uô vâuz tsuôz trâu luz nênhx, ntâu zav khâuz sư lok sis cxuô zav jâuz graix nox sênhv, lav phưx, naz jaik, zax zưr, chês ntông, môngr pâus, pa nyo chaix yêz, blôngx ntông puôr por trâu hâur têx vax cux zos cênhz tir uô vâuz tsuôz ar. - Tsiax cxu tuôs, lok sis qir kaz guôs: Nhoz trâu têx qơư zus tsiax cxu lox: kaiz buô, têx qir tsik muôz sâu jông tso iz kror trơưk li tsưr ziv mak zuôr uô trâu tsư vâuz tsuôz trâu tiz nênhs luz nênhx. - Khâuz sư đrox tsuôs: cxuô zav cênhz tir uô trâu vâuz tsuôz nhoz li kuôr tsiax cxu, đêx đhâu sirzôngv ntơưv cxuô luz tsêr yuôx kho moz, đêx đhâu sir zôngv, tsik tâu muôz liv đuô puôr zos cênhz tir vâuz tsuôz. Muôx lok six ntâu caz moz thiaz cuôz nhoz trâu hâur đruôz ar, txos thâuv tsêz chos kôngz lông puô trâu têx blôngx kôngz thiaz tơưv kôngz mak puôz trâu têx blêx poz cưk txos trâu tiz nênhs nox cik trâu tiz nênhs thiaz cik trâu tsiax cxu. 54 * Vâuz tsuôz trâu ar muôx ntâu zav hiav trâu tiz nênhs nhoz li: - Hiav txos đas jos tiz nênhs Ar zos qơư trâu tiz nênhs thiaz cxuô zav tsiax cxu đrox tsuôs nhoz sâuv bông ar, uô qơư trâu tiz nênhs cxiv tsa puô tsar zav li tsêr nhoz thiaz cêr muk lok, uô kôngz lông ntơưv tiz nênhs. Ar zos iz zav trâu tiz njênhs nhoz lok six zov chinhr trâu luz nênhx muôx grê siaz, ar chia trâu tiz nênhs uô nox uô hâus, uô kôngz lông, car poz trâu tiz nênhs. Tiav sis tiz nênhs ziv hnuz ziv tsar chôngz uô kôngz lông uô nox hâus ziv ntâu tuôx uô trâu ar ziv hnuz ziv graiv ti, ar nzâuk tsik jông, fênhx đrâuz ar nhoz trâu tiz nênhs ziv tsuv hunz ziv tsơưs. Tsuôk xav ntơưv têz qơưs Viêx Nam, đhâu pov tsênhz zos iz kro uô trâu ar nzâuk thiaz cxơưx xinhz đuô ntaik trâu luz nênhx tov kaz. Zos phênhv ntâu qir têz qơưs mak zuôr uô trâu cuôz nitơ shươ ar, uô trâu têx chas kôngz lông txênhv tâu tsơưs, phênhv ntâu puôr tsênhv tu trâu hâur ar, đhâu lưx tas yênhx njêr trâu hâur ar yax uô nitrat, zuôr uô trâu vâuz tsuôz trâu hâur têx đêx txia, ntưs muk trâu hâur têx cưx đêx ntưs trâu cxuô kror qơư vâuz tsuôz ntơưv cxuô tus đêx. Vâuz tsuôz ar viv tiz nênhs uô liax têz, fông qir têz qơưs cxuô zav ntâu đhâu muk nhoz trâu hâur đuôz ar, uô li zuôr tsuv txưr tsik 55 tâu sir zôngv lok sis sir zông tsuv tsơưs, uô trâu vâuz tsuôz thiaz tsư nhungk trâu cxuô kror qơư, lok nas đêx ntưs cuôr muk trâu cxuô qơư hâur têx pak đêx. Txix ntơưv têx ar, kruôr thiaz nông thiaz đêx, cxuô zav puôr zos yuôx cuôz tsuôs đros lok sis tuô caz zuôr muk trâu hâur caz nôngs luz chêr thâuv nox tâu, zov chinhr mak chor tsiax hâur kaz pak đêx (njêk, thiaz chor tsiax hâur kaz pak đêx muôx luz chêr tơưr,...), uô cêr cxơưx xinhz trâu tiz nênhs cux li chor tsiax sâuv kruôr (pir li, hnôngs nox njêk, kaiz, ok nox njêk,...). Yuôx tuôx đrox tsênhv zos cênhz tir txênhv muk trâu hâur têx tsiax uô jâuz nox uô hiav trâu đas jos ntơưv tiz nênhs luz nênhx nox nhoz. Pir txưr li: têx yuôz tsuôz yuôx tuô đrox tsuôs muk trâu hâur ar thâuv lok nas ntưs muk trâu ntơưv têx cưx ha hâur đês, uô muôx moz hâur đruôz chêr ntơưv px nhoz ntơưv tinhv Nghêv An. Vax tsê pos Nguyênr Thiv Phương nhoz ti jê ntơư luz tsêr cxaz trâu yuôx tuô đrox hâur jok 4, xar Nam Lênhr, huyênx Nam Đas muôx iz tus tuz tuôs viv moz ung thư njưk tuôs thâuv 16 shông, tus cxais zâu tưz tsik hloz jông li pêv tus, tsik muôx đas jos, nhuôr muôx 6 luz shông cux tưz tsuv moz ung thư nyar. Cênhz tir puôr zos nhoz ti jê ntơưv cxaz yuôx tuô đrox tsuôk muôx 4-5 yiv. “Txix thâuv muôz luz cxaz trâu yuôx tuô caz xâu trâu ntơưv têx ar, muôz têx hnaz yuôx phâuk ntâu ntơưv qơư zov chinhr mak 56 chor yuôx tuô caz 666 thiaz tuô caz”, pos Phương thav tiak. Nhoz buôk pos vax tsê zos vax tsê zơưs Duânv, thâuv zuôr tâu ar lok uô tsêr nhoz cias ntơưv kror qơư jê cxaz yuôz tuôx đrox thiaz yuôx tuô caz kuz tưz uô trâu oz niav txir puôr zos tuôs viv moz ung thư. Nhiv no zơưs Duânv tus cxais zos Nguyênr Thiv Sen tsênhv muôx moz ung thư njưk hâur chêr. Luz cxaz trâu yuôx nhoz cias ntơưv đraz trông thâuv lok nas đêx ntưs muk trâu ntơưv cưx ha muôx yuôx cuôz tâus trơưk đêx ntưs thơưv trâu hâur ar, uô trâu tiz nênhs muôx ntâu tus tsuv moz ung thư, moz trâuv thiaz moz siaz ntâu. Yuôx cuôz tâus đax/điôxin tsênhv muôx nhoz hâur đruôz ar thâuv tir ntâuk zinhz nduôz (pênhr tsênhz tsênhv tsik tâu yuôx pov thiaz pâuz tsênhz muôx cuôz tâus đax điôxin bâuv li chak hâur ar ntơưv têx thax tsav zinhz nduôz tso) muôx iz cxia tsênhv thơưv muk trâu hâur đruôz ar (muk thơưv trâu hâur ar zax tror cxơưz pa tơưv tuôx, ntưs muk trâu ntơưv têx ar nhoz uô nox), ntơư zos cêr cxơưx xênhz ntơưv luz nênhx nox nhoz thiaz đas jos. Ar vâuz tsuôz zuôr muôx yưv iz cxia zav moz cik li, moz plaz chaz, moz tơưr graix phênhv ntâu puôr zos tiz nênhs tsiv moz, zov chinhr đuô mak zos mê nhuôv zâuk khênhr hov moz tiz nênhs tsơưs tox siaz. Uô hiav trâu hâur hlưz thâuv mê 57 nhuôv tsênhv mê thiaz hloz tsik zinhx txênhv ntơưv phênhv ntâu zos moz muôx cuôz tâus cxuôs shơư trâu tiz nênhs; lơưx phax nhoz hâur đêx hâus tâu uô hiav trâuv; uô trâu luz siaz liv tsik tâu đhâu chor cuôz yuôx cyclodiene, ntơư zos iz zav yuôx tuô caz muôx cuôz tâus nhoz hâur. - Uô hiav trâu cxuô zav nhoz hâur ntiax têz Hâur đêx vâuz tsuôz đêx tsik hur siaz ziv hnuz ziv uô trâu sir zôngv tsik tâu thiaz phiv liv trâu tiz nênhs uô nox uô hâus. Zos tiak tsik muôx iz jax tsưr ziv tưs lok liv trâu chor đêx tsik hur siaz no mak tiz nênhs zuôr muôx moz lok six ntâu zav, uô trâu tiz nênhs luz nênhx nhoz tsik ntêr. Mê nhuôv zâuk zos tsuv zav cuôz tâus no, uô trâu luz nênhx nhoz tsik ntêr thiaz tsik truôx njês li lưv tus. Hâur sir zôngv cxuô zav yuôx tuô caz thiaz tuô đrox, qir phênhv lok uô kôngz lông tsar chiv, muôx iz phênhv yuôx tâu têx chas kôngz lông gruk muk trâu hâur njiaz nôngz kôngz. Zuôr gruk tâu muk zax trâu hâur ar, hâur têx đêx txia nhoz hâur shơư trâu têx đêx sir zôngv thiaz kôngz lông muôx zos yuôx shơư trâu têx kôngz thiaz đrox tsuôs. Vâuz tsuôz viv sir zôngv yuôx tuô caz thiaz yuôx tuô đrox zos uô vâuz tsuôz hâur luz nênhx nox nhoz thiaz hâur đruôz ar, uô vâuz tsuôz trâu têx hâur đêx, uô trâu đêx txiak sir zôngv tsik car 58 poz hur siaz, uô trâu tsik muôx cxuô zav tsiax lok sis jav tsơưs tsiax tsiax hloz tsik tâuk yuôx thơưv muk nhoz trâu hâur ar lok six ntêr shông uô trâu têx ar tsik jông zinhx txênhv, uô trâu cxuô zav caz hiav kôngz long nhoz tâuk ntêr thiaz phuôv vav. Têx tsiax lok sis caz nhoz hâur đêx muôx lok six ntâu zav siz txơưr. Đrâuv têx caz muôx liv, mak muôx iz cxia caz cux lok six muôx cuôz tâus hiav trâu tiz nênhs lok uô moz trâu tiz nênhs thiaz tsiax cxu. Hâur chor caz li hais sâuv, zov chinhr mak têx caz moz trâu hâur đêx nhoz li moz trơưk plaz, moz đâuk no, moz siaz, moz njưk, moz hlưz ntơưv tsiax cxu thiaz tiz nênhs cux puôr zos muôx caz moz nhoz trâu hâur đêx cik tâu, zov chinhr đuô mak moz chaz thiaz moz kêv chaz hâur đros chêr,... Kror tsênhv chênhz đuô ntaik puôr zos vâuz tsuôz trâu têx hâur têx đêx sir zôngv puôr zos caz moz nhoz trâu têx khâuz sư por tsês lav thax ntưs muk hâur têx cưx đês đêx ntưs, đhâu sir zôngv tsik muôx qơư khơưs tsês, lok sis tsiax cxu tuôs por tsês thâuv nas lok ntưk muk vâuz tsuôz trâu hâur đêx thiaz tiz nênhs luz nênhx, vâuz tsuôz ntơưv chor tsêr yuôx kho moz... - Uô trâu vâuz tsuôz tsik muôx qơư hur siaz hâur luz nênhx Puô tsar zav tiz nênhs puôr lênhx uô tâu tơưv tiav sis cux zos cênhz tir uô vâuz tsuôz trâu luz 59 nênhx nox nhoz hâur ntiax têz, vâuz tsuôz trâu têx đêx haz ar hâur thôngz kaz ntux: + Por tsês khâuz sư lav thax. + Zos sir zôngv yuôx por phưv kôngz lông tsik trơưk tsưr ziv; tsik tuôr tsưr ziv por têx khâuz sư, hnaz jaik zax zưr cov huv (tâu sâu por tsês đos đis trâu ntơưv têx ar) uô trâu ar vâuz tsuôz. + Zuôr uô trâu muôx pa nqo za tsư sâuv têx phuôz chuô hâur luz nênhx. + Luôx ntor jôngr, hlơưr lok sis uô cuz tox cuz jôngr, hiav trâu têx đrox tsuôs zuôr uô trâu muôx qơư trâu ntux nas lok nhaz cuôr, tu tox poz ar xâuz cuôr ar hiav trâu ar tsuôs. Uô vâuz tsuôz trâu têx ar tâu xav zos uô vâuz tsuôz trâu tiz nênhs luz nênhx nox nhoz. Uô trâu têx ar vâuz tsuôz ar zuôr uô jav tsơưs trâu tiz nênhs luz nênhx nhoz tsik ntêr. Tiz nênhs zos cênhz tir cxâuv lok sâuv cêr vâuz tsuôz, cux zos uô haiv tror trâu zuk, tsik zos li xưz mak tsênhv uô hiav trâu ar tsik jông kias ntơưv tiz nênhs luz nênhx thiaz zuk tus khênhx. 60 Yôngx pêz POR PHƯV ĐÊX HUR HAZ NTIAX TÊZ HUR SIAZ I. POR PHƯV HÂUR ĐÊX HUR 1. Por phưv hâur đêx hur zos đaz tsi? Hâur đêx hur zos têx hâur đêx sir zôngv zus tâu trâu luz nênhx nox nhoz hâur yênhx hnuz, sir zôngv lok nzuôr tưx tais, hâus, nzuôr têk tơư, cxuô khâuz ndơưk, tiav sis zos hâus mak zuôr tsuv nrâuz cov bâu chia txiak hâus thiax li car poz. Hâur đêx hur zos chor hâur đêx tâu côngz zinhv ntơưv têz qơưs car poz trâu sir zôngv trơưk QCVN 02: 2009/BYT ntơưv Bôv Y têr zok. Nhoz trâu pêz têz qơưs Viêx Nam, phax tar siz hlôngr phuôz chuô thiaz por phưv hâur đêx tưz yênhx iz luz luôs nuv tsênhv chênhz tâu Chinhr phuv saiz zov chinhr, tsik so tsês têx tsưr ziv por phưv chia tiz nênhs muôx luz nênhx cax siaz cxơưz trâu cêr phuôv tsar vav mênhx, nhoz li luk gruô hu thôngz px đros côngv têk por phưv luz 61 nênhx hur siaz ntơưv têx jêx jok nhoz tox siaz, qơư đêz chia uô tâu muôx liv, zov chinhr đuô mak têx hâur đêx tox siaz. Viêx Nam zos iz luz têz qơưs yax six gruô hu, nthuôr tơưv yênhx ciaz tu luz nênhx hur siaz, por phưv hâur đêx, zov chinhr mak ntơưv têx qơư muôx cxuô zav tsêr mair uô hax huv, hâur đrôngs, jêx jok tos siaz qơư đêz. Đros trâu cxơưz chinhr đros moz siaz tir thiaz por phưv luz nênhx nox nhoz hur siaz, phax tar phuôz chuô siz hlông hâur ntiax têz lok sis hiar txưr. 2. Cxuô tsưr ziv por phưv hâur đêx hur Hâur kaz ntux no zos iz cxia tiz nênhs tưz xav tsênhz tâu jax tsưr ziv cxơưz chinhr por phưv hâur đêx hur chia sir zôngv, car saiz, por phưv cov tâu hâur đêx hur. a. Car saiz por hâur đêx hur trơưk li chor jax sâu uô kaz no - Chiv chir đros moz siaz, uô trơưk jông cxuô tus chai fuô tơưv ntơưv têz qơưs lok sâuv por phưv luz nênhx nox nhoz hur siaz thiaz por phưv đêx hur. Siz đros côngv tsa thiaz côngv têk trơưk li gruô hu por phưv luz nênhx thiaz hâur đêx hur trâu luz nênhx cax siaz. - Tsik tâu car shênhv uô vâuz tsuôz ntơưv têx đêx ntưs lox, por khâuz sư, tsiax cxu tuôs, 62 uô tsêr tơưv trôngx ntơưv pak đêx, cưx ha, cưx đês trâu têx hâur đêx. Tsik tâu sir zôngv qir kaz gruôs nhungk, têx đêx vâuz tsuôz tsuôs jâuz njuôz, thiaz jav tsơưs sir zôngv cxuô zav qir phênhv hâur cêr phuôv tsar uô nox hâus tsêz chos kôngz lông. - Yax six thoz phus têx cưx lias, cưx cê, cov đêx ntưs tâuk. Tsik tâu txênhv nhav ntơưv têx cưx ha muôx đêx ntưs, cưx đês pak đêx zus njêk. Zus shuôz njêk shuôz sâuv blaiv đêx zuôr tsuv uô trơưk đraiv li tsưr ziv thiaz tus chai phaiz chaik. - Hâur phuôv tsar uô kôngz long zuôr tsuv muôx đêx hur, qir phênhv huv. Zưs ntông thâuv ntux nzôngr nzông, chia tuôr tâu ar hnông trâu cov ntông chiax. Txưr tsik sir zôngv yuôx tuô caz yax li chox kria, lok sis yuôx tsik pâuz tsênhz qơư uô tơưv. Tsuv sir zôngv tsưr ziv lok tuô caz cxuô zav trơưk li chox kria. - Tsiax cxu zus hâur guôx tsuv muôx qơư trâu qir thiaz liv qir tơưv đhâu txos thâuv sir zôngv fông trâu têx kôngz long. Tsik tâu tso yar tsiax cxu uô vâuz tsuôz trâu luz nênhx tos vax tos tsêr. - Sir zôngv têx đêx ntưs, đêx ntơưv cưx ha (cưx đês, pak đêx...), tsuv sir zôngv đêx ntơưv têx qơư ntưs tâu trâu sơưr đơưk sir zôngv, jav tsơưs muk khơưz toz têx qơư qơư nông muôx đêx txia uô hiav trâu đêx vâuz tsuô hâur đruôz ar, thiaz jav tsơưs muôx đêx cxơưr hâur ar tơưv sâuv bông ar. Zos 63 muôx qơư khơưz hâur đêx cux zuôr tsuv khơưv cov trơưk li ttus chai, txuôs sir txuôs zôngv. Tsuv muôx tsưr ziv thiaz cơưv shâuv lok khơưz kror đêx txia, chia cov jav tsơưs uô foz xuôv ar lok sis hâur đêx sir zôngv ntơưv têx qơư muôx đêx txia (lok sis khơưz mak zuôr tsuv tâu ntơưr côngz zinhv ntơưv têz qơưs trơưk li tus chai khơưz pak đêx). Têx kror đêx tsik sir zôngv lok sis tsik tso tsês tsik, zôngv lơư mak tsuv muôz cxuz cov jông tsik chia muôx vâuz tsuôz muk shơư tâu. Tsi tâu khơưz kror đêx ti jê cêr muk lok, tsik tso têx zav huv khênhr hov uô vâuz tsuôz nhoz li yuôx cuôz tâus, trox mair,... ti jê têx kror đêx hâus. Chor kror đêx tsuv cxiv tsa cov siaz, muôx hâu bos ntov. Yuôx saiz đêx hur thiaz car saiz sir zôngv trơưk đraiv tus chai sir zôngv. b. Cơưv shâuv txuôs sir txuôs zôngv đêx cias hâur vax tsê - Tiv iz mak tsuv moz siaz txuôs sir txuôs zôngv đêx thiaz por phưv jông hâur đêx ntơv qơư nhoz. Tsik zos tiak por phưv trâu ntu no xưz mak tsênhv por phưv trâu luz nênhx tov kaz, viv li ntơư zuôr tsuv đros côngv têk moz siaz por phưv hâur đêx cux li ar thiaz luz nênhx nox nhoz hur siaz. Nhiv no, muôx iz cxia tiz nênhs tsik tâu thôngz thiaz đros moz siaz txuôs têx đêx sir zôngv 64 hâur luz nênhx, lok sis nzaz nzơưv muôx đêx sir zôngv lav thax uô foz xuôv đos đis lok uô kôngz long, uô xuôv lus têx đêx hur lok uô kôngz long thiaz xuôv tsik muôx liv. Cux viv zos siaz xar zuôv cêr, “đêx zos luz ntux muôz trâu thiaz uô cxơưr tơưv lok, tsik muôx thâuv tưs tas thiaz kruôr”, tsik tsuv sir zôngv nhiax tênhz kruô gruk đêx (mak tsuv zos kox ntơưv têk), tiav sis tsik tsuv thêv nhiax đêx (đêx muôx nhoz trâu ntơưv têx cưx ha lok sis kror đêx khươz chiv chir muôx nhoz trâu cxuô qơư) uô li muôx iz cxia nênhs tsik pâuz sir zôngv uô foz xuôv đêx (sir zông lax thax tsuôs trâu têx cêr muk lok, tsuôs trâu ntông tsik tsiv nhos zưs, sir zôngv nzuôr yêz chor đêx hur, tsik tâu đêx chia đêx ntưs lav thax,...). - Sir zông đêx uô nox hâus, sir uô pêv zav hâur luz nênhx nox nhoz, cxuôr puô tsar zav, mak tsuv sir zôngv têx đêx tuôv tâu lok sir zôngv ntơưv công ty đêx hur, lok sis kror đêx, thiaz cưx đês ntưs đêx. Zos tias sir zôngv lok zưs ntông, nzuôr tsêr cxuô zav thiaz tsêr tơưv trôngx, guôx tsiax cxu mak sir zôngv đêx kror, lok sis đêx ntơưv têx cưx ha muôx đêx ntưs tsik tâu liv đhâu. - Sir zôngv cxuô zav chuôz zinhx tsik foz xuôv đêx. - Tso đêx ntơưv chiar lok sir zôngv mak tsuv tso mê cov car poz zôngv xưz tsik uô lâuz lus foz xuôv lok sis ntưs lus muk trâu cxuô qơư, tsik tâu 65 krêz đêx cov tơưv lox. Tsuv uô qơư chaik đêx cov ntưs mê txâuk sir zôngv trâu luz nênhx. - Zos nzuôr tưx taik, nzuôr muôs, nzuôr hniar... tsuôk krêz thâuv tsiv nhos sir zôngv, lok sis chus trâu hâur têx suôr fênhx lok sir zôngv, txưr tsik chia đêx ntưs xuôv lus. - Thâuv nzuôr jâuz graix, tưx taik, lok sis chuôz zinhx sir zôngv tsuv chus đêx trâu têx suôr fênhx mav li nzuôr thiaz chus cov huv, tsik uô txênhx, txuôs sir txuôs zôngv chia yuôr đêx ntâu chox lok zôngv nzuôr thiaz uô lưv zav. - Yax six muk saiz thiaz kho đuô zos tiak chiar đêx txênhx lok sis tơưs ntưs mak tsuv hlôngr tsik chia txênhv lav thax. - Zos têx chuôz zinhx kias nênhs phiv liv cxuô mak tsuv muôz tsâu đêx uô ntêx, tuôr xav cov txâuk cxuô txuôs tâu huv zôngv hâur yênhx hnuz. - Hâur phuôv tsar uô kôngz lông sir zôngv txos đêx, tsuv sir zôngv chia tsuôs zinhx txênhv tsik chia lox đhâu, txuôs tâu đêx thiaz cê txuôs tâu muôx liv trâu ntông chos. Tsuv zưs ntông zar tas cik lok sis zar tsâus ntux cov muôx ar nông thiaz tsik nyo pa đêx zax tas. - Sir zôngv tsơưs qir phênhv yuôz cov muôx blâuv tuôr tâu đêx tsik foz xuôv tâu, txuôs phưv tâu tsơưs đêx ntưs. - Chos chor ntông thêr tâu kruôr, thiaz sir zôngv đêx tsơưs, nhoz li paz ntơưr,... 66 - Tuôx đêx tsuv muôx thôngz trâu đêx nas, chia zưs ntông, nzuôr tsêr, nzuôr cxuô zav tsik huv sir đêx hur siaz,... - Car shênhv têx đêx nzuôr tưx taik lok zưs ntông, đêx nxuô khâuz nzơưk lok nzuôr yêz, nzuôr yar puôv lok sis nzuôr tsêr tơưv trôngx,... c. Car shênhv chus sir zôngv đêx nas Đêx nas cux zos zav đêx tâu tiz nênhs sir zôngv thâuv nzor lok. Txix tâu têz qơưs paz max tuôv chiar đêx hur lok sir zôngv chuôs li tiz nênhs tưz hnor kaz đêx nas. Pêz têz qơư muôx ntux nas ntâu, muôx nhos 1.976mm/hâur iz shông, ntâu đuô xav trâu chor đêx hâur thôngz kaz ntux thiaz sazi châu Ar. Nhiv no, viv muôx ntâu phuôz chuô thiaz hmor ar pâus vâuz tsuôz trâu cxuô qơư, zov chinhr mak nhoz hâur têx đrôngs tưz uô kiak nênhs sir zôngv tsik tâu, tiav sis nzaz nzơưv ntơư chia sir zôngv uô pêv zav cux puôr tsênhv lok six jông. Txuôs sir zông txuôs zôngv đêx hur zos iz hâux lưv tsênhv chênhz nhiv no ntơưv tiz nênhs. Viv li ntơư, chia zav tsơưs cêr cxor siaz ntơưv khơưz kror đêx txia, mak cxuô ziv vax tsê zuôr tsuv cxiv tsa nroưr trâu đêx nas chia sir zôngv ntơưv têx jêx jok, khô phôr, tsêr tox thêv muôx chôngz nênhs nhoz uô cê chia muôx đêx sir zôngv nhoz li nzuôr têk tơư, lok sis zưs jâuz, nzuôr vax tsê, cêr muk lok cxuô zav,... 67 Hâux lưv cxơưv bax đêx nas ntơưv têx đros muôx chôngz nênhs nhoz zos iz hâux lưv zov chinhr tsênhv chênhz, chia jav tsơưs đêx ntưs ntơưv têx cưx cêr muk trâu têx cưx ha hloz thâuv muôx ntux nas lox. Xav li đêx mair liv, mak luz grê ntơưv đêx nas fênhx zis đuô ntâu bâus. Zov chinhr mak thax tsav tox siaz, hâur iz ziv vax tsê tsuv cxiv tsa nrơưr trâu đêx, chia chus đêx nas, lok sis zuôr thôngz, inox, thôngz zax zưr thiaz ntâuz zưx pưv chia chus trâu đêx nas lok sir zôngv. Muôx qơư tsês cov chor đêx txia hâur ar muôx zưs trâu têx vax cov muôx ar nông zus tâu shôngz ntông. Chor nrơưr trâu đêx no tsuv muôx hâu chia bos cov ntov tsik muôx pêv zav txênhv tâu trâu hâur nrơưr trâu đêx, thiaz zôngr ntês tsik tâu kê đâus uô vaiv hâur têx thôngz trâu đêx lok sis nrơưr trâu đêx nas. Tsik tâu trâu đêx ntơưv têx thôngz trâu trox cxais luv cêr cêr thiaz têx thôngz zax thêv uô hiav trâu đas jos tiz nênhs. Đrâuv ntơư sir zôngv đêx cux tsik ntâu, zos tias ziv vax tsê tưs cux pâuz txuôs sir txuôs zôngv đêx, viv chor chuôz zinhx txuôs đêx luz grê cux tsik ntâu tsuôk zos hâur kaz iz triêuv nhiax ntơưr mak liv tâu đêx nas chox lok sir zôngv hâur luz nênhx. Car shênhv têx đêx nas lok sir zôngv zos iz jax tsưr ziv por phưv tâu têx hâur đêx jông thiaz tsik uô vâuz tsuôz trâu têx hâur đêx, txuôs phưv tâu 68 đêx. Đêx lok six zov chinhr hâur tiz nênhs luz nênhx. Hâux lưv por phưv thiaz txuôs sir txuôs zôngv đêx zos iz jax tsưr ziv tsuv tâu cxuô lênhx cxuô tus, cxuô ziv vax tsê thiaz thôngz kaz ntux moz siaz por phưv. d. Tsưr ziv sir zôngv lâuz đêx por tsês li chak cov huv - Liv têx đêx thâuv sir zông tas lâuz trâu ntơưv têx cưx đês, pak đêx. Tsik lâuz đêx vâuz tsuôz thiaz tsik tâu liv trâu ntơưv têx bông ar. Tsik tâu phâuk têx khâuz sư trâu hâur ar uô vâuz tsuôz trâu đruôz ar. Sir tsưr ziv chia por phưv tâu jông têx đêx tsik hur thiaz sâu têx khâuz sư cov huv tsik uô hiav trâu luz nênhx. - Têx khâuz sư tsik tâu por sư trâu ntơưv têx cêr muk lok, yar puôv, ntus cưx đês, pak đêx uô vâuz tsuôz, mak tsuv por muôx qơư chia hlơưr trơưk đraiv tus chai por khâuz sư. Tsuv muôx qơư trâu khâuz sư thâuv nhoz ntơưv vax tsê thiaz bax muôx hâu bos, zov chinhr mak têx khâuz sư zax zưr hâur cxuô ziv vax tsê, cux li cxuô qơư muôx nênhs chôngz. - Tsêr tơưv trôngx, gruôx tsiax cxu tsuv muôx kror trâu qir kaz guôs. Tsik tâu tơưv trôngx lav thax cxuô qơư, tsik tâu uô vâuz tsuôz trâu têx hâur đêx hur, tsuv tâu sir zông qir nhungk kaz guôs, qir têz qơưs, yuôx tuôs đrox, yuôx tuô caz trơưk li tsưr ziv chox kria. Chox kria cxiv tsa tsêr 69 tơưv trôngx (cov chiv chir zax, cxiv tsa oz qar luz kror trâu đêx qir, lâuz đêx nzuôr kruôr krơưr ntơưv qơư tơưv trôngx). - Tsuv jav tsơưs sir zôngv têx yuôx muôx cuôz thiaz uô vâuz tsuôz trâu luz nênhx. Tsuv yưv muôx tus chai ntơưv chor tsêr mair cov muôx qơư por khâuz sư, đêx vâuz stuôz cov trơưk đraiv li cêr chai por phưv luz nênhx nox nhoz hur siaz. - Tsik khơưz lok sis tsik tâu khơưz têx qơư muôx đêx txia, đêx tơưv ntơưv bông ar, uô đos đis. Khơưz li ntơư tsik zos uô trâu ar kruôr thiaz tsik muôx pôngr đêx tơưv xưz mak tsênhv uô trâu đêx tas jux juk chor đêx hur siaz mak chor đêx vâuz tsuôz txênhv jux juk tuôx lok sis nhoz trâu hâur đruôz ar. Zos têx hâur đêx txia tsuv vâuz tsuôz mak zuôr uô trâu têx ar hur tiz si muôx ntơưv, qơư txiia vâuz stuôz tsik hur siaz, hiav trâu tsik muôx jông hâur đêx hur siaz sir zôngv hâur luz nênhx. Chor nênhs xav yưv hâux lưv tưz xav tâu tsênhv chênhz ntơưv đêx hur, muôx luk gruô hu cxuô tus por phưv jông hâur đêx hur, txơưv tiak luz dưv ar ntơưr zuôr uô tâu muôx liv li chak trâu cêr phuôv tsar cux zuôr tsuv txưr tsik chkia cxiv tsa jê ntơưv hâur đêx cxơưr. đ. Por phưv jôngr, por phưv hâur đêx Hâur kaz ntux đêx zos zav uô trâu cxuô zav 70 zax tâu. Đêx tâu cxơưr viv muôx har jôngr thiaz ntông ntơưv têx hâur đêx. Nhiv no, têx har jôngr, tox tsuôs nhoz buôk thiaz ntơưv têx hâur đêx tưz jav tsơưs jux juk, viv tiz nênhs nruôr hiav thiaz luôx ntor thiaz cơư ntông lok sir zôngv. Har jôngr hâur đêz ziv hnuz ziv tsơưs graiv, hlôngr trâu ntơư zos têx tox đu lus, kruôr krơưr ar tsuôs tas. Har jông lok six zov chinhr chia muôx nzôngr nzông nzôngr trâu hâur đêx cov muôx đêx cxơưr trâu tiz nênhs sir zôngv hâur luz nênhx, tiav sis tiz nênhs tưz nruôr lơưv ntâu chor har jôngr muôx thiaz tsênhv tâu por phưv hâur ntu txos ntơưv zuk muk lơưv tov ntêx. Kror hiav xưv mak ntơưv tiz nênhs nruôr hiav har jôngr hâur đêx tsênhv zos kror cxor siaz ntơưuv tiz nênhs lok sâuv tu tox poz, ar xâuz, đêx cuôr yuôz tâus,.... Tsênhz li ntơư, tsuv moz siaz por phưv cov jông chia cov muôx har jôngr nzôngr nzông por phưv tâu luz nênhx ntơưv tiz nênhs. II. POR PHƯV NTIAX TÊZ PHUÔZ CHUÔ 1. Por phưv luz ntiax têz hur siaz zos li chak? Tus chai por phưv luz nênhx hur siaz pêz têz qơưs 2014 tưz hais tsênhz: “Por phưv luz nênhx hur siaz, zos hâux tsênhv chênhz ntias tus tsuv 71 tâu cxơưz chinhr chox uô ntơưv chor tôv chưz, chuôz thênhx, cxuô lênhx cxuô tus, chia tâu sir zôngv haz, tsuv cxơưv pênhr nhiax lok đros paz max por phưv trâu luz ntiax têz hur siaz”1. 2. Cxuô tsưr ziv por phưv zov chinhr tsuv por phưv luz nênhx hur siaz a. Jav tsơưs por tsês khâuz sư Khâuz sư zos iz zav mak tiz nênhs sir zôngv tas, tror zôngv tsi tâu lơưv (lok sis tsik xar sir zôngv lơưv) tsuv muôz por tsês. Khâuz sưz tsênhv muôx cxuô zav muôx siz txơưr nhoz li têx đêx đhâu sir ntơưv chor tsêr mair uô cxuô zav. Hâur yênhx hnuz, tiz nênhs tsuv sir zôngv tơưv ntâu zav khâuz sư. Trơưk li hais pâuz ntơưv chor nênhs saiz shuôk, iz shông pêz têz qơư Viêx Nam muôx tsar nzir ziv ntâu khâuz sư zax zưr đhâu sir zôngv yax nhos 24,5 châuv tênhr khâuz sư zax zưr ntơưv têx tsêr mair uô hax huv muôx nhos 8,1 châuv tênhr haz muôx nhos 800 cxinhz tênhr khâuz sư muôx cuôz hiav trâu tiz nênhs luz nênhx (www.nhandan.com.vn). Phênhv ntâu __________ 1. Khuz 4, Tus chai por phưv ntiax têz hur siab shông 2014 thiaz ntâuz ntơưr yưv chox kria, Qơư yưv tơưv fông ntơưr ntơưv tsênhv qơư chinhr triv têz qơưs tsênhv chênhz, Hax Nôiv, 2015, tr.11-12. 72 chor khâuz sư no puôr tâu sâu thâux muk phâus por tsês lok sis hlơưr tsês ntơưv têx qơư hlơưr - mak hâur 2 jax tsưr ziv no puôr uô hiav trâu luz nênhx nox nhoz tsi hur siaz. Hâux lưv muôz têx khâuz sư tror uô pêv zax lok six muôx liv, tsik zos paz max trâu jav tsơưs muôx khâuz sư xưz mak tsênhv uô tâu pêv zav tror lok trâu tiz nênhs sir zôngv nhoz li: zax zưr, ntơưr, thiaz ntâu zav,... uô trâu tsik foz xuôv cxuô zav hâur luz nênhx, jav tsơưs uô vâuz tsuôz, viv khâuz sư đhâu sir zôngv uô vâuz tsuôz trâu tiz nênhs thiaz muôx ntâu zav moz yưv. Cxuô zav muôx liv trâu pêz luz nênhx li: shôngz, ntông, cxuô zav trox, thênh nruôv thiaz cxuôs tâu sir zôngv lok six ntâu chia uô yênhx chor zav li hais sâuv mak tưz uô foz xuôv ziv hnuz ziv tas jux juk têx zav muôx liv ntơư. * Cxuô zav tsar nzir khâuz sư hâur têx đrôngs zos: - Ntơưv têx jêx jok muôx nênhs chôngz (cxuô zav khâuz sư đhâu sir zôngv ziv ntâu). - Ntơưv cxuô luz ciaz tov. - Ntơưv tsêr uô hâux lưv, tsêr cơưv ntơưr, qơư cxiv tsa hâur luz nênhx. - Ntơưv cxuô luz tsêr mair uô hax huv. - Ntơư têx qơư nhoz cxiv tsa đô thiv. - Txix ntơưv chor qơư liv đêx vâuz tsuôz ntưs 73 muk trâu têx chiar đêx lok sis cưx đês hâur cxuô thax qơư nhoz. * Phênhz yênhx zav khâuz sư kiak nênhs hâur đô thiv Chia jav tsơưs khâuz sư, tsuv yuôx saiz qơư tơưv, zav khâuz sư. Muôx têx zav khâuz sư tror sir zôngv tâu: têx khâuz sư muôx nhoz li fhâuz kos liaz, jâuz lưx, jâuz graix yax, blôngx yuôx zêx,... tror uô tâu nhoz li qir phênhv tror phênhv trâu shôngz ntông; phưx zax zưr, lav phưx, ntơưr zuôr muôs tâu tror trâu chor tsêr nyuôr thiaz uô tơưv yiaz zav huv ntơư. - Khâuz sư sir luz nênhx: zos zav khâuz sư yưv tơưv viv tiz nênhs sir zôngv hâur luz nênhx nox nhoz. - Khâuz sư ntơưv tsêr yuôx kho moz: tiz nênhs thâuv sir zôngv đhâu têx côngz tsênhz iz jias, traj tsênhz, hnaz yuôx, hnaz ntiv tâu por tsês uô cxuô kror qơư. Kror tưs cux pov tsênhz têx khâuz sư li ntơư. Tsênhz mak ntơưv tsêr yuôx cux tsik tâu muôx iz kror qơư trâu hlơưr ntêr shông. Cxuô zav khâuz sư tsuôk zos lav tâu sâu chox muk phuôs trâu ntơưv iz kror qơư hâur ar. - Khâuz sư ntơưv têx jêx jos, ciaz tov: zuôr muôx nhos 50-70% xav hur si cxuô zav khâuz sư. - Khâuz sư ntơư cxuô luz tsêr côngz xưv, tsêr cơưv ntơưr, văn phongx, tsêr yuôx kho moz, tsêr 74 uô zuôx fuôz. Hais txos chor khâuz sư ntơưv tsêr yuôx thiaz tsêr uô fuôx fuôz cơư nênhs cxâuv mak jông iz zav ntơưv têx ciêz tov thiaz têx jêx jok muôx chôngz ziv vax tsê. - Têx khâuz sư ntơưv têx qơư cxiv tsa tsêr nhoz mak nưs siz hlôngr muôx thiaz siz hlôngr. Phênhv ntâu puôr zos: 40 - 50% zos mox nhêx, trox cxais, vuôk luôx, poz zêz, hmôngr ar,...; muôx nhos 20 - 30% zos khâuz sư ntông thiaz pêv zav siz txơưr (li têx câuv ntông, ntông yax, ntus ntông, ntông cơư, thiaz txias,...); 20 - 30% zos cxuô zav siz txơưr (ntông đhâu sir zôngv, cxuô zav hlâu, các cxuôs, iar tơưs, trox tuôv đêx zax zưr, thiaz têx trax zax zưr sir zôngv uô pêv zav, hluô tênhz kruô,...). - Khâuz sư ntơưv têx tsêr mair uô cxuô zav huv zav li: têx taik trâu jâuz graix hâur tôv txiak; mair sâu, yưv tơưv ntơưr; yêz lox, cxuô zav mair sir zôngv; mair uô trox yêz trox cxuô zav; uô zax zưr; cxuô zav qir phênhv; têx flâuz muôx ntơưv txir nox cxuô zav thiaz nxa txir cxuô zav txir ntông. * Cxuô tsưr ziv: Ntơưv vax tsê Hâur vax tsê tsuv muôx 2 zav thôngz trâu khâuz sư. Cxuô zav ntơưr sâu, ntơưr baor, fâuz ntơưr kuz, phưx zuôr tsuv muôx thôngz nhiak 75 trâu nhiak. Zos tiak tsik muôx thôngz trâu khâuz sư, mak tsuv car shênhv têx hnaz zax zưr lox thiaz chơưk tâu lok trâu uô ntêx zuôr muôz por tsês trâu hâur têx thôngz trâu khâuz sư jêx jok. - Cxuô zav hnaz, sênhr tâu uô tơưv ntơưv zax zưr, uô ntêx zuôr muôz tso trâu hâur thôngz khâuz sư, mak zuôr muôz ntiv uô iz hnaz, txưr tsik tâu uô khâuz sư nhiak za nhiak muk iz kro, uô vâuz tsuôz hâur cxuô qơư. - Tsuv car shênhv sir zôngv têx li trik yo kuz uô fuôv so trôngx, so tos, tuv, txax pư, zav chinhr đuô mak têx zav kiak nênhs ntơưv têx qơư uô jâuz mor nox hlôngr trâu chor ntơưr gruk đêx. Muôz têx trik yo kuz tsênhv jông tso trâu têx qơư muôx nênhs chôngz muôz hnar. Têx qơư muôx chôngz nênhs Por phưv luz nênhx nox nhoz hur siaz thiaz tsik uô vâuz tsuôz trâu hâur ar phuôz chuô zos iz jax tsưr ziv tsuv tâu cxuô lênhx cxuô tus, thôngz têz qơưs, vax tsê đros moz siaz txuôs trâu ntiax têz hur siaz, txix ntơư chia uô trâu cxuô tus muôx luz siaz xar trơưk li gruô hu zos thiaz tsênhv chênhz txuôs phưv, ntơư zos iz phênhv hâur luz nênhx nox nhoz. Tsuv txuôs phưv trâu zus luz nênhx thiaz jêx jok đu lus hur siaz si, lax khiav hâur luz nênhx. - Khâuz sư hâur vax tsê tsuv por tsês muôx qơư: têx thôngz trâu đêx ntơưv têx qơư ndax cêr, 76 zos têx khâuz sư tror sir zôngv đuô jias uô tâu pêv zav nhoz trâu têx qơư tox siaz mak tsuv sâu khơưs tsês chia sir zôngv uô zav ntơư. - Têx qơư chos ntông, chos pax ntơưv cxuô jêx jok vax tsê, zos têx qơư trâu tiz nênhs so thiaz gâuv nzôngr nzông lax khiav, nhoz uô si, uô hâux lưv. Uô li ntơưv têx qơư ntơư tsuv hur siaz si, tsik tâu por khâuz sư lav thax thâuv nhoz ntơưv qơư uô si thâuv so, zuôr tsuv por tsês têx khâuz sư sir tas lơư muôx thôngz trâu. - Tsik tâu por tsês khâuz sư trâu têx kror lơưv thôngx. Cưx muôx đêx ntưs tâuk, nhoz li chor hnaz jaik zax zưr (zov chinhr mak chor khâuz khư chơưk) mak zuôr uô trâu cxơưk kror cưx đês, thâuv muôx ntux nas đêx hloz, uô vâuz tsuôz trâu têx cưx đês muôx đêx ntưs. - Ntơưv têx qơư yar puôv zos pov muôx nênhs por khâuz sư lav thax, tsuv hais kria, zos tiak tsiv nhos hais, chia cov thôngz haz por tsês khâuz sư trâu têx thôngz trâu nhoz jê ntơưv qơư nhoz. - Tsik tâu por têx chuôz zinhx khâuv cêr li (trôngx tos, tuv, txax pư,...) thiaz têx zav chuôz zinhx sir zôngv cxiv tsa nhoz ntơưv vax tsê por tsês trâu ntơưv têx qơư ndax cê hiav trâu tiz nênhs muk lok. - Tsuv đros saz lax uô trơưk iz tus chai thiaz cêr thôngx siaz trơưk li luk gruô hu “hur jêx jok, njuôz lax khiav cêr muk lok”. 77 - Chor ziv vax tsê zus đêr, tsik tâu tso lav thax. Thâuv chaz đêr muk tâus cêr uô si, tsuv gra hnaz chia khơưk qir zos thâuv đêr tso kuôr chia por trâu têx thôngz, qơư trâu khâuz sư. - Sơưr đơưk zuôr tsuv côngv têk zuôr thôngz trâu khâuz sư, chia trâu cxuô zav khâuz sư đhâu sir zôngv tso trâu muôx qơư, khơưs têx khâuz sư tsênhv sir zôngv tâu chia tror muôs trâu chor nênhs zuôr uô đuô zav yiaz, ntơư tsênhz zos iz hâux lưv txuôs phưv luz nênhx hur siaz. - Tsuv ntuôk kria txuôs phưv luz nênhx hur siaz trâu cxuô lênhx cxuô tus cov yênhx iz zav hâux lưv yax six tâu tiz nênhs moz siaz txuôs phưv luz nênhx cax siaz. Muk ciaz, khư zuôr khôngv - Thâuv muk hâur ciaz tov zuôr khôngv sir, tsuv gra tơưz, cxuô zav hlôngr trâu sir zôngv têx hnaz zax zưr zax tsik tâuk. Uô li zuôr jav tsơưs chor hnaz jaik zax tsik tâu uô khâuz sư. Txưr tsik sir zôngv zav hnaz zax zưr. Chor zax zưr phiv tror uô đuô. Iz jax tsưr ziv chia jav tsơưs sir zôngv chor hnaz zax zưr ntơưv têx nênhs muôs hax huv hâur cxuô luz siêu thiv muôz lok trâu huv zos têx hnaz truôx, lok sis sir zôngv hnaz jaik ntâu jias txos thâuv tror sir tsik tâu lơưv. Tsik tâu zuôr têx hax huv krưr ntâu yôngx hnaz,... - Thâuv zuôr têx hax huv sir zôngnv mê, tsuv ntiv trâu têx tơưz gra lok sis hnaz ntơưr. 78