🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Giáo Dục Học Sinh Bảo Vệ Nước Sạch Và Vệ Sinh Môi Trường (Song Ngữ Giarai - Việt) Ebooks Nhóm Zalo HỘI ĐỒNG CHỈ ĐẠO XUẤT BẢN Chủ tịch Hội đồng Phó Trưởng Ban Tuyên giáo Trung ương LÊ MẠNH HÙNG Phó Chủ tịch Hội đồng Q. Giám đốc - Tổng Biên tập Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật PHẠM CHÍ THÀNH Thành viên VŨ TRỌNG LÂM NGUYỄN ĐỨC TÀI TRẦN THANH LÂM NGUYỄN HOÀI ANH 2 TƠLƠI PƠHIĂP MƠ|NG SANG BRUĂ IN PƠKRA Sa amăng hơdôm ano\ hơmâo tơlơi bơbe] djơ\ [ơi anăp mơta truh kơ tơlơi hơdip mơda [ing ta anun le\ ia hăng ayuh hyiăng [udah anih hơdip jum dar amăng tơlơi hơdip. Ia yơh pô gơgrong ba yom phara biă amăng tơlơi hơdip mơda hăng pơđ^ kyar mơ\ng ană mơnuih. Ană mơnuih hăng hlô mơnong, rơ\k tơ\k amra [u dưi hơdip ôh tơdah kơ[ah h^ ia. Ia mơ`um rơnuk rơnua hăng rơnăk hơdjă le\ sa amăng hơdôm ano\ pơgop hro\m ngă hro\ [un rin, pơđ^ kyar kjăp hơđong. Ia pơjing rai guang hơmâo hăng rơngiă, djă hơđong tơlơi hơdip hăng ano\ pơđ^ kyar djop mơta djuai mơnong, ngă bơkơnar ayuh hyiăng amăng ro\ng lo\n tơnah, rông hơdip hlô mơnong hăng rơ\k tơ\k pioh pơjing rai ano\ jing mơnong mơnuă, ia jrao gun kơ ană mơnuih. Ia le\ phun akha kơ tơlơi hơdip. Tơdah [u hơmâo ia [udah phun hlâo ia hơ[ak jrak h^ kơtang le\ tơlơi hơdip bơbe] djơ\ sat kơtang mơ\n. Ayuh hyiăng [udah anih hơdip jum dar le\ jing anih do\ hơdip mơ\ng ană mơnuih hăng djop djuai hlô mơnong arong arua] hơdip. Amăng tơlơi do\ dong [ong huă hơdip mơda ană mơnuih kiăng hơmâo ano\ yua boh [iă `u kơ 5 ayuh hyiăng, anih hơdip jum dar, ano\ djrưh mơsah, ia, sang do\...ăt kah hăng tơlơi ngui ngor mơak pơko\n. Abih bang tơlơi kiăng anun lêng kơ tơbiă rai mơ\ng ayuh hyiăng anih hơdip jum dar soh hơmâo. Ayuh hyiăng le\ anih djă pioh hăng pơpha brơi kông ngăn kiăng biă mă kơ tơlơi hơdip mơda laih anun bruă mă pơkra pơjing mơ\ng ană mơnuih kah hăng lo\n tơnah, boh pơtâo, phun ale, kram, djrao, pơ-ô, dram gơnam djop djuai mơnong hơdip. Ayuh hyiăng anih hơdip jmu dar le\ anih ngă hro\ [iă hơdôm tơlơi pơdjơ\ nao sat mơ\ng lo\n tơnah glai klô truh pơ ană mơnuih hăng mơnong hơdip [ơi ro\ng lo\n tơnah. Anih hơdip jum dar do\ jing anih djă pioh, laih dơ\ng bơtơbiă đuăi ia djah sat mơ\ng djah djâo ană mơnuih lơ\m ngă bruă, mă yua dram gơnam bơtơbiă nao amăng ayuh hyiăng anih hơdip jum dar. Khă hơmâo tơlơi gơgrong yom biă mă samơ\ [u djơ\ pô hlơi thâo hluh soh ôh ano\ yom prong mơ\ng ia hăng ayuh hyiăng anih hơdip jum dar. Tơlơi ngă sat kơ phun hlâo ia hơdjă hăng ayuh hyiăng anih do\ hơdip mơda le\ sa amăng hơdôm tơlơi mơ\ [ing ta glăk bưp [ơi anăp mơta ră anai. Rơngiao kơ ano\ ngă bơbe] truh hơ[ak jrak hơmâo phun tơdu\ yua lo\n adai ngă, yua hơjan, angin rơbu\, kơthel, ia ling dăo ngă, pơmut nao amăng ayuh hyiăng glai klô lu ano\ sat, ia djah, [udah yua ia rơs^ đ^ blai hang, kơdu\n glăi hram pơ hang, mut tơma dơlăm amăng ia krông ngă lu tơlơi hơ[ak jrak…laih anun tơlơi hơ[ak jrak yua kơ ană mơnuih amăng anun lăp yap pioh le\ ia djah mơ\ng ană mơnuih (eh, mơ-a`ă, djah djâo pơko\n); ia djah mơ\ng anih ]uh tă, pơkra ming mơnong [ong huă…le\ sa 6 tơlơi ba truh lu ano\ ngă sat kơ pran jua tơlơi suaih pral hăng tơlơi hơdip mơda ană mơnuih. Ngă tui Kơ]ăo bruă gơnam yua hơdrôm hră kơ kual pơyu\ să, phương, tơring kual mơ\ng Anom pơtô bruă Ping gah Gơnong dlông, Sang in pơkra hơdrôm hră Kơđi ]ar dêh ]ar Tơlơi Tơpă ngă hro\m hăng Sang in pơkra hơdrôm hră Dân Trí in pơkra hơdrôm hră Pơtô pơjuăt ]ơđai sang hră pơgang ia hơdjă hăng pơgang anih hơdip jum dar kiăng ba tơlơi pơhing phun kơ tơlơi gơgrong mơ\ng ia hăng ayuh hyiăng anih hơdip jum dar hơdjă ăt kah hăng ano\ pơglăi sat mơ\ng ia hăng ayuh hyiăng anih hơdip jum dar hơ[ak jrak h^ ngă kơ pran jua tơlơi suaih pral ană mơnuih, mơ\ng anun pơtrut bruă mă pôr pơthâo pơtô pơjuăt rơnăk drơi jăn pô, ia hơdjă rơnăk anih hơdip jum dar, mă yua hăng wai lăng ring bruă ia hơdjă hăng rơnăk amăng sang hră kiăng pơđ^ tui tơlơi thâo hluh kơ ]ơđai sang hră dơ\ng mơ\ng glăk do\ hrăm amăng sang hră mơtam. Rơkâo lăi pơthâo hơdrôm hră anai kơ abih bang pơđok hrom ho\! Blan 7 thun 2019 SANG IN PƠKRA HƠDRÔM HRĂ KƠĐI }AR DÊH }AR TƠLƠI TƠPĂ 7 8 LỜI NHÀ XUẤT BẢN Một trong những yếu tố có ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống của chúng ta đó là nước và môi trường sống. Nước giữ vai trò đặc biệt trong đời sống sinh tồn và phát triển của con người. Con người và động vật, thực vật sẽ không thể tồn tại nếu thiếu nước. Nước uống an toàn và vệ sinh là một trong những yếu tố góp phần giảm nghèo, phát triển bền vững. Nước tạo ra vòng tuần hoàn để duy trì sự sống và phát triển muôn loài, điều hòa khí hậu toàn cầu, nuôi sống thực vật và sinh vật, động vật để cung cấp thức ăn, chất dinh dưỡng, thuốc men cho con người. Nước là cội nguồn của sự sống. Nếu không có nước hoặc nguồn nước bị ô nhiễm nặng thì sự sống bị ảnh hưởng nặng nề. Môi trường là không gian sống của con người và các loài sinh vật. Trong quá trình tồn tại và phát triển, con người cần có các nhu cầu tối thiểu về không khí, độ ẩm, nước, nhà ở,... cũng như các hoạt động vui chơi giải trí khác. Tất cả các nhu cầu này đều do môi trường cung cấp. Môi trường là nơi chứa đựng và cung cấp tài nguyên cần thiết cho cuộc sống và hoạt động sản xuất 9 của con người như đất, đá, tre, nứa, tài nguyên, sinh vật. Môi trường là nơi giảm nhẹ các tác động có hại của thiên nhiên tới con người và sinh vật trên trái đất. Môi trường là nơi chứa đựng, đồng hóa các chất thải của con người trong quá trình sử dụng các tài nguyên thải vào môi trường. Mặc dù có vai trò hết sức quan trọng nhưng không phải ai cũng hiểu hết được tầm quan trọng của nước và môi trường. Nguy cơ ô nhiễm nguồn nước sạch và môi trường sống là một trong những vấn đề mà chúng ta đang phải đối mặt hiện nay. Ngoài tác nhân gây ô nhiễm có nguồn gốc tự nhiên do mưa, gió, bão, lũ lụt đưa vào môi trường những chất thải bẩn, hoặc do triều cường, nước biển dâng cao, xâm lấn sâu gây ô nhiễm các dòng sông,... thì ô nhiễm do con người, đặc biệt là chất thải từ con người (phân, nước thải, rác); chất thải từ khu giết mổ, chế biến thực phẩm,... cũng là nguy cơ trực tiếp gây ra nhiều vấn đề cho sức khỏe và cuộc sống của chính con người. Thực hiện Đề án trang bị sách cho cơ sở xã, phường, thị trấn của Ban Tuyên giáo Trung ương, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật phối hợp với Nhà xuất bản Dân trí xuất bản cuốn sách Giáo dục học sinh bảo vệ nước sạch và vệ sinh môi trường nhằm cung cấp những thông tin cơ bản về vai trò của nước và môi trường sạch cũng như tác hại của nước và môi trường ô nhiễm đến sức khỏe con người, qua đó đẩy mạnh hoạt động truyền thông giáo dục vệ sinh cá nhân, nước sạch - vệ sinh môi trường, sử dụng và 10 bảo quản công trình nước sạch và vệ sinh trong trường học nhằm nâng cao nhận thức của học sinh ngay từ khi còn đang ngồi trên ghế nhà trường. Xin giới thiệu cuốn sách cùng bạn đọc. Tháng 7 năm 2019 NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA SỰ THẬT 11 12 PƠTÔ PƠJUĂT }ƠĐAI SANG HRĂ PƠGANG IA HƠDJĂ HĂNG PƠGANG ANIH HƠDIP JUM DAR 13 14 }răn sa BOH PIA PHUN KƠ IA HĂNG ANIH HƠDIP JUM DAR I.IA 1. Hơge\t le\ ia? Ia le\ hơdôm djuai pơ[ut ano\ pơjing rai mơ\ng ôxy hăng hyđrô, hơmâo anăn hăng tơlơi hrăm Hóa học le\ H2O. Hăng phiăn hơmâo `u jing lu ia phara (bơhmutu dua bơnah, lir hơbit hyđrô hăng tơlơi bơblih phara hơjăn mơ\ng khul), ia jing sa djuai ia kơtăk yom biă mă amăng lu bruă hrăm kơ ia bơblih hăng tơlơi hơdip mơda. 70% đơ đam lo\n tơnah hơmâo ia gôm samơ\ kơnong 0,3% rơnoh ia amăng Boh Lo\n do\ amăng phun hlâo ia dưi yua pơjing rai ia ta mơ`um. Ia arăng [uh `u klâo mơta ano\ jing kah hăng: khăng, hlong hăng hyuh. Ta juăt [uh le\ ia hlong samơ\ tơdah do\ amăng rơ-ot truh 0°C, ia amra jing pler laih anun sit hơtu\k hlor pơ-iă truh 100°C, ia jing h^ ia hyuh đuăi. Jơlah ia jing ia amăng krông, ia amăng dơnao [udah ia [lăng amăng anih ia dong. Jơlah ia dưi pơbuă tui `u 15 phiăn hơmâo yua mơ\ng ia hơjan laih anun gơ`u rơngiă h^ sit rô nao pơ ia rơs^, hyuh đuăi pơ adai rơngit hăng hram trun amăng lo\n. Jơlah ia hơmâo mơ\ng hlâo ia, `u amra lu tui yua mơ\ng lu jơlah ia pơko\n rô hrom sit mơ\n mơ\ng hnoh ia [udah đing pơđoh ia rô rai. Ia amăng gu\ lo\n le\ jing ia ]ă amăng rơgu\p lo\n, `u hơmâo amăng hơdôm tal lo\n pơtâo, tơhnal gru đưm đă, pơtâo khil khul do\ phara, pơtâo rơga thu, ]uah a`e\, amăng rơ-ưng ]ơđang, amăng luh caxtơ gah yu\ ro\ng Boh Lo\n, dưi mă yua bơwih brơi kơ tơlơi hơdip mơda mơ\ng ană mơnuih. Ia gah yu\ lo\n (ia mur) pơjing rai ia pioh yua phun [ơi lu dêh ]ar hăng kual plơi pla mơnuih [on sang amăng ro\ng lo\n tơnah. 2. Guang rô nao rai hơmâo ia (Guang hơmâo hăng rơngiă mơ\ng ia) Guang rô nao rai mơ\ng ia jing ano\ hơmâo hăng ano\ tơpư\ mơ\ng ia [ơi lo\n tơnah, amăng gah lăm gu\ lon h \ ăng amăng ayuh hyiăng adai rơngit mơ\ng Boh Lo\n. Ia [ơi Boh Lo\n tơpư\ na nao hăng bơblih mơ\ng hnong anai jing hnong pơko\n, dơ\ng mơ\ng hlong jing hyuh laih anun khăng hăng kơđai glăi. Guang rô nao rai mơ\ng ia [u hơmâo anih pơphun blung a samơ\ [ing ta dưi [uh gơ`u hơmâo mơ\ng khul ia rơs^. Yang Hrơi pô bơbe] nao guang rô nao rai mơ\ng ia hăng hơdră ngă hlor ia amăng khul ia rơs^, ngă hyuh đ^ ia laih anun tơma amăng byut kơnam adai rơngit. Ayuh 16 hyiăng hyuh đ^ djă ba ia ling mut amăng rơngit adai, bưp anih adai rơ-ot hloh kơ hyuh ia `u do\ glăi ]ơko# h^ jing khul kơnam (kơthul). Hơdôm glông ayuh hyiăng pơđuăi h^ kơnam đuăi hyu [ơi ngo\ adai djop anih amăng ro\ng lo\n tơnah, hơdôm ]răn pơjing kơnam tek wek nao rai tơdruă, pơlir nao rai, pơđ^ tui ano\ prong hăng le# trun jing ia trun mơ\ng adai ta juăt lăi ia hơjan. Ia le# trun mơ\ng adai tăp năng le\ asar pler, `u ]ơko# h^ lu jing ]ư\ tơlo# pler khăng, ia ko\ng jing h^ atur lo\n pler soh sui truh hơdôm rơbâo thun. {ơi hơdôm kual hyuh pơđao hloh, sit bơyan phang truh, pler lik (l^) laih anun jing hnoh ia rô amăng ro\ng lo\n, tăp năng pơjing rai ia ling dăo. Lu kơ ia hơjan le# trun amăng ia rơs^; [udah le# trun amăng ro\ng lo\n laih anun yua ano\ kơtra#o `u rô [ơi ro\ng lo\n. Sa ]răn rô nao amăng jơlah ia krông, tui hluai hnoh ia rô nao amăng hlung dơlăm kriăng amăng kual, hăng hnoh ia rô phun amăng ia krông nao pơ ia rơs^. Hnoh ia rô [ơi jơlah hăng ia hram dưi pơkom glăi hăng kơđông h^, ko\ng amăng dơnao ia [lăng. Khă tui anun, [u djơ\ abih bang hnoh ia rô [ơi jơlah lêng kơ rô nao pơ ia krông soh ôh. Lu ia hrăm h^ amăng gu\ lo\n. {iă đô] ia dưi hram pioh glăi amăng gu\ lo\n giăm ro\ng lo\n laih anun hram glăi pơ ia [ơi jơlah ia (hăng ia rơs^) tui hăng hnoh ia rô mur. Sa ]răn ia mur tơbiă rai jing hơdôm hnoh ia [lăng. Ia mur gah rơgu\p lo\n đil hơmâo khul akha kyâo hrip mă laih anun tơbiă đuăi hăng hyuh đ^ jing ia ling ia ngôm [ơi hla kyâo. 17 3. Ano\ phara hơjăn mơ\ng djop djuai ia a. Hơge\t ia hơdjă le\? - Jing ia pioh yua kơ lu bruă kiăng mơ\ng djop pô hăng sang ano\, [u mă yua jing ia pioh [ong, mơ`um mơtam ôh. - Jing ia hơmâo djop 22 tơhnal pơkă djơ\ Hnong pơkă kơ rơnăk ia hơdjă yua Ding jum Ia jrao pơtrun (QCVN 02:2009/BYT yua Ding jum Ia jrao pơtrun lơ 17/6/2009). Ia hơdjă hơmâo ano\ hiam tu\ yua hloh kơ ia rơgoh hăng hơdjă. Ia hơdjă jing ano\ kiăng phun amăng tơlơi hơdip mơda r^m hrơi mơ\ng djop mơnuih hăng glăk jing ano\ kiăng kơtang biă mă amăng bruă pơgang tơlơi suaih pral hăng bơblih đ^ klă tơlơi do\ dong [ong huă kơ mơnuih [on sang. b. Ia rơgoh hăng hơdjă le\ ia hiư\m pă? Jing ia mă yua mơtam [udah tơdơi kơ hrong h^ djơ\18 hăng ano\ pơkă hơdjă laih kah hăng: [u hơmâo ia iom, [u [âo, [u mưn phara sit liah djơ\, [u hơmâo ano\ ngă sat bơbe] truh kơ tơlơi suaih pral pran jua ană mơnuih, dưi mă yua pioh [ong mơ`um tơdơi kơ hơtu\k hlor. Amăng ia krông, ia dơnao juăt hơmâo lu ia kơtăk djah pơđung hyu, hơmâo hơdôm ia kơtăk tơma hrom hăng kman a`e\ ba truh tơlơi duăm ruă kơ ană mơnuih. Ia arăng mă mơ\ng ia bơmun wơi [udah ia bơmun khuer juăt jơngeh laih anun [iă kman ruă hloh, samơ\ lu ano\ mơs^n mơ\ng lo\n lik h^, biă mă `u ia pơsơi. Yua kơ anun, hlâo kơ mă yua bơwih brơi bruă mă, hơdôm djuai ia anai kho\m ngă pơrơgoh h^ pioh mă lui ia kơtăk djah đung hyu laih anun ia pơsơi. Juăt `u amăng plơi pla, ia arăng so# mă mơ\ng ia krông, ia dơnao ba glăi kho\m ngă rơgoh bring, brơi hram pơ atur [udah hrong h^ hăng sa tal rơga, ]uah kơpal hlâo kơ mă yua. {ơi hơdôm plơi prong, lơ\m hơmâo tơlơi gêh gal, arăng hrong h^ pioh pơdjai kman duăm ruă do\ amăng ia hăng ba ia anun truh pơ mơnuih mă yua tui hăng đing pơđoh ia sir kre\p. Tui hluai hơdră pơsir hăng pơdjai kman, ia hơdjă rơgoh hlong dưi mă mơ`um mơtam. Khă hnun, hnong pơrơgoh kman jai rơgoh kơtang le\ jai pơmă, ngă kơ nua ia đ^ yom. Yua kơ anun, [u djơ\ anih pơpă hai arăng lêng kơ dưi pơdjai kman amăng ia măi tơl hlong dưi so# mơ`um mơtam ôh. Ano\ hiam klă mơ\ng ia tui hluai phun hlâo ia, hơdră pơrơgoh đing ia pơđoh ba hyu ia ăt kah hăng đing mơ\ ia rô nao. Hơdră pơrơgoh [udah hnong pơkă ano\ rơgoh laih anun ano\ hơdjă rơnuk rơnua mơ\ng ia phara tui hluai ano\ 19 gêh gal, boh thâo ia rơgơi hăng gru grua mơ\ng phara ba dêh ]ar. Hơtu\k ia le\ hơdră pơdjai kman mơnong hơdip a`e\ ngă duăm ruă amu` ame\ hăng tu\ yua hloh. Khă hnun, lơ\m hơtu\k ia brơi ia hlor sui [iă, boh nik `u lơ\m hơtu\k ia do\ pơ kual ]ư\ siăng. Blo\ dưm ia hlor pơ-iă pioh brơi rơ-ơ\ (rơ-ot), gêt ]ai, [uăt ia mih mơ`um aka abih ăt kho\m hơkăt h^ anăm brơi arong kman mut nao. Hnăl ]ih boh yom hnong pơkă Dăp ako\ klôn Anăn tơhnal pơkă Hnong pơkă prong hloh Hnong ju\ yap I.Tơhnal mưn [uh hăng ano\ jing [u thâo [uh (Chỉ tiêu cảm quan và thành phần vô cơ) 1 Ia iom 15 TCU 2 Mơnâo [âo {u hơmâo ano\ mưn phara ôh 3 Hnong ]ơko\l 5 NTU 4 pH 6.0-8.5 5 Hnong khăng 350 mg/l 6 Amoni yap tui NH4- 3 mg/l 7 Nitrat yap tui NO3- 50 mg/l 8 Nitrit yap tui NO2- 3 mg/l 9 Clorua 300 mg/l 10 Asen 0.05 mg/l 11 Pơsơi 0.5 mg/l 12 Hnong oxy tha h^ yap tui KMnO44 mg/l 20 13 Abih ia khăng lu\k lik hrom (TDS) 1200 mg/l 14 Ia kông 2 mg/l 15 Xynanua 0.07 mg/l 16 Florua 1.5 mg/l 17 L^ 0.01 mg/l 18 Mangan 0.5 mg/l 19 Hg (Thủy ngân) 0.001 mg/l 20 Zn (Kẽm) 3 mg/l II. Mơnong a`e\ (Vi sinh vật) 21 Coliform abih bang mrô 50 Kman sat/100ml 22 Ecoli [udah Coliform bong hăng ano\ hlor 0 Kman sat/100ml E|p mơ\ng: www.gree.com.vn c. Ia hiam klă -Hnong pH mơ\ng ia kho\m rơbêh 7.5 -Hơdôm ia jing amăng ia kho\m bơkơnar gah canxi, kali hăng pơsơi. -Ia kho\m khăng (hơmâo lu hnong kơtăk ia jing kah hăng canxi). -Ia kho\m bơkơnar hnong oxygen dưi hrip hăng hnong carbon dioxide (CO2). -Ia kho\m dưi bong glăi hăng oxy tha tui (ano\ ta` sat). -Ia kho\m jing kah hăng lu mơta mơnong anet hloh pơjing rai kiăng dưi hrip mă amu` ame\. - Tơlơi yom hloh le\ abih bang hơdôm ia sat hơ[ak jrak (chlorine hăng trihalomethane) [udah ia măt kho\m 21 ngă rơgoh h^ mơ\ng ia phrâo dưm nao chlorine pioh pơdjai kman. 4. Ano\ tu\ yua mơ\ng ia kơ ană mơnuih Ia hơmâo sa tơlơi gơgrong yom biă mă amăng tơlơi hơdip mơda hăng pơđ^ kyar mơ\ng ană mơnuih. Ană mơnuih hăng hlô mơnong, rơ\k tơ\k amra [u dưi do\ hơdip ôh tơdah kơ[ah ia. Ia mơ`um rơnuk rơnua hăng rơgoh hơdjă jing sa amăng hơdôm ano\ pơsit pioh ngă hro\ [un rin, pơđ^ kyar hơđong kjăp. Ia pơjing rai guang rô hơmâo hăng rơngiă pioh pơgang tơlơi hơdip hăng pơđ^ kyar djop mơta mơnong, ngă bơkơnar ayuh hyiăng amăng ro\ng lo\n tơnah, ia rông hơdip djop mơta rơ\k tơ\k hăng hlô mơnong laih anun djru gơnam [ong ano\ jing hiam klă, ia jrao gun kơ ană mơnuih. Ia hơmâo mơ\ng 55-75% amăng drơi jăn ană mơnuih. Djop mơta ]ơđeh asar, drah kơtăk amăng drơi jăn kiăng ia soh pioh bơtơpư\ laih anun djop mơta bơtơpư\ bơblih amăng drơi jăn lêng kơ kiăng hơmâo ia soh djru hrom. Ia do\ jing gơnam kơ ană mơnuih mă yua djop bruă mă r^m hrơi kah hăng [ong, mơ`um, mơnơi hơgơi, juă glai,… Ia ăt mă yua amăng bruă pơkra ming pơjing rai gơnam tam mơ\ng ană mơnuih kah hăng ngă hmua, pla kyâo, rông akan hơdang, tuh tia pơkra pơjing, jơlan glông nao rai, pơdu\ pơgiăng, ngui ngor mơak,... 22 5. Hơdôm tơlơi pơhu\i kơ rơnoh hăng hnong klă phun hlâo ia a. Ano\ bơbe] yua mơ\ng bruă mă amăng tơlơi hơdip ană mơnuih Hơdôm jơlah ia rô (Ia krông, ia ]roh hnoh,…) biă mă `u pơ kual plơi prong lêng kơ hơ[ak jrak kơtang yua djah djâo, ia djah mơ\ng bruă mă, tơlơi do\ dong [ong huă [ơi [ut plơi mơnuih [on sang do\ pok phai nao amăng ia ]roh hnoh aka [u pơrơgoh ôh. Tơlơi kơsing hnoh ia, hang krông, ia ]roh hnoh pioh bơwih [ong hơdip mơda, tuh djah djâo hăng phai ia djah rô nao pơ jơlah ia mơtam ngă hơ[ak jrak jơlah ia, ngă gun h^ hnoh ia rô, ngă do\l h^ amăng pơhluh ia, pơjing rai ia dong [u thâo rô. Anih hơdip jum dar hyuh sat kơtang tui, pơjing rai lu djuai kơtăk hữu cơ bru\ hiă, [u kơnong ngă [âo bru\ đô] ôh, hơ[ak jrak phun hlâo ia hăng anih hơdip jum dar laih dơ\ng tơnap kơ bruă so# ia [ơi jơlah pioh ngă pơrơgoh h^ jing ia hơdjă pha brơi kơ ano\ yua mơ\ng mơnuih mơnam. Ano\ kiăng mơ\ng ia pioh kơ [ong mơ`um, tơlơi do\ dong [ong huă hăng bruă mă pơko\n mơ\ng ană mơnuih jai lu, ba truh tơlơi hyu hơduah e\p mă ia yua gah rơgup lo\n tơket tơkeng, ngă hro\ h^ ia amăng phun hlâo ia hăng bơbe] djơ\ kơanih hơdip jum dar kah hăng ngă lo\n tơlu] dlưh tơhlo\m trun, ia mơsin hram,… Lu amăng ia bơmun khuer hyu khuer [u djơ\ hơdră tơlơi thâo (khuer ia bơmun [u klă, ia bơmun giăm đơi sang juă glai, anih pơsir ia djah…), bơmun khuer răm h^, 23 [u hơmâo pơsir glăi, dor h^ sir ăt jing phun `u ba truh ngă hơ[ak jrak ako\ ia (phun hlâo ia). Lu tơlơi truh hơmâo ngă hro\ h^ia yua kơ đing ia sô laih, joh, pơ]ah sui hrơi, ia [rua] mơ\ng wal pok ia sô răm h^ laih. Alah [udah wor rơbit kơtit hơkăt glăi wal ăt phun `u ngă hua] phăk phai ia. Kơplah wah ia mơsin hăng ia tơba hơmâo sa guai. Tơdah hơduah e\p khuer mă ia mơ\ng gu\ lo\n rơgao ano\ pơkă [ơi guai anai, amra ba truh bruă hơduah e\p ia tơma truh pơ ia mơsin hram tui yơh, hơtu\n glăi ia tơba jai dơlăm laih anun ngă kơ ia mơsin hram amăng ia tơba [ơi hơdôm ring bruă e\p mă ia amăng kual. Bơnah pơko\n dơ\ng, yua ia rơs^ ling nao [udah yua ană mơnuih pơđoh ia rơs^ nao amăng kual lo\n pơ hang pioh pơkra hra [ong, anun ia mơsin hram amăng tal gu\ lo\n hơmâo ia tơba. Kiăng pơđ^ tui anih hơdip jum dar klă hiam, ană mơnuih phă glai, kuai lo\n, s^ hmua ia, dor lo\n, pơdong sang, pơkra jơlan,… ba truh tơlơi sat lo\n [u thâo pơkong pioh ia, hnong ia [ơi jơlah ia [u thâo pơbuă tui lu laih anun [u thâo hram amăng gu\ lo\n, kơnong rô nao pơ ia krông, ia ]roh hnoh laih anun ple\ nao pơ ia rơs^. Rơngiao kơ anun, ngă ia ling dăo, lo\n dlưh tơhlo\m. b. Ano\ bơbe] djơ\ yua mơ\ng bruă pơđ^ kyar ngă hmua Lu boh sang ano\ do\ pơ kual plơi pla lơ\m ]em rông hlô mơnong, mơnu\ bip aka thâo hluh kơ bruă pơkrem ia yua amăng bruă pơrơgoh, rao drông, war hlô mơnong rông. Anih pơsir ia djah, djah djâo aka hơmâo, lu kơ 24 pơđoh nao, ple\ trun amăng ia dơnao, amăng luh brơi djah pioh lik mă hơjăn, ia hram amăng lo\n, amu` ngă hơ[ak jrak kơ anih hơdip jum dar, biă mă `u hlâo (ako\) ia amăng gu\ lo\n. Bruă rông akan amăng gruh pơnăng (jơnăng, war rông akan amăng ia), rông hơdang amăng ia krông, ia ania ngă hơ[ak jrak ako\ ia yua mơ\ng hơdôm mơta: mơnong ]em akan [ong rơbêh, ano\ ngă pu\k ako\ ia, ano\ ngă gun hnoh ia rô. Lu bơmun ia khuer pơ hmua dơnao (hmua ia) pioh [ôp ia pruih kơ phun pla [u djơ h\ ơdră boh thâo ia rơgơi, ăt ngă hơ[ak jrak, hram put jrao sat hăng ia jrao pơdjai hlăt amăng lo\n. Hăng bruă, mă yua tă tăn, dơ\ kiăng djop mơta put jrao amăng kmơ\k (hơbâo pruai), djop mơta djuai ia jrao pơđ^ phun pla kiăng ta` prong,… lu đing pơđoh ia rô amăng hmua ngă hơ[ak jrak ako\ ia laih anun lar prong. Ano\ pruih ia hăng hơdră pruih ia [u djơ\ găl jing phun `u ngă hua] ia lu biă mă amăng bruă ngă hmua pla pơjing. c. Bơbe] djơ\ yua pơđ^ kyar tuh tia pơkra pơjing hăng bơwih bơwang Bruă pơđ^ tui lu sang măi, anom bruă dơ\ng mơ\ng hơbo# anet jing amăng sang ano\ truh kơ hơbo# prong ba truh ano\ kiăng kơ ia yua lu, [u kơnong kơ ia pioh yua amăng bruă mă pơkra pơjing đô] ôh, do\ bơwih bơwang brơi kơ tơlơi do\ dong [ong huă mơ\ng lu mơnuih mă bruă ngă kông `ơn rai mơ\ng lu kual phara glăi pơtum. Boh nik 25 `u, [ơi anih aka [u hơmâo đing ba ia yua mơ\ng sang măi, bruă arăng hơduah e\p mă yua ia amăng gu\ lo\n amra ta` đ^ lu, dơ\ng mơ\ng anun ngă thu ia, hro\ ia pơ hlâo hăng ngă tơhlo\m lo\n. Hơdôm djah bơtơbiă mơ\ng bruă tuh tia pơkra pơjing kah hăng asăp, amruih [ui pơjing h^ ia hơjan [ui axit, [u kơnong ngă bơblih ano\ jơman mơ\ng ia [lăng đô] ôh mơ\, do\ ngă bơbe] sat kơ lo\n hăng tơlơi hơdip djop mơnong mơnuă [ơi anih hơdip jum dar. Bruă arăng pok phai ia djah tuh tia pơkra pơjing aka [u pơsir ôh mơ\ng sang măi, anih pơkra gơnam, anih tuh tia pơkra pơjing rô amăng ia krông, hnoh ia, ia dơnao ngă hơ[ak jrak jơlah ia, ia amăng gu\ lo\n mơtam1. Tăp năng, hơmâo anih ia djah rô uing uang [ơi lo\n laih anun hram mă hơjăn amăng lo\n [udah klơi luh amăng gu\ lo\n pioh pling nao ia djah, ngă bơbe] sat kơtang biă mă kơ hơdôm tal ia rô amăng rơgup lo\n. II. ANIH HƠDIP JUM DAR 1. Hơge\t anih hơdip jum dar? ‘’Anih hơdip jum dar [udah juăt lăi ayuh hyiăng le\ __________ 1. Sa tơlơi bơhmutu kah hăng bruă Vedan Việt Nam pok phai ia djah rô amăng ia krông Thị Vải jing tơlơi ngă hơ[ak jrak anih hơdip jum dar dưi hơmâo Anom tơhan pơlih pơgang anih hơdip jum dar-Ding jum Kông ang Việt Nam ngă hrom Ding jum Kông ngăn lo\n glai hăng Anih hơdip jum dar Việt Nam [uh lơ 13/9/2008. 26 djop mơta ano\ jing rai hơmâo laih mơ\ng lo\n glai adai rơhuông laih anun yua ană mơnuih pơkra ming pơdjơ\ nao kơ tơlơi hơdip hăng ano\ pơđ^ kyar mơ\ng ană mơnuih hăng mơnong hơdip’’ (Mơta tơlơi 3, Tơlơi phiăn pơgang anih hơdip jum dar)1. Anih hơdip jum dar hơmâo laih hlâo hrom hăng hơdôm ano\ jing mơ\ng lo\n glai adai rơhuông phiăn hơmâo kah hăng vật lý, hóa học, sinh học, `u hơmâo mă hơjăn [u tui ano\ kiăng mơ\ng ană mơnuih ôh, samơ\ [iă lu ăt bơbe] yua mơ\n mơ\ng ană mơnuih. Anun le\, pơđiă yang hrơi, ]ư\ siăng, ia krông, ia rơs^, hyuh, hlô mơnong, rơ\k tơ\k, lo\n tơnah, ia… Anih hơdip jum dar hơmâo laih hlâo brơi kơ ta hyuh pioh suă jua (suă pran), lo\n tơnah pioh pơdong pưk sang, pla pơjing, ]em rông hlô mơnong, djru brơi ană mơnuih djop mơta kông ngăn, gơnam yua kơ bruă mă, ba s^ mơdrô hăng jing anih djă pioh, pơjing rai hơdôm ano\ ngă hlai ia djah, djru kơ ta hơmâo anih hyu lăng ngui hiam mơak, ngă kơ tơlơi hơdip mơda ană mơnuih hơmâo lu mơta tơlơi hiam klă. Anih hơdip jum dar mơnuih mơnam le\ yap abih bang djop mơta tơlơi djơ\ hrom, je\ giăm kơplah wah mơnuih hăng mơnuih. Anun le\ tơlơi phiăn juăt, tơlơi pơtrun ngă tui, tơlơi pơkôl, tơlơi pơkă, tơlơi [uăn,… [ơi djop gưl phara kah hăng: Sang gum hơbit djop dêh ]ar, khul djop __________ 1.Tơlơi phiăn pơgang anih hơdip jum dar thun 2014 hăng hơdôm pok hră pơtô ngă tui, Sang in pơkra hơdrôm hră kơđi ]ar dêh ]ar Tơlơi tơpă, Hà Nội, 2015, bơnah pok hla 8. 27 dêh ]ar ngă hrom, dêh ]ar, tơring ]ar, tơring glông, anom bruă, plơi pla, să, kơnung djuai, phung wang sang ano\, grup, phung, djop khul tơlơi đăo, khul mơnuih mut phung,… Anih hơdip jum dar mơnuih mơnam pơanăp brơi bruă mă kơ ană mơnuih tui hluai ano\ pơkă sa hnong, pơjing rai pran kơtang lu mơnuih gêh gal kơ tơlơi pơđ^ kyar, ngă kơ tơlơi hơdip mơ\ng ană mơnuih `u phara hăng djop mơta djuai mơnong hơdip pơko\n. Rơngiao kơ anun, arăng do\ pơanăn phara boh pia kơ anih hơdip jum dar (klah ]un le\ ‘’ayuh hyiăng’’) yua ană mơnuih pơjing, hơmâo tom abih bang djop mơta tơlơi yua kơ ană mơnuih pơjing rai, kiăng ngă pơamu` mơak brơi kơ ană mơnuih amăng tơlơi hơdip mơda hrup hăng rơdêh ôtô, rơdêh por, sang do\, anom bruă, hơdôm kual amăng plơi prong, đang bơnga ngui ngor arăng pơkra pơjing,… 2. Ano\ hơmâo mơ\ng anih hơdip jum dar tơlơi hơdip Anih hơdip jum dar le\ pơ[ut abih bang djop mơta ano\ hơmâo laih hlâo hăng mơnuih mơnam hơdip jum dar ană mơnuih, bơbe] truh kơ ană mơnuih hăng pơdjơ\ nao kơ bruă mă hơdip mơda mơ\ng ană mơnuih kah hăng hyuh, ia, ano\ djrưh, mơnong hơdip, khul mơnuih mơnam hăng hơdôm tơlơi phiăn pơkă. Anih hơdip jum dar hơmâo ano\ ngă phun yom tui anai: *Anih hơdip jum dar le\ jing anih anom do\ hơdip mơda mơ\ng ană mơnuih hăng djop mơta mơnong hơdip. Amăng thun blan do\ hơdip mơda hăng pơđ^ kyar ano\ 28 kiăng mơ\ng ană mơnuih boh [iă `u kho\m hơmâo hyuh hyiăng, ano\ djrưh, ia, sang do\... ăt kah hăng hơdôm tơlơi ngui ngor mơak pran jua pơko\n. Abih bang ano\ kiăng anai lêng hơmâo mơ\ng anih hơdip jum dar soh yơh pơjing rai. Ano\ kiăng hơmâo anih anom hơdip mơda mơ\ng ană mơnuih bơblih h^ tui hluai tơlơi thâo thăi boh thâo hăng ia rơgơi phrâo. Khă hnun, amăng bruă mă yua anih anom do\ hơdip mơda hăng tơlơi je\ giăm hăng lo\n glai adai rơhuông ro\ng lo\n tơnah glai klô, hơmâo dua mơta ano\ tu\ yua mơ\ ană mơnuih kiăng pơđing nao, ano\ ngă bơkơnar, jing tơlơi hơmâo mă hơjăn mơ\ng djop mơta mơnong hơdip dưi gơgrong amăng anih do\ tơnap tap hloh laih anun ano\ hơđong kjăp mơ\ng djop mơta mơnong hơdip. *Anih hơdip jum dar le\ anih djă pioh hăng djru ba kông ngăn kiăng biă mă kơ tơlơi hơdip mơda hăng bruă mă pơkra pơjing mơ\ng ană mơnuih kah hăng, lo\n tơnah, boh pơtâo, phun ale, djrao, kông ngăn mơnong hơdip. Ano\ kiăng mơ\ng ană mơnuih kơ hơdôm phun kông ngăn lo\n glai [u pơdơi ôh đ^ lu, wơ\t mrô hăng ano\ tu\ yua laih anun hnong tơnap jai tui hăng tơlơi thâo rơgơi pơđ^ kyar mơ\ng mơnuih mơnam. Ano\ ngă anai mơ\ng anih hơdip jum dar do\ lăi le\ Khul ano\ ngă pơkra pơjing mă hơjăn, kah hăng: - Glai klô hnong hnăi: hơmâo ano\ ngă djru pha brơi ia, pơgang pioh lu mơta djuai mơnong hơdip hăng ano\ jing mơ\ng lo\n, phun kyâo pơtâo, jrao akha kyâo hăng bơblih ano\ gêh gal klă kơ mơnong hơdip. 29 - Hơdôm kual lo\n hăng ia: hơmâo ano\ ngă djru brơi ia, ano\ jing, anih ngui ngor mơak hăng djuai mơnong hơdip amăng ia, akan hơdang. - Hlô mơnong-rơ\k tơ\k: djru brơi braih pơdai, mơnong [ong huă,... hăng lu djuai pơjeh hlô mơnong yom hin. - Hyuh, ayuh hyiăng, pơđiă yang hrơi, ia, angin (rơbu\): hơmâo ano\ ngă djă pioh hơdôm bruă mă bơblih nao rai ia kơtăk tơlơi hơdip. - Djop mơta eh pơsơi, ia jâo: djru brơi ano\ tu yua \ pran kơtang hăng gơnam yua kơ bruă mă pơkra pơjing,… *Anih hơdip jum dar jing anih ngă hro\ [iă hơdôm ano\ pơdjơ\ nao ngă sat mơ\ng lo\n glai truh pơ ană mơnuih hăng mơnong hơdip amăng ro\ng lo\n. Anih hơdip jum dar jing anih djă pioh, bơblih pơrai h^ djop mơta ia djah mơ\ng ană mơnuih lơ\m mă yua kông ngăn bơtơbiă nao amăng ayuh hyiăng anih hơdip jum dar. Hơdôm mơta kông ngăn lo\n glai tơdơi kơ abih hnong pơkă mă yua, bơtơbiă nao amăng anih hơdip jum dar jing kah hăng ia djah. Djop kơtăk ia djah anai pơdjơ\ nao rai mơ\ng tơlơi bơblih ano\ bơtơpư\ mă hơjăn vật lý, hóa học, sinh học, ngă bru\ hiă gơnam lo\n glai, bơblih h^ jing ia djah vô cơ, mơnong hơdip a`e\ pơwơ\t glăi bơwih brơi djru glăi kơ ană mơnuih. Amăng rơnuk phrâo hơmâo aka pơđ^ kyar, lơ\m mrô mơnuih glăk [iă, biă mă `u yua kơ hơdră bơblih lik mă hơjăn mơ\ng lo\n glai ngă kơ ia kơtăk jing djah tơdơi kơ sa rơwư\ bơblih glăi hlong jing sa mơta mơnong kah hăng gơnam dưi mă yua hnong hnăi amăng glai. Ano\ pơđ^ tui mrô mơnuih [ơi ro\ng lo\n tơnah ta` đơi, bruă tuh 30 tia pơkra pơjing bơblih hmar, pơdong plơi prong lu tui hnong ia djah đ^ tui na nao [u pơdơi ôh ba truh ano\ ngă anai hơmâo [ơi lu anih, lu anom jing rơbêh đơi, ngă hơ[ak jrak anih hơdip jum dar. Ano\ tu\ mă hăng ano\ dưi pơrai mă hơjăn kơtăk ia djah amăng sa boh kual đô] arăng pia le\ anih gah rơngiao pơhlôm lui kơ kual anun. Lơ\m hnong djah, ia djah lu hloh, anih pơhlôm lui, [udah hơdôm mơta ia djah hơmâo lu ia sat, kman hơdip bưp lu tơlơi tơnap tap amăng bruă ngă lik mă hơjăn, bru\ hiă mơ\ng ia djah anun, pơđ^ ano\ hiam anih hơdip jum dar amra hro\ h^ hăng anih hơdip jum dar sit mơ\n amra hơ[ak jrak yơh. *Anih hơdip jum dar jing anih djă pioh hăng djru brơi tơlơi pơhing kơ ană mơnuih; djru brơi tơlơi ]ih pioh hăng djă pioh gru phun lo\n tơnah, gru phun bơblih mơ\ng gơnam tam hăng mơnong hơdip, gru phun [uh hăng pơđ^ kyar gru grua boh thâo mơ\ng ană mơnuih; djru brơi tơlơi pơ]râo mơ\ng adai rơngit hăng jăng jai ngă bruă kah hăng hơmâo tơlơi lăi pơthâo hlâo ta` hơdôm ano\ hu\i rơhyưt kơ ană mơnuih hăng djop mơnong hơdip [ơi ro\ng lo\n tơnah lăng hrup ano\ drơ\ng glăi phiăn hơmâo mơ\ng drơi jăn mơnong hơdip hlâo kơ hơmâo tơlơi truh lo\n adai ngă hăng tơlơi pơ[uh hling hlang amăng lo\n adai boh nik `u kah hăng rơbu\ kơthel, lo\n pơpư\ ]ư\ mơgơi,…; Djă pioh hăng djru brơi kơ ană mơnuih hơmâo lu mơta djuai, lu djuai hlô mơnong arong arua], rơ\k tơ\k, hơdôm mơta mơnong hơdip amăng glai klô lo\n tơnah hăng gơnam ană mơnuih pơjing rai, djop mơta ano\ hiam ro# hăng ano\ hiam 31 mơ\ng mơta lăng nao pơ rơhuông adai glai klô hơmâo nua yom amăng tơlơi ngă hiam kơ ană mơnuih, tơlơi đăo hăng gru grua thâo thăi pơko\n. *Anih hơdip jum dar pơgang ană mơnuih hăng mơnong hơdip be\ đuăi hăng ano\ bơbe] djơ\ mơ\ng gah rơngiao. Djop mơta ano\ jing amăng anih hơdip jum dar do\ hơmâo tơlơi gơgrong amăng bruă pơgang brơi tơlơi hơdip mơda ană mơnuih hăng mơnong hơdip huăi djơ\ sat mơ\ng rơngiao kah hăng: tal rơngit ôzôn amăng adai rơhuông hơmâo bruă ngă hrip mă hăng bong glăi hơdôm pơ-iă ju\ sat mơ\ng yang hrơi pơ]rang. 3. Ano\ tek djơ\ mơ\ng ană mơnuih pơdjơ\ nao kơ anih hơdip jum dar Dơ\ng mơ\ng tơlơi kơnong ưh kơnang hăng tơguan mă gơnam amăng glai klô (hyu mă amu` ame\), ană mơnuih thâo bơblih pơkra laih anun dưi git gai rơhuông adai glai klô. Samơ\ ană mơnuih ăt tek rơwek djơ\ lu biă mă pơ anih hơdip jum dar, hyu mă dram gơnam tơl hro\ h^ kông ngăn lo\n glai, bơtơbiă rai lu mơta ia djah măt, ngă sat kơ anih hơdip jum dar `u [u thâo lik mă hơjăn dơ\ng tah. a. Bơbe] djơ\ amăng khul rơ\k tơ\k Dơ\ng mơ\ng ]oh bruă ngă hmua, pla pơjing, truh kơ bruă pơklu\k djop mơta pơjeh phrâo hăng gơnam [ong huă bơblih djuai gen, bruă koh drôm kyâo glai,…ană mơnuih hyu mă yua tơl hro\ hăng đut djuai [u [iă ôh hơdôm mơta pơjeh djuai rơ\k tơ\k yom hin rơngiă h^. 32 b. Bơbe] djơ\ kơ khul hlô mơnong Rơngiao kơ bruă hyu đo\m bua lua pơnah djop djuai hlô mơnong pioh pơjing rai mơnong [ong, ba glăi pơsăng djuai hlô mơnong amăng glai jing hlô mơnong rông ngă kơ bruă ]em rông pơđ^ kyar, ană mơnuih do\ hyu đo\m bua lua pơnah hlô mơnong pioh bơwih brơi kơ ano\ kiăng amăng tơlơi do\ dong [ong huă tơlơi hơdip mơda pô (lăng a`ăm mơnong hlô kah hăng mơnong jơman hloh, mă yua gơnam yua pơkra ming mơ\ng blâo, kl^ hlô glai,…), jai hrơi ngă hro\ h^ hăng đut djuai [u [iă ôh djuai hlô mơnong yom hin. c. Bơbe] truh kơ kông ngăn lo\n glai Hrom hăng tơlơi hơ[ak jrak ia yua hơmâo mơ\ng lo\n glai kah hăng ia hơjan, pler lik, rơbu\ kơthel, ia ling dăo ngă rai kơ anih hơdip jum dar amăng ia djah djâo hơ[ak jrak, lu mơta mơnong hơdip hăng djuai mơnong hơdip a`e\ sat wơ\t hăng djah drơi jăn khul mơnong djai… le\ ano\ ngă hơ[ak jrak kơ ia hơmâo mơ\ng ană mơnuih ăt [u [iă ôh. Anun le\ ngă bơtơbiă ia kơtăk sat lu biă mă `u ia hlong kah hăng ia djah mơ\ng tơlơi do\ dong [ong huă, bruă tuh tia pơkra pơjing, ngă hmua, jơlan glông rô nao amăng ia anih hơdip jum dar. Tơlơi hơ[ak jrak yua kơ ană mơnuih, ngă rai anun yơh phun [uh [ơi anăp mơtam ngă kơ lu mơta bơbe] truh tơlơi suaih pral hăng tơlơi hơdip mơda ană mơnuih, amăng anun lăp yap ba le\ ia djah mơ\ng ană mơnuih (Eh, mơ-a`ă, ia djah, djah 33 djâo)…; ano\ rô nao rai hăng ayuh djah laih anun djop mơta ia djah put jrao, amruih khăng đôm glăi tơdơi kơ mă yua giong… Pơsơi pơsă kơtra#o hơmâo Hg (thủy ngân), Cd (cadimi), Pb (chì-l^), As (asen), Sb (ăngtimon), Cr (crôm), Cu (đồng-ia kông), Zn (kẽm), Mn (mangan),…juăt [u mut hrom [udah [iă đô] mut hrom amăng hơdră bơblih đ^ prong mơ\ng djop mơta mơnong hơdip laih anun juăt `u pơkom pioh amăng drơi jăn gơ`u. Yua kơ anun, [ing ta le\ ano\ ngă sat kơ mơnong hơdip. Tơlơi ia hơ[ak jrak djơ\ ia pơsơi kơtra#o juăt bưp amăng kual hơmâo ia giăm anih tuh tia pơkra pơjing, hơdôm plơi prong pơprong laih anun hơdôm anih arăng mă dram gơnam kông ngăn lo\n glai. Hơ[ak jrak ia pơsơi kơtra#o le\ [uh amăng hnong ia pơkă mơ\ng pơsơi kơtra#o đôm amăng ia lu hloh kơ hnong pơkă ano\ hiam. {ơi ano\ `u, hơmâo ano\ ba truh kơ tơlơi sat akan hơdang hăng mơnong hơdip amăng ia djai ha amăng ple\. Phun `u le\ ngă rai ano\ hơ[ak jrak kơtang mơ\ng ia eh pơsơi kơtra#o jing yua tuh ia djah mơ\ng sang bruă tuh tia pơkra pơjing hăng ia djah sat [u hơmâo pơsir [udah pơsir aka [u djơ\ lăp laih anun tuh nao amăng anih hơdip jum dar. Hơ[ak jrak yua kơ ia pơsơi kơtra#o le\ ngă sat kơ anih hơdip jum dar mơ\ng mơnong hơdip hăng ană mơnuih. Ia pơsơi kơtra#o `u pơtlep lu tui mơ\ng gơnam [ong huă laih anun mut amăng drơi jăn ană mơnuih. Jơlah ia hơ[ak jrak amra tưp ba rai lu ia kơtăk sat hram amăng ia gu\ lo\n, mut amăng lo\n hăng djop mơta mơnong pơjing rai anih hơdip 34 jum dar pơko\n. Kiăng plai [iă hơ[ak jrak ia, khom kơtưn hloh hơdră pơsir ngă rơgoh ia djah mơ\ng bruă tuh tia pơkra pơjing, wai lăng hlô mơnong rông amăng anih hơdip jum dar hu\i hơmâo tơlơi hơ[ak jrak kah hăng akan, hơdang, pla a`ăm pơtam mơ\ng ia djah. 35 }răn dua ANO| SAT MƠ|NG HƠ{AK JRAK ANIH HƠDIP JUM DAR HĂNG TƠLƠI SUAIH PRAL ANĂ MƠNUIH 1. Hơge\t ano\ hơ[ak jrak anih hơdip jum dar? Tui hăng Tơlơi phiăn pơgang anih hơdip jum dar thun 2014, ‘’hơ[ak jrak anih hơdip jum dar le\ jing tơlơi bơblih mơ\ng hơdôm mơta ano\ pơjing rai kơ anih hơdip jum dar [u djơ\ hăng tơhnal pơkă djơ\ hnong kơ anih hơdip jum dar hăng tơlơi pơkă hơdjă kơ anih hơdip jum dar ngă bơbe] sat kơ ană mơnuih hăng mơnong hơdip’’1. {ơi ro\ng lo\n tơnah, hơ[ak jrak anih hơdip jum dar dưi thâo hluh le\ bruă bơblih hơdôm mơta ia djah [udah ano\ pơjing pran kơtang mut nao amăng anih hơdip jum dar tơl `u dưi ngă sat kơ tơlơi suaih pral ană mơnuih, djơ\ truh tơlơi pơđ^ kyar djop mơta mơnong hơdip [udah ngă hro\ tơlơi klă mơ\ng anih hơdip jum dar. Hơdôm ano\ ngă rai hơ[ak jrak hơmâo hơdôm mơta ia djah jing ayuh hyuh đ^ (ayuh __________ 1.Tơlơi phiăn pơgang anih hơdip jum dar thun 2014 hăng hơdôm pok hră pơtô ngă tui (sách đã dẫn), bơnah pok 9. 36 djah), ia (jing ia djah), khăng (djah khăng) đôm put ia jrao [udah ano\ jing vật lý, sinh học mơnong hơdip hăng hơdôm mơta ano\ pơjing pran kơtang kah hăng ayuh hyiăng ano\ djrưh, pơ-iă pơ]rang. Khă hnun, anih hơdip jum dar arăng lăng `u hơ[ak jrak le\ tơdah amăng anun hnong hơmâo, ano\ hlor [udah hnong kơtang mơ\ng djop tơlơi anun kraih đơi tơl dưi ngă sat kơ ană mơnuih, mơnong hơdip hăng gơnam tam ]i mă yua. Hơ[ak jrak ayuh hyiăng hơmâo le\ yua ană mơnuih hăng hơdră wai lăng mơ\ng ană mơnuih. 2. Hơdôm hơbo# ngă hơ[ak jrak anih hơdip jum dar phun `u - Hơ[ak jrak ayuh hyiăng rơhuông adai: Yua kơ bruă bơtơbiă asăp hơmâo [ui hăng ia kơtăk sat put jrao por hyu amăng ayuh hyiăng rơhuông adai. Bơhmutu kơ ayuh sat le\ carbon monoxide (cácbon mônôxít), dioxide (điôxít) lưu huỳnh, hơdôm ia kơtăk cloroflorocarbon (CFCs), hăng oxide nitro (ôxít nitơ) jing ia djah mơ\ng bruă tuh tia pơkra pơjing hăng djop mơta rơdêh ngă rai. Ôzôn ngă bơnga] hăng asăp lu\k pu\k amăng kơthul (smog) dưi pơjing rai lơ\m oxide nitơ drơ\ng glăi hăng ia amăng ayuh hyiăng rơhuông adai (anun le\ kơthul) pô pơtlă nao rai le\ pơđiă yang hrơi. - Hơ[ak jrak amăng ia : Hơmâo lơ\m jơlah ia rô găn nao pơ anih hơmâo djah arăng tuh, ia djah pơđoh nao, djah mơ\ng bruă tuh tia pơkra pơjing, djop mơta ia ngă hơ[ak jrak [ơi ro\ng lo\n, laih anun hram trun amăng ia gu\ lo\n. 37 - Hơ[ak jrak amăng lo\n : Hơmâo lơ\m lo\n djơ\đôm ia djah kơtăk sat (hnong ia djah rơgao hnong pơkă kah tơđar) yua kơ bruă ngă mơ\ng ană mơnuih kah hăng hơduah mă dram gơnam kông ngăn amăng gu\ lo\n, bruă pơkra ming tuh tia, mă yua kmơ\k (hơbâo put jrao pruai) [udah ia jrao pơdjai hlăt arong arua] lu đơi,… [udah yua [rua] ia djah mơ\ng kơthung dưm ba nao dor amăng lo\n. Lu biă mă amăng hơdôm mơta ia djah ngă hơ[ak jrak sat amăng lo\n le\ hydrocarbon (hyđrôcácbon), ia pơsơi kơtra#o, MTBE, ia jrao rơ\k, ia jrao hlăt, hăng djop mơta hydrocarbon bơblih jing clo. - Hơ[ak jrak yua jrao tơlu]. - Hơ[ak jrak yua jua nga` tơba`: hơmâo jua djop mơta rơdêh, rơdêh por, jua nga` mơ\ng sang măi tuh tia pơkra pơjing. - Hơ[ak jrak yua jua pơyiong: Yua mơ\ng djop mơta jua arăng pơyiong đ^ pơhiăp telephôn, pơdah rup… hơmâo lu biă mă. - Hơ[ak jrak mơ\ng tơlơi bơnga]: Ră anai, ană mơnuih mă yua lu mơta gơnam pơ]rang bơnga] hơdôm kiăng, ngă bơbe] prong biă mă kơ ayuh hyiăng anih hơdip jum dar hăng lơ\m pơđ^ kyar mơ\ng hlô mơnong, rơ\k tơ\k kyâo pơtâo. a. Hơ[ak jrak anih hơdip jum dar amăng ia Hơ[ak jrak anih hơdip jum dar amăng ia le\ ano\ bơblih tui ano\ [u klă mơ\ng gơnam tam phiăn hơmâo bơblih đ^ prong-mơnong hơdip mơ\ng ia, hăng lu mơta 38 tơlơi [uh ia kơtăk pha ra kah hăng ia, ano\ khăng, ngă kơ hlâo ia jing h^ sat răm kơ ană mơnuih hăng mơnong hơdip, ngă hro\ h^ lu djuai mơnong amăng ia. Lăng kơ ano\ hmar lar hyu hăng hnong bơbe] djơ\ le\ ano\ hơ[ak jrak anih hơdip jum dar amăng ia le\ sa tơlơi lăp gleng nao hloh kơ ano\ hơ[ak jrak ngă sat amăng lo\n. Ia hơ[ak jrak le\ yua kơ ano\ gôm ngă rai phun [ơi djop anih ia [lăng hăng hơdôm kual kơtuai hang ia rơs^, kual ia rơs^ dong [u thâo rô đuăi. Yua kơ ia hra mơs^n hăng hnong hơdôm ia kơtăk hữu cơ rơbêh lu đơi, ngă kơ khul mơnong hơdip amăng ia [u thâo bơblih jing kơ drơi jăn sa hnong ôh. Boh tơhnal ngă kơ hnong ôxy amăng ia hro\ kơtang đơi, ayuh sat lu tui, ngă kơ ia ]ơko\l, ngă sat h^ ia amăng kual. {ơi lu anih amăng ia rơs^. Phun `u ngă hơ[ak jrak sat le\ yua kơ hơmâo tơlơi tuh ia jâo, ia jâo ho\k. Ano\ hơ[ak jrak amăng ia yua mơ\ng djuai ia ngă, ia djah mơ\ng bruă tuh tia pơkra ming, rô nao pơ hnoh ia krông aka [u pơsir ngă rơgoh djơ\ hơdră ôh; djop mơta hơbâo pruai pơkra hăng ia jrao lain anun ia jrao hlăt arăng pruih hram amăng ia gu\ lo\n hăng ia amăng dơnao; ia djah laih yua mơ\ng kual mơnuih [on sang do\ kơtuai hang ia krông rô nao, ngă hơ[ak jrak kơtang, bơbe] truh kơ tơlơi suaih pral mơnuih [on sang, mơnong hơdip amăng kual. b. Hơ[ak jrak anih hơdip jum dar amăng lo\n Hơ[ak jrak anih hơdip jum dar amăng lo\n le\ boh tơhnal bruă mă mơ\ng ană mơnuih ngă bơblih h^ ano\ pơđ^ 39 tui mơnong hơdip, rơgao hnong phiăn hơmâo bơblih tui tơlơi bơtơpư\ mơ\ng mơnong hơdip do\ amăng lo\n. Anih hơdip jum dar amăng lo\n le\ jing anih do\ mơ\ng ană mơnuih hăng abih bang djop mơta ra anăn mơnong hơdip amăng lo\n kơdư hang, jing atur kơ djop ring bruă man pơdong brơi mơnuih [on sang, bruă tuh tia pơkra pơjing hăng gru grua thâo thăi mơng ană mơnuih. Lo\n tơnah le\ kông ngăn yom pơphăn, ană mơnuih mă yua dram gơnam kông ngăn lo\n tơnah amăng bruă ngă hmua pioh pơjing rai braih apiăng, mơnong [ong huă kơ ană mơnuih. Samơ\ hăng hnong pơđ^ mrô mơnuih, hnong pơđ^ kyar bruă tuh tia pơkra pơjing hăng bruă mă man pơdong plơi prong hmar kah hăng ră anai sit mơ\n đơ đam lo\n ngă hma jai hrơi anet tui, ano\ tu\ yua klă mơ\ng lo\n jai hrơi tơhroh đuăi. Kơnong [ơi Việt Nam, [uh rơđah lo\n tơnah kông ngăn tơhroh đuăi lăp bơngơ\t hăng kơtang biă mă. c. Hơ[ak jrak ayuh hyiăng rơhuông adai Hơ[ak jrak ayuh hyiăng rơhuông adai jing hơmâo ia kơtăk sat [udah sa tơlơi bơblih yom amăng hơdôm ano\ pơjing rai ayuh hyiăng rơhuông adai, ngă kơ ayuh hyiăng rơhuông adai [u hơdjă rơgoh dơ\ng tah [udah ngă [âo sat tơl [u anăm a`, ngă tơdu h^ ano\ rơđah mơta [uh lơ\m lăng nao pơ ataih yua kơ amruih amram [ui ngă. Ano\ hơ[ak jrak ayuh hyiăng rơhuông adai hơmâo dua mơta phun ngă rai: - Hơ[ak jrak yua lo\n adai ngă: Yua ]ư\ apui kơdir 40 dơluh đ^ hơbâo tơpur, anga apui, mêtan, sunphua,… apui [ong glai bơtơbiă rai asăp [ui, carbonic… - Hơ[ak jrak yua kơ bruă ngă mơ\ng ană mơnuih: ]uh mơnong khăng jing kah hăng boh pơtâo, bơtơbiă rai ia djah sat răm, jơlan glông nao rai bruă pơdu\ pơgiăng, amăng bruă mă do\ dong [ong huă, pơkra pơjing,… Ră anai, hơ[ak jrak ayuh hyiăng rơngit adai le\ sa tơlơi pơhing gleng nao r^m hrơi [ơi ro\ng lo\n tơnah. Ayuh hyiăng anih hơdip jum dar amăng rơngit adai hơmâo lu tơlơi bơblih [uh rơđah hăng bơbe] sat kơ ană mơnuih, hlô mơnong, rơ\k tơ\k. Hơ[ak jrak ayuh jua tơbiă rai mơ\ng ană mơnuih wơ\t lo\n glai adai rơhuông. R^m thun, ană mơnuih hơduah e\p hăng mă yua hơdôm klai tơn hơdăng boh pơtâo, ia jâo, ia apui, ayuh ]uh. Laih dơ\ng ngă bơtơbiă ia djah nao amăng ayuh hyiăng anih hơdip jum dar sa khul prong biă mă ayuh djah phara phara kah hăng ia djah mơ\ng tơlơi do\ dong [ong huă r^m hrơi, ia djah mơ\ng hơdôm sang măi hăng anom pơkra ming ngă kơ hnong ia djah sat, ayuh sat jai kơtang hăng lu tui hmar biă mă. Hơ[ak jrak ayuh hyiăng adai rơngit ngă ano\ gôm dơ\l jua hăng ‘’kơthul gôm tơle\ng kho\p’’, ngă rai lu tơlơi ruă kơ ană mơnuih; [udah pơjing rai ia hơjan axit, ngă răm [ăm lu kual glai klô hăng hmua dơnao. Tơlơi lăp bơngơ\t biă mă le\ ană mơnuih ngă bơtơbiă ayuh djah amăng ayuh hyiăng hơdôm ayuh sat kah hăng CO2 pơbuă tui 50% amăng ano\ ngă sat mơ\ng sang mơnil. Hơ[ak jrak ayuh hyiăng mơ\ng asăp apui [ui rơdêh [ong ia săng, ia jâo kah hăng rơdêh ôtô, rơdêh thut,… ăt 41 jing sa tơlơi hơ[ak jrak ayuh hyiăng rơhuông adai lăp bơngơ\t biă mă. d. Hơ[ak jrak yua jua nga` tơba` Phun `u mơ\ng ană mơnuih yơh arăng lăng kah hăng pô phun ngă rai lu tơlơi hơ[ak jrak nga` tơba`. Jơlan glông rơdêh nao rai Ră anai, gơnam yua rơdêh đ^ rô nao rai [ơi jơlan glông jai hrơi lu hăng hnong kơtang `u ngă tơl hwing ako\, rơdêh nao rai [ơi jơlan jai hrơi lu ngă hơ[ak jrak nga` tơba` yua kơ jua rơdêh, dơnai diap,… Hrom hăng anun, mrô rơdêh sô [u klă rô nao rai [ơi jơlan dêh ]ar Việt Nam lu biă mă ngă rai hơmâo tơlơi hơ[ak jrak sat răm yua kơ jua mơ`i mơ\ng khul rơdêh [u [iă ôh. Lơ\m rơdêh por glăk por đ^ [udah rơdêh por hlâo ]i ple\ trun mơ\ hơdôm boh sang ano\ mơnuih [on sang do\ giăm tơdron rơdêh por kho\m hmư\ jua mơ`i mơ\ng rơdêh por [u djong ôh. Man pơdong Ră anai, bruă mă yua djop mơta măi mok amăng bruă man pơdong le\ sa ano\ ngă rai tơlơi hơ[ak jrak jua mơ`i nga` tơba` lu biă mă. Bruă tuh tia hăng pơkra pơjing Amăng bruă tuh tia hăng pơkra pơjing ră anai, bruă mă yua măi mok lăng kah hăng [u dưi kơ[ah ôh. Khă 42 hnun, yua tơlơi thâo hluh mơ\ng djop pô anom bruă pơkra pơjing hăng khua hơdôm anom tuh tia pơkra pơjing ngă rai hnong hơ[ak jrak jua nga` ban jai hrơi lu. Tơlơi do\ dong [ong huă Bruă pok măi hmư\ tơlơi adoh kơtang đơi ăt bơbe] djơ\ [u anet ôh kơ amăng tơngia mơnuih do\ jum dar hmư\, biă mă `u amăng anih [ong mơ`um ngui ngor yut suang. Anai yơh ano\ ngă kơ tơlơi hơ[ak jrak jua nga` tơnap biă mă pơsir yua dah `u tơbiă mơ\ng tơlơi thâo hluh mơ\ng mơnuih [on sang yơh phun. Do\ je\ giăm na nao hăng jua mơ`i kơtang nga` tơba` rơgao hnong amra ngă tơngil amăng tơngia, ngă gleh amăng pran jua, ngă dơ\l ai hơtai tơlơi pơmin (stress)… (E|p mơ\ng: Wikipedia.org) 3. Ano\ bơbe] djơ\ mơ\ng hơ[ak jrak anih hơdip jum dar hăng tơlơi suaih pral ană mơnuih a. Ano\ sat mơ\ng hơ[ak jrak anih hơdip jum dar amăng ia Hơ[ak jrak anih hơdip jum dar amăng ia le\ phun `u ba truh lu mơta tơlơi ruă kah hăng: * Tơlơi ruă [ă hyu mơ\ng ia mơ`um, [ong huă - Tơlơi ruă bơbrah amăng hlung asơi, gah lăm pruăi yua virus: Juăt `u sui mơ\ng 24-72 mông, ngă mơhao [le\ pơtah, eh pơ]roh. Tơlơi ruă anai hơmâo [ơi djop hnơr mơnuih, kơtang hloh le\ ]ơđai muai anet 43 hăng [ing tha rơma. Lơ\m hơmâo tơlơi ruă, ngă thu ia amăng drơi jăn laih anun ngă [u bơkơnar pran tơpư\ `u ta` biă mă hăng hu\i biă kơ tơlơi hơdip pô ruă tơda pơjrao [u hmao kru. - Tơlơi ruă pơtah ]roh: Arăng yap tơlơi ruă ‘’hu\i rơhyưt biă mă’’. Tơlơi ruă anai hơmâo tơlơi bơkơnăl le\ eh mơ-ia, [le\ pơtah lu wơ\t, ta` thu ia amăng drơi jăn-pran đuăi tơdu, pơtrun tơnơ\k hơtai boh, arăt drah rô rơnang, pơ-ai hăng djai mơtam tơdah pơjrao [u hmao kru. Tơlơi ruă anai, amra jing klin, juăt hơmâo amăng bơyan hơjan, bơyan pơdơi prong, tơdơi kơ hơmâo tơlơi truh lo\n adai ngă hăng [ơi hơdôm anih [u rơnăk hơdjă, [u djop ia rơgoh pioh mơ`um, bruă pơrai ia eh mơ-a`ă, djah djâo [u klă,… - Tơlơi ruă kơh`ăk (thương hàn): Jing tơlơi ruă kman mut amăng nam rơka laih nun ngă rơnah tar [ar amăng drơi jăn yua kman anăn Salmonella Typhi [udah Salmonella Patatyphi A, B, C ngă rai. Kman [ă mơ\ng jơlan nao juă glai hăng ano\ pơ[uh kơ tơlơi ruă le\ duăm pơ iă hlor kơtang sui mông, ba truh lu tơlơi sat hu\i biă mă kah hăng [le\ drah amăng lăm kian pruăi, bơbrah dlô, kman ngă rơnah amăng drah,… Lu mơnuih hơmâo tơlơi ruă anai, yua [ong djơ m\ ơnong [ong huă hơmâo kman, ia mơ`um hơ[ak jrak hơmâo kman ruă kơh`ăk do\, [u hơmâo hơtu\k riă tơsă, [udah yua [ong djơ\ mơnong [ong do\ mơtah, arăng rao amăng ia hơmâo kman tơlơi kơh`ăk do\. -Tơlơi ruă kian eh drah yua kman ngă: Jing tơlơi ruă bơbrah rơka pruăi tha yua kman anăn Shigella ngă. Tơlơi 44 ruă anai, kman tưp tui jơlan eh mơ-a`ă, [ong huă [udah mơ\ng mơnuih ruă [ă nao kơ mơnuih do\ găng a`răng tui jơlan plă tơngan [u rơgoh hơmâo kman, tưp ataih [iă le\ tui jơlan ia mơ`um, mơnong [ong huă. {ơi dêh ]ar ta, ia mơ`um le\ pô tong krah pơtruh nao rai ba kman ruă kian pơtah ]roh, ruă kian eh drah phun `u yua mơnong [ong, ia mơ`um aka [u hơtu\k tơsă ôh… -Tơlơi ruă kian eh drah yua Amib mơ\ng kman Etamoeba Histolitica ngă rai. Nam rơka juăt hơmâo amăng lăm pruăi tha (ruă kian eh drah Amib) laih anun hơmâo mơ\n gah rơngiao pruăi tha kah hăng Amib [ơi hơtai, tơso#, dlô, kl^,…Boh Amib tưp đ^ kơ mơnuih tui jơlan eh mơ a`ă, [ong huă, mơ`um ia [lăng, [ong a`ăm asăt,… -Ruă kian pơ]roh yua kman E.Coli: Juăt hơmâo yua mơ\ng [ong huă djơ\ kman do\ amăng mơnong [ong [udah tưp tui ia mơ`um aka ngă rơnăk rơgoh kman hăng clo… - Rơngiao kơ anun, do\ hơmâo hơdôm tơlơi ruă kah hăng bơbrah hơtai siêu vi A, bơbrah hơtai siêu vi B, duăm pơ-iă hlor ngă rơwen drơi jăn, eh pơ]roh yua kman Rotavirus,… -Tơlơi ruă yua tlan môt: Tơlơi ruă yua tlan rơnăng, tlan [u\, tlan a`e\... tưp mơ\ng ia mơ`um. Yua mơ\ng eh hơmâo boh tlan rơnăng `u tưp amăng ia, sit bưp anih gêh gal [iă le\ `u đ^ nao pơ mơnuih pơko\n. Juăt hơmâo amăng ]ơđai muai, yua rơbat tơkai soh [udah ngui pơphul [ơi lo\n… boh djop djuai tlan anai mut nao amăng pruăi, amăng ph^, amăng dlô, amăng mơta,… ngă sat kơ pran jua tơlơi suaih pral kơtang biă mă. 45 * Tơlơi ruă yua te\k djơ\ hăng ia Tưp yua djơ\ hăng hơdôm mơta mơnong hơdip ba rai tơlơi ruă hơmâo mơ\ng ia. - Tơlơi ruă yua tlan lă (Schistosomiasis)1 juăt hơmâo amăng [ing mơnuih luai amăng ia hơmâo apu\i [udah abao tưp kman mơnong hơdip ba rai tơlơi ruă do\. Ană kman anai tơbiă đuăi mơ\ng abao, apu\i do\ amăng ia laih anun `u amra mut tơma amăng kl^ kliăng ană mơnuih. - Bơbrah alăk mơta yua virus: Adenovirus yơh pô ba rai tơlơi ruă bơbrah alăk mơta. Hơdôm kman anai yơh pô `u ba rai tơlơi ruă bơbrah alăk mơta juăt do\ amăng ia dơnao arăng man pơkra pioh kơ lu mơnuih luai mơnơi. - Tơlơi ruă amăng kl^: Ia hơ[ak jrak ăt pô ba rai tơlơi ruă hu\i rơhyưt kơ kl^ kliăng ană mơnuih. Tơdah amăng ia hơ[ak jrak sit mơ\n kl^ amra tưp kman [udah virus ngă kơtăl. Tơdah [u pơjrao h^ ôh ăt mă yua ia [u hơdjă le\, tơlơi ruă jai kraih kơtang, sui hrơi sit amra jing tơlơi ruă bơbru\ asar [udah djai mơtam. __________ 1. Anom kơsem min Duăm pơgrun-kman ke\-arong arua] Quy Nhơn lăi pơthâo hơmâo [uh sa ]ô mơnuih ruă [ơi tơring glông Mdrak, tơring ]ar Dak Lak ruă yua tlan lă anăn (Schistosomiasis) yua tưp kman anăn Schistosoma mansoni. Anai le\ tơlơi ruă yua tlan tưp hin biă [uh [ơi Việt Nam laih anun kman tưp tui jơlan ia hơ[ak jrak hơmâo lu boh kman tă tăn do\ amăng ia `u mut nao [ơi kl^, tơma amăng drơi jăn ba truh tơlơi ruă. 46 *Tơlơi ruă yua mơ\ng ano\ hơmâo hăng ia kơtăk pơko\n do\ amăng ia - Tơlơi ruă bơbrah blong ko [ơi tơkuai: Yua lo\n, ia, gơnam [ong huă kơ[ah hra iôt, juăt hơmâo pơ kual ]ư\ siăng kơdư dlông, kual ataih mơ\ng ia rơs^, anih hơmâo tơlơi hơdip mơda kơ[ah lu mơta. - Tơlơi ruă tơgơi: Yua kơ[ah [udah rơbêh đơi flo: Flo<0,5mg/1 amra hơmâo tơlơi ruă eng [ong tơgơi, Flo >1,5mg/1 amra ngă hơ[ak jrak đôm phun tơgơi. Tơdah amăng ia hnong pH<7 juăt hơmâo lu ion phun `u hơmâo axit ngă sat eh tơgơi.(Tui hăng hnong pơkă QCVN 01:2009/BYT mơ\ng Ding jum ia jrao kơ Hnong pơkă djơ\ lăp mơ\ng dêh ]ar pơtrun kơ ia mơ`um, pH mơ\ng ia pioh mơ`um, ia pioh yua amăng anom pơkra pơjing mơnong [ong huă le\ 6,5-8,5). - Tơlơi ruă Minamata: Yua kơ hnong thủy ngân amăng ia lu đơi, rơgao hnong pơkă ba truh tơlơi măt yua thủy ngân. Thủy ngân [iă đô] do\ amăng ia. Khă hnun, djop mơta hra thủy ngân dưi mă yua amăng măi mok hơduah e\p yơh jing ano\ ngă kơ hlâo ia hơ[ak jrak. Sit djơ\ măt thủy ngân djop anih kah hăng boh [leh hăng arăt areo amăng drơi jăn amra rung răng h^.(Hnong pơkă mơ\ng dêh ]ar kơ ia mơ`um QCVN 01:2009/BYT pơtrun hnong thủy ngân anet hloh kơ 0,001mg/l). Ano\ mưn mơ\ng tơlơi ruă Minamata: Tơngil amăng tơngia, mơta lăng nao pơ ataih [u thâo [uh, pơhiăp tơnap tap, [u thâo tơpư\ drơi jăn, pă [e\ tơkai tơngan tơtư\, tơdu\ 47 ]ơđeng tơngan, tơkai [u thâo mưn, [u thâo ]ăng ([u thâo hơdor pioh), truh ruă bơbru\ asar. * Tơlơi ruă yua ia djơ\ asen (thạch tín) Mơ\ng sui laih djop mơnuih thâo hluh thạch tín, anăn `u boh thâo ia rơgơi [uh juăt lăi asen [udah arsenic măt biă mă, ano\ măt `u mơ\ng asen anun 4 wơ\t pơkă hăng thủy ngân. Lơ\m mơ`um djơ\ h^ [iă asen mơkrah đô] pơkă hăng asar rơtă mơtah ăt amra djai mơtam. Hlâo adih arăng thâo krăn `u mơ\ng ia jrao akha kyâo amăng sang s^ mơdrô ia jrao akha kyâo đô] hơmâo. Truh giăm anai, lu mơnuih [ơi ro\ng lo\n tơnah hăng wơ\t amăng Việt Nam tưp tơlơi ruă hu\i rơhyưt ba truh ruă bơbru\ asar (ung thư) arăng mơ\ng e\p pơ]rang lăng ia laih anun pơ]râo thâo krăn: asen yơh pô ba rai tơlơi sat. Tui hăng mrô rơnoh mơ\ng Anom bruă Ia jrao ro\ng lo\n tơnah (WHO), lơ\m 10.000 ]ô mơnuih le\ hơmâo 6 ]ô mơnuih bơbru\ asar yua mă yua ia [ong mơ`um mơ\ hơmâo hnong asen lu hloh kơ 0,01 mg/l ia. Tui hăng tơlơi e\p lăng mơ\ng Keh prăk }ơđai muai Sang gum hơbit djop dêh ]ar (UNICEF) le\ tơlơi tưp ano\ măt, ano\ sat mơ\ng asen [ơi Việt Nam amra lu biă mă. Việt Nam ăt arăng kơđom gru amăng hră lơkak [ă asen lu hloh [ơi ro\ng lo\n tơnah,… Asen mut tơma amăng drơi jăn ană mơnuih tui jơlan mơ`um ia, amăng ayuh hyiăng suă jua anih ayuh hyiăng hơ[ak jrak, tưp tui jơlan kl^ kliăng yua je gi \ ăm lu, na nao mơ\ng ia, ayuh hyiăng hơ[ak jrak hơmâo mơ\ng hlâo. Laih mut tơma amăng drơi jăn mơnuih, asen juăt do\ amăng dlô 48 ako\, amăng sơ\l kl^, tơkâo ]ơđeng tơngan, [u\, tơgơi, tơlang hăng amăng anih hơmâo lu asar arăt kah hăng gah lăm meng lơ\m amăng bah, rơkông đok jơlan asơi mut, hlung asơi, pruăi mơda, ngă măt kơtang. Samơ\ asen mut tơma tui jơlan ia mơ`um, [ong huă yơh hu\i rơhyưt hloh. Tui hăng lu mơnuih rơgơi kơhnâo lăi, asen dưi ngă rai 19 mơta tơlơi ruă nuă phara. Tơdah tưp ano\ sat asen hăng hnong `u khă [iă tu\ mơ\n samơ\ `u đôm sui hrơi, tơdơi kơ 5-10 thun, amra ngă gleh glar rơmo\n pơ-ai buai, hao [le\ pơtah, drah đuăi, asar drah rô tơdu h^. Dua mơta tơlơi ruă hu\i rơhyưt hloh sit djơ\ asen ba rai le\ bơbru\ asar kl^ hăng tơso#. Lu anih ngă bro\p kl^, bơbrah khăng plă tơkai, ngă bơblih ia iom [ơi kl^, hơmâo nam ju\, nam ko# [ơi plă tơngan, plă tơkai ngă bơbrah atông khăng hăng a`u] h^ kl^. Asen đôm glăi sui hrơi amra ngă kl^ [o# mơta bro\p, luh [u\, [u thâo hơdor, arăt drah bơbe] djơ\ rơka, hơtai boh đuăi đ^ trun, ruă mơta, ruă amăng tơngia, bơbrah hlung asơi hăng ruă pruăi, ruă bơbru\ asar, ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik… Pô hlơi mơ`um djơ\ ia hơmâo asen sui hrơi amra mưn hơmâo nam brung [lak amăng drơi jăn [udah rơnu] ]ơđeng tơkai tơngan, [ơi kl^ jơlah [udah atông kl^, ngă bro\p hăng rơngiă h^ ia iom [ơi kl^. Ia hơ[ak jrak yua asen ngă khă aset hai ăt bơbe] truh kơ tơlơi suaih pral [ing am^ arăng, ngă sat kơ ană amăng kian đah kơmơi glăk pi, glăk [ă kian, bơbe] truh kơ ană nge amăng kian laih anun ngă ruă tơso# kraih biă mă, ba truh tơlơi sat kơ ano\đ^ prong hăng tơlơi pơmin thâo rơgơi mơ\ng ]ơđai muai. 49 Tơl ră anai, ană mơnuih aka [u e\p [uh ôh ia jrao pơjrao sit hơdôm tơlơi ruă tưp asen ngă rai. * Tơlơi ruă yua kơ mă yua ia hơmâo pơsơi l^ (Pb) Amăng hlâo ia lơ\m glai klô arăng pơkă lăng hnong pơsơi l^ kơnong 0,4-0,8 mg/l. Khă hnun, yua kơ ano\ hơ[ak jrak mơ\ng ia djah sang bruă tuh tia pơkra pơjing hăng măi mok [udah ano\ luih h^ đing ia anun hơmâo ia pơsơi l^ amăng ia mơ`um lu hloh. (Hnong pơkă boh thâo mơ\ng dêh ]ar kơ ano\ hiam djơ\ hnong ia [ong mơ`um QCVN 01:2009/BYT pơkă kơ hnong pơsơi l^ <0,01 mg/l). Hăng ană mơnuih laih anun hlô mơnong, ia pơsơi l^ ngă sat kơtang biă mă. Lơ\m hnong l^ do\ amăng drah lu amra ngă sat kơ dlô ako\, ruă amăng kian pruăi, ruă pơ-ai amăng bra hơpăl, pơrai asar ano\ pơjing rai drah. L^ mut tơma amăng drơi jăn ană mơnuih ta` biă mă, dơ\ng mơ\ng rơwang hrơi tơjuh tal 20 pơngo\ amăng kian pô am^ glăk pi, glăk [ă laih anun truh abih hrơi blan pi kian. Hăng [ing đah kơmơi pi kian juăt te\k djơ\ hăng l^ juăt hơmâo tơlơi truh ple\ ană [udah ană nge amăng kian djai mơtam tơdơi kơ tơkeng giong, lu biă mă. }ơđai muai l^ mut tơma amăng drơi jăn lu hloh 3-4 wơ\t pơkă hăng mơnuih prong. L^ do\đôm amăng tơlang `u mơtam pơgăn [udah ngă rơnang h^ ano\ bơblih canxi mut amăng drơi jăn yua `u pơgăn h^ ano\ hrip mă vitamin D. L^ ngă măt amăng arăt phun wơ\t hăng arăt jum dar. Hăng ]ơđai muai, l^ ngă ba truh tơlơi ruă [u thâo hlao 50 ngă bơbe] djơ\ kơ tơlơi pơđ^ kyar dlô ako\. Lơ\m tưp l^ khă [iă [udah lu hai ăt ngă kơ ]ơđai tơlơi pơmin [u rơgơi ôh. Rơngiao kơ anun, sit măt l^ ba truh tơlơi ruă hu\i rơhyưt biă mă kah hăng bơbrah juăt hơmâo biă mă [ơi ]ơđai muai. b. Ano\ sat mơ\ng tơlơi hơ[ak jrak ayuh hyiăng anih hơdip jum dar Hơ[ak jrak ayuh hyiăng gah rơngiao rơhuông adai ngă bơbe] sat lu mơta kơ tơlơi suaih pral. Hơdôm asar amruih [ui anet aneo đung hyu amăng ayuh hyiăng laih anun amra mut tơma amăng tơso#, ngă ruă bru\ asar hăng lu tơlơi ruă amăng jơlan suă jua. * Hơdôm ano\ phun ngă hơ[ak jrak ayuh hyiăng - Phiăn hơmâo Yua mơ\ng ano\ `u hơmâo laih hlâo mơ\ng lo\n tơnah ngă rai: ]ư\ apui kơdir, apui [ong glai. Pơ alin lu mơta tơlơi ngă hơ[ak jrak sat hơmâo mơ\ng lo\n glai prong biă mă samơ\ pơpha [iă bơkơnar amăng ro\ng lo\n tơnah, [u hơmâo pơtum nao [ơi sa anih pơpă ôh. Lơ\m pơđ^ kyar, ană mơnuih ăt juăt h^ laih mơ\n hăng hơdôm tơlơi anai. - Bruă tuh tia pơkra pơjing măi mok Anai le\ phun `u ba rai ngă hơ\[ak jrak prong mơ\ng ană mơnuih ba rai. Lơ\m ngă bruă ba truh tơlơi hơ[ak jrak le\ lơ\m apui jă ngă bơtơpư\ măi mok kah hăng: hơdăng, ia jâo, ayuh ]uh to\ apui ngă rai: CO2, CO, SO2,… hơdôm ia kơtăk hữu cơ apui [ong aka abih amăng măi mok: djah 51 hơdăng apui [ong, ano\ [ui amruih, lơ\m tơbiă pơ rơngiao, [rua] amăng măi pơdar dơnuai mă bruă, lơ\m pơdu\ pơgiăng put jrao hyuh đuăi, tơbiă amruih [ui. Ano\ thâo krăn pha ra: hơdôm tơlơi ngă hơ[ak jrak hơmâo dơ\ng mơ\ng bruă tuh tia pơkra pơjing, `u hơmâo hnong ngă sat kơtang, juăt pơtum amăng sa anih do\ hrom anet aneo. Khă do\ amăng bruă pơkra ming hăng boh thâo ia rơgơi phrâo hai, hnong mă bruă pơkra hăng gơnam yua ano\ pơke\ apui lơtrik [ong, jă hơmâo ano\ măt sat kơtang hăng djuai ano\ măt sat `u lu mơta phara soh. - Jơlan glông bruă pơdu\ pơgiăng Anai le\ phun `u ngă hơ[ak jrak prong biă mă kơ ayuh hyiăng, biă mă `u amăng kual plơi prong hăng anih lu mơnuih [on sang do\ amăng plơi pla. Lơ\m mă bruă pơjing rai ayuh ngă hơ[ak jrak le\ lơ\m pơke\ apui lơtrik [ong ngă jă pơdar amăng măi mok mă bruă tơbiă rai asăp sat CO, CO2, SO2, NOx, Pb, CH4, amruih lo\n pơtâo đung ba lơ\m pơdu\ pơgiăng. Tơdah sem lăng r^m ]răn hnong ngă hơ[ak jrak [iă samơ\ rơdêh rô nao rai lu laih anun pơkă hnong jơlan nao rai [u klă ăt amra ngă hơ[ak jrak kơtang kơ dua bơnah jơlan. - Do\ dong [ong huă Jing phun ba truh ano\ ngă hơ[ak jrak [iă mơ\n, lu biă mă `u amăng bruă mă tơnă hơbai asơi a`ăm, mă hơdôm mơta gơnam to# apui ngă hơ[ak jrak amăng sang ano\ [udah hơdôm sang ano\ ieo gah. Ano\ ngă hơ[ak jrak lu kơ: CO, [ui, amruih, ayuh asăp tơbiă mơ\ng sang măi, mơ\ng rơdêh,… 52 * Tơlơi sat mơ\ng ano\ hơ[ak jrak ayuh hyiăng hăng tơlơi suaih pral ană mơnuih Hơ[ak jrak ayuh hyiăng hơmâo lơ\m ayuh hyiăng hơmâo [ui, amruih, asăp [udah mơnâo [âo sat pơglăi. Hơ[ak jrak ayuh hyiăng ngă bơbe] djơ\ tơlơi suaih pral ană mơnuih samơ\ hơdôm tơlơi mưn pơ[uh `u kah hăng [le\ ia mơta, mriah mơdung mơta, pơtu\k, suă jua gruk grak,… Hnong bơbe] sat tui hluai tơlơi suaih pral phara ba mơnuih, tui hluai ano\ sat kơtang ayuh hyiăng hơ[ak jrak hăng hrơi blan do\ je\ giăm ano\ sat. Đah kơmơi pi kian hăng ]ơđai muai tơdah je\ giăm hăng ayuh hyiăng ngă hơ[ak jrak sui hrơi blan amra ngă sat kơ tơlơi suaih pral sui thun mơ\n, laih anun kơtang hloh. Hơdôm tơlơi bơbe] sat mơ\ng ano\ ngă hơ[ak jrak ayuh hyiăng [u lui kơ sa ]ô hlơi ôh, `u amra ta` tha, ngă tơdu ano\ tơpư\ mơ\ng tơso#, amu` hơmâo tơlơi ruă pơtu\k hơngơ\t, bơbrah jơlan suă jua, tăp năng ngă bơbru\ asar,… Hơdôm thun giăm anai, hơdôm tơlơi ruă [ơi ]ơđai muai pơdjơ\ bơbe] mơ\ng hơ[ak jrak ayuh hyiăng le\ jai hrơi lu, biă mă tơlơi ruă pơtu\k hơngơ\t, kman ruă jơlan suă jua, ruă pơtu\k [le\ drah, bơbrah tơso#, rơwen arăt dlô, bơbru\ asar hăng ngă [u klă drơi jăn mơ\ng anet. Tui hăng ơi Straif, pô ba jơlan khul kơsem min gah Anom bruă kơsem min jar kmar hơduah e\p tơlơi ruă bơbru\ asar (IARC) gah Anom bruă Ia jrao ro\ng lo\n tơnah brơi thâo: R^m ia kơtăk do\ amăng ayuh hyiăng hơ[ak jrak amra ba truh tơlơi bơbru\ asar [iă đô], samơ\ hơdôm ano\ `u ba truh kơ tơlơi hơ[ak jrak anih hơdip jum dar sit 53 `u lar hyu lu kah hăng bruă pơdu\ pơgiăng, rô nao rai [ơi jơlan, sang măi apui lơtrik hăng ayuh asăp bluh mơ\ng anih tuh tia pơkra pơjing, bruă ngă hmua pơlir hơbit amra ba truh tơlơi ruă sat lu hloh. c. Ano\ sat mơ\ng hơ[ak jrak anih hơdip jum dar amăng lo\n Hơ[ak jrak anih hơdip jum dar amăng lo\n jing arăng ba nao amăng anih hơdip jum dar lu mơta ia kơtăk djah sat hu\i rơhyưt [udah apui lơtrik mă yua kơtang ngă bơbe] truh tơlơi hơdip mơda mơnong mơnuă, tơlơi suaih pral ană mơnuih [udah ngă luih hro\ h^ ano\ hiam ayuh hyiăng anih hơdip jum dar. Lo\n le\ dưi lăng sit hơ[ak jrak le\ hnong bluh đ^ ia sat lu đơi rơgao hnong pơkă rơnuk rơnua, rơgao hnong dưi ngă rơgoh mă hơjăn anih hơdip jum dar amăng lo\n [u dưi dơ\ng tah. * Hơdôm phun `u ba truh hơ[ak jrak anih hơdip jum dar amăng lo\n [ơi Việt Nam - Mrô mơnuih jai hrơi lu tui ngă lu ano\ kiăng kơ mơnong [ong huă, braih pơdai ăt lu tui mơ\n, pơtrut tui bruă mă hơduah e\p gơnam amăng lo\n hăng lu hơdră kah hăng: kơtưn mă yua put ayuh kmơ\k jrao (phân bón vô cơ), ia jrao hlăt, jrao pơdjai rơ\k; mă yua ia jrao ta` prong gơnam pla ngă rai ano\ pơgăn ayuh đuăi laih anun pơjing rai ano\ tu\ yua pơhrui glăi lu. - Hơ[ak jrak amăng lo\n yua mă yua kmơ\k jrao, kmơ\k mơtah. 54 - Hơ[ak jrak yua kơ put jrao pơgang phun pla: Djop mơta ia jrao pơgang phun pla juăt `u ia jrao sat, do\ glăi amăng lo\n sui, bơbe] djơ\ kơ ayuh hyiăng anih hơdip jum dar amăng lo\n, giong anun pơdjơ\ nao gơnam đang hmua, bơbe] truh kơ hlô mơnong hăng ană mơnuih, tui hnong `u pơđôm glăi, hrip kjăp hăng ngă hro\ ano\ hiam amăng lo\n. Yua mơ\ng bruă mă yua, pơgang gơnam aka [u djơ\ tơlơi pơkă anun yơh ngă hơ[ak jrak ayuh hyiăng anih hơdip jum dar amăng lo\n, amăng ia, amăng ayuh hyiăng rơhuông adai hăng gơnam tam boh troh đang hmua, pioh glăi lu boh tơhnal sat răm kơtang biă mă. - Hơ[ak jrak amăng lo\n yua kơ ia djah amăng plơi prong hăng anom tuh tia pơkra pơjing, plơi pla ming pơkra gơnam mă bruă hăng tơkai tơngan soh: Ră anai, lu hlâo ia djah amăng plơi prong, anih tuh tia pơkra pơjing hăng măi mok hăng djop plơi pla pơkra ming gơnam pơsơi pơsă, anih hơmâo lu mơta ia pơsơi kơtra#o, sat kơtang kah hăng: Cd (cadimi), As (asen), Cr (crôm), Cu (ia kông), Zn (kẽm), Ni (niken), Pb (l^) hăng Hg (thủy ngân). Sa đơ đam đang hmua lu biă mă ieo gah plơi prong, anih tuh tia pơkra pơjing hăng plơi pla pơkra ming hơ[ak jrak sat yua kơ ia pơsơi kơtra#o hram nao. - Hơ[ak jrak yua ia djah mơ\ng tơlơi do\ dong [ong huă: Ia kơtăk djah khăng amăng plơi prong ăt jing phun `u ngă hơ[ak jrak ayuh hyiăng anih hơdip jum dar amăng lon t \ ơdah [u hơmâo wai lăng du` pơ[ut h^ laih anun e\p lăng djơ\ hơdră. Ia djah khăng mơ\ng plơi prong tơnap tap biă mă pơsir, hơmâo tom mơnong [ong huă rơbêh jing 55 djah mơ\ng sang apui, djah ngă bruă amăng đang sang, gơnam yua răm, kyâo pơtâo, mơnil gêt ]ai pơ]ah, kơsu, djop mơta hla pơar, djop mơta djah [ơi jơlan amăng plơi prong, amruih, [ui, hlu\, hla kyâo,… - Ia djah mơ\ng hlô mơnong: Hơdôm drông war rông hlô mơnong kah hăng drông un (bui), sang war kơtat rông mơnu\, eh rơmô kơbao [u pơ[ut h^ sa anih, [u pơsir djơ\ hơdră laih anun [u kih rơnăk rơgoh ôh anih hơdip jum dar ăt amra jing sa tơlơi hu\i sat, ba truh kơ ayuh hyiăng anih hơdip jum dar amăng lo\n. - Mơnong hơdip a`e\: Phun `u ngă rai ano\ hơ[ak jrak anai le\ lu biă mă ia djah aka pơsir h^ ôh mơ\ng ană mơnuih hăng hlô mơnong, ia djah mơ\ng sang ia jrao, ia djah tơlơi do\ dong [ong huă,… amăng anun hu\i kơtang prong hloh le\ ia djah aka [u pơdjai kman mơ\ng sang ia jrao pơjrao tơlơi ruă yua tưp kman. Lu kman sat biă mă laih anun mơnong hơdip do\ amăng drơi jăn ăt ]eh ]ar lar lu do\ amăng lo\n, tlep amăng phun kyâo amăng đang hmua hăng tưp nao pơ drơi jăn ană mơnuih, hlô mơnong. * Hơ[ak jrak anih hơdip jum dar amăng lo\n hơmâo tơlơi pơglăi sat tui anai: - Bơbe] djơ\ tơlơi suaih pral ană mơnuih Anih hơdip jum dar amăng lo\n jing anih anom hơdip mơda mơ\ng ană mơnuih hăng abih bang djop mơta mơnong hơdip amăng lo\n kơdư hang, jing atur kơ lu ring bruă man pơdong bruă mơnuih [on sang, bruă tuh tia 56 pơkra pơjing hăng gru grua thâo thăi mơ\ng ană mơnuih. Lo\n le\ dram gơnam kông ngăn yom pơphăn biă mă, ană mơnuih mă yua kông ngăn lo\n mơnai glai klô kơ bruă ngă hmua pơkra pơjing kiăng hơmâo braih pơdai mơnong [ong huă ]em rông ană mơnuih. Samơ\ hăng hnong mrô mơnuih đ^ lar lu ta` đơi laih anun hnong pơđ^ kyar tuh tia pơkra pơjing ăt kah hăng bruă mă man pơdong plơi prong kah hăng ră anai, đơ đam lo\n ngă hmua pla pơjing jai hrơi anet tui, ano\ tu\ yua mơ\ng lo\n jai hrơi luih (tơhroh) h^, đơ đam lo\n ngă hmua pơkă dưm dưm kơ r^m ]ô mơnuih jai hrơi anet. Kơnong [ơi Việt Nam, [uh rơđah ano\ ngă hro\ h^ kông ngăn lo\n glai adai rơhuông lăp bơngơ\t hăng kơtang biă mă. Tơdah pruai kmơ\k jrao lu đơi le\ djuai kơtak lu\k pu\k nitơ, hnong hrip mă mơ\ng akha phun pla anet đô], hơdôm do\ glăi đôm amăng lo\n, kơnang kơ ano\ ngă l^ laih anun pơjing rai ia hra nitrat, amra jing phun ngă hơ[ak jrak amăng jơlan ia [le\, ia bluh amăng lo\n hăng djop hnoh ia krông. Hơ[ak jrak amăng lo\n yua kơ put jrao pơgang phun pla kual jum dar hơdôm anih djă pioh ia jrao pơgang phun pla rơgao hrơi blan pơkă, ia jrao arăng kom mă yua, ba truh kơ tơlơi bơngơ\t bơnga` hu\i `u bra hyu hram amăng kual jum dar, ia rô đung ba mut tơma amăng anih hơdip jum dar, amra ngă kơtang tui hnong jrao sat pơgang phun pla hram amăng ia laih anun amăng jơlan ia rô gu\ lo\n. Do\ng mơ\ng ayuh hyiăng anih hơdip jum dar amăng lo\n, gu\ lo\n hăng ia, put jrao pơgang phun pla amra mut tơma truh pơ djop mơta mơnong [ong huă, 57 boh nik mơnong hơdip gah rơgup ia (akan, mơnong hơdip [u hơmâo tơlang, [u hơmâo kơđuh drơi jăn rơ un…), ngă bơngơ\t kơtang kơ tơlơi suaih pral mơnuih mă yua mơnong anun laih anun bơbe] [u klă kơ mơnong hơdip amăng kơdư hang (kah hăng, ]^m br^m, ]^m ]oh akan, mơnu\, bip [ong djơ\ mơnong akan,…). Ia jrao hlăt arăng juăt lăi pô mut tơma pơ lu mơta mơnong [ong huă hăng pơgăn tơlơi suaih pral mơ\ng abih bang mơnong hơdip. Bơhmutu: Hơdôm boh hơjai dưm jrao hlăt dor amăng lo\n `u hram amăng ia, ngă rai lu tơlơi ruă hu\i rơhyưt kơ lu mơnuih [on sang [ơi Nghệ An. Sang ano\ yă Nguyễn Thị Phương do\ hơdip mơda giăm hơjai ia jrao hlăt sô hơđăp [ơi [ut 4, să Nam Lĩnh, tơring glông Nam Đàn hơmâo ană đah rơkơi `u djai yua bơbru\ tơso# lơ\m gơ\ kiah 16 thun, ană đah kơmơi prong rai drơi jăn rơwang rơweh, hret h^ drơi jăn, tơ]ô ană đah kơmơi phrâo 6 thun djai h^ yua bơbru\ amăng drah. Phun `u yua kơ hơjai arăng dưm ia jrao hlăt, ataih mơ\ng ia bơmun sang ano\ gơ`u juăt yua kơnong 4-5 met đô]. "Laih ruh h^ hơjai (sang kho) arăng brơi ba dor h^ lu kơsăk dưm jrao DDT, 666’’, yă Phương ruai glăi. Sang gah adih giăm sang yă Phương le\ sang ơi Duật, blơi lo\n hăng do\ hơdip mơda [ơi lo\n anih arăng pơdong hơjai dưm jrao hlăt hơđăp, tơdơi kơ anun abih dua rơkơi bơnai `u djai yua bơbru\ asar. Ră anai, ană đah kơmơi mơ\ng ơi Duật le\ amai Nguyễn Thị Sen ăt ruă bơbru\ tơso# mơ\n. Anih dưm ia jrao hlăt [ơi kơ]ong ]ư\ anun ia jrao tơhroh trun tui ia hơjan, ia hram amăng lo\n hăng lar hyu pơ anih gah tơkai ]ư\, ngă kơ lu 58 mơnuih amăng [ut djai yua bơbru\ asar, lu mơnuih ruă boh [leh, ruă hơtai,… Ia jrao hret/điôxin do\ đôm glăi amăng lo\n mơ\ng rơnuk blah ngă đưm (khă truh ră anai aka [u hơmâo boh tơhnal pôr pơthâo sit nik ôh kơ hnong do\ đôm ia jrao điôxin amăng lo\n, kual ayăt ple\ trun ia jrao điôxin) sit mơ\n `u hram hyu amăng ayuh hyiăng anih hơdip jum dar (amăng ayuh hyiăng adai rơhuông yua hyuh đ^, ia kor amăng kual tơkai ia laih anun hram đôm glăi amăng rơgup lo\n), ngă pơđ^ tui tơlơi bơngơ\t kơ ayuh hyiăng anih hơdip jum dar hăng tơlơi suaih pral mơnuih mơnam. Hơ[ak jrak amăng lo\n ngă rai hơmâo hơdôm mơta tơlơi ruă tưp kman, tơlơi ruă yua tlan môt, mơnong a`e\ ke\ amăng drơi jăn mơ\ lu mơnuih juăt hơmâo, boh nik ]ơđai muai do\ [ơi kual plơi pla. Ngă sat kơ dlô ako\ amăng thun glăk pơđ^ kyar mơ\ng ]ơđai muai ăt jing sa tơlơi răm [ăm mơ\ng tơlơi ruă tưp yua ia hơ[ak jrak đôm l^; thủy ngân ngă sat kơ boh [leh; tơlơi bơtơpư\ mơ\ng hơtai bơbe] djơ\ lu biă mă yua kơ cyclodiene, sa djuai ia jrao hlăt ngă rai. - Ngă hro\ h^ dram gơnam kông ngăn lo\n glai Hlâo ia yua hơ[ak jrak le\ sa tơlơi hu\i ngă kơ phun hlâo ia rơgoh hơdjă jai hrơi jing h^ hin laih anun tơnap biă mă pơkra pơjing. Tơdah [u hơmâo ôh hơdră pơsir klă hlâo ia, ană mơnuih amra bưp na nao hăng lu klin tơlơi duăm ruă, ia sat hăng thun tha amra [u truh tơnu\k ôh. {ing ]ơđai muai tơdah djơ\ jrao sat [udah hơmâo kman 59 klin tưp amra ngă kơ tơdơi anai tơlơi hơdip ro\ng lo\n tơnah [u hơđong kjăp. Lơ\m mă yua ia jrao pơgang phun pla hăng kmơ\k pruai ia jrao [ơi kual ngă hmua sa hnong phrâo, lu ia jrao hăng kmơ\k hram phun pla [u dưi hrip mă ôh. Gơ`u amra hram hyu hăng do\đôm glăi amăng lo\n, amăng ia hăng djop mơta gơnam boh troh đang hmua tui hăng hnong rơbêh kmơ\k pruai laih anun ia jrao pơgang phun pla. Ano\ hơ[ak jrak yua ia jrao pơgang phun pla hăng kmơ\k pruai ngă hro\ sat kơ ayuh hyiăng anih hơdip jum dar amăng kual ngă hmua pla pơjing kah hăng tơlơi jing mơ\ng lo\n tơnah, ia yua, ngă hơ[ak jrak kơ lo\n, kơ ia ngă hro\ h^ ano\ pơlar lu djuai mơnong hơdip amăng kual plơi pla, hro\ h^ djuai mơnong ayăt mơ\ng arong arua] sat, ngă kơ hlăt kơtang hloh bo\ng glăi ia jrao pơgang phun pla. Mơnong hơdip hơmâo amăng anih hơdip jum dar lơ\m ia lu mơta phara soh. Hrom hăng mơnong hơdip tu\ yua, hơmâo lu khul mơnong hơdip ngă rai tơlơi duăm ruă [udah ba tơlơi ruă kơ mơnuih hăng mơnong hơdip. Amăng mrô anai, lăp gleng nao le\ kman a`e\, a`e\ [u thâo [uh ôh hăng mơnong ke\ ba truh tơlơi ruă kah hăng kman ngă ruă kian pơtah ]roh, ruă kian eh drah, thương hàn, duăm pơgrun, kman a`e\ ngă ruă hơtai B, kman a`e\ ngă ruă dlô Japan, tlan môt mriah, boh tlan môt,… Phun `u ano\ hơ[ak jrak yua mơnong hơdip ngă kơ anih hơdip jum dar lơ\m ia le\ djah eh mơ-a`ă, ia djah mơ\ng tơlơi do\ dong [ong huă r^m hrơi, drơi hlô mơnong djai, ia djah mơ\ng djop sang ia jrao…. 60 - Ngă hro\ h^ hăng pơrai anih hơdip jum dar hơmâo mơ\ng hlâo Djop bruă mă mơ\ng ană mơnuih ngă hro\ hăng pơrai h^ anih hơdip jum dar hơmâo mơ\ng hlâo kah hăng: + Djah tuh phai lui tă tăn. + Mă yua ia jrao pơgang phun pla [u djơ\ hơdră; pơsir ia kơtăk djah khăng hăng ia djah hu\i sat tuh lui ]a ]ot [u djơ\ tơlơi phiăn (tuh lui bur bar laih anun phai lui amăng glai klô hram amăng lo\n) ngă hơ[ak jrak kơ lo\n. + Asăp ayuh bluh đ^ lơ\m mă bruă pơkra ming hăng rô nao rai [ơi jơlan hlong bơtơbiă nao amăng ayuh hyiăng anih hơdip jum dar lo\n adai glai klô. + Koh drôm kyâo amăng glai tă tăn laih anun ]uh apui [ong glai, pơdjai lui mơnong hơdip rơ\k tơ\k, kyâo pơtâo, ba rai tơlơi sat răm kah hăng ia ling dăo, luih tơhroh lo\n, jing tơdron ]uah soh sel. Ngă răm rai anih hơdip jum dar hơmâo mơ\ng hlâo jing ngă pơrai h^ ayuh hiăng anih hơdip jum dar mơ\ng ană mơnuih. Anih hơdip jum dar sat tui ngă kơ hnong hơdip hiam klă ăt hro\ tui mơ\n. Ană mơnuih jing rah pô ngă soh, laih anun jing mơnuih răm [ăm yua amăng bruă ngă răm rai h^ anih hơdip jum dar mơ\ng ta pô. 61 }răn klâo WAI PƠGANG IA RƠGOH HƠDJĂ HĂNG RƠNĂK ANIH HƠDIP JUM DAR I. WAI PƠGANG HLÂO IA RƠGOH HƠDJĂ 1. Wai pơgang hlâo ia rơgoh hơdjă hơge\t le\? Hlâo ia hơdjă le\ ia dưi mă yua do\ dong [ong huă, mă yua r^m hrơi pioh mơnơi hơgơi, boh gơnam tam, tơnă hơbai,… samơ\ kơnong huă [ong hăng mơ`um le\ lơ\m hơtu\k hlor laih pioh lui rơ-ơ\ kah mă mơ`um. Hlâo ia hơdjă le\ ia rơgoh djơ\ tơhnal pơkă mơ\ng dêh ]ar kơ ano\ pơkă lăng ia rơgoh pioh mơ`um QCVN 02:2009/BYT. {ơi dêh ]ar Việt Nam, bruă pơhlôm, pơgang tơlơi hu\i mơ\ng ano\ bơblih ayuh hyiăng hăng wai pơgang hlâo ia jing h^ boh yom phun kơnuk kơna gleng nao na nao, lăng yom amăng bruă pơkra hơdră mă bruă pơđ^ kyar dêh ]ar, amăng anun hơmâo hơdră bruă hơjăn kơ dêh ]ar kah hăng Hơdră bruă dêh ]ar pơkă hnong ia hơdjă hăng rơnăk ayuh hyiăng anih hơdip jum dar kual plơi pla…, kiăng pơđ^ tui boh tu\ yua wai lăng, pơgang, mă yua dram gơnam kông ngăn yom ia yua. 62 Việt Nam r^m thun pơphun bruă mă, jak iâu, pơphun sa rơwang hrơi tơjuh dêh ]ar gleng nao kơ ia hơdjă hăng rơnăk ayuh hyiăng, anih hơdip jum dar, boh nik amăng kual tuh tia pơkra pơjing hăng măi mok, plơi prong hăng kual plơi pla. Laih dơ\ng ăt gir run ngă hrom lu bruă mă amăng mông jơnum hăng jar kmar kơ bruă wai pơgang hlâo ia kông ngăn yom, pơhlôm hăng pơgang ano\ bơblih ayuh hyiăng hăng ia rơs^ pơdo\k đ^. 2. Hơdôm hơdră pơgang ia hơdjă rơgoh To\ tui le\ sa khul hơdôm hơdră kiăng ngă tui kiăng kơtưn boh tu\ yua amăng bruă mă yua, wai lăng, pơgang hlâo ia hơdjă. a. Djă pioh, wai pơgang hlâo ia hơdjă - Răng kơđiăng na nao, ngă tui djơ\ hơdôm mơta tơlơi phiăn pơtrun mơ\ng kơnuk kơna kơ bruă pơgang kông ngăn hăng ayuh hyiăng anih hơdip jum dar. Ngă hrom tơlơi jak iâu ngă bruă yua kơ kiăng pơgang kông ngăn hăng anih hơdip jum dar. - {u dưi ngă hơ[ak jrak hlâo ia krông, ia ania kah hăng bruă juai lui djah, glo\m lui drơi hlô mơnong djai amăng hlâo ia, pơkra sang juă glai [ơi ia dơnao, ia krông, ia ania. {u mă yua kmơ\k mơtah, ia djah hơ[ak pioh pruai kơ a`ăm pơtam pla, anăm mă yua lu ôh kmơ\k jrao hăng ia jrao pơgang phun pla amăng bruă ngă hmua. - Khom kuăi rơgoh na nao hnoh ia krông, ia ania, hnoh ia rô kiăng huăi đôm djah. {u dưi kơsing mă hnoh 63 ia krông, bơnư\ pơđoh ia rô pioh man pơdong, pơgăn kiăng rông akan hơdang, mơnong hơdip amăng ia. Bruă rông akan hơdang amăng hnoh ia, jơlah ia rô khom ngă djơ\ ako\ bruă pơkă hlâo. - Amăng bruă ngă hmua khom hơmâo hơdră bruih ia, pruai kmơ\k djơ\ hnong. Bruih ia phun pla lơ\m adai rơ-ơ\, kruh nao djah phun rơ\k tơ\k ngă rơ-ơ\ phun pla. Anăm mă yua ia jrao hlăt tơl rơbêh, ia jrao [u thâo phun tơdu\. Khom ngă tui lu hơdră mă yua mơnong hơdip pioh pơdjai arong arua], kman a`e\. - Rơmô, kơbao, mơnu\ bip khom rông amăng drông war pơsir ia djah djâo. {u dưi rông prưh lui ]a hu\i ba truh tơlơi hơ[ak hlâo ia hăng anih hơdip jum dar. - Mă yua jơlah ia (ia krông, dơnao…), ia mơ\ng hơdôm ring bruă ba ia yua kơ mơnuih [on sang kiăng plai [iă hua] ia amăng gu\ lo\n hăng huăi ngă hơ[ak jrak, abih ia yua mơ\ng lo\n. Tơdah hơmâo ring bruă mă ia yua mơ\ng gu\ lo\n le\ khom mă yua ia djơ\ hơdră laih anun mă yua djơ\ hnong, thâo pơkrem. Khom thâo hluh kơ hơdră hơduah mă ia, khuer e\p ia amăng gu\ lo\n, boh [iă khom thâo kơ lo\n tơnah, yua kơ anun tơdah kiăng khuer e\p ia khom apah anom bruă hơmâo tơlơi thâo kơhnâo kơhnăk khuer ia (anom bruă hơmâo hră tu\ yap dưi khuer ia bơmun). Hơdôm boh ia bơmun wơi răm laih [udah [u thâo yua dơ\ng tah khom dor kơđol h^ djơ\ hơdră kiăng huăi ia hơ[ak jrak mut nao laih anun hram amăng ia lơ\m gu\ lo\n. {u dưi khuer ia bơmun giăm jơlan prong, rơdêh rô nao rai lu, anăm dưm gơnam yua amu` ngă hơ[ak jrak kah hăng put 64 jrao, ia kơjuar, ia luil,… giăm ia bơmun wơi. Djop ia bơmun wơi khom man pơnăng amăng bah `u dlông, hơmâo kơnăp truă gôm h^. E|p lăng hnong ia amăng bơmun wơi laih anun ngă rơgoh ia yua djơ\ hnong pơkă. b. Hrăm pơjuăt thâo pơkrem ia dơ\ng mơ\ng bruă anet amăng sang ano\ - Blung hlâo, kiăng pơđ^ tui tơlơi thâo hluh thâo pơkrem hăng pơgang kông ngăn ia. R^m ]ô khom thâo hluh bruă mă pơgang kông ngăn ia le\ [u kơnong ră anai đô] ôh do\ jing bruă mă kơ rơnuk tơdơi adih, yua kơ anun khom hur har pơtrut tui r^m hrơi tơlơi thâo hluh mă yua thâo pơkrem hăng pơgang kông ngăn ia. Ră anai, yua tơlơi thâo hluh pơgang phun hlâo kông ngăn ia tơdu đơi laih anun mơnuih [on sang do\ kơ[ah tơlơi thâo găn rơgao mă yua ia tu\ yua hloh amăng bruă ngă hmua, anun yơh ngă hua] phăk phai ia hăng [u tu\ yua đơi amăng bruă pơgang phun pla. Ăt yua kơ tơlơi pơmin soh glăi, ‘’ia le\ yang brơi [u thâo abih ôh, [u thâo hro\ ôh’’, laih dơ\ng huăi apah prăk apui lơtrik [ôp ia (tuah hăng tơngan [udah pơdar hăng tơngan), huăi tla prăk apah ia ôh (ia hơmâo baih amăng glai klô mơ\ng ia krông, ia ania [udah ia bơmun wơi klơi mă pô) yua kơ anun lu mơnuih mă yua ia hơdư\ kiăng djuai kông ngăn anai (mă pruih ia hơdôm kiăng tuh nao pơ jơlan, bruih phun kyâo, rao rơdêh hăng ia hơdjă rơgoh; đing ia răm [udah wor rơbit h^ [u kơtit h^ kơđol h^ ngă [rua] ia rô tă tăn,…) 65 - Mă yua ia kơ bruă [ong mơ`um, do\ dong [ong huă kơ drơi jăn, mă yua kơ bruă pơkra ming mơnong [ong huă, hơdôm bruă mă pơkra ming kiăng ia hơdjă rơgoh biă mă ta mă yua ia hơdjă mơ\ng kông ty pơđoh ba ia yua, ia bơmun wơi [udah ia krông laih arăng pơsir h^ rơgoh djơ\ hnong pơkă. Tơdah bruă phun kiăng yua bruih ia phun pla, rao gơnam yua măi mok, rao drông war hlô mơnong…dưi mơ\n mă yua ia bơmun wơi, ia krông, ia ]roh hnoh, ia ania [udah ia djah laih ngă rơgoh h^ laih. - Mă yua gơnam yua thâo pơkrem ia. - Kơnong pok đing ia lơ\m kiăng mă yua ia hăng kơnong pok kơtang dưi djop yua đô], [u pok kơnăp prong đơi [udah lui h^ ia rô tă tăn. Khom hơkăt h^ kơđol đing ia tong ten tơdơi kơ mă yua giong. - Lơ\m rao tơngan, pa] [o# mơta, su tơgơi,… khom pok hơkăt ia sit kiăng mă yua, [udah pơđu\ ia amăng thao, amăng uah, kiăng huăi ia rô đuăi soh sel, ngă hua] ia. - Lơ\m rao mơnong [ong huă, rao ]ơlu\ mong jam hăng gơnam yua pơko\n khom pơđu\ ia amăng kơthung, blo\ dưm ia man [rô djop yua, kiăng pơkrem hlâo ia mă yua laih dơ\ng djă pioh glăi ia rơbêh pioh tơdơi kơ anun mă yua bruă pơko\n dơ\ng. - Khom e\p lăng re se hăng pơkra ming glăi mơtam tơdah đing pơ]ah, [udah hơkăt ia răm. {u lui ia [rua] h^ sui hrơi ôh. - Gơnam hlu\ le\ hlâo kơ boh khom tram [ơ\i. Anăm boh ôh gơnam lu wơ\t sa hrơi. - Amăng bruă ngă hmua, kiăng ngă tui hơdôm hơdră bruih ia, bruih bơbrui dưi pơkrem ia, laih dơ\ng tu\ yua kơ 66 phun pla. Bruih ia kơ phun pla amăng mơguah [udah tlam mơmo\t kiăng plai [iă ia hyuh đuăi, bruih ia djơ\ [ơi phun kyâo. - Pruai kmơ\k hữu cơ (djah djâo) amăng lo\n pioh kơ lo\n hram hăng djă pioh ia amăng lo\n, pơkrem ia bruih. - Pla lu pơjeh phun pla dưi gơgrong hăng adai pơđiă [udah kiăng [iă ia (bơnga pơ-ar hoa giấy)… - Dưm truă kơthung prong pơdong lui ia hơjan pioh bruih kơ phun pla, rao sang juă glai, sut atur,…. - Mă yua ia laih rao a`ăm pơtam pioh bruih kơ phun pla, ia boh sum ao pioh rao rơdêh, rao lan sang hăng rao uă sang mơnơi,… c. Pơđu\ pioh hăng mă yua ia hơjan Ia mơ\ng ia hơjan arăng juăt mă yua dơ\ng mơ\ng đưm laih. Lơ\m hơmâo ia măi, lu plơi prong lui h^ yơh phun ia anai. Dêh ]ar ta hơmâo ia hơjan lu biă mă, năng ai `u 1.976 mm/thun, lu hloh hơdôm wơ\t hnong ia hơjan pơkă dưm dưm ia hơjan mơ\ng lu dêh ]ar amăng ro\ng lo\n tơnah hăng kual châu Á (ASIA). Ră anai, yua kơ hơ[ak jrak hăng amruih hlu\ ngă kơ ia hơjan hơ[ak, boh nik amăng kual plơi prong ia hơjan [u djop rơgoh pioh mă yua, samơ\ăt dưi mă yua mơ\n kơ bruă pơko\n [u kiăng mă yua ia rơgoh. Pơkrem ia hơdjă hlăk jing bruă mă je] ame] biă ră anai hăng mơnuih mơnam. Yua kơ anun, kiăng plai [iă gleh glar hyu e\p ia amăng gu\ lo\n hăng ia rô, djop plơi prong dưi mơ\n man pơdong dơnao prong, [ưh pơdong ia 67 [ơi ring bruă pioh kơ ană plơi yua, pioh kơ anom bruă, pioh kơ sang dlông tal lu mơnuih hăng mă yua kơ bruă kiăng huăi tơguan ia hơdjă rơgoh đơi kah hăng pioh bruih phun pla, djă pioh ia pơgang apui [ong sang, rao sang, rao jơlan glông,… Bruă du` pơ[ut h^ djah djâo amăng lu plơi prong amra hơmâo tơlơi gơgrong lu biă mă amăng bruă ngă hro\ tơlơi ia dong amăng plơi prong, lơ\m ia hơjan rô đuăi glăi pơ djop amăng pơhluh ia lu đơi amăng ha wơ\t. Pơkă hăng ia măi, mă yua ia hơjan nua rơgêh lu hloh. Boh nik `u [ơi hơdôm kual plơi pla, r^m boh sang ano\ dưi mơ\n man pơkra [êh go\ prong tuh hăng [ê tông pioh pơdong ia, [udah pơkra [êh hăng pơsơi inox, hăng kơsu, kơdung kơsu nilông; [êh anun pơdong amăng rơgup lo\n [udah dưm pơ rơngiao tu\ mơ\n, dưm [ơi anăp sang, [ơi bơbung sang, amăng lan sang. Hơdôm boh [êh pơdong ia anai khom ngă kơnăp (druă) gôm h^ krep laih anun dưi rao rơgoh na nao kiăng huăi hơmâo ia hlu\, amruih amram, arong arua], arong se mut nao. Anăm pơdong pioh ia hơjan amăng kơthung ngă hăng pơsơi l^ [udah tuh kơsu go\ drong arăng pơkra jơlan yua dah hơdôm djuai ia kơsu anai ngă sat kơ tơlơi suaih pral ană mơnuih. Khom hơtu\k ia hlor tơsă [ơ\i hlâo kơ mă yua, mơ`um kiăng huăi hơmâo kman sat. Rơngiao kơ anun, hăng hnong mă yua ia [u lu đơi ôh, hơdôm boh sang ano\ dưi mă yua sa boh ano\ hrong ia, hăng nua năng ai sa klăk prăk sa boh, dưi mă yua ia hơjan pioh hơtu\k riă tơnă hơbai. 68 Mơne] mă klă ia hơjan pioh yua jing hơdră ngă hlom bom kơ bruă pơgang ayuh hyiăng hăng ia yua. Kông ngăn ia yom pơphăn biă mă hăng ană mơnuih samơ\ [u djơ\ [u thâo abih ôh. Bruă djă pioh hăng mă yua thâo pơkrem phun kông ngăn anai jing bruă khom ngă kah hăng djai hơdip [u hơjăn kơ pô hlơi, sang ano\ pơpă ôh, do\ jing bruă mă kơ abih bang mơnuih mơnam. d. Hơmâo hơdră pok pơhai ia djah djơ\ hơdră - Khom pơsir h^ ia djah hlâo kơ tuh nao amăng đing pơhluh ia rô, amăng ia krông, dơnao, hnoh ia ania. Anăm tuh ia djah aka [u pơsir nao amăng luh lo\n ia hram mă hơjăn [udah pioh rô hyu tă tăn [ơi lo\n. Anăm dor h^ ia djah, djah djâo sat amăng lo\n ôh. Mă yua boh thâo ia rơgơi phrâo pioh pơsir ano\ hơ[ak jrak amăng ia, ia djah sat. - Djah tuh lui [u dưi phai ]a ]ot [ơi jơlan, treng jơlan rơbat amăng plơi prong, ia ania, ia dơnao ôh mơ\, khom du` laih anun pơpha h^ hơdôm mơta djah djơ\ tơlơi phiăn. Kho\m hơmâo rơdêh gơnam yua pioh lui djah laih anun hơmâo kơnăp gôm h^, biă mă `u djah hữu cơ, [ơi sang ano\, anih lu mơnuih do\. - Sang juă glai, drông war rông hlô mơnong khom pơkra anih pơsir ia djah kah hăng pơkra luh biogas. {u eh mơ-a`ă tă tăn, [u dưi mơ-a`ă trun amăng ia rơgoh, anăm mă yua eh asăt ôh hăng mă yua ia jrao hlăt djơ\ tơlơi pơtô ba. Jak iâu pơkra ming sang juă glai hơdjă rơgoh, 69 djơ\ hnong (sang juă glai thâo lik hơjăn, klơi dua luh, ia rao hram amăng lo\n, hram h^ ngă krô lo\n). - Kiăng ngă hơdư\ [iă mă yua hơdôm put jrao ngă sat hơ[ak jrak. Kiăng hơmâo tơlơi phiăn pơkă khom pơgo# djop sang bruă tuh tia pơkra pơjing pơsir h^ ia djah hlâo kơ brơi rô nao pơ anih hơdip jum dar. - Pơgăn kiăng khom do\ [iă hloh bruă khuer ia hơdư\ kiăng, tă tăn. Bruă khuer e\p ia anai [u djơ\ kơnong ngă kơ bruă e\p mă ia hro\ h^ phun hlâo ia amăng gu\ lo\n đô] ôh, mơ\ng anun ngă hơ[ak jrak glăi ia tui hăng hơdôm boh ia bơmun khuer anai ngă hơ[ak ia amăng gu\ lo\n adih. Phun hlâo ia amăng gu\ lo\n hơ[ak jrak h^ amra ngă kơ abih arăt ia ]ă mur amăng rơgup lo\n [u bơkơnar ôh, ngă rơngiă h^ arăt ia hơdjă klă hiam lăp đăo kơnang kơ tơlơi hơdip. {ing mơnuih rơgơi kơhnâo lăi, blung hlâo le\ khom thâo hluh tong ten ano\ yom mơ\ng kông ngăn ia yua, khom thâo hluh pơgang phun hlâo kông ngăn ia yua hăng hơdôm [ing mơnuih hơmâo tơlơi gơgrong ba, dưi hơngah h^ hơdôm kơ]ăo bruă ngă hơ[ak jrak phun hlâo ia, khă kơ]ăo bruă anun ba glăi boh tu\ yua kơ tơlơi bơwih [ong huă hai. đ. Pơgang glai klô-pơgang hlâo ia Amăng lo\n mơnai glai klô, ia le\ gơnam hơmâo mơ\ng lu mơta ano\ pơjing rai. Ia dưi hơmâo hăng pơjing rai mơ\ng lo\n mơnai glai hlâo ia. Ră anai, hơdôm mơta kông ngăn amăng djop mơta mơnong mơnuă glai klô hlâo ia jai hrơi rơngiă h^ yua kơ 70 ano\ kiăng mă yua kyâo hăng pơjing gơnam yua hăng kyâo mơ\ng ană mơnuih. Đơ đam lo\n glai hlâo ia jai hrơi anet h^, pơhrua kơ anun le\ lu lo\n hong ro\ng kơdư kla, lo\n rơga [u jing mơnong. Glai dưi gơgrong djă pioh, ngă pơhlai rơgoh hlâo ia ba glăi tơlơi hơdip mơda kơ ană mơnuih, samơ\ ană mơnuih phă pơrai h^ hơdôm đang glai glăk gôm ba, pơgang brơi tơlơi hơdip hăng kơ` pơgi kơ [ing ta. Boh tơhnal mơ\ ană mơnuih ngă laih hăng glăk tu\ mă le\ hlâo ia hơ[ak jrak, lo\n tơhlo\m, ia tơluh, ia ling dăo ngă,… Yua kơ anun, kiăng pơgang glai hlâo ia pioh pơgang phun hlâo ia kơ [ing ta. II. PƠGANG ANIH HƠDIP JUM DAR 1. Pơgang anih hơdip jum dar hơge\t le\? Tơlơi phiăn pơgang ayuh hyiăng (anih hơdip jum dar) thun 2014 hơmâo ]ih rơđah: ‘’Pơgang anih hơdip jum dar le\ tơlơi glăm ba, bruă khom ngă mơ\ng djop sang bruă, djop anom bruă, sang ano\ hăng r^m ]ô mơnuih…Anom bruă, sang ano\, r^m mơnuih mă yua sa ]răn mơnong amăng anih hơdip jum dar, dưi tu\ mă mơ\ng anih hơdip jum dar khom hơmâo bruă mă djru hrom prăk kăk brơi kơ bruă pơgang anih hơdip jum dar’’1. __________ 1. Mơta tơlơi 4,Tơlơi phiăn pơgang ayuh hyiăng anih hơdip jum dar thun 2014 hăng hră pơtrun ngă tui, hơdrôm hră pơthâo (sách đã dẫn), bơnah pok 11-12. 71 2. Hơdôm hơdră phun pơgang anih hơdip jum dar a. Pơhro\ h^ djah djâo Djah djâo le\ abih bang ano\ hơge\t mơ\ ană mơnuih mă yua laih, [u dưi thâo yua dơ\ng tah ([udah [u kiăng yua dơ\ng tah) khom glo\m lui h^. Djah djâo do\ jing ia kơtăk sat pơko\n amăng tơlơi do\ dong [ong huă hăng ia djah mơ\ng anom bruă tuh tia pơkra ming. R^m hrơi, ană mơnuih [ing ta pơjing rai lu mơta djah djâo. Tui hăng mrô ju\ yap, r^m thun [ơi Việt Nam hơmâo abih bang hnong djah tơbiă rai mơ\ng tơlơi do\ dong [ong huă năng ai `u 24 klăk 500 rơbâo tơn (24,5 klăk tơn), ia djah khăng tuh tia pơkra pơjing le\ 8,1 klăk tơn laih anun năng ai `u 800 rơbâo tơn ia djah sat pơko\n (www.nhandan.com.vn). Lu kơ djah tuh lui anai dưi pơdu\ pơgiăng hăng ba dor h^ [udah ]uh h^ amăng anih apui ]uh djah-abih dua hơdră ngă anai lêng kơ ngă rai ano\ hu\i rơhyưt kơ anih hơdip jum dar soh. Bruă pơkra ming glăi djah djâo hơmâo ano\ yom biă mă, [u djơ\ kơnong pơsir tơlơi e\p anih dưm djah ia sat đô] ôh, do\ djru kơ bruă mă glăi hơdôm gơnam thâo yua glăi mơ\ng djah kah hăng: kơsu, hla pơar, pơsơi pơsă,… kiăng huăi hua] soh sel kông ngăn, pơgăn [iă ano\ ngă hơ[ak jrak, djah djâo mơ\ng phun `u hơmâo yua mơ\ng hữu cơ amra dưi mă yua pơkra ming kmơ\k hơbâo djah djâo. Kông ngăn [ing ta kah hăng kyâo pơtâo, ia jâo, hơdăng pơtâo laih anun `ôm dưi mă yua lu biă mă pioh pơjing rai gơnam anai hăng hơdôm phun hơmâo kông ngăn sa hrơi pơpă thơ amra abih đô]. 72 * Hơdôm phun `u biă ba rai lu djah djâo plơi prong hơmâo: - Dơ\ng mơ\ng kual plơi pla mơnuih [on sang do\ (djah do\ dong [ong huă). - Dơ\ng mơ\ng anih anom s^ mơdrô. - Dơ\ng mơ\ng anom bruă, sang hră, ring bruă pioh kơ mơnuih [on sang. - Dơ\ng mơ\ng bruă tuh tia pơkra pơjing. - Dơ\ng mơ\ng bruă mă man pơdong plơi prong. - Dơ\ng mơ\ng anih pơsir ia djah hăng dơ\ng mơ\ng đing pơđoh ba ia yua mơ\ng plơi prong. * Kah pơpha hơdôm mơta djah djâo plơi prong Kiăng hro\ [iă djah djâo, kiăng hơduah e\p phun mơ\ng pơpă, djuai mơta djah djâo. Hơmâo djuai djah đơ đa dưi mă yua glăi: Hơdôm mơta ia kơtăk hữu cơ kah hăng kơđuh hơbơi, a`ăm pơtam ]i krô, mơnong [ong rơbêh, hla ]e,…dưi pơjing rai jing h^ kmơ\k hơbâo pruai mơ\ng djah djâo kah hăng phun pơkra rai hơbâo pruai mơ\ng djah djâo klă biă mă kơ phun pla kyâo pơtâo; [uăt `ôm, gêt ]ai mơta krưh, hră pơar ba s^ kơ hơdôm anih arăng dưi ming pơkra glăi. - Djah mơ\ng tơlơi do\ dong [ong huă: Jing hnong djah bơtơbiă rai amăng bruă mă tơlơi do\ dong [ong huă mơ\ng ană mơnuih. - Djah djâo ia jrao: Mơnuih [on sang laih mă yua đing tla#o jrao sa wơ\t, đing tla#o, hruh ia jrao, kơđuh ia jrao juai lui tă tăn djop anih. Lăng nao pơ anih pơpă hai, [ing 73 ta [uh soh djah djâo ia jrao tui anun. Tơl sang ia jrao ăt aka [u hơmâo anih du` pơ[ut h^ ôh hăng pơsir djah djâo sui thun. Djah ia jrao mơ\ng sang ia jrao ăt kơnong pơhrui mă hăng tuh jăng jai amăng luh dor h^ đô] mơ\n. - Djah dơ\ng mơ\ng kual plơi pla mơnuih [on sang do\ hăng anih anom s^ mơdrô: hnong djah djâo anai hơmâo mơ\ng 50-70% pơkă hăng hnong djah djâo arăng tuh. - Djah djâo mơ\ng sang bruă ]ar: djah mơ\ng sang bruă ]ar kah hăng hơdôm sang hră, anom bruă sang ia jrao, sang mơnă. Rơngiao kơ djah mơ\ng sang mơnă hăng djah mơ\ng sang ia jrao, ano\ kah pơpha hơdôm mơta djah mơ\ng anih tuh djah anai `u hrup đô] anun yơh lu\k pu\k [u thâo krăn ôh hăng djah mơ\ng kual plơi pla hăng anih anom s^ mơdrô. - Djah mơ\ng bruă man pơdong hăng bruă ]uh pơrai tơnap biă ju\ yap hăng ano\ bơblih h^ `u. Lu mơta: mơ\ng 40-50% le\ [êtông, kơsu go\ dro\ng pơkra jơlan, [rik, pơtâo, amruih…, 20-30% kyâo hăng hơdôm mơta djah pơkra mơ\ng kyâo (tơlo# kyâo, kyâo rơbêh, than kyâo, kyâo uă, kyâo hnăl (tơr)…), 20-30% le\ djah lu\k pu\k pơko\n (kyâo laih mă yua, pơsơi djah, gơnam do\ đôm kơsu go\ dro\ng pơkra jơlan, djah [lit, mơnil pơ]ah, ‘’amiăng’’, hơdôm drưp drap pơko\n, đing ia, hre\ apui lơtrik hăng gơnam kơsu,…). - Djah mơ\ng anom tuh tia pơkra pơjing hăng bruă ngă hmua hơdră phrâo: hơmâo tom hơdôm phun djah kah hăng kơ]ok [uăt hăng gơnam pơrơ-ot; gơnam pơkra in tơglit; hră pơar in boh hră; rơdêh ôtô; măi mo\k ngă 74 hơjăn; ano\ hrong ia jâo; kơsu; djop mơta kmơ\k hơbâo pruai; bơyan pe\ boh troh hăng asar pơjeh pơdai kơtor. * Hơdôm hơdră pơsir Pơ sang ano\ Amăng sang ano\ klă [iă hơmâo dua kơthung dưm djah. Djop mơta djah hla pơar, hơdrôm hră, hră pơhing phrâo, hơdrôm hră pơhing phrâo hơđăp, gêt ]ai hăng djop mơta blo\ gêt ]ai dưm amăng kơthung djah pha ra. Tơdah [u hơmâo kơthung djah hơjăn, dưi mơ\n mă yua kơdu\ng kơsu rơ-un prong dưm djah hơjăn hlâo kơ ba nao dưm pơ kơthung djah plơi pla. - Hơdôm kơdu\ng, hruh kơsu rơ-un, tơnap [udah [u thâo lik mă hơjăn amăng anih hơdip jum dar, hlâo kơ ba nao dưm amăng kơthung djah, klă [iă dưm amăng sa kơdu\ng prong, kiăng huăi por hyu, ngă gun hơ[ak jrak. - Mă yua bơnal tơ\i [udah eng ao, sum ao sô ngă bơnal sut uă kơ[ang grê, hip, sưng đih pit, boh nik `u sut, uă gơnam hlu\ hre\ [ơi anih hơgo\m, gun gan kiăng pơhrua kơ pơar hrip ia. Ba eng ao sô brơi kơ anom arăng hyu pơpha kơ mơnuih tơnap tap. {ơi anih lu mơnuih Pơgang hơdjă anih lu mơnuih mơnam do\ jum dar [ing ta brơi rơgoh hăng mơtah mơda tui hluai kơ tơlơi thâo hluh pơgang ayuh hyiăng anih hơdip jum dar hăng tơlơi glăm ba mơ\ng mơnuih mơnam, mơ\ng r^m ]ô mơnuih [on sang amăng plơi pla, dơ\ng mơ\ng pơjing rai tơlơi juăt ngă tui tơpă, anun le\ sa ]răn amăng tơlơi do\ 75 dong [ong huă rơgoh hiam. Khom pơgang brơi anih hơdip jum dar mơ\ng [ing ta hăng mơnuih amăng plơi pla ieo gah ta rơgoh, thâo rơnôm tơdruă hăng mơak klă. - Djah djâo mơ\ng sang ano\ khom tuh djơ\ [ơi anih pơkă: kơthung djah hơmâo laih amăng plơi, rơdêh mă djah djơ\ mông arăng nao mă [udah tuh amăng luh dưm djah pioh arăng pơkra rai hơbâo pruai amăng kual plơi pla. - Hơdôm anih anom rơhaih amăng kual plơi pla, hơmâo phun kyâo mơtah mơda [udah [u hơmâo phun kyâo mơtah mơda le\ lu mơnuih juăt rơbat hyu ngui, do\ ber pơdơi pơdă tơdơi kơ lu mông mă bruă. Anai yơh anih kiăng pơgang hơdjă rơgoh, [u dưi glo\m lui djah tă tăn lơ\m rơbat hyu ngui [udah do\ ber pơdơi pơdă, klă [iă dưm djah amăng kơthung djah pioh kơ plơi pla. - Anăm glo\m lui djah amăng đing ia rô, amăng pơhluh ia rô [ơi akiăng jơlan ôh. Ia djah rô amăng đing pơhluh ia dưi mơ\n pơđung đuăi djah, samơ\ djah khăng (boh nik `u djuai kơsu rơ-un rơpih) amra ngă do\l amăng đing ia rô, [udah sit hơjan ia rô pơđung nao pơ ia krông ]roh hnoh ngă mrơ\k, hơ[ak jrak ia krông. - Anih lu mơnuih do\, lơ\m [uh hlơi thơ glo\m djah [u djơ\ anih, khom lăi pơthâo pơ]râo brơi djong, rơnang, tơdah kraih đơi, rơkâo gơ`u du` glăi djah dưm h^ amăng kơthung djah je\ giăm anun. - Anăm lui gơnam djah djâo drưp drap ging gưng (kơ[ang, grê, hip, hip dong, sưng pit,…) hăng djah djâo drưp drap man pơdong pưk sang [ơi anih lu mơnuih do\ ôh. 76 - Khom ngă hrom hăng pơgôp pran jua tu\ yua amăng bruă ngă ‘’Rơgoh glông [ut, jơlan plơi prong’’. - Sang ano\ rông asâo, anăm phai lui ôh. Sit hơdui ba asâo nao pơ jơlan, djă ba kơthung kơsu rơ-un pioh kuăi du` eh asâo ta dưm amăng kơthung djah pioh kơ plơi pla. - Ană plơi pla khom pơkra kơthung dưm djah djop mơta dưi mă yua pơkra ming glăi pioh s^ kơ mơnuih krăp blơi djah, gơnam pơ]ah, yua dah anai jing bruă ngă blung a mơ\ng hơdră mơnong mơnuă hơdip. - Khom pơtô lăi tơlơi pơmin thâo hluh pơgang hơdjă rơgoh anih lu mơnuih do\ hrom kiăng jing sa tơlơi juăt hiam kơ mơnuih mơnam, anăp nao kiăng mơnuih mơnam thâo hluh rơgơi soh. Nao pơ sang s^ mơdrô blơi gơnam - Lơ\m nao pơ sang s^ mơdrô blơi mơnong [ong, djă ba rơ-i anet, kơdret, hla po\ pơhrua kơ bruă khom mă yua kơdu\ng hla pơar [udah kơdu\ng hăng kơsu rơ-un. Ngă tui anun amra hro\ [iă kơdu\ng djah kơsu hăng hla pơar. Be\ h^ mă yua gơnam kơsu. Kơsu [u thâo ming pơkra glăi. Sa hơdră kiăng pơhro\ [iă kơsu le\ hơngah [u yua ôh kơdu\ng kơsu yua [ing ngă bruă s^ mơdrô [ơi siêu thị brơi laih anun brơi mă yua hăng kơdu\ng kơsu kjăp, [udah mă yua kơdu\ng kơsu dưi yua lu wơ\t tơl [u thâo mă yua glăi dơ\ng tah. Anăm blơi ôh gơnam s^ mơdrô anung lui hăng kơdu\ng lu tal…). - Sit blơi gơnam yua anet, klă [iă dưm amăng hruh [udah kơdung djă. - Sit blơi gơnam pioh pơyơr kơ arăng, [u tơguan ruah 77 mă anung kơdu\ng [udah hruh kơdu\ng lu tal hiam mơta lăng mơ\ hăng djuai kơdu\ng [u mă yua glăi dơ\ng. - Sit gêh gal, khom blơi gơnam yua hăng rơnoh lu pioh mă yua tui [ơ [rư\ (tơpung ia ]ơ[u boh, ia ]ơ[u mơnơi, ia rao ]ơlu\ mong,…) tui anun le\ rơgêh hloh laih anun aset [iă mă yua kơdu\ng hruh kơsu. - Anăm blơi ôh gơnam hơmâo hruh gun gan hăng lu đơi, yua dah gơnam arăng dưm amăng hruh kơdu\ng lơ\m pơkra ming hua] pran jua laih, lơ\m in boh hră ăt bơtơbiă lu ia sat hui r \ ơhyưt laih anun tu] rơnu] le\ sit ]uh djah amra tơbiă rai asăp sat pơko\n dơ\ng. - Klă [iă blơi hơdôm mơta gơnam arăng anung mă [udah dưm amăng hruh kơdu\ng pơkra glăi pioh yua nao rai lu wơ\t (hơdôm mơta pơar, kơđuh pơar, ngă blo\ pơar dưm boh mơnu\ bip…). Tui anun, gơyut hơmâo djru hrom laih sa ]răn pơkrem gơnam yua mă mơ\ng glai klô. - Klă [iă hơduah e\p blơi gơnam s^ mơdrô hơmâo anăn ]ih ‘’{u ngă sat kơ anih hơdip jum dar’’, ‘’Gơyut kơ anih hơdip jum dar’’, ‘’Gru anăn mơtah’’,… - Ruah mă blơi gơnam s^ mơdrô hơmâo hruh kơdu\ng amu` thâo lik mă hơjăn [udah dưi mă yua glăi lu wơ\t. {ơi sang hră - Ngă tui tơlơi pơtrun ‘’3R’’ - Pơhro\, mă yua glăi, pơkra ming glăi. - Hơdrôm hră hrăm, hơdrôm hră tơlơi akhan sô [u kiăng yua dơ\ng tah klă [iă brơi gơyut hlơi pô gơ\ kiăng [udah brơi kơ sang djă pioh hơdrôm hră [ơi sang hră răk 78