Trò Chuyện Triết Học 4 - Bùi Văn Nam Sơn PDF EPUB

" Trò Chuyện Triết Học 4 - Bùi Văn Nam Sơn PDF EPUB 🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Trò Chuyện Triết Học 4 - Bùi Văn Nam Sơn PDF EPUB Ebooks Nhóm Zalo BUI VAN NAM SO'N VDT HUffNG UUOI DAT TRO CHUYEN TRIET HOC TAP BON rora m @ CONG TY sACH THill 041 NHi XUAT BAN TRI THDC N()IDUNG • LYOTARD VOi TAM THUC VA '- ? A A HOAN CANH HAU-Hl�N 8Al ................................................. 7 .., A,./ A � A r • "GAP PHAT GIET PHAT" HAY VE MOT CACH 8QC ? ? A ? "KE PHAN KITO" CUA NIETZSCHE .................................... 50 • LY TUONG GIAO DVC HUMBOLDT: A ' � MO HINH HAY HUYEN THOAI? .......................................... 54 + KANT NHA GIAO DUC ................................................................................................ 75 ' . A ,? ' A ,oil + NHAN PHAM VA NHAN QUYEN: A ? \J r MOT TRANG L!CH SU VAN HOA ........................................ 96 ' A , - ? ,, + TAO CHUY�N: "RANH GIOI CHO NHUNG KHA THE CUA CON NGUOI" ............................................................. 109 ' A � ,( 'l + TRO CHUY�N: "f)E BIET MINH, HAY NH1N vAo MAT NGU01 KHAC!" ................................ 121 + HUNG U THI.. ..................................................................... 130 + THAY PARIS ROI CH ET .................................................... 136 + DU U NGH� ....................................................................... 139 • NGUYEN HINH NG CHUA TREN NGAY PHU DU ............ 144 • BAP THANH HQI CO HAO HOA ......................................... 150 ' , K ; + BUI GIANG TRONG CHIEC KINH VAN HOA .................... 156 + TRIET GIA vA THI sT. ........................................................ 165 ,( ' ,( + TRIET HOC 8U'ONG 8f\l VA TRIET HOC VE THOI 8U'ONG BAI ........................................................ 177 LYOTARDVOI TAM THUCVA t yeu cau nhat tho'i, nhu'ng da som tro thanh "kinh dien", khi no mo ra m9t CUQC tranh }u�n soi noi, gay gat, keo dai trong gioi triet h9c va khoa h9c xa h¢i chung quanh van de "h�u-hi�n d�i". Cac lu�n diem trung tam cua quyen sach mang tinh chat cua m<;>t cudng lznh. No mo ta slj bien chuyen tu Hi�n d�i sang H�u hi�n d�i: ve phudng di�n xa h¢i h9c, nhung bien doi nhanh chong cua xa h<)i tat yeu dan den slj khung hoang ve "tam tr�ng" va hinh thanh nen m<;>t 1'tam thuc" (esprit) moi: tam thuc hq.u - hitn dt;ii; ve phu'dng di�n triet h9c, cac hinh thuc "hqp thuc hoa" cho khoa h9c cfing lam vao tinh tr�ng be tac, d�t ta vao m<;>t '1hoan canh" (condition) moi: hoan canh h�u - hi�n d�i, can du'Q'C giai quyet ve m�t khoa h9c lu�n va triet h9c de thoat ra kh6i "hoan canh" be tac ay. N 6i th�t ngan g9n, lu�n diem trung tam cua Lyotard nhu' sau: di nguQ'c l�i voi dvphong ban dau cua phong trao Khai minh ( mo ra tho'i C�n d�i va Hi�n d�i), d�c trung cua "Hi�n de;1i" la tu' duy toan the hoa, ung h<) slj thuan nhat (homogeneiti), bai tru slj di 1 O • BUI YAN NAM �ON dong (heterogeneite), tiem an nhieu nguy cd d9c doan va b�o lt;tc. Trong khi d6, bien chuyen cua xa h9i cho thay Stj khung hoang tram tn;,ng va Stj cao chung cua CaC 11d(;li t1j sv" cua Hi�n d�i dung de hQ'p thuc h6a cho khoa h9c va tri thuc n6i chung (phep bi�n chung cua Tinh than; thong . Chi c6 nhu the, khai ni�m "h�u-hi�n dq.i" m6'i chung to la mot khai n1�m "chi en lu'.Q'c" de gifi khoang each v6'i nhfing bi�n phap da du'.Q'c thu nghi�m suot may the ky nham hi�n thl,ic h6a cac gia trj cua Hi�n dq.i. Vao the ky XVI, Chau Au bu6'c vao mot tien trinh hi�n dq.i h6a, den nay van chua ket thuc. Hq.t nhan cua tien trinh hi�n dq.i h6a la giai ph6ng ca nhan ra khoi nhfing boi canh tien-hi�n dq.i, va ca nhan tlj do trd thanh diem xuat phat cua mQi bien d6i ve cau true kinh te, xa hoi cung v6'i nhu cau "hQ'p thuc h6a" chung ve m�t triet h9c va h� tu'. tu'.dng. Nhung, tien trinh thay the cai ph6 bien tien-hi�n dq.i bang cai ca nhan hi�n dq.i da dien ra day nhfing xung dot va nghich ly khien ngu'.oi ta n6i den mot "phep bi�n chung cua Khai minh" hay "phep bi�n chung cua Hi�n dq.i". Tien trinh hi�n dq.i h6a ay, n6i nga.n, luon bi can tro' va de d9a bo'i nhang mo hinh tie'n - hitn d(li chu'.a chiu chet han. Nhieu hinh thuc each tan ve xa. hoi va h� tu'. ttio'ng mang danh hi�u "hi�n dq.i", nhu'.ng thl,ic chat la "tien-hi�n dq.i", hay n6i khac di, van chu'.a th�t Sl,i CO du'.Q'C nhfing hinh thuc xa h¢i thich hQ'p cua nhfing ca nhan tl,i do. Thay cho cho nhfing moi quan h� tien-tu'. ban chu nghia va tien-hi�n dq.i la gia trj trao aoi, nay tro' thanh hinh thuc CU a Sl,i tha h6a "ban tinh con nguoi" (K. Marx) va nay sinh nhu ca.'u keu doi nhfing hinh thuc "nhan dq.O hdn" trong cac quan h� xa h¢i. Ben Cq.nh nhfing yeu to kinh te va xa h¢i khac, chinh nhu ca'u hue thiet nay lq.i tro' thanh mot 1 Peter Engelmann: Postmoderne und Dekonstruktion. Stuttgart 1990, tr. 8. TRO CHUY(N TRIO HOC + 15 nguon tiem hjc hau nhu VO t�n de cho nhung "chi en ltiQ'c" tien - hi�n d�i khac nhau huy d9ng va 1�m dl,lng. Trong boi canh d6, "tam thuc h�u-hi�n d�i" la m9t no Ive m6'i nham thuc tinh tru6'c nhung nguy Cd va cam do de tiep tl,lC suy tliong Va k.ien t�O nhung hinh thuc m6'i, phu hQ'p hdn, de "cuu van" va bao v� nhung gia trj dich thljc ctia Hi�n d�i: sv tlj do va slj khai ph6ng ctia ca nhan. Khong phai ngau nhien ma "tam thuc" nay ra doi trong nua sau ctia the ky xx, m9t "the ky ngan" nhung phai chung kien day "nhung cljc doan" (Erich Hobsbawn), nhat la a Chau Au. Vi the, Lyotard nhieu Ian nhan m�nh: "H�u-hi�n d�i khong phai la S\i cao chung ctia Hi¢n d�i [ ... ] ma la m9t quan hf khac v6'i H' I�n A d �I '"(1) 1 Willem van Reijen/Dick Veerman: N6i chuy�n v6i J. F. Lyotard: Khai minh, cai cao ca, triSt h9c, my h9c. Sdd, 1990, tr. 121. Jean Loup Thebaud, trong Magazine litteraire, 3.1987 (Du bon usage du postmodeme, tr. 96) cho biSt Lyotard da n6i rieng v6i ong ring: "H�u-hi�n d�i la m9t tu khong ch�t che, va chinh vi thS ma dugc toi ch9n d� chi mu6n n6i len m9t "bao hi�u" ring: c6 di�u gi d6 dang suy tan a trong tinh hi�n d�i" (Il sert a signaler que quelque chose est en declin dans la modemite). Thang 2.1988, trong diSn tu b�ng tiSng Anh t�i Bao tang ngh� thu�t Bern (Th1,1y Si), Lyotard xac dinh ro hon nua v� each hi�u cua ong: "Ai cung biSt chinh ban than toi da sir dµng thu�t ngu "h�u-hi�n d�i". D6 la m9t each thuc it nhi�U CO tinh khieu khich d� d�t CUQC thao lu�n V� nh�n thuc trong anh sang dAy du cua n6. H�u-hi�n d�i kh6ng phai la m9t thoi ky mm, ma la vi¢c "rewrite" [Phap: "reecrire/"viit lq,i", "xu ly lq,i "} m(H s6 d�c di�m cua Hi�n d�i, nhfrt la tham v9ng cua n6 trong vi�c d�t ca so hgp thuc h6a cho dS an giai ph6ng toan b9 nhan lo�i bing khoa h9c va ky thu�t. Tuy nhien, vi¢c "rewrite" nay v6n ilii. co m(lt tu /au trong ban than Hi¢n ilf,li" [ ch(mg toi nh�n 16 • BUI YAN NAM �ON 1.2. "Ba buoc" tniong thanh cua "tam thuc" h.)u - hi�n d�i Ta t<}.m ro'i th6'i diem 1979 cua tac pham Roan canh hq,u-hi�n dt;li de den v6'i bai viet n6i tieng cua Lyotard vao nam 1982 v6'i nhan de "Tra liti cau hoi: Hq,u-hi�n de# la gi ?" V 6'i bai viet nay, 6ng tht;IC slj xac dinh khai ni�m "h�u-hi�n d<}.i" nhu m9t cudng linh nghien cuu. Va ai da quen thu9c v6'i lich SU triet h9c Tay phliong at de dang lien tlio'ng den bai viet ciing c6 tinh cuong linh cua I. Kant nam 1783: "Tra liti cau hoi: Khai minh la gi?" S1=i tliong dong trong each d�t nhan de cang cho thay ro: Lyotard muon hieu quan ni�m "h�u-hi�n d<}.i" cua minh nhu la m¢t phien ban m6'i me cua slj Khai minh. Bai viet nay d�c bi�t ly thu: Lyotard chinh thuc tra lo'i nhung S\i phe phan va ngQ nh�n d6i v6'i "h�u-hi�n dq.i" nhli la trao luu phan-hi�n d.,1i va tan bao thu, dong tho'i giai bay ro ba bu6'c "trlio'ng thanh" cua tam thuc h�u-hi¢n dq.i: tu quan ni�m m6'i ve ngh� thu�t va my h9c tien len triet h9c h�u-hi�n d<}.i. Cu¢c tranh lu�n no ra tu bai dien tu cua J. Habermas nam 1980 khi 6ng nh�n giai thu6'ng Adorno 6' Frankfurt/M: "Hi�n d(li - mqt de' an khong hoim tat", trong do, nhli da noi, ong danh gia cac XU hlio'ng "h�u hi�n dq.i" trong triet h9c la "phan-khai minh" va "tan bao thu"<1). Ban than Habermas ciing da mo ta va nhin nh�n m�nh]. (Lyotard: Rewrite the Modern, Bern 1988, tr. 25 (Cac trich d�n ve Lyotard ti�p theo trong bai, trir khi c6 chu thich rieng, deu tu quy�n Haan ciinh h(w-hifn a(.li). 1 J. Habermas: Die Moderne - ein unvollendetes Projekt. TRO CHUr(H TRlfr HOC + 17 nhung di bi�t ve van h6a va xa h9iJ nhat la sl.j di bi�t gifia h� thong Va the gidi CUQC :Sl· song) nhung van chu trlidng ,0:,- tim each dua nhung sl.j di bi�t ay ( chang �<;10 gifia nhung i c6 the quy t\1 tro l<;1i nhfing gi dang Jurgen Habermas lam nguy: slj phan h6a tri�t Jurgen Habermas Philosophisch-politische Aufsatze 1977-1990, Leibzig 1990. Trong bai nay, Habermas phan lo�i cac trao hru phe phan hi?n d;,ii thanh ba lo�i: - Cac nha "bao thu tre" (Bataille, Foucault, Derrida), - cac nha bao thu gia (Hans Jonas, Robert Spaemann) muf>n quay trcr v€ lai v6i nhfrng l�p truong ti€n-hi?n dai; - va cac nha "tan-bao thu" hoan nghenh khoa h9c hi?n dai nhung cf> tinh ha thip ti€m h,rc van h6a va luan ly cua n6. Habermas khong neu ten ai ca trong trao luu thu ba nay, nhung Lyotard cam thiy bi am chi va ng9 nh�n, nen da vi�t bai tren de dap tra. Nam 1985, trong cong trinh 16n ban v€ thuy�t h�u-ciu true Phap (Der philosophische Diskurs der Modeme/Di�n ngon tri�t h9c v� Hi?n dai), Habermas ciing khong d€ c�p d�n Lyotard. Thanh thu khong c6 CUQC tranh lu�n cong khai giua hai nguoi (nhu gifra Lyotard va Richard Rorty, xem: 4) ma chi c6 nhieu CUQC thao lu�n soi n6i chung quanh hai ngucri. 18 • BUI YAN HAMSON de cua nhung cau true xa h(>i va ngfi nghia. Khac v6'i Habermas, Lyotard kh6ng nhin thay kha nang hoa giai nhung di bi�t cua Hi�n d�i d trong ngh� thu�t hi�n d�i, ma hoan toan nguQ'c l�i: ch{nh triet h9c hqu-hi ¢n dc;zi thoatthai tutinh than cua ngh¢ thuqt hi�n dc;zi: "Triet h9c h�u-hi�n d�i t each suy ly nhung gi ngh� thu�t hi�n d�i da the nghi�m bang phtidng ti�n ngh� thu�t''. Ong neu "ba bu6'c" cua t quan nang sieu-cam tinh o trong ta"<1>, do do, la cai gi vtiQ't ra khoi khu6n kho dien ta hay khong the bien thanh hi�n tht;ic dtiQ'c. Tinh cam ve cai cao ca con nay sinh khi ta nghI den cai gi tuy co the suy ttiong hay dt;i bao bang y ni�m nhting khong bao gio co the nam bat hay trai nghi�m: chang h.;in, ve cai Tuy�t d6i, cai Toan b(>, cai khong-con-co the -phan chia v.v .. . Trang khi do, quan ni�m ve "cai d�p" dt;ia tren cai gi CO the nam bat dtiQ'c, dien ta dtiQ'C bang khai ni�m Va trai nghi�m dtiQ'c trong slj nhat tri, hai hoa ve so thich va tham my. N guQ'c }q.i, cai cao ca nham den cai gi phi - tham my, cai gi khong-the-dien-ta-dticjc. Vi the, theo Lyotard, ngh� thu�t hi�n dq.i la nen ngh� thu�t dt;ia vao tinh vo-hinh thuc CU.a doi tticjng hayvi�c tranh dung mQi hinh ttiQ'ng hay mo phong de no Ive cho thay "co m(>t cai gi-khong-the-dien-ta-dtiQ'c". Cho "thay" r6 co m(>t cai gi c6 the suy ttiong dticjc nhting khong the "nhin thay" dticjc hay lam cho "nhin thay" dticjc: d6 la "tien d�t cticjc (enjeu) cua h(>i h9a hi�n dq.i". Tu cho xac dinh ngh� thu�t hi�n dq.i nhu la de an thu nghi�m, phan tti, khong htiong den cai d�p ma den cai cao ca, cai dich tht;ic khong-the-dien-ta-dtiQ'c, Lyotard di toi btioc thu ba cua "tam thuc h�u - hi�n dq.i": nen triet h9c phu hcjp voi no. 1.2.3. Triet h{Jc htju-hiin dq.i 1 I. Kant, Sdd, Phan t{ch phap vJ cai cao ca, B74-B 131. TRO CHUYlN TRlfl HOC • 21 Qua nhfing gi vita trinh bay het sue sd hicjc, cam giac dau tien cua ta la: Lyotard khong phan ly tri�t de gifia Hi�n d�i va H�u - hi�n d�i, dung hdn, ong thay rang nhfing Y tli6'ng - clan d�o, nhfing dtj ph6ng nen tang cua Hi�n d�i n6i chung, ngh� thu�t hi�n d�i n6i rieng phai duqc HQU - hi¢n d,;ii thljc hi¢n. Du6'ng phan thuy duy nhat va quyet djnh qe phan bi�t giua hai "tam thuc" (esprits), theo ong, chi la 6' cha: trong khi tam thuc hi�n d�i {{kh6c than", thi tam thuc h�u-hi�n d�i "reo mitng" trlio'c S\i giai the cua mqt hi�n thl;ic duy nhat va S\i troi d�y cua VO van kha the cho vi�c "tim toi nhfing lu�t chdi m6'i, nhfing phlidng thuc ngh� thu�t m6'i mang tinh thu nghi�m". Tuy Hi�n dc].i da c6 cong, chang h�n, trong ngh� thu�t, chi ra cai khong-the-dien-ta-ducjc, chi ra tinh khong the nam bat hi�n thl;ic nhu cai toan be\ nhung n6 van sau kho ve cai chan tro'i da mat, ve vi�c tieu bien di cua "cai d�p" trong vi�c mo ta, trinh bayC1). NguQ'c lc].i, h�u - hi�n d�i "... no Ive di tim nhfing S\i t duy nhat (kieu Hegel) se dan t6'i stj ''khung bo" ("terreur11)<1) nhu the nao. T6m le;li, c6 the n6i "tam thuc h�u-hien dq.i" la m<;>t "mo hinh" phan tu gom ba m�t: - kinh nghi�m va thua nh�n t{nh co the' cau tq.o nen du(Jc ciia hi�n thtjc; - kinh nghi�m va thua nh�n nhang di bitt khong the khac pht;ic trong the gi6'i con nguoi va xa hQi, Vil - no ltjc thu nghi�m nhung Stj "cau te;l.O nen hi�n thtjc" Vil nhung di bi�t hen trong nhung hi�n thtjc C\l the CUa chung ta. V�y, dau la nhang Cd Sc tinh giong nhau, c6 the so sanh v6'i nhau duQ'c. V�y, vi¢c lo�i tru tinh di dong hay slj di bi¢t la dieu ki¢n co ban trong tien trinh "cau t�o" khoa h9c tho'i c�n d�i va qua d6, la ly tinh duy khoa h9c pho quat h6a. Chu the tu duy va doi tliQ'ng nhu cai duQ'c suy tliong la hai cljc cua ly tinh c�n d<;1i, tham nh�p va nhao n�n toan b{> m9i linh vljc cua xa h{>i hi�n d�i nhu la chuan mljc toi cao, duQ'c thua nh�n. Cu{>c thao lu�n chung quanh Rene Descartes h� hinh nay keo dai tu Descartes den Hegel. C6 the n6i, ve nhieu phuong di¢n, triet h9c Hegel la m9t bu6'c ngo�t quan tr9ng trong tien trinh nay. Hegel kich li¢t phe phan m6 hinh ly tinh lay chu the lam trung tam cua khoa h9c hi�n dq.i. The nhung, slj phe phan tri¢t de cua 6ng chi nham den mo hinh bi�n minh chu kh6ng dl,lng chq.m den cau true cua ly tinh nay. De nghi cua 6ng la hay to chuc TRO CHUYIN TRlfi HOC • 27 l4i stj suy ly khoa h9c thanh Mpt khoa h9c triet h9cJ cang g6p phan duy tri cau true ay. Khac chang la thay cho cho chu the cua Descartes bang m9t tinh pho bien gia tliong cua Tinh thanJ cua m9t Chu the duQ'c khach quan h6a. Mo hinh noi ket cua logic h9c bi�n chungJ nguyen tac v�n d9ng cua slj phu dinh-nhat dinh thay cho cho logic h9c luong gia [ dung/ sai] cua khoa h9c nhan dinhJ va noi ket Tri thuc thanh Mpt h� thong duy nhatJ khep kin "ma cho ket thuc cua n6 la cho bat dau [ da duQ'c phat trien] cua n6". No ltjc cua Hegel da giai ph6ng ly tinh - lay chu the lam trung tam - ra khoi nhfing mau thuan cua n6 va g6p phan tang cliong yeu sach thong tri cua con nglioi len tren tlj nhien va len tren chinh minh. SongJ vi le thao tac quy giam cua ban than h� hinh khong dliQ'c thay doiJ nen no ltjc ay da dan den nhfing h�u qua kh6 luong trong doi song hi�n thtjc. Voi khai ni�m "h�u-hi�n d4i"J Lyotard muon pha VO dong phat trien ayJ khong phai de chong l4i cac dl;i ph6ng ban dau cua Hi�n d4iJ maJ nhu da n6iJ nham phan tli toan di�n Ve Slj phat trien lan Cd SO "hQ'p thuc h6a" cua no. Theo ongJ di nguQ'c l4i voi "thi�n chi" ban dauJ chinh hai hinh thuc cua h� hinh chu the trung tam (pho quat h6a chu the lan doi tliQ'ngJ dan toi vi�c lo4i tru tinh di dong) la mam mong cua slj phat trien l�ch 14c cua Hi�n dq.iJ gay ra "hoan canh h�u-hi�n dq.i" nan giai hi�n nay. Nhli Peter Engelmann (SddJ tr. 16) nh�n xet: "S1;t phe phan cua Lyotard khong ch6ng l�i ly tinh n6i chungJ trai lq.iJ ong muon hi�n thl;ic h6a slj Khai minh Au chau m{>t each moi me bang each phan doi m9t hinh thdi Zich sit nhat ajnh cua ly tinh von dl;ia 28 • BUI YAN NAM �ON tren st;( lo.;ii trii tinh di dong". 2.2. S\f khung hoang va khong con dang tin cua cac "d�i - t\i s\f" Tu "h� hinh" tu' duy Cd ban n6i tren cua Hi�n d.;ii da hinh thanh nen hai ( dung ra la ba) "d(li - tlj slj" lam chuc nang hQ'p thuc h6a cho tri thuc khoa h9c. Chung la gi Va t.;ii sao lam Va.O khung hoang Va khong con dang tin c�y? Theo Lyotard, d6 la cac "d.;ii-tl;i sl;i" sau day: phep bi�n chung cua Tinh than, Thong dien h9c ve'y nghfa va slj giai ph6ng cho chu the' ly tfnh va chu the' lao d9ng ( trong sach nay, ong khong de c�p den" d.;ii-tl;i sl;i": Thong t tien trinh phat trien hQ'p quy lu�t, trong d6 moi cap de;, hay giai do.;in du'.Q'c thiet dinh deu du'Q'c thuc day boi cai d6i l�p nc;,i tc_1i cua n6, va ca hai deu du'Q'c vu'.Q't b6 (nghia la dong thoi du'Q'c phu dinh, bao lu'u va nang cao) trong mc;>t cap de;, cao hdn. Du muon hay khong, "sieu-tl;i sl;i" ve phep bi�n chung cua Heh SU ( cua Tinh than hay cua xa hc;,i) ciing mang l.;ii cho Heh SU m9t m\}C tieu khach TRO CHUY(N TRlfi HOC • 29 quan. Trang khuon kho d6, cac nganh khoa h9c duQ'c bi�n minh ve ly do ton tc;1i cua chung: chung duQ'c "hQ'p thuc h6a" bang m9t cha dung nhat dinh trong toan b¢, dong thoi cung bi hc;1n dinh boi chinh cai toan b¢ va trong quan h� voi nhung b¢ ph�n va nhung cap d¢ phat trien khac, ma hinh anh tieu bieu nhat la vi tri huu hc;1n cua nhung "quy dinh tu duy" hay n6i r¢ng hon, cua cac nganh khoa h9c duQ'c Hegel quy dinh trong b¢ Bach khoa thu cac khoa h9c triet h9c ( 1830) <1>. Lyotard khong di sau tim hieu nhung nguyen nhan hen ngoai du'.a den slj khung hoang cua mo hinh nay; ong chi ''ghi nh�n" n6 va xet nguyen nhan hen trong. Mo hinh hQ'p thuc h6a tu bi�n g�p khung hoang do chinh vi�c tlj ap dl)ng yeu sach ve chan ly khoa h9c vao cho ban than yeu sach nay. Stj phat trien cua Y ni�m, cua doi song Tinh than (hay xa h¢i) mang lc;1i f nghfa cho m9i nghien cuu rieng le, bao lau chung duQ'c sap xep c6 tr�t tlj trong m<;>t slj phat trien toan b¢. Nhung, khi con nguoi nh�n ra rang ban than doi song cua Tinh than (hay cua xa h9i) cung chi la m<;>t "cau chuy�n" trong nhieu cau chuy�n khac, thi tr�t tlj cap b�c tu bi�n cua nh�n thuc cung tieu bien di. Tr�t tlj ay thtjc te dang nhuong cha cho m9t m�ng lu8i n<)i tq.i, hau nhu la m<)t mc;1ng luoi "phang" CUa nhung Cong CUQC nghien CUU ma bien gioi cua chung khong ngung dich chuyen. Nhung "phan khoa" 1 Hegel: Enzyklopiidie der philosophischen Wissenschaften im Grundrisse/Dgi cuang Bach khoa thu cac khoa h9c triit h9c: Phfrn I: Khoa h9c Logic; Phfrn II: Tri�t h9c v� Ti;r nhien; Phfrn III: Tri�t h9c vS Tinh thin. Xem: T�p I: Khoa h9c Logic [Ti�u Logic h9c], Bui Van Nam Son dich va chu giai, NXB Tri thuc (2008). 30 • BUI VAN NAM ION cu phan h6a thanh nhung "vi�n", nhung "quy" du m9i lo.;ii; cac d.;ii h9c mat di chuc nang hQ'p thuc h6a tu bi�n ctia chung truoc svbung no ctia "tinh lien nganh" trong khoa h9c. D.;ii h9c duQ'c thiet l�p theo tinh than ctia Humboldt cung mat di chuc nang tu bi�n ctia n6 va chi con l.;ii vi�c tiep tl,ic trao truyen nhung kien thuc duQ'c xem la da on dinh va tai t.;io "nhung giao su" thay vi "nhung nha nghien cuu", dung nhu tinh hinh da bi Nietzsche phe phan vao cu6i the ky XIX. D6 la chua n6i den nhung that v9ng, nhung hiem h9a tan pha m6i truong sinh thai Va Cd SO sinh ton cua chinh con nguoi do vi�c l.;im dt;ing nhung tien b9 khoa h9c - ky thu�t. Ve m�t triet h9c, nh�n thuc nay kh6ng phai la moi, tu khi ra doi tac pham quan tr9ng Phep bi�n chung phu dinh/ Negative Dialektik ctia T. W. Adorno (1969), trong d6 6ng kh6ng bac bo nguyen tac bi�n chung xet nhu toan b9, ma chi d�t cau hoi nghi van ve m6men "tong h9p" ctia n6. M9t phep bi¢n chung khong c6 "tong hQ'p de", quan tam den nhung mau thuan, phan tich nhung m�t d6i l�p xet nhu nhung m�t d6i l�p, ke ca cii "v6 uoc" (kh6ng the so sinh voi nhau) tro' thanh m<)t yeu cau kh6ng the lang trinh, b6'i le trong thoi h�u-hi¢n dq.i, nguoi ta kh6ng nhat thiet can den nhung vien tuQ'ng hQ'p nhat khi ban than tht,tc tq.i cung cho thay la khong thuan nhat. 2.2.2. Thong dien htJc (hermeneutique) ve'y nghia Van de hieu y nghia ( chang h.;in ctia van ban hay loi n6i) nam trong tinh ham ho ctia ban than khai ni�m "thong dien h9c" (Hermeneutique). N6 c6 den hai y TKO CHUY!N TRlfT HOC + 31 nghia: m9t m�t la c6 the hieu duqc "su di�p" nhli the duqc than "Hermes", SU gia trong than thog.i Hy Lg.p chuyen den cho taj m�t khac, n6 kh6ng chi la tien trinh chuyen "su di�p", ma con la cai gi da duqc hieu, da hoan tat khep kin (hermetique) ma ta kh6ng the thoat ra kh6i duqc nua. Vi�c hieu m¢t "su di�p" da hoan tat la no h;tc tit hang ngan nam nay de "thong dien" SU di�p "dich thvc" cua nhung van ban ( chang hg.n, Kinh Thanh hay nhung tac pham triet h9c kinh dien), va van de chi con la xem ai c6 the ket thuc du9c vi�c hieu, vi nglioi ay da hieu dung. D6 cfing la each h9c va hieu quen thu¢c cua chung ta doi voi nhung h9c thuyet, nhung tac pham, nhli the vi�c tim hieu da hoan tat, ket thuc, chi con vi�c trao truyen lg.i va, neu con thac mac, cu hoi de duqc thay "thong . 1 Ludwig Wittgenstein: Philosophische Untersuchungen/Cac nghien cuu triit h9c, tr. 23 va tiSp: "Chu "tro chai ngon ngii" mu6n neu b�t rfuig vi�c n6i m9t ng6n ngfr la mc;,t b(> ph�n cua m9t ho�t d9ng, hay cua ffiQt hinh thuc CUQC sf>ng". TRO CHUY(H TRIU HOC • 35 3. Tri thuc hau - hien dai va viec hap thuc hoa bang Nghich lu�n (Paralogie): Huong. den mOt lj thuyet ve s� cong b�ng giii'a cac tro chai noon ngu 3.1. "Cac tro chdi ngon ngu" nhula phudngphap tiep c�n cac hinh thuc "ht . Nhu the, tuy nghia den cua "Paralogie" la "trai ly tinh", "phan logic", ta nen hieu chfi nay noi Lyotard voi tat ca ham y cua chfi "para": C�n, gan, ben C<;tnh, cung voi, vu'.{Jt ra khoi, nghich l<;ti, l�ch khoi, V. V ... Neu sl.j "each tan", "d6i mai'' (innovation) duqc h� thong SU d1.1ng de cai thi�n tinh hi�u qua cua no, thi, theo Lyotard, so di "nghich lu(m" co the giu vai tro hqp thuc hoa vi no Cd ban hdn: no thu9c Ve Cong vi�c "t<;to ra" ban than tri thuc. Bao gio ciing c6 m(>t ai d6 lam xao tr(>n tr�t tl.j cua m(>t "h� hinh" nh�n thuc. C6 m(>t sue m<;tnh (puissance) luon khong ngung lam mat on dinh nang lgc giai thich cua rn(>t h� hinh va de ra nhfing chuan ml.jc moi cho vi�c nh�n thuc. Vi the, ly thuyet h� thong, theo ong, khong con cho dga vfing chac nua trong cac chien luqc hqp thuc h6a cua n6. Ly thuyet h� thong c6 cho m<;tnh khi n6 "doi hoi nhung dau 6c tinh tao va nhung y chi l�nh lung", nhung ciing phai tra gia: n6 khong biet den nhfing bien so d<)c l�p voi nhung cong ngh� moi. Tu do dan toi sl.j kieu ng�o va mu quang cua gioi ra quyet dinh. C6 nghia: h9 tzJ do'ng nhat h6a minh vai h� thong xii h9i du'.qc hieu nhu'. la cai toan the. N gu'.QC l�i, trong khoa h9c, sl.j dong nhat h6a ay la khong the c6 duqc. Trong 1 J. F. Lyotard; Tombeau de l 'intellectuel et autres papiers. Paris, Galilee, 1984, tr. 73. 42 • BUI YAN HAM �ON khoa h9c, nguoi ta khong the biet tnioc li�u m9t phuong huong nghien cuu hay m9t no htc tim toi se c6 hi�u qua hay khong. Cho nen, neu nhung dinh che h9c thu�t tu choi tiep nh�n ( du voi slj dong thu�n toi thieu, th�m chi chi chiu lang nghe) m9t "nuoc di" moi vi n6 de d9a thay doi "lu�t choi", chung cfing Se hanh xii m9t each "khung bo" nhu Niklas Luhman da mo ta. "Khung bo" la loe;1i tru hay de d9a loq.i tru m9t doi tac ra khoi tro cho'i ngon ngu. Trang khi do, khoa h9c the hi�n m9t mo hinh nguQ'c le;1i voi h� thong on dinh. Bat ky phat ngon nao - mien co the thao lu�n du9c bang lu�n cu va phan lu�n cu - deu duQ'c chap nh�n. No la m9t mo hinh cua m9t "h� thong me>"'. Trang n6, khong co m(>t sieu - ngon ngu ph6 quat, do do ciing khong c6 cha cho vi�c dong nhat hoa va khung b6. Neu dieu nay co dien ra trong thtjc tien nghien cuu, d6 la thu9c ve dl,lng h9c kinh te - xa h<)i, chu khong thu9c ve dl;lng h9c khoa h9c. St;i hQ'p thuc h6a duy nhat c6 the c6 trong tien trinh nghien cuu la: co nhung j tuang de' tq.o ra nhung phat ngon mai. Tat nhien, dtJng h9c xa h(,i la phuc te;1p hon nhieu so voi d\lng h9c khoa h9c. Du v�y, li�u cac tu tuong nay c6 the ap d\lng duQ'c trong linh vt;ic xa h9i? Trang chinh tri, xa h<)i, li�u ciing co the co m9t slj hQ'p thuc hoa bang nghich lu�n? Lyotard danh chuong cuoi cu6n sach de gQ'i mo ra m9t binh di�n thao lu�n moi. M<)t each ngan gQn, ong neu y kien tranh lu�n voi mo hinh "dong thu�n ph6 bien" (universeller K.onsens) cuaJ. Habermas: "Ml;IC dich cua Habermas la tot, nhung nhung lu�n cu thi khong". Theo 6ng, dong thu�n chi la TRO CHUYIN TRIO HOC • 43 m9t tn;mg thai cua slj thao lu�n chu khong phai mvc dich cua no j ml;lC dich phai la slj nghich lu�n. Boi: de co the l�p lu�n chong hii ly thuyet h� thong ( tieu bieu la mo hinh cua N. Luhman), Habermas l�i phai cau vi�n tro l�i y tu'ong ve m<;>t nhan lo�i nhti la chu the ph6 bien no lt;tc giai phong dt;ta vao vi�c dieu chinh nhfing "nu'oc di" duqc cho phep trong m9i tro chdi ngon ngfi. Trong khi do, khong co m<;>t sieu-ngon ngfi chi thi co gia tri ph6 bien cho m9i tro chdi ngon ngfi, boi chung la da d�ng, di dong va co nhfing quy tac da t�p. Vi the, theo Lyotard, dong thu�n la m<;>t gia tri co hu va dang ngo. Thayvao do, phai VUdn tai m(,t J tuo'ng Va m9t thljc tien ve' Slj cong bang: - Buoc thu nhat la thua nh�n slf da dC;Zng cua nhfing tro chdi ngon ngfi, vi "stj khung bo" bao gio cung mong muon va no lt;tc tht;tc hi�n slf do'ng dC;Zng. Do ban tinh "c�nh tranh hdn thua" gifia nhfing tro chdi ngon ngfi (xem: 3.1), ta de co xu hu'ong doi xu "bat cong" doi voi nhfing tro chdi ngon ngfi khong du'cjc lt;ta ch9n. - Bu'oc thu hai la thua nh�n rang: chi co m<;>t Slj do'ng thu�n C1:lC b9 ve cac quy tac, nghfa la, Slj dong thu�n chi d�t du'cjc boi nhung "doi tac" dang co m�t va luon san sang giai the no. - Trong linh vtjc xa h9i, "khe u'oc t�m thoi" thay cho cho nhung dinh che thuong trt;tc, vinh vien. Ong nh�n thay "ngay nay, vi�c ay da co m�t trong cac linh vtjc nghe nghi�p, tinh dl;lc, van hoa, gia dinh, quoc te cung nhti trong nhfing cong vi�c chinh tr(. "Van de khong phai la de xuat ra m<;>t doi ch9n (alternative) "thuan tuy" [ct;tc doan] doi voi h� thong", nen "ta 44 • BUI YAN NAM �ON phai vui mung khi thay h� thong dang khoan dung doi Vo'i XU hu'ong "khe UOC tg.ffi thoi", du, trong thljc te, XU hu'ong cfi.ng gap phan on dtnh hoa h� thong: no Cd d{mg hdn, it ton kem hdn. - Xa h9i thong tin ( tien trinh tin h9c h6a hay "vi tinh h6a" theo each n6i cJ Phip) dang g6p phan tac d9ng het sue mg.nh me den tien trinh hQ'p thuc h6a bang nghtch lu�n. M9t m�t, n6 c6 the trd thanh cong Cl;! dang md u'oc de kiem soat va dieu tiet toan b9 doi song, phtJC rung nguyen tac "hi�U qua thljc hi�n", CO nguy Cd dan to'i cac hinh thuc "khung bo" ngay cang tinh vi hdn. Nhung, m�t khac, n6 cung mrJ ra kha nang cung cap thong tin de con nguoi c6 the quyet dtnh m9t each c6 cd sci khoa h9c. Theo ong, nguyen tac can theo du6i va dau tranh de hu'ong xa h9i thong tin ( va n6i rieng, vi�c tin hQc hoa) di vao con duong thu hai la: "Cong chung phai duQ'c tv do truy cq.p vao nhung bQ nha va nhang ngan hang da li�u", nham thl;ic hi�n "tro chdi ngon ngu vai thong tin day du". N 6i each khac, nguy�n VQng Vl.idn tdi Slj Cong bang lan nguy�n v9ng tun toi nhung cai chua biet, nhung cai bat 6n djnh Vdi nhieu Cd h9i Va thach thuc aeu phai Gu'Q'c ton tr9ng nhu nhau, brJi "ngu6n dl;i tru kien thuc - cung la ngu6n dl;i tru cua ngon ngu ve nhung phat ngon kha huu -, la VO t�n, khong the tat c�n". Y tlidng then chat d day la: khac voi khoa h9c la ndi CO the CO m9t St/ do'ng thu4n toi thie'u ( tltc, Ve nguyen tac, y tudng nao cfing duqc lang nghe)' thi linh vljc xa h¢i lg.i qua phuc t.].p, day xung d¢t. 0 day, chi c6 the c6 TRD CHUYlH TRltr HOC + 45 m<)t slj d6ng thu(Jn b¢ ph(Jn. Tien trinh tin h9c h6a cua xa h<)i thong tin c6 nhi�m V\l ho tr<;>' de ngay cang mo' n;,ng slj dong thu�n nay sang nhung linh Vljc b9 ph�n khac. Quyen sach mo ra cau h6i ve m<;>t ly thuylt ve' slj Cong bang ma CaC Cd SO xa h9i hQc-tri thuc va khoa h9c lu�n cua quyen sach chua the tra loi c�n ke. Can CO m<;>t Cd SO triet hQC bao quat hdn, dong thoi du'.Q'C chi tiet h6a hdn cha de tai nay, va Lyotard se tien hanh trong tac pham chinh cua ong: Le Differend ( 1983). Tu tuong cot loi cua Le Differend nhu sau: ngon ngu khong phai la thuan nhat ma la di dong. C6 nhieu loe;1i "t quy tac phan doan ph6 quat de "phan xu" giua nhung loe;1i t loe;1i i b<;> cua lo�i t "Cd quan" tlj phong cha minh c6 tham quyen toi cao moi co quy giam loe;1i tranh chap tru'.oc thanh loe;1i tranh chap sau de "phan xu" va "quyet dtnh". Nhung, m9t khi da khong con CO IDQt "Cd quan" sieu-tham quyen ay nua - du'.Q'c hQ'p thuc h6a boi cac de;1i-tlj slj -, quan ni�m cua Lyotard ve slj cong bang la phai ton tr9ng nhung tro chdi ngon ngu khac nhau ve nguyen tac, va khong du'.Q'c �6 • BUI VAN NAM �ON quy giam chung vao nhau de de be thtjc hi�n quyen Ive "khung b6", d9c quyen. 1'. Thay loi ket C6 le chua the VQi va dua ra nhung nh� dinh, th�m chi"danhgia", "ketlu�n" givenhungtutu6'ngcuaLyotard, khi ta chi m6'i lam quen so b9 v6'i ong va chua theo doi tuong doi day du nhung CUQC thao lu�n soi noi chung quanh ong, nhat la chung quanh Lyotard va Habermas(I). D6 la chua n6i de n m9t 'a9 chenh" het sue co ban de dan de n nhung ng9 nh�n: van de "h�u-hi�n d;,ii" duQ'c d�t ra 6' phuong Tay sau may the ky "hi�n d;,ii h6a" nhu m<)t no htc "phu djnh cua phu dinh", con chung ta dang 6' thoi ky dau cua hi�n d;,ii h6a. Habermas va Lyotard, ve Cd ban, deu dong y v6'i nhau rang, tro ng tu duy h�u-sieu hinh h9c, khong con c6 m9t co so' tuy�t d6i nao ca, va tro ng tinh than d6, Habermas "cung h�u-hi�n d�ikhong kem gi Lyotard"(2). 1 Cu(k tranh lu�n tnrc ti�p va c6ng khai chi di�n ra gifra Lyotard va Richard Rorty (xem: Discussion entre J. F Lyotard et Richard Rorty, trong: Critique, s6 156, 1985). Xu�t phat tir truySn th6ng triSt h9c "thvc d\}ng" cua John Dewey, Rorty d6ng y r�ng kh6ng c6 va kh6ng dn dSn sieu-ng6n ngfr, nhung ta dn c6 "sv ham hi�u biSt, long bao dung, sv kien tri va n6 lvc" d� c6 th� vuqt qua nhfrng "h6 thilm" gifra cac tro choi ng6n ngfr, vi du sao v�n c6 "m(h ca so cua nhfrng sv tuang d6ng trong thS gi&i cu9c s6ng", va do d6, kh6ng nen "eve doan h6a" m9i vi�c theo nao trc;tng "each m(lng" c6 hiiu cua cac triSt gia Phap. 2 M. Frank, Die Grenzen der Verstanding/Nhimg ranh gi&i cua vi¢c cam thong, Frankfurt/M, 1988, tr. 66. TRO CHUY(N TR1£T HOC • 47 Nhung, hai nguoi c6 slj khac nhau trong "chien lUQ'c tu duy''; m<;>t ben nhan m<;1nh den slj "dong thu?n", m<;>t ben Gho rang Slj dong thu?n duy nhat dang quan tam la Slj dong thu?n nao khuyen khich tinh di dong Va Slj "bat dong thu?n" ! Dung nhu' cac nh?n xet cua Albrecht Wellmer< 1), slj di bi�t khong nam trong tu tuang ne'n tang giua cac ben ma a trc_mg aie'm du'Q'c moi ben nhan m<;1nh. Va chang, lam sao c6 du'Q'c slj "cong bang" neu khong c6 st;t dong thu?n? Yeu cau cua Lyotard ve quyen truy C?P binh dang ( vao nhung be;> nho va ngan hang du li�u) c6 khac gi voi doi hoi "co dien" ve m<;>t "cong lu?n tlj do" (Kant) va voi y tu'ong ve nhftng "nguoi san xuat lien ket voi nhau m<;>t each tlj do" (Marx)? Neu the, d6 la "m<;>t slj xac nh?n day bat ngo d6i voi y tu'6'ng nen tang cua ly thuyet ve ly tinh truye'n thong cua Habermas" ! Wellmer cho rang rut C\}C phai di den m<;>t "ly thuyet Ve Slj da nguyen" (Pluralismustheorie), ket hQ'p h9c thuyet pho quat ve clan chu cua Khai minh voi m<;>t slj tai tiep thu each d�t van de cua Marx". Khong c6 sl;i ch9n ltja nao khac ngoai each d�t van de ve sl;i cong bang. Nhung "tin dieu" [ cua Lyotard] ve nhung tro chdi ngon ngu khong the phien dich sang nhau du'Q'c, ve nhung quan nang "ngan each nhau bang ffiQt ho tham"(2) nen du'Q'C thay the bang ffiQt quan ni�m 1 A. Wellmer, Zur Dialektik van Moderne und Postmoderne. Vernunftkitik nach Adorno/VJ phep biin chung cua Hiin ilc;li va H(lu - hiin ar;ii. Sv phe phan ly tinh sau Adorno, Frankfurt/M, 1985, tr. 160. 2 Lyotard: Trti liri cau hoi: H{lu-hi¢n ilr;ii la gi? tr. 142, va "H{lu- 48 • BUI YAN NAM �ON ve "cac ly tinh so nhie'u" (plurale Rationalitiiten), khong nhat thiet phai du'.Q'C "hoa giai" Vo'i nhau, nhung tung h1cJ c6 the "xuyen thung" nhau duQ'c. Ky cungJ m9i tro chdi ngon ngu khac nhau deu c6 chung Cd sd Ia m(>t the gi6'i CUQC song. Du sao, c6 le cau n6i sau day cua Lyotard de nh�n duQ'c ... sv"d6ng thu�n" cuam9inguoid9c: "Cang nhieu phan bi�n, cang nhieu tranh lu�n bao nhieu thi cang lam phat trien trach nhi�m tru'.6'c y ni�m luan ly, cang lam chin mu6i hdn dieu ma Kant g9i la "sv dao luy�n Y chi". Cho nen, khong c6 gi la phi ly ca khi cho rang qua la m(>t S\i tien bQ khi ngay cang nhieu nhung tinh huong van duQ'c xem la "tv nhien"J "khong the nghi ngo" theo cam tinh va th6i quen deu trd thanh doi tu'.Q'ng can duQ'c phe phan va xem xet l.�i [ ... J Trong linh V\iC chinh tri day buc XUC, CO the tim thay ffiQt dau hi�U Cl.la S\i tien b(> nhli the d trong y thuc ngay cang gia tang cua con nguoi ve nhung nguyen tac "c(>ng hoa"(l). M9t nh�n xet khac cua 6ng ding dang cho ta phai "gi�t minh": "B9 Bach khoa thu cua ngay mai [lien tudng den "Bach khoa thu" cu.a Hegel] la nhung ngan hang du li�u. Chung vuQ't khoi nang Ive [ nam bat] cu.a bat ky nguoi SU dvng nao. Chung la "giai ttj nhien" doi v6'i con nguoi h�u - hi�n de;1i". Qua th�tJ vi�c tim hieu "gi6'i tl,i nhien khach quan" - van la thach do l6'n nhat cua con hiin dr;li: giai thich cho tre em", tr. 30. 1 Lyotard: Peregrimations. Law, Form, Event (nguyen ban ti�ng Anh), New York, 1988, tr. 39. TRO CHUYfH TRIO HOC • 49 nguo'i tu bao lau nay - c6 le se kh6ng kh6 khan bang vi�c tim hieu "gioi tlj nhien" thu hai do chinh con nguoi t�o ra: the gioi menh mong va phuc t�p cua tri thuc nhan lo�i. M9t nha tu' tu'&ng tien boi, dong hu'dng voi ong, Montaigne ( 1533-92) cfrng da rat "h�u - hi�n d�i" khi dl,i cam tu may tram nam tru'oc: "Ly giai ve nhung ly giai con "m¢t" hdn ly giai ve nhung s1,t v�t" I "Il y a plus aff aire a interpreter les interpretations qu'a interpreter les choses" J< 1> ( Gioi thi�u quyen Roan canh Hqu - lti¢n dC;li cu.a Lyotard, ban dich cu.a Ngan Xuyen, NXB Tri thuc 2007) I Dugc J. Derrida dfrn l�i lam de tu trong: L 'ecriture et la difference, Paris, du Seuil, 196 7. 50 • BUI VAN NAM SON "GAP PHAT GIET PHAT" • � •A _,_ • HAYVE MOT CACH DOC ? ? A ? "KE PHAN KITO" CUA NIETZSCHE '' G�p Ph�t giet Ph�t, g�p To giet To" la m<)t loi n6i cua Thien tong, gay SQ hai khong chi cho nhung tin do sd cd! F. Nietzsche ( 1844-1900) cang nhu the vi ong c6 loi nghich ngon, nghich hanh di thuong. Cong kich ong kha de, vi tac pham cua ong khong thieu nhung mau thuan, nghich ly. N gc;, nh�n ong cang de hdn khi nhieu chu ong dung c6 ve cuong bq.o, khinh re con ngtioi: "y chi quyen h;ic", "sieu nhan", "danh gia }�i IDQi gia tri" ... Ong tung hoanh but mt;ic: nhung gi tuong la cao ca, thieng lieng deu bi ong danh do het va hau nhti chung khong the guc:Jng d�y noi. Roi den ca "Thuqng de", ong cung khong tu! Trang 125 cham ngon cua quyen Khoa h9c vui tudi, ta tim thay cau khet tieng: "Thuqng de da chet!". Roi ong n6i them: "Thuqng de cu chet!" Vao cuoi con duong sang t;;i.o - truoc khi ong rdi vao dien TRO CHUY(N TRIIT HOC + 51 loc}.n trong 10 nam cuoi doi - la cao diem voi tac pham Ke phan-Kito viet xong nam 1888, cong bo nam 1895, voi ban dich tieng Vi�t rat thanh cong cua Ha Vii Tr9ng, duQ'c Tien Van hi�u dinh va viet Loi gioi thi�u (NXB Tri thuc, 2011). "Ke phan-Kit6" o day khong phai la ten gQi m9t nhan v�t, m9t ngoi vi, ma la ke phe phan m9t thu luan ly da bi dinh che hoa den Xd Cung, "da bien gia tri thanh cai v6-gia tri, bien chan ly thanh doi tra, bien slj clidng trljc thanh slj don hen". Slj song doi dao, mcJ.nh khoe da bi lam cho yeu duoi, bc}.C nhliQ'c, vi the nen luan ly ay, "ThuQ'ng de" ay ciing phai chet theo. M9t nghich ly nhung khong han la nghich ly: chi khi m9t "ThuQ'ng de" nhu the thljc slj chet di thi roi moi c6 the h6i sinh trong slj vi dc}i dich thqc. Th�t la m9t CUQC mc}O hiem nhli di tren luoi dao Cc}O khi muon doi theo buoc chan cua Nietzsche de thu nhin CUQC doi tu m9t tam Cao de gay choang vang nhli the. "(J day khong c6 slj rao giang, khong doi h6i due tin ( ... ) Toi khong phai la m9t con nguoi, toi la trai min" (Ecce Homo). Doi voi nguoi d9c, Nietzsche cho dQ'i: "bc}n phai nen chinh trljc ve phudng di�n tinh than toi d9 ran den muc chiu dljng duQ'c slj nghiem tuc va nhi�t tinh cua toi" (I(e phan-Kito, Loi dau). Doi voi ke yeu thich 6ng, sung bai ong, 6ng cung canh c.io: "Cac nguoi ton sung ta, nhung dieu gi se xay ra neu slj sung bai ay s1.,1p do m9t ngay nao d6? Coi chung, tuQ'ng dai se de chet cac nguoi day"! (Ecce Homo, Loi tlja). "La m9t trai min", roi lc}i bao rang" triet ly voi cay bu.a", 52 • BUI YAN NAM �ON Nietzsche cho ta cam tuong ong la nguoi de bung n6 va pha phach. Nhung khong, 6ng SU dvng "cay bua" m<;>t each tinh te, sac sao, kh6ng phai de d�p pha v6 l6i ma nhu m9t chiec dua tham am de go vao tung ngau tu'.Q'ng, xem no co thtjc chat hay rang ru¢t. Ong tim nhung ly tuong gia m;;i.o, nhung chan ly nua voi, trut bo, lam s;;i.ch chung de thay bang cai moi. Thay bang gi thi 6ng chua th�t r6, nhung biet chac m<;>t dieu: con duong den voi chan ly doi hoi phai d�p vo nhung gi phan chan ly hay ngt.iy chan ly. Truoc tien, 6ng "go" vao chu nghfa nhi nguyen kieu Platon, phan doi "ThuQ'ng de" va "the gian", clan den cho khinh ghet, thu dich nhung gi la "tlj nhien", la "tran the". Roi ong quay sang phe phan nen luan ly XO cung, giao dieu cua Kita giao Friedrich Nietzsche kinh vi�n, tru'.oc khi phe phan ca phien ban "Ph�t h9c chauAu" clan den chu nghia hu vo, phu nh�n m9i gia tri va chin ly khach quan. V oi ong, con duong khac phl,lc chu nghia yem the, chu nghia giao dieu va chu nghia hu VO chinh la "y chi quyen ltjc", vu'.Q't ra khoi slj "suy doi" de vuon den m9t "nen triet h9c moi cua tuong lai" ( nhan de phl.l cua quyen Ben kia Thifn va Ac). Tuong lai moi me ay se ra doi khi con nguoi dung vung tren d6i chan cua minh, khi loi ran "nguoi phai" tro thanh "t6i muon". Con nguoi can h9c each t\i bay nhay TRO CHUY(N TRlfT HOC • 53 chu kh6ng phai tr6ng cha' S\j thuc day ctia "ThuQ'ng de" va "tin dieu". Con ngu6'i can thao bo xich xieng, nh�n ra sue ffi;,lnh dich thljc ctia minh de lu6n vudn toi, lu6n "vuqt ra khoi chinh minh" theo dung nghia ctia chu "sieu nhan". "V oi lo tai tinh te hdn, nen triet h9c moi me tuy�t nhien kh6ng phai la phan tin nguong" (Ben kia Thifn va Ac, tr. 54). I>ieu 6ng mong moi la m9t ThuQ'ng de biet "phieu bong ca mua" (Zarathustra da n6i nhu the), kho vui voi con nguo'i, nang con nguo'i len hdn la vui d�p h9. Vi the, Nietzsche d�c bi�t thu ghet cac dinh che dc1-o due gia: "dung phan xet, h9 n6i, nhung hQ tong xuong hoa ngtJ.C m9i thu chan du6'ng loi h9. Giao cho Thu'.Q'ng de phan xet, la chinh h9 phan xet; vinh danh ThuQ'ng de, la hQ vinh danh chinh h9" (Ke phiin I(ito, tr. 121). Khong khac gi Khong Tu mang nhiec hi nho hudng nguy�n la b9n gi�c cua dc1-o due. Truoc cong thien dang va cua thanh hien, kh6ng c6 cha cho b9n "d·,:,, uC t-c1-C . " (DQC "Ke phan-Kito" cua Nietzsche, ban dich cua Ha Vu Tr9ng, NXB Tri thuc, 2011) 54 • BUI YAN HAM m LY TUONG GIAo Due HUMBOLDT: Mo HlNH HAY HlJYEN THON? ' .. . , - ' NGIJOI CON THI CUA HAY CON ... Trude het, xin on l.;ti m9t chut lich SU de hieu hdn con nguoi va duong 16i giao dl,IC cua Wilhelm von Humboldt, nhan v�t trung tam cua Ky yeu lan nay. Nam 1807, nude Pho (m9t phan quan tr9ng cua nude Due ngay nay) hau nhu trang tay. Hegel con ltjp dung tu ban cong nha minh nhin thay Napoleon cu6'i ng\ia vao chiem linh va thi sat thanh ph6 Jena nhu' thay ... "Tinh than-the gidi dang tl,1 lq.i o m9t diem", r6i v9i va om ban thao quyen Hi¢n tu()'ng h9c Tinh than con chua rao ml,l'c lanh nq.n trudc khi quan Phap vao cudp pha thanh ph6. Vdi hoa tide Tilsit (1807), Pho mat het phan lanh tho phia dong; phan con l.;ti do quan Phap chiem dong, va phai cung phl,lng du dieu cho ke thang tr�n. Napoleon con ap d�t nhung dieu khoan boi thuong chien tranh nghi�t nga, tlidng dudng mlioi sau lan thu TRO CHUYlN TRl(T HOC • 55 nh�p thuong nien cua Pho. Dat nu'6'c tan nit, clan chung ngheo ki�t, dong ruc;mg b6 hoang. M9i sl,i tieu dung vu'Q't khoi muc "song cam hoi" deu la xa xi. Trang tinh canh ay, Humboldt lam gi? Ong van tiep t\}C than nhien yeu cau h9c sinh ngoi yen, danh hang gio de h9c ... co van Hy Le;1p nhu' the tren doi nay khong con c6 gi quan tr9ng hon the! "Cuong quyen gi�m de;1p mai dau; van chu'ong tam ve say cau mo' mang"? Ma thoi ay, h9c tieng Hy Le;1p, La tinh thi dau co gi le;1? Khong, ong bao, lau nay h9c la h9c loi "chi, ho, gia, da", h9c cai xac chet chu khong phai h9c phan hon! Ong viet thu cho thu tu'6'ng Hardenberg de keu g9i ung h9 ong: "Khi dat nu'6'c khong may roi vao tinh canh rat khac xu'a, thi cang can thiet phai thu hut slj chu yvao m<;>t vi�c va lam noi b�t m<;>t phuong di�n. Nu6'c Pho tung khuyen khich slj khai minh va khoa h9c, nay cang can tang cu'ong dieu ay de tranh thu thi�n cam cua nu'o'c ngoai, va, bang m<;>t each VO he;1i ve chinh tri, d�t cho du'Q'c m<;>t sue me;1nh tinh than o nu6'c Due, vi sue me;1nh ay se het sue quan tr9ng ve nhieu m�t trong tudng lai". N oi each khac, nu6'c Pho phai giuong cao ng9n co giao d1:1c va khoa h9c, phai cu'ong trang ve tinh than de du'Q'c Ian bang kinh ne sau khi chiu be;1i tr�n. Mat het sue me;1nh d6i ngoe;1i, cang phai thang lung dung d�y de xay dl;ing sue me;1nh tu ben trong ! Nhung te;1i sao le;1i la ... co van Hy Le;1p? Tat nhien, day la cha d�c thu cua van hoa Tay phu'ong. Xin nghe 6ng giai thich: "Nguoi khong co dieu ki�n h9c cao, at se phai chim sau vao trong doi song thuong ngay. Vi the, c1ng can phai trang bi ky lu'ong cho hQ cai "hinh 56 • BUI YAN NAM m thuc" t6i thieu de h9 c6 the thljC slj tham nhuan". Cai "hinh thuc" n6i o day trai voi each hieu quen thu9c ngay nay. Trong tu duy Hy L�p - va trong each hieu cua van h6a co dien Due - ((hinh thuc" bat nguon tu "mo thuc" (eidos/form), la tat ca nhfing gi tic d<)ng tnfc tiep den hinh thai (shape) de mang l;,ii tinh each, cung each cho con nguoi. D6 la nhfing y tuong va ly tuong se dao luy�n tam hon cua dua tre, mang l�i cau true va dung luQ'ng cho the gioi tinh than cua n6 ve sau. So di nhu the, vi nguoi Hy L�p biet thoit ly khoi m9i m6i quan tam d6i voi chat li¢u de luon nhin thay cai mo thuc 6' truoc mat minh, tuc, biet di tu cii V\lll v�t den cai ly tuong, tu cii ddn gian nhat den cii cao ca nhat, tu cai ca le den toan b9 vu tr1,1, nghia la, tu muon van nhfing van ban, hay biet lang nghe giai di�u cua slj tlj do. Lu6n c6 truoc mat mQt hinh dung ly tuong chu kh6ng chtu de thl_ic te truoc mat tr6i chan, tam hon By L�p "bao gio ciing di tim slj tat yeu va cai y ni�m, vut bo het VO van nhfing cai ngau nhien, bat tat cua hi�n thljc". Nhin m9i vi�c bang con mat khinh khoii nhu the, nen moi c6 the mim cuoi trong canh ngQ dau don t9t cung, va khong de dang buong tha trong khoai l�c: "bien tat ca ffiQi Slj thanh tro chdi, nhu'.ng chi theo nghia la biet g�t bo S\l khac nghi�t CUa tran gian, dong thoi gifi vfing Slj nghiem chinh cua lytuong". Theo Humboldt, d;,iy cho nhfing dau 6c au thd tinh than Hy L;,ip kh6ng phai la ru chung vao giac ngu vien md, hoai co, ly tuong h6a qua khu, ngoanh lung voi thvc t�i. Trai l;,ii, tinh than ay gan giii hdn het d6i voi ly TRO CHUY(N TRln HOC • 57 tu'ong cua 6ng trong vi�c dao luy�n con ngu'oi. Vl sao? Vl tinh than ay tranh du'Q'c ca ha qtc doan: tinh than cua van h6a La Ma hu6'ng den nha nu6'c va slj cai tri, Vo'i XU hu'6'ng ap hue ca nhan; tinh than khac nghl CUa tin ngu'ong K.ito giao Vo'i XU hu'6'ng de nen nht;1c cam, Va tinh than cua thoi hi�n d�i hu6'ng den nhung c6ng ngh� may m6c va nhung lQ'i ich be ngoai. Humboldt dong cam va chia se v6'i ly tu'ong nhan ban cua the h� 6ng v6'i nhung Schiller, Goethe, Herder, Winckelmann: ly tu'ong ve con ngu'oi "toan di�n" nhu' slj thong nhat gifta the xac va tam hon, gifta ly tri va nht;1c cam, giua nghfa V\l va XU hu6'ng, gifta the gi6'i Va Ca nhan, dung nhu' nhung chu de ma Friedrich Schiller da trinh bay trong ({Cac hue thu ve' vifc giao d1:1c tham my cha con ngucti". "Song" da danh. Con phai "song d�p" nua! Sv trung hQ'p khong ngau nhien: Humboldt la chuyen gia uyen tham ve ngft van Hy L�p, va, tu hon muoi nam tru6'c ( 1794), ong cung ngu'oi VQ' tre da d9n sang ] ena de duqc gan giii Schiller. 0 d6, da c6 nhung buoi hc;,i ngc;, th�t am cung de ban ve van h6a Hy Lq.p v6'i ca Goethe va em trai 6ng, Alexander van Humboldt. Humboldt gQi nhfi'.ng nam thang d�p de nay la "trai nghi�m giao dt;1c cua doi t6i". "sAcH vo icH oi CHO euo1 AY?" T�p trung vao vi�c huy d(>ng sue m�nh tinh than va d�o due nhu' la giai phap duy nhat de cuu van tinh the, Humboldt khong chi phai duong dau v6'i tinh canh khan quan ve v�t chat cua quoc gia ma con phai doi ph6 v6'i m9t trd lljc bat ngo va c6 sue n�ng hon nhieu den tu 58 + BUI YAN NAM �ON phia "dong minh tl;i nhien" cua minh: phong trao Khai minh. Trang tien trinh khai minh tu The ky Anh sang, tu tuong th\fc d1:1ng den muc V\1 lQ'i ngay cang Ian tran tren m9i linh V\fc. Tat ca deu duQ'c mang ra do dem voi tieu chuan nay, va, nhung gi so ra kh6ng co gia tri, deu san sang bi vut bo. Tu cha muon thoat khoi ach me tin va tu chudng thoi Trung co, cac nha khai minh nhanh chong tro nen c\fc doan. "ThuQ'ng de" chang mang l<;1i cdm chao gi, da bi g<;lt sang m9t ben. Bay gio den luQ't van chudng, chu nghfa, ngh� thu�t. Nha khai minh vi d<;li cua nuoc Anh, John Locke, Ion tieng canh bao trlioc nhung thu d�p de nhung v6 d1:1ng nhli thi ca, am nh<;lc. Trang Cac tu tttang ve' giao d1;tc, 6ng khuyen cao cac b�c cha m� nen canh giac Va ngan ch�n XU hliong ham thich van chlidng cua con cai: "he thay chung co khuynh huong ay thi dung khuyen khich ma hay ngan ch�n ngay, boi van chlidng chi lam chung khinh ghet cac cong vi�c khac, nghfa la, chi lam mat thi gio va sue ll;ic". Trang cao trao chu9ng "thl;ic h9c" khong phai hoan toan VO ly ayJ Descartes, hen Cq.nh cac nganh ngh� thu�t, ghet nhat la co van Hy L<;1p ! Khi duQ'c nu hoang Thl;ly Dien yeu cau d<;1y tieng Hy L<;1p, Descartes da n6i: "Th�t ng<;1c nhien t<;1i sao b� h<;1 l<;1i thich thu ay lam gi. H<;l than tu nho da h9c day b1:1ng, toi khi trliong thanh, CO dau OC moi thay may man la da quen Sq.Ch het roi!". Su h9c ciing chang thiet thl;ic gi, va, dudng nhien, thay cha cho Hy Lq.p, Latinhla tieng Phap cung dinh !ich lam. Cac nganh khoa hQC t\i nhien len ngoi, nhat la toan h9c va triet hQc duQ'c danh cho vi tri trung tam trong nha TRO CHUY(N TRIIT HOC • 59 trucing. Khoa hc;,c hi�n d<).i va triet h9c khai minh giup con ngudi chia tay vdi nen van h6a truyen thong. Nha trucing trong thdi Khai minh qua da nh�n duQ'c nhieu lu6ng gi6 mdiJ nhung cung bi mang tieng la thtjc d1,1n& thien c�n. Tuy nhien1 n6 l<).i dap ung dung mong muon cua gi&i thong tri dudng thdi. Cac ong vua chuyen che can c6 nhung be toi dac Ive chu khong muon c6 nhfing ngudi cong clan c6 dau 6c. N en tu ban mdi manh nha can nhfing ngudi thQ' chuyen mon va an ph�n chu khong ham nhung tam hon thi sI! Va l<).i1 duQ'c dao t�o sau ve van h6aJ kh6 ma khong lam giam sut slj vang ldi. Friedrich D<).i de n6i tO<).C m6ng heo: "O nong than chi nen cho h9c it th6i1 biet d9c1 biet viet la du r6i. H9c cho lamJ chung l<).i doi len thanh ph6J muon lam thu' ky nay nQ '" .. Humboldt cudng quyet chong l�i chu tnidng giao d1,1c nhu' the. 11BILDUNG": cuo. c PHIEU uru CUA MOT . KHAI NIEM. Ly tu6'ng giao d1,1c cua Humboldt xoay quanh tu "Bildung" het sue kh6 dich cho trc;,n nghia sang tieng Vi�t. N 6 la mc;,t tu tieng Due tieu bieu mang rat nhieu ham }'J thu'dng du'Q'c dich sang tieng Anh mc;,t each gian di la education} trong khi thtjc ra n6 gan gui hdn vdi tu formation1 hay v&i tu paideia trong tieng Hy L<).p. Khong phai cho che sQ'i t6c lam tu'J tuy nhien cung nen lu'Q'c qua CUQC phieu luu cua khai ni�m nay de hieu Humboldt. - Trude het1 trong Bildung c6 tu Bild (hinh anh1 anh 60 • BUI VAN NAM �ON tliQ'ng, Stj sang tg.O), chi r6 nguon goc than hQC cua no. Nhung giong dau tien trong l(inh Thanh ( Sang the ky), da n6i den vi�c ThuQ'ng de da sang tg.O ra con nguoi theo hinh anh cua minh, nhung l?i cam con nguoi t?O ra m9t anh tliQ'ng ve ThuQ'ng de! Meisler Eckhart ( 1260- 1327) thoi Trung co c6 le la nguoi dau tien sang tg.O nen thu�t ngfi tieng Bue nay trong khuon kh6 h9c thuyet ve Imago-Dei (hinh anh cua ThuQ'ng de) n6i tren. 0 day, d9ng tu bilden duQ'c hieu la do ThuQ'ng de "ban hinh anh", theo hinh anh cua Ngai. Ca linh hon va con nguoi cung duQ'c kien tg.O theo hinh anh ay. Do d6, Bildung la m9t tien trinh ma ca nhan rieng le khong c6 vai tro gi. Vi�c t?O dtjng hinh anh khong phai la cong vi�c cua con nguoi ma la m9t tien trinh duQ'c mang l?i tu ben ngoai. Theo nghia ay, homo insipiens (latinh) ( con nguoi ngu mu9i, chua duQ'c dao luy�n) se c6 the tro thanh m9t homo sapiens ( con nguoi khan ngoan) thong qua stj giao dl)C va dao luy�n (Bildung). - Buoc ngo�t xay ra vao thoi Phl)c hung khi con nguoi thuc tinh, vi Ian dau tien duQ'c mo r<)ng tam mat nho' cong lao lich su cuaJohannes Gutenberg phat minh may in va ky thu�t in sach. Nh6' do, nha nhan van chu nghfa Erasmus a Rotterdam viet hang tram quyen "sach giao dl)c" va som nh�n ra rang: con nguoi khong phai duQ'c sinh ra ma la duQ'c giao dl)C ! Khai ni�m Bildung bat dau roi manh dat than h9c de di vao the gioi SU phg.m. Tu latinh dudng thoi eruditus (" duQ'c giao dl)c", "dliQ'C khai minh") c6 goc tit nguyen la "ra kh6i tr?ng thai tho l�u". Comenius hieu qua trinh "ra kh6i" ay la vun b6i tu duy TRO CHUY(N TRIU HOC • 61 va ngon ngfi de "biet phan bi�t nhung sljv�t va co the gQi moi slj v�t bang dung ten cua no". - Sang the ky XVIII, khai ni�m Bildung l?i duc;ic cai bien voi slj ra doi m9t hinh anh moi me ve con nguoi "dtiQ'c khai minh", biet suy nghi va hanh. d9ng bang nhung ph?m tru khoa h9c. Khai ni�m Bildung cang duqc the tl,ic hoa nhanh ch6ng: y nghfa than h9c c6 huu cua n6 nhuong buoc cho m9t each hieu gan voi mo hinh cua Platon. Con nguoi khong con phat trien theo hinh anh cua Thuqng de nua, trai l?i, theo duoi m1,1c tieu tlj hoan thi�n chinh minh (Pesl:alozzi, Herder, Schiller va Goethe). Trang Ban ve' su phCJm, Immanuel Kant xac dinh nhi�m V1,l cua ''Bildung" nhu sau: "Su ph?m h9c hay giao d1,1c h9c c6 hai phuong di�n: the xac va tht;tc hanh [ ... ]. Su ph?m tht;tc hanh hay luan ly la nham dao luy�n (gebildet) con nguoi de c6 the song nhu m9t huu the hanh d9ng tlj do [ ... ] . D 6 la giao d1,1c nhan each, giao d1,1c con nguoi hanh d9ng tlj do, tlj bao ton minh va trd thanh m9t thanh vien cua xa h9i, nhung van c6 the giu vung m9t gia tri n(li t?i cho chinh minh". Nhu the, tnt6'c tho'i Khai minh, nhung m1,1c dich cua Bildung la do ThuQ'ng de mang l�i, con bay gi6' la do slj tat yeu cua con nguoi phai song trong xa h(li. Nhi�m V1,1 cua Bildung la bien con nguoi "tho l�u" thanh mot thanh vien huu ich cua xa hQi nhung c6 gia tri tlj than. D6 chinh la tien trinh phat trien tat ca nhung to chat va nang lljc san c6. Tuy nhien, den giai do�.n nay, nhung m1,1c dich cua Bildung van chua thljc slj do chinh con 62 • BUI VAN NAM �ON nguoi ca nhan xac l�p nen ma van con hti&ng theo nhung hinh dung ly ttiong c6 gia tri d(>c l�p vdi ca nhan moi con nguoi va hau nhli dtiQ'c de ra cho con nguoi nhti nhung nhi�m V\l den tu ben ngoai. - Chinh chu nghia duy tam Due ke tl,ic Kant mdi thl;ic slj bien khai ni�m Bildung thanh m(>t khai ni�m mang tinh chu the day du. Bildung bay gio duQ'c hieu nhu la Bildung cua Tinh than, tl;i sang t�o nen chinh minh. Johann Gottlieb Fichte (1762-1814) - triet gia ke tt;1c Kant va la nguoi c(>ng tac vdi Humboldt trong cong CUQC cai each giao dt;1c - neu khau hi�u ngan g9n ve tien trinh chu the h6a nay nhu sau: "Cai Toi nhu la thanh qua cua Tl;i nga toi!". Va tiep theo d6 la Hegel, hieu Bildung la tien trinh di tu ban the den chu the, nh�n ra chinh minh trong cai khac cua minh de hoan thi�n m(>t tien trinh tlj v�n d(>ng. -Va sau cung, chinh Humboldt la nguoi da nang nh�n thuc nay len thanh cudng linh va chudng trinh giao dt;1c. Neu trudc day, "giao dt;1c" thuong gan lien vdi "d�y do" va "truyen d<;1t kien thuc" theo each hieu thong thtiong thi, tu Humboldt, no mang n�ng yeu to "ttj chu", tuc la S\i "t\i-dao luy�n ctia nhan each" con nguoi. Humboldt minh h9a gian di nhu sau: "Co nhung kien thuc nhat djnh nao d6 can phai tro nen pho bien. Tuy nhien, l�i cang phai co slj dao luy�n nhung tam the va tinh each ma khong ai dtiQ'c phep thieu ca. Mai nguoi r6 rang chi c6 the tro thanh m9t thQ' thti Cong, m9t doanh nhan, binh Sl hay Cong chuc tai gioi, khi nguoi ay la m(>t con nguoi va la m(>t TRO CHUrfH TRlfi HOC • 63 c6ng dan duQ'c khai minh, tot lanh va dang hoang, d9c l�p v6'i nghe nghi�p d�c thu cua minh. C6 duqc slj giao d1.;1c can thiet cho cong vi�c nay roi, thi nguoi ayve sau se de dang h9c lay m9t nghe va bao gio ciing c6 the tha ho thay d6i nghe nghi�p nhu van thliong xay ra trong CUQC song(I). Nhu the, theo Humboldt, c6 stj khac bi�t giua giao d1:1,c (Erziehung) theo nghia thong thuong nhu la tien trinh dieu chinh stj phat trien nhan each tuben ngoai vo'i _,n.�tciiitiu- Bildung nhu la tien trinh va ket qua cua vi¢c dao Iuy¢n ca nhan tu ben trong. Khac vo'i giao d1.;1c hay dc].y nghe, Bildung khong trrJc tiep gan lien vo'i nhung ffil;IC dich JlHR�DN�_ NN!�i-1 kinh te, m(ic du n6 Ia tien I: :'.:KLAUSUR de cho vi�c hu6'ng nghi�p G...E!!!f va huan ngh1"e". p. He1"nr1"ch .:.Wibiiiti:.=• Pestalozzi: "Dao luy�n .;;;zertifilfar BILDUNG, hinh cua Stadt Kleve nhung nang ltjc n9i tc].i cua ban tinh con nguoi thanh tri tu� thuan tuy cua con nguoi la ffi'l;lC dich chung nhat cua Bildung, ngay ca cho nguoi thap kem nhat. Con t�p luy�n, ap d1.;1ng va SU d'l;lng nang ltjc va tri tu� vao trong nhung hoan canh d�c thu 1 Din theo Peter Berglar: Wilhelm von Humboldt, Rowoht, Reinbeck 1970, tr. 87 (ru Bao cao cua Humboldt cho Due vua, 1809. Tac phim 5 t�p, t�p 4, tr. 218). 64 • BUI YAN NAM �ON la vi�c d�y nghe. Vi�c d�y nghe luon phai duqc d�t ben du&i mt;ic dich chung ay cua Bildung". Herder ciing dong y nhu the: "Chung ta la nhung con nguoi tru&c da, roi mdi tro thanh nhung ke hanh nghe ! [ ... J Khi con dao da duqc mai sac, no mdi co the cat du m9i thu duqc". Friedrich Paulsen, trong Tu die'n su phC;lm h9c 1903, tom tat l�i: "Khong phai kh6i luqng nhung gi nguoi ta biet hay da duqc h9c t�o thanh Bildung, ma la su'.c m�nh va sv d¢c dao rieng co de v�n dt;ing nhung gi da h9c. Khong phai chat litu quyet dinh Bildung, ma la hinh thuc". Ta g�p l�i chu "hinh thuc", "mo thu'.c" ( eidos) cua tu duy Hy L�p ! Hinh anh m¢t tam giac deu noi len ba phudng di�n cua Bildung bao trum m9i nganh nghe va m9i cap h9c, do la: tri thuc, tu duy va nang Ive giao tiep. Tri thuc bao gom nhung n¢i dung h9c van; tu duy la cac chien luqc khac nhau de mo r¢ng tri thuc nhu giai quyet van de, mo ta, suy lu�n, ly giai, V. V ..• Con nang Ive giao tiep la biet each lam cho nguoi khac hieu r6 hi tuong, y tuong, lu�n diem ... cua minh va nguqc l�i, chu d¢ng d�t minh vao trong vi tri va tu tuong cua nguoi khic. Hinh anh doi nghjch se la cai thang ba chan kh�p khieng! Tom l<;1i, ba phudng di�n Cd ban n6i tren cua Bildung ciing la Cd so cho m9i phudng di�n khic cua Bildung: tu duy va hanh d¢ng hqp d�o ly, nang Ive sang t�o ve ly thuyet, ngh� thu�t hay cong ngh�. • • CHUNG QUANH DI SAN CUA HUMBOLDT Roi linh Vl,iC ly thuyet giao dt;ic de di vao di san thtjc TRO CHUY(N TRIH HOC • 65 te cua clidng linh Humboldt sau hai tram nam, CUQC tranh lu�n xoay quanh cau h6i: clidng linh ay con c6 tinh thoi slj khong, va, neu c6, trong chung mljc nao? Cau h6i khong de tra loi, boi m9t m�t, y kien rat khac nhau: nguoi thi xem clidng linh Humboldt van con la m9t mo hinh ly tliong can vlidn toi nhli m9t SU m�nh, nguoi khac cho rang d6 chi la m9t huyen tho<;ti da bi thtjc te vliQ't qua m9t each phu phangC1). M�t khac, vi�c ap dt;ing la qua da d�ng 6' nhieu nlioc khac nhau, nen kh6 c6 the c6 m9t cai nhin vita bao quat, vita day du chi tiet dtja tren nhftng du ki�n dliQ'C kiem chung. Vi the 0 day chi xin gioi h<;tn CUQC thao lu�n O m9t vai lu�n diem then chat, dtja tren m<;>t so tai li�u t<;ti manh dat da khai sinh ra chung, nuoc Due. I. Vai tro cua nha nlioc Khi cho rang Bildung co nguon g6c trong n(,i tam moi nguoi, va nhung dieu ki�n, nhung dinh che hen ngoai chi la nhfing "trQ' duyen" de n6 tlj hinh thanh hdn la "t<;tO ra" no tu ben ngoai, Ctidng linh giao d\J.C ctia Humboldt m�c nhien c6 tinh phe phan d6i voi mQi no Ive cua nha nlioc va xa h9i muon go ep ca nhan theo nhung dinh huong va mt;ic dich ctia minh. Nhung, nong d9 ctia sl;i phe phan nay du'Q'C danh gia khac nhau. Schafer<2) cho rang Humboldt lqch li�t phe 1 Rainer Christoph Schwinges, Humboldt International, Basel, 2001. 2 Alfred Schafer, Das Bildungsproblem nach der humanistischen Illusion, Weinheim, 1996. 66 • BUI VAN NAM �ON phan tham VQng CUa nha n1iOC muon cham lo cho phuc lqi cua tung ca nhan, vi dieu nay chi t<;10 ra Sl,I don di�u va y l<;1i. Trong khi d6, Schwinges(I) ly giai thai d¢ cua Humboldt doi voi nha nuoc m9t each 6n hoa hon: "Y dtnh cua Humboldt kh6ng phai la ta.ch roi d<;1i h9c ra khoi Sl,I kiem soat CUa nha nuoc, trai l<;1i, 6ng chi muon tang cuong d<;1i h9c de hoan thanh SU m<;1ng cua n6, va vi the, can dam bao cho d<;1i h9c nguon thu nh�p tu'.ong doi on dtnh". Theo do, Humboldtxem nhi�m Vl,1 chinh yeu cua nha nuoc la dam bao an ninh Va tich Cl,IC ho trq nhung khong can thi�p qua Sau VaO vi�c giao dtJC. Humboldt d�t cau hoi: nguoi ta doi hoi gi o nha nuoc, va 6ng tra loi ngay: kh6ng gi khac ngoai vi�c mo r¢ng S\I giao dl;lC cang m<;1nh me, cang r9ng rai cang tot. M6 hinh Ve mQt nha nUOC ho trq, it can thi�p Va danh Sl,I t\i tri r9ng rai cho cac dinh che giao dl;lC CO con mang tinh thoi S\I kh6ng? Cung th�t kh6 tra loi dut khoat, vi th\ic te phuc t<;1p hon nhieu. M9t m�t, khong the phu nh�n rang nha nuoc - nhat la nha nuoc Due - luon tim each gianh quyen ho<;1ch dinh chinh sach va chu'.ong trinh giang d<;1y mQt each nghiem ng�t va kha cung nhac, nhung m�t khac, cung khong the bao chinh sach ay bop ngh�t vi�c phat huy so thich va nang khieu ca nhan. RohrsC2) cho thay rang vi�c du nh�p quyen ttj do ch9n Iva nganh h9c va cac mon h9c, cung voi vi�c tang 1 Xem: (2), tr. 174. 2 Hermann Rohrs, Tradition und Reform der Universitat unter internationalem Aspekt, Frankfurt IM, 1987, tr. 121. TRO CHUY(N TRlfl HOC • 67 cliong nhieu mon nhi�m y, va danh nhieu slj liu tien cho nguy�n VQng CUa ngtioi hQC r6 rang da rat gan gfii v6'i tu tu6'ng cot loi cua Humboldt ve slj tlj do giang d�y va h9c t�p: "Bieu gi nguoi ta khong tlj minh Iva ch9n ma bi ep bu9c va dieu khien thi khong nh�p tam duQ'c, mai mai la cai gi xa l�J va, trong trliong hQ'p ay, con ngtioi khong hanh d{>ng bang sue m�nh cua con nguoi, trai l�i, chi bang ky nang may m6c"< 1). Ve phudng di�n t\i chu tai chinh, r6 rang mo hinh Humboldt g�p rat nhieu thu thach. () nu6'c Bue, ngan sach cua nha trliong va d�i h9c van con phl,l thu9c phan 16'n vao ngan Sa.ch nha nlio'c, Va CUQC tranh cai chi xoay quanh vi�c tlj quan nguon kinh phi duQ'c cap ay nhu the nao. Nu6'c Bue n6i rieng va 6' nhieu nu6'c Au Chau khac, con lau lam m6'i co the t\i chu ve tai chinh nhu 6' My v6'i nguon }ljc doi dao qua Slj quyen gap va tai trQ' nghien cuu. 2. H� thong giao d\lC Cung c6 nhung danh gia khac nhau ve cong lao xay dljng h� thong giao dl,IC hi�n d�i cua Humboldt. M<)t danh gia tieu cljc va kha nghi�t nga den tu Hi.ibner(2). Theo Hubner, toan b<) ke ho�ch cai each cua Humboldt phai dliQ'C xem la that b�i1 neu quan sat slj tiep tl,}C phat trien cua h� thong giao dl,IC trong the ky XIX. Cong hien 1 W. v. Humboldt, Werke in Fiinf Biinden. I, Darmstadt, 1987, tr. 77. 2 Ulrich Hubner, Wilhelm von Humboldt und die Bildungspolitik. Miinchen 1983, tr. 145 va ti�p. 68 • BUI YAN NAM iON duy nhat cua Humboldt la thanh l�p d�i h9c Berlin, tuy nhien, cau true cua d�i h9c nay da c6 san tu tntoc, va Humboldt chi hoan thi�n n6 ma thoi: "h� thong giao dgc cua nu'.oc Pho trong the ky 19 c6 nhung nguoi cha khai sinh khac hdn la Humboldt"! Ca.ch danh gia qic doan ay khong duQ'c nhieu nguoi dong tinh, boi Hubner chua xet cu'.dng linh cua Humboldt m9t each toan di�n ( o ca ba cap: tieu h9c, trung h9c va d�i h9c) cung nhu'. thoat ly dieu ki�n ljch SU du'.dng thoi. Borsche c6 each danh gia chung ml,ic hdn va duQ'c nhieu nguoi tan dong: - Dung quen rang vao thoi diem Humboldt dam nh�n trach V\l cai each giao dgc, nha nu'.oc het sue chuyen quyen va chi muon 1�m dgng nen giao dgc de dao t�o nhung than dan trung thanh, biet vang loi. De ngan ch�n dieu ay, Humboldt da ra sue de xu'.ong slj tlj do h9c thu�t va phac thao m9t cau true hoan toan moi me cho toan b(> nen giao dgc. Cau true nay da phat huy tac dl;lng va con day du tinh thoi S\l cho den ngay nay Va do cung chinh la cong lao ljch su cua Humboldt: - Humboldt x6a b6 h� thong tntong h9c c6 tinh dang cap (phong kien, quy t9c, va cac lo�i tntong d�y nghe qua som), t�o dieu ki�n cho m9i tre em thu9c m9i tang lop CO Cd h9i va dieu ki�n hQC t�p ngang nhau. - Quan tr9ng hdn la vi�c thiet ke n9i dung cho h� thong giang d4y: chia lam ba cap h9c: tieu h9c, trung TRO CHUY(N TRlrT HOC + 69 hc;,c va d;,ii hc;,c, voi slj phan bi�t r6 r�t ranh gioi va tinh chat cua moi cap, trong d6 d;,ii h9c c6 chuc nang nghien cuu va dao t;,io tri thuc va dut khoat khong duQ'c phep la ... tntong pho thong cap 4! Ong nhan m;,inh: cap 1 la de t;,io slj hung thu voi vi�c h9c, cap 2 la de thu nh�n mQt so kien thuc co ban, cap 3 la de chuan bi vao doi. D;,ii h9c phai tro l;,ii voi nghfa nguyen thuy cua n6 la universitas ( theo Hien chuong thanh l�p D;,ii h9c Vienna nam 1365) gom hai b9 ph�n: -nghien cuu va giang d;,iytri thuc trong tinh pho quat cua n6 ( universitas litterarum) va - hlnh thanh m9t c9ng do'ng khoa hqc giua thay va tro ( universitas magistorum cum studentorum), vi tri thuc chi c6 the c6 thong qua tlm toi, trao doi, doi tho;,ii. 3. Van de dao t�o ( van hoa) tong quat Yeu to trung tam trong triet ly giao dl;IC cua Humboldt la vi�c dew luyfn (Bildung) nhan each m9t each toan di�n va khuyen khich phat trien ca tinh thong qua vi�c dao t;,io ( van h6a) tong quat. Ly thuyet giao dvc tan-nhan ban nay kien quyet khong nhuQ'ng b9 truoc ap ltjc cua mc;,i the ltjc chinh tri va kinh te, khang dinh nhi�m vv then chat cua nha trliong la "dao t;,io con nguoi con nh6 tro thanh con nguoi trliong thanh, chu khong phai dao t;,io con ong thQ' giay thanh ong thQ' giay" (Hermann, Borsche) Ci). Yeu cau nay ro rang bi 1 - Ulrich Hermann, In memoriam Wilhelm van Humboldt, Miinchen, 1985. - Tilman Borsche, Wilhelm van Humboldt, Miinchen, 1990. 70 + BUI VAN NAM �ON thljc te thli thach gat gao. Nhu Ash Ci) nh�n xet rat dung rang tuy chinh sach d�i h9c Due luon ca t1;1ng va cam ket huong theo ly tu'.ong cua Humboldt, nhung trong thtjc te van t�p trung vao vi�c dao t�o c6 tinh huong nghi�p. Datu lau, hen c�nh cac d�i h9c mang d�c trung Humboldt van ton t�i nhieu lo�i dinh che dao t�o b�c cao khac. Vi d1;1 tieu bieu nhat la stj khac bi�t va song hanh giua d�i h9c va cac tru'.ong cao dang hu'.ong nhieu ve tht;tc hanh (Fachhochschule). Ben c�nh d6 la st;i phat trien m�nh me cua nhieu hinh thuc d�y nghe chuyen nghi�p rat phong phu. Nhin chung, ro rang c6 slj qua d9 clan clan sang mo hinh kieu My, la no'i d�i h9c khong ngan ng�i tiep c�n va hQ'p tac ch�t che voi gioi c6ng thuo'ng nghi�p. Ly do co' ban cua st;i chuyen d6i nay, theo Ash, la "buoc ngo�t quan tri xi nghi�p", xem d�i h9c cfing la m9t b9 ph�n cua guong may kinh te. o day dang d�t ra hang lo�t van de moi me va chu'.a du'.Q'C giai quyet thoa dang Ve m�t ly lu�n: - Mo hinh Humboldt (gan lien voi khuon kh6 "dan t9c" de dao t�o con nguoi ve van h6a, chinh tri, phap ly ... ) ung ph6 the nao tru'oc nhung thu'. thach cua tien trinh toan cau h6a ( va n6i rieng a Chau Au, con la Chau Au h6a), nhat la truoc cac yeu sach "tt;t do h6a", "thuo'ng m�i h6a" va "quoc te h6a" giao d1;1c trong nhieu quy dinh cua WTO? -Mo hinhHumboldttraloi rasao tntocxu huongtan 1 Mitchell Ash, Mythos Humboldt, Wien, 1999. TRO CHUY(H TRIH HOC • 71 tlj do (Friedrich von Hayek, Milton Friedman ... ) muon vi�n clan Humboldt de benh vljc chu tntdng tu nhan h6a cac Cd SO giao dl,lc, th�� chi tien toi x6a b6 "khu vljc cong", nhan danh sang kien chu d(>ng va tinh than tlj chiu trach nhi�m cua "nguoi cong clan tntong thanh"? (ban than Humboldt cfi.ng khong tan thanh vi�c h9c d�i h9c mien phi!). - Mo hinh Humboldt doi ph6 ra sao tntoc tiem lt,tc kh6ng 16 cua nhftng lt,tc luQ'ng chi phoi "thi tntong giao dl,lc" toan cau va cong ngh� thong tin voi uu the tuy�t doi cua tieng Anh va cua cac t�p doan truyen thong hau nhu chiem dia vi d(>c quyen trong vi�c tiep c�n thong tin (AOL Time Warner, Vivendi Universal, News Corporation, Viacom, Walt Disney Co. va Bertelsmann)? - Phai chang dang t tien trinh h(>i t9 ve mo hinh giao dl,lC gifta Chau Au va Bae My, m(>t tien trinh nhat dinh se c6 anh huong sau d�m den cac chau ll,lC khac? Tntoc ap h,tc c�nh tranh cua nen giao d\lc My, Chau Au khong the xem nh� yeu cau cung ung nhan h,tc cho thi tntong lao d(>ng (employability). Tinh each thl,ic d9ng the hi�n ro r�t trong "tien trinh Bologna" nham nhat the h6a h9c trinh, bang cap d�i h9c trong 29 nuoc thu(>c C(>ng dong chung chauAu, khoi d(>ng tu 1999, qua d6, tang cl.tong nang lt,tc c�nh tranh cua cac nuoc EU. 0 Bae My, cac nganh khoa h9c nhan van va xa h(>i ngay cang ducjc tr9ng dl,lng, vi nhung nguoi ducjc dao t�o trong cac b(> mon nay 72 • BUI VAN NAM SON to ra linh ho�t, nang d9ng va cau tien trong m9i vi. tri cong tac. Nhin chung, d6 cung chinh la nguy�n v9ng cua ban than Humboldt: chuyen man sau tren ne'n m¢t van h6a r¢ng. 4. HQC t�p suot doi M9t tam diem khac trong ly ttiong giao dl,lC cua Humboldt la quan ni�m rang con nguoi la sinh v�t no htc h9c t�p va lam vi�c suot doi. Vi the, vi�c dao luy�n (Bildung) con nguoi la m9t tien trinh kh6ng ket thuc va kh6ng the dung le;1i giua duong. Quan ni�m nay c6 hi�n th-1,tc khong? Li�u con nguoi c6 du thi gio va sue htc de h9c t�p suot doi? Neu c6 du dieu ki�n di nua, li�u so dong nguoi c6 the thljc hi�n va theo duoi? Chinh xa h¢i thong tin va tien b9 ky thu�t nhanh ch6ng chua tung c6 ngay nay da giup cho ly ttiong nay tro thanh nhu cau thuong trljc. Nhung kien thuc thu hoe;1ch dtiQ'c luc con tre va trong nha truo'ng nhanh ch6ng le;1c h�uJ khien nguoi ta kh6 dung vung trong m6i trtio'ng lao d<;>ng Va nghien CUU ma khong tiep tl,lC h9c hoi Va doi moi kien thuc. V 6 so cac hinh thuc h9c t�p de bo sung va giup c�p nh�t kien thuc la bang chung hien nhient nguoi that be;1i. 6ng chi dam nhi�m chuc Vl,l lanh de;10 giao 1 Gunther Dhomen, "Zauberformal LLL: Lebenlanges Lernen ", Der Burger im Staat: Bildungspolitik 4 (1997): 1-17. TRO CHUY(N TRln HOC + 73 dl;IC Von Vt;n 16 thang, Vo'i hai lan n9p don tu chuc (Ian dau vao ngay29.04.1810valansau vao ngay23.06.1810) tni6'c VO van li,tc can tu b9 may quan lieu. May man cha 6ng la hai nguoi ke nhi�m ( Georg H. Nicolovius, chau re cua Goethe, va Johann W. Siiven, nha ngu van h9c) van la nhung ngu'oi c9ng slj m�t thiet v6'i ong - da vu'Q't m9i kho khan de thl,ic hi�n thanh c6ng ke ho;;ich cai each giao dl;IC cua ong. Thanh cong nay th�t slj co tan1 voe Heh su, vi hiem khi m9t y tu'o'ng don thuan trong dau oc, m9t ly tu'ong chi om ap trong tim (nhu trong Cac la thu ve' gicio d1;1.c tham my cha con nguiti cua F. Schiller) l;;ii du'Q'c hi�n thi,tc hoa thanh nhung dinh che, nhung m�nh l�nh hanh chinh ma khong phan b9i l�i ly tu'ong ban dau. Tru6'c sau, Humboldt giu vung m9t xac tin: chi co con nguoi song dt;p mo'i la m9t con nguoi thljc Slj tlj do. Tru6'c sau, 6ng chi co m9t mong m6i: nha tniong D� h9c Humboldt 74 • BUI VAN NAM SON phai th1,tc sl,i la ndi hi�n than cua }' ni�m, cua ly tu'o'ng, ndi d6 Tinh than c6 the duQ'c dao luy�n (Bildung) trong sl.j an tinh va thanh khiet. Tru'6'c m9i Sl,i XO bo va khac nghi�t CUa CUQC song, nha tru'ong can phai la Cai doi ung, th�m chi, cai doi cl,ic de nuoi duong ly tu'.6'ng, khong de ly tu'.o'ng bi sa d9a va suy ki�t. N 6i ngan, tuoi hoa nien Va nhfing thang ngay du'.Q'c cap sach den tru'ong la m6n qua quy bau va d�p de nhat cua mot doi nguoi: hay de cho tuoi tre h9c du'Q'c each lam chu ban than minh va khong bao gio chiu lam no 1�, ke ca lam no 1� cho nghe nghi�p va cdm ao. Ly tu6'ng, triet lyva mo hinh giao d1,1c ayvan con day du tinh thoi sl.j. 20.11.2010 (Tu Ky yeu fJ()i hQc Humboldt 200 nam (1810-2010): Kinh nghi¢m the giai va Vi¢t Nam, NXB Tri thuc, 2011) TRO CHUYlN TRJ£T HOC + 75 NHA GIAO DlJCO*) Kinh thua quy vi, Trude het, xin cho phep toi kinh gui den tat ca quy vi loi kinh chao tran tr9ng va long cam dn chan thanh tnidC tinh cam Va Ca.C loi danh gia day UU ai Cl.la quy vi, Thu th�tJ c6 nhieu ly do khien toi het sue ngcJ.i ngung khi duQ'c bao tin, va horn nay, trong khong khi trang tr9ng cua buoi Le ra mat Quy dich thu�t, duQ'c vinh d1=1 la nguoi dau tien nh�n "Giai thu&ng Tinh hoa Giao d1=1c Quoc te" cua Quy va Khoa Quoc te BcJ.i h9c Quoc gia Ha N¢i danh cho vi�c dich va chu giai quyen Phe phan lj tinh thwJn tuy cua I. Kant, m¢t vi¢c lam von am tham, rieng k\ tu&ng da rdi vao quen lang cua m<)t nguoi Vi¢t luu lc}.c lau nam o nude ngoaiJ chang biet lam gi de g9i 1 <*> Di�n tu nh?n "Giai thucrng Tinh hoa Gilio dZJc Qubc ti", Giai dich thu?t d!u tien cua Quy Dich thu?t Phan Chau Trinh (nay la Quy Van h6a Phan Chau Trinh) va Khoa Qu6c t� D<;ti h9c Qu6c gia Ha N(h, Ha N<)i, 9.1.2007. 76 • BUI YAN NAM iON la dong g6p chut it cho que huong. Nhung, h1i cung c6 nhieu ly do bu9c t6i phai "cung kinh bat nhu tuan m�nh" khi hieu rang day kh6ng chi la tam long uu ai cua Quy vi trong H9i dong giam dinh danh cha ca nhan t6i ma con la cu chi tuqng trung nham khich 1� cac no }tjc theo ton chi Va ffi\IC dich cua Quy, nhat la khi Quy dich thu�t nay do Lien Phan ChuTrinh hi�p cac H9i KHKT VN Phan ChuTrinh chu truong du9c mang ten nha khai sang Phan Chau Trinh. Oi, Phan Chau Trinh cua "Chi thanh thong thanh" ma hinh anh cua Cl,! nhtt phang phat dau day dang l�ng nhin chung ta bang anh mat nghiem khac Ian tin c�y: "Chu quan vi tat VO tam huyet?" ( Cac anh chi em han khong phai la khong c6 tam huyet?)1•• Vi the, khi duqc mang ten C"1, thiet nghi 1 * Phan Chau Trinh: Chi thanh thong thanh: "ThJ SlJ h6i d1u di nh.1t khong Giang san hoa I� kh.lp anh hung v� dan no I� cucmg quy�n h� Bat c6 van chuang tuy m{mg trung Tung thu bach nien cam th6a m� Bftt tri ha nh�t thoat lao lung Chu quan vi tftt VO tam huy�t Thi ba tu van nhftt khan thong" TRO CHUY(N TRJ(T HOC + 77 Quy dich thu�t h;t d�t cho minh trach nhi�m kha n�ng ne, neu khong muon noi to tat hdn, m<;>t "su m�nh van hoa" trong b6i canh hi�n nay cua dat nuoc. V oi tat ca sl;( xuc d9ng khi nh�n giai thuctng mang ten C1;1 va duc_jc tham dl;l bu6i le day y nghia horn nay, xin cho phep t6i nhi�t li�t chao mung sl;l ra do'i cua Quy dich thu�t Phan Chau Trinh, va, nhan dip quy bau nay, t6i xin phat bieu vai suy nghi ve vi�c to chuc dich sach kinh dien; va sau do, trinh bay d6i net chung quanh chu de "Kant, nha giao d1;1c", khi du(Jc cho biet rang H{>i dong giam ....... pit TM'MO'f dinh ve giai thuctng da danh gia cao I. Kant cJ tu each nay. Thua quyvi, Xay dl;lng "Tu sach Tinh boa tri thuc the gioi" voi sl;l tai trq cua Quy dich thu�t Phan Chau Trinh la dieu duqc nhieu nguo'i quan tam den nen h9c thu�t nlioc nha mong moi tu lau, nay moi co Cd h9i thl;lc hi�n. Theo chung toi, vi�c cung cap nhung ban dich, gioi thi�u, chu thich ( va ca chu giai, neu co) cua nhung tac pham kinh dien thUQC nhieu nganh khoa hQC Cd ban khac nhau la dieu can thiet hien nhien, it nhat CJ' cac khia c�nh sau day: 1. D6n truoc yeu cau cai each vi�c d�y va h9c CJ' d�i h9c, 78 • BUI YAN NAM �ON khi nhung tac pham dau nguon va dau tay roi se tro l;�i giu dung tj tri cua chung nhu' la tai li�u chinh kh6a chu khong chi la sach tham khao, tu'dng tl,i v6'i thong 1� o d�i h9c cac nu'6'c khac. 0 bat ky d� h9c hay thu'vi�n nao o nu'6'c ngoai, ke ca o nhung nu'6'c c6 muc de;> phat trien khong hdn nu'6'c ra la bao, va d�c bi�t trong cac nganh khoa hQC Cd ban Va khoa h9c nhan van va xa h<;>i, tuy�t d�i be;> ph�n nguon sach chinh yeu van la bang ngon ngu ban dia va trong so do phan khong nho la nhung ban dich. Thl,ic te cho thay khong the cho dQ'i hay doi hoi sinh vien cap cu nhan a bat ky nliac nao co kha nang d9c thang nguyen ban hay ban dich viet bang ngo�i ngu. Doi v6'i nguyen ban viet bang cac ngon ngu kh6 nhu tieng Ph�n, tieng Hy L�p - Latinh, tieng Han co, tieng Due, V. V ... J ngay ca giao Su' hay nhung nha nghien cuu chuyen nghi�p o cac nu'6'c van chu yeu SU d1:1ng ban dich cua tieng nu'6'c h9. Nhu the, khong c6 ly do gi khien ta mai mai phai d9c ban dich bang tieng nu'6'c khac, m�c du van can khuyen khich nguoi h9c no ll,ic am Wong nhieu ngo�i ngfi de c6 the tiep thu sau sac hdn. 2. Viec . to chuc dich . sach kinh dien mot . each c6 he. thong, phan dau huong theo cac tieu chuan nghiem ng�t cua tinh chinh xac, tinh giao khoa va tinh khoa h9c phai la no hie am tham, ben bi cua nhieu the h� de g6p phan xay d\ing kho tang thu�t ngu chuyen nganh va ngon ngu khoa h9c cho m<;>t dat nu'6'c. Kinh nghi�m cac nu'6'c da cho thay S\i ren luy�n Va trliong thanh Ve ngon ngfi khoa hQC aa tac d9ng m�nh me nhu the nao den phlidng phap tu duy, den doi song tam ly va cung each ung xu cua m<;>t xa h<;>i. 3. Doi v6'i nli6'c ta, cong CUQC "tu thu" nay cang buc TRO CHUYlN TRIO HOC • 79 thiet de nhanh chong lap khoang tr6ng ve h9c thu�t, bu l�i nhung quang thoi gian vi co' h9i da bi bo 16', nham tiep c�n m9t each toan di�n hon, chinh xac hon cac trio htu tu tuong va thanh tlju khoa h9c tren the gi6'i. De khong bi tran ng�p vi l�c l6i trong lan song bung no thong tin hi�n nay, nhat la de t�n d\lng du'Q'c phan huu ich vi tinh tuy cua no, vi�c dich thu�t co h� thong la con duong ngan nhat trong vi�c "tiep phat" van hoa (acculturation). N en h9c thu�t, hay noi r9ng hon, cac gia tri van hoa cua m9t dan tQC Se cang phong phu Va Sang r6 khi CO dip CQ xat, thu thach va giao hoa v6'i kho tang tinh hoa cua the gi6'i, nhat la v6'i m9t dat nu'o'c van c6 truyen thong "tjnh hanh" rat quy bau, tuc de cho nhieu trio htu tu' tu'ong du'Q'c cung ton t�i va phat trien nhu' nu'o'c ta tru'o'c day. Lich SU tu' tu'ong the gi6'i da cho ta biet bao vi d\l ve S\i tien b6 hay t\lt h�u cua m9t xu so hay th�m chi cua m9t tac gia do du'Q'C tiep thu So'm hay mu9n thanh tlju nghien Cl.Ill cua nu'o'C ngoai thong qua cac ban dich. Y thuc tam quan tr9ng nhu' the cua vi�c dtch va chu giai sach kinh dien ( th�m chi co the noi khong ngoa rang neu khong co du'Q'c dieu ay, cac phan khoa nhan van va xa h9i o cac nu'o'c chac phai "dong cua" het!), nen o cac nu6'c phat trien, nhat la o chau Au, noi co kha nhieu ngon ngu ban dia, cong vi�c dtch thu�t luon soi d6ng. M�t khac, do tinh d�c thu cua lo�i sach nay, nguoi ta biet rang khong the pho thac hoan toan cho Cd che thi tru'ong ma can c6 slj ho tr()' d�c bi�t tu phia nha nu'6'c, cac to chuc phi chinh phu, cac doanh nghi�p va cac nha hao tam. Ten tuoi cua cac Quy dich thu�t va tu thu nhu cua BO • BUI YAN NAM m Toyota, Volkswagen, Rocquefeller, v. v .. da qua noi tieng. Quy djch thu�t Phan Chau Trinh cfing ra doi trong boi canh ay Va chung ta CO Cd SO de tin tliong vao nhi�t tam va sl.j ho tn1 tich cl.jc tit nhieu phia. Rieng voi dong dao anh dtj em Vi�t kieu o nuoc ngoai - nhung nguoi da mong m6i sl.j ki�n nay tit lau va vui mung don nh�n cac dich pham dau tien cua Tu sach Tinh hoa tri thuc the gioi thong qua Nha xuat ban Tri thuc ngay tu khi Quy djch thu�t dang trong qua trinh du<1c thanh l�p -, sl.j han hoan va tan thliong the hi�n o vi�c ngay cang nhieu anh chi em gioi thi�u sach moi, de nghi danh sach nen djch, ho�c tnjc tiep tham gia vao vi�c dich, chu giai, tham dinh, hi�u dinh cfing nhli san sang tiep tay, ho tr9 cho vi�c xay dvng d9i ngfi dich gia dong dao va vfing mc].nh trong tlidng lai. Anh chi em cfing dang nghi den cac hinh thuc ho tr9 tai chinh trong kha nang cho phep. Ket qua dau tien dang phan khoi ma horn nay toi rat han hq.nh du9c uy nhi�m de thong bao den Quy vi la sang kien dong gop tai chinh day nhi�t tinh cua m9t bc].n tri thuc Vi�t kieu dang sinh song va la.pl vi�c tc].i Toronto, Canada: BS Tran Quang Kham. BS Tran Quang Kham se dong gop cho Quy dtch thu�t Phan Chau Trinh I 00.000 do la Canada ( tlidng dudng I ty 400 tri�u dong VN) vao dau nam 2007 nayva them 100.000 do la Canada vao hai nam sau do de Quy dung tien lai tiet ki�m cua so von gan ba ty dong Vi�t Nam nay gop phan vao congvi�c to chuc dich thu�t va hi�u dinh. Mong rang sang kien dong gop tai chinh rat co y nghia nay cua BS Tran Quang Kham se du9c Quy Phan Chau Trinh SU dl,lng m<)t each hi�u qua va Quy se thu hut ngay cang nhieu nhung TRO CHUYlN TRlfT HOC • 81 hinh thuc Ung hQ va dong gap tai chinh tu cac Cd quan, doanh nghi�p, cac nha ha.a tam trong va ngoai nuoc. Toi han hoan thay m�t BS Kham xin kinh trao s6 tien hiqng trung la 5.000 do la Canada den Ban lanh d�o Quy Phan Chau Trinh trong s6 tien 100.000 do la Canada dau tien se duqc chuyen den Quy trong cac ngay toi day. Thua quy vi, Tr6' l<;1i voi chu de thu hai trong bai phat bieu nay, nhu da c6 thua 6' tren, toi du'.qc cho biet m9t trong cac ly do chinh yeu khien tac pham Phe phan ly tinh thuan tuy n6i rieng du'.qc h9i dong giam dinh danh gia cao la 6' tinh chat dao luy�n tam hon cua n6 va 6' y nghia, vai tro n6i chung cua tac gia Immanuel Kant nhu la m9t nha giao dl)c. Vang, hai tram nam ke tu ngay Kant qua dc1i, bao the h� d9c gia CO the con tiep tl)C tranh cai Va khong dong tinh voi nhau ve khong it van de trong triet h9c cua ong, nhung hinh anh nguyen v�n d9ng l�i trong long ngudi d9c ve Kant chinh la hinh anh n6i tren; va hinh anh ay, tlj n6, la m9t ldi khen t�ng bat hu danh cho m¢t nha tu tu6'ng. Karl Jaspers, trong cong trinh noi tieng Nhang a{l,i trie't gia, nh�n dtnh nhu sau: "Khong ai nam vung Kant ma khong phan doi ong 6' nhung cha can ban. Khong ai hieu ong ma khong doi chinh sua nhieu cau cua ong. Hieu Kant c6 nghia la mot slj nhat tri VO song voi ong 6' be sau, dong thdi la m9t slj nghien cuu c6 phe phan m<;1nh me 6' be ngoai. S6' di nhu the vi chinh Kant, n6i chung, da di vao m9t con dudng th�t slj moi me. Khi phe phan ong, ta da tra thanh m9t con nguo'i khac, nghia la da tl.j minh l�p l<;1i CUQC each m�ng Ve tu duy Clla chfnh 82 • BUIVAN HAMSON ong, de hj hoi: ta phai hieu tung cau tung loi nhu the nao tu cung m<;>t nguon CQi ma ta da d�t duQ'c nho' m<;>t buo'c nhay cua le loi tu duy qua ban than Kant"<1). Ba hinh anh quen thu9c duQ'c ta hinh dung ve m<;>t nha giao dl;lc, do ho�c la: I. M<;>t vi ton,su, m<;>t b�c giao chu chiem trQn tri oc, con tim va long tin c�y cua ta de ta hj nguy�n lam nguo'i d� tu va hoan hi " tin, th 9, phl;lng, hanh". 2. M<;>t nha SU ph<].m chuyen nghi�p, de ra ca m<;>t ly thuyet va m9t triet ly giao dl;lc, co anh huong quyet dinh den quan ni�m Va to chuc ve giao dl;lC cua m<;>t nude, m<;>t vung van hoa va keo dai nhieu the h�. 3. M<;>t nhan each dien hinh, chi thinh thoang m6'i de c�p tnjc tiep den van de giao dl;lc, - co khi nhu nhan ti�n noi qua hay O nhfing cha ... "l<].C de" - nhung CUQC do'i va hanh trinh hi hiong cua h9 "bao chung" cho nhung lo'i noi ay va co sue m�nh "gQ'i hung" lau hen cho nguo'i do'i sau. Theo cai nhin h�n ht;p cua toi, co le due Khong tu va I. Kant thu9c ve lo�i thu ba nay. Due Khong duQ'c ton xung la" mau nguoi thay cua muon do'i" (V �n the SU bieu), nhung cac phat bieu tnjc tiep cua N gai ve giao dl;lC chi von V(;n vai mudi cau, duQ'c ghi l�i m<;>t each kha mong manh trong Chudng dau quyen Luq.n nga ( Chudng "H9c nhi"). Cac loi ay th�t gian di, chang h�: ''Quan tit bat tr9ng, tac bat uy, h9c tac bat co'' (Nguo'i quan tu khong tl,i trQng thi chang uy nghiem, vi�c hQC at khong kien co) hay "H9c 1 Karl Jaspers, Die grossen Philosophen, Piper, Miinchen, 2004, tr. 584-585. """