Trò Chuyện Triết Học 2 - Bùi Văn Nam Sơn PDF EPUB

" Trò Chuyện Triết Học 2 - Bùi Văn Nam Sơn PDF EPUB 🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Trò Chuyện Triết Học 2 - Bùi Văn Nam Sơn PDF EPUB Ebooks Nhóm Zalo 12 + BUI YAN NAM rnN CON NGUOI: QyENMA� H Qi nghj the gi&i Ve triet hQC dU'Q'C to chU'C nam nam m9t Ian, quy tv hang ngan triet gia tU' nhieu nU'&c. Chu de chung cua h9i nghi Ian thU' 18 (1988, t9i Brighton, Anh) la "Quan ni�m triet hQc ve con ngU'ai", v&i cac de tai trong cac phien hQp toan the: con ngU'O'i nhU' la doi tU'qng cua triet h9c; con ngU'ai: ban tf nh, tinh than va c9ng dong; hi�n t9i va tU'O'ng lai cua loai ngU'O'i. Bon h9i nghi tiep theo c6 cac chu de chung lan h.iQ't nhu sau: h¢i nghi 19 (1993, Moskva - Nga): tu duy phi tuyen tinh; h¢i nghi 20 (1998, Boston - My): triet h9c giao d1;1c; h9i nghi 21 (2003, Istanbul - Tho Nh:i Ky): triet TRO rnunH TRl(T HO( + 17 LuAN Vt B1Eu TANG: . � . ANNGUCUA NHUNG M6N Q1JA. Trong quan h� giCi'a ngLI'O'i v&i ngU'O'i, qua t�ng mang th�t nhieu dang ve: co the bang hi�n v�t, nhU'ng cung CO the la anh mat, nl.) CU'O'i, la SI/ chu y, quan tam hay la t1nh yeu vo dieu ki�n: "T1nh da cho khong lay l�i baa giO'" (Xuan Di�u). Vi�c bieu t�ng c6 the dien ra giua nhung nguoi xa le}. hay n�c danh nhu trong hanh vi tudng te ho�c ca khi thi an bat cau bao. Nhung, la hi�n tut nghfa TRO CHUYIN TRl[T HO( + 21 CON NGUOI:. SINH VAT BIET liANHD(>NG! " C on ngll'ai la thU'O'C do cua V9n v�t" - nh�n dinh ay da xac l�p nen man nhan h9c. "Thll'O'C do ay khong 6' nO'i con ngll'ai ma phai t1m 6' m9t the gi&i ly tU'O'ng, VU'Q't len tren con ngll'O'i" - quan diem trai ngll'Q'C nay nang Cao kfch thU'O'C triet h9c CUa van de. "Hay dU'a the gi&i ly tll'6'ng ay xuong dat de con ngll'O'i hanh d9ng hgp d<;10 ly''- l�p trU'ang dung hoa nay mO' dU'ang cha man nhan h9c triet hQC. Co the n6i, ba each tiep c�n ay - tu thoi co dq.i Hy Lq.p ! - da xay dt;tng nen cai khung ly thuyet ban dau cho m9i tra van ve con nguoi. 26 • BUI YAN NAM ION CON NGUOI: GrO'AHAI THE G1d1 Thong qua giao dvc va dao luy�n (paideia) de lam "con ngU'O'i d(ch thlfc", do la di san l&n lao cua tU' tU'&ng Hy L9p. Dung cam bat tay vao vi�c de thau hieu m�t m9nh Ian m�t yeu cua con ngU'O'i, do la tinh than La Ma. Khau hi�u "Hay dam biet!" (Sapere aude!) cua tinh than nay se hoi sinh 6' thO'i C�n de;1i, sau m9t ch�ng dU'O'ng dai cua thO'i Trung co va Phvc hU'ng. "Toi la con ngLPai" ... Neu tu tuong Hy L�p noi tieng voi tu paideia (giao d1;1c, dao luy�n) thi van minh La Ma lung danh voi tu humanitas (nhan van). Khong con ddn thuan huong theo 30 • BUI VAN HAM �OH PHl)C HUNG: TR6I DAY NHlf . PHlfdNG HOANG . Chau My dlf9'C kham pha. May in dlfqc phat minh. (UQC each m,;mg tran ng�p tinh than sang t90 trong van hoa, ngh� thu�t, trong van chU'O'ng va khoa h9c. Kien true, h(>i ho 9, am nh9c. .. xac l�p nhfrng chuan ml)'c m&i me cho nhieu the ky ve sau. Thai PhL:JC hU'ng vao cac the ky 15 va 16 a chau Au qua la mQt thO'i ky bat hu trong ljch SU' nhan lo9i. Tu m9t ke sung tin1 con nguoi chuyen minh de tro thanh chu the cua nh�n thuc, cong dan cua xa h9i va nhan each trong luan ly. Tuy nhien, can l�t l�i m<)t vai trang ljch SU tntoc khi c6 the nh�n r6 slj chuyen bien l6'n lao ay. TRO CHUY!H TRl[T HOC + 35 FLORENCIA: CHIECNOI CUA PHl)C HUNG G iac quan Va dau OC dU'O'ng nhU' dU'Q'C mO' toang, trO' thanh Cong Cl;I de d�t l9i mQi van de, hU'&ng den nhfrng ben bO' m&i me VO'i nhfrng CUQC each m9ng trong kinh te, van hoa, ngh� thu�t. Trong vong vai th�p ky, b9 ph�n tinh hoa van hoa da tien hanh m9t CUQC d9i canh tan ve mQi m�t. Ben C9nh vung Flanders thu9c Hoa Lan, Florencia la chiec n6i cua thai d9i n/c r& ay: thai Pht;1c hlfng. Nhu,ng Bill Gates cua thai d�i Bay la thoi d�i cua chu nghfa tu ban sd ky. M9t CUQC c�nh tranh ac li�t giua cac quoc gia va do thi, giua nhung TRO (HUYlN TRlfl HO( + 37 Giao hoang o Roma. Nhung r6iJ c6 le do can rut luong tam vi nhung "phi Vl,l" mo amJ Cosimo bo tien tui xay dl,tng nha tho San Marco} nha tho San Lorenzo. Ding khen hon het la 6ng con xay dt,ing thu' vi�n cong c()ng dau tien cua chau Au va tro thanh nha 'bao trQ' cho cac ngh� si va nhieu CosimodeMedici-BillGatesciothilPh\lhUllg tai nang van hoa khic nhau. Chau n9i cua ongJ Lorenzo il Magnifico ("Lorenzo huy hoang") con Vll'.Q't ca ong rn)i ve sl,i hao ph6ng va danh tieng. Nguoi chau khong lam an lay lung nhu ong n<)i - nang ll,tc tai chinh cua nha Medici dang danxuong doc - nhung lc_1i thanh danh nhu' m<)t chinh khach va nha cai trt hang dau cua thoi Phl,lC hung. Ong con du'Q'c yeu chuc;,ng nhu' la ke hao hoa, hang say da dau cho ngh� thu�t va khoa h9c. Nha Medici cai tri Florencia bang nhung lien minh chfnh trt c6 mui "mua ban': Ben ngoai, Florencia la mc;,t nha nu'oc cc;,ng hoa voi ve clan chu, nhung ben trong la mc;,t do thi duQ'c dieu hanh theo kieu t�p doan tri cua tai phi�t. Giau c6 va quyen 11,tc, d6 la d.c thu9c tinh quy tc;,c moi me va OQC dao cua giai doq.n nay. Nhung, tang lop quy t9c dang bt thach thu'c truoc mc;,t the hjc q.nh tranh non tre. M9t CUQC each mq.ng dang den gan: Sl,l thang tien Cua gioi tu' San. Tu, san dang len Yeu to quan tn?ng nhat cua thoi Ph1,1c hung chinh la tinh than c�nh tranh quyet thang. Cac CUQC giao chien lien mien, cac lien minh thay doi xoanh xo�ch giua gioi 40 t BUI VAH NAM �ON Slf ra deli cua than V� nu - tranh Sandro Botticelli. CACDANHTAC THOI PHUC HUNG . N gh� thu�t I� bU'c tranh phan anh tam thU'c con ngLI'ai & moi thai d9i. Khi cao trao Phvc hLI'ng chU'a dien ra, ngh� thu�t t9o h1nh & v va chau Au con dl)'a vao m�u ml)'c cua ngh� thu�t Byzantine & phfa dong La Ma, chu yeu & d9ng tLI'qng khac dU'c Kita vinh quang hay dau kho. TLI'qng khac con rat SO' sai, chU'a thay h1nh anh cua con ngU'ai tl)' nhien. H1nh anh than linh con bat d9ng, tho cU'ng. ChU'a the co cam giac khong gian trong loi the hi�n hai chieu nay. Nhlfng, m9t CUQC each m9ng dang dan manh nha. Tw tranh kh�c d�n tac phim hc}i ho� Nhung tranh tu'.Q'ng dau thoi Ph1..1c hung cua Cimabue, TRO CHUY(N TRl[T HO( + 41 Duccio de Buoninsegna va Giotto - trong d6 noi tieng nhat la tranh Due M� va cic thien than ( 1280) cua Cimabue - van con la sl;i sap xep cic hinh tu'.Q'ng mc;,t each tinh t.].i, bat dc;,ng. Nhung, nhin ky, ta thay cac duong net da bat dau mem m�i hdn, giong con nguoi tlj nhien hdn va bot dan tinh chat khac go. Da c6 slj bien d(mg trong h9i hoc].: tu'.qng khac dang chuyen minh thanh ho� pham. Tuy nhien, ngh� thu�t trong · d h ' · ' , - , Ouc M� voi cac thien than -tranh Cimabue. gial Oq.n C uyen tlep nay van con lay cac Slj k.i�n trong Kinh Thanh lam nguon cam hung chu dq.O va du'.Q'c hieu nhu'. cai d�p Ou'.Q'C V�t chat hoa de ngQ'i Ca ThuQ'ng de. Ngh� thu�t chua c6 khong gian rieng cua n6 0 trong doi song the tl;lC, vi giao duong la ndi duy nhat de con nguoi c6 the g�p go va chiem ngu'.ong ngh� thu�t. Vang va khong gian Vao sd ky Phl;lc hung (1400 - 1500), ngh� thu�t tq.o hinh bien doi sau sac, bat dau mang tinh ba chieu hien tht;ic. Vang du'.Q'c SU dl.}ng r¢ng rai nhu'. chat Heu trang tri mang lc}.i ve 6ng a, huy hoang. Cac khong gian dtiQ'C hinh thanh. Phong canh duQ'c mo ta voi slj chinh xac theo kieu ch\lp anh. Con nguoi bat dau mo ta thoi dq.i minh, va nhat la ch:inh minh nhu la nhan v�t trung tam day kieu hanh. Florencia la trung tam cua nhung y ttiong sang tc].O: Donatello voi nhung tac pham t<}O hinh b�c thay, gQ'i lc}.i mau mljc cua La Ma co dcJ.i; nghe thu�t trang tri n;tc ro TRO CHUY(H TRlfT HO( + 45 DEUS IN TERRA: Tudng David clla Michelangelo .ONG TROI CON A - � TREN�TDAT! N hLJ' ta da thay, con ngLI'ai t�O'i Phl)C hu1ng tl/ tin va tl/ giac (Phl)c hLJ'ng: troi d�y nhLJ' phU'Q'ng hoang, trang 30 ). HQ tl/ xem mlnh la ngu1ai ngh� sT, nha sang t�o, ke lam chu nhfrng nganh khoa hQC Va ngh� thu�t. HQ ham th1ch nhfrng tien b9 ky thu�t, luon quan sat, phan tkh mQi vi�c m9t each sac sao va chi Ii. Mon giai phau h9c ra do'i giup con nguo'i hieu r6 ve than xac cua minh. Phoi canh trung tam (trong hc;,i ho�) giup con nguoi nhin slj v�t tu the dung cua chu the. Cai tran the va hoan canh song hi�n thl.jc d<,t nhien tro thanh 48 • BUI m NAM rnN duo·ng tho'i, cao trao van hoa ay k.hong khac gl S\J bung tinh khoi ffiQt giac m9ng dai hay S\J ph1,1c sinh CUa ffiQt COD nguoi moi. Vao cu6i the ky 16, nhin l9i thoi ky rvc ref nay, nha phe binh ngh� thu�t nguoi Florencia la Giorgio Vasari da d�t cho n6 m<;>t danh xu'.ng bat hu: "rinascita" (sv ph1,1c sinh hay ph1,1c hung). Danh xu'.ng nay duQ'c chap nh�n r9ng rai Vil den nay van con du'.Q'C dung de ton vinh hai the ky van hoa (15 va 16) cua chauAu. "Ngh� si thAn thanh": m�u hinh ly tLP&ng Neu the t1,1c hoa la tinh chat tieu bieu cua thoi dq.i nay, thi d�c diem lon nhat cua n6 la vi�c than thanh hoa con nguoi. Marsilio Ficino: "Con nguoi hau nhu c6 cung m9t thien tai sang tq.o nhu'. dang sang the va c6 the dvng nen ca troi dat neu CO du'.Q'C trong tay dl,lng Cl,l Va chat Nha chinh lri, nha van, SU' hQC Machiavelli li�u sieu the gian. Con ngu'.oi thvc te ciing dang lam nhu'. the, tuy voi v�t li�u khac, nhung cung cung m9t trinh t\i': Nguoi "ngh� Sl than thanh" ( artifex divinus) chinh la "Thi en Chua theo mc;,t each nao d6, la dang sang the tren m�t dat'� nhu loi xung tl,lng cua Pico dell a Mirando la! Bong thoi, con nguoi ciing y thuc du'.Q'C sue ffiq.nh cua gioi t\i nhien dang rang bu<)c chinh minh. N6i nhu Machiavelli, "Con ngu'oi tha ho d�t nen nhung tam tham nhung khong the dut bo nhung duong ta". Vi the,Jesus va Socrates la mau hinh di ho�, t�o hinh va kien true. Cung voi thoi gian ay, vi�c tich luy va lan truyen tri thuc du'.Q'c gia toe m�nh me chu'.a tung co nhovi�c phat minh ra may in cua Johannes Gutenberg o nu'.oc Due. Phat minh nay con t�o dieu ki�n cho m9t sv ki�n chan d(>ng: phong trao cai each ton giao cua Martin Luther. Nam 1517, Martin Luther cong b6 95 lu�n de, nho dva vao vi�c nghien cuu Kinh Thanh tu ngu6n tieng Hy L�p va Hebro, tuc dl;ia vao nhung c6ng trinh nghien cuu cua cac nha nhan van chu nghia tru'oc do m<;>t the ky. Martin Luther cung dich Kinh Thanh sang tieng Due, va, nho may in, lan truyen r6ng rai trong xa h(>i. TRO CHUY!N TRlfr HOC + 55 Phong each Roboco trong mQt nha thd flue. BUC TRANH VAN H6A THOICANDAI . . ThO'i c�n d�i khong chi la b� phong tl/ nhien cho thCYi hi�n dc;ii (ke tlf sau dc;ii each m9ng Phap) v&i tU' each mc)t thCYi ky ljch SU' di trU'O'C. Ve nhieu m�t, nhat la tLI' tU'6'ng, van h9c, ngh� thu�t, thCYi c�n d9i d9t t&i mll'c de) "kinh dien" ma the ky 20, v&i nhieu no llfc each tan, van khong d@ dang VU'9't qua noi. Th�t kh6 giai thich tr9n v�n ly do cua m(>t thanh tl;iu van hoa d9c sang nhu the. Va d6 cung la manh dat mau mo de nhung nh�n thuc moi me Ve COll ngtioi dtiQ'C gieo mam vanayno. Cong nghi�p hoa va van hoa ft c6 thoi dc}.i nao giup ta thay r6 slj gan b6 m�t thiet 56 • BUI YAN NAM rnN giua kinh te va van hoa nhu thoi c�n d�i. Chinh the quan chu chuyen che gan lien voi hinh thuc kinh te tr9ng thudngJ boi nha nu'oc chuyen che tien hanh chinh sach cliong qu6c Va cac quan h� OOi ngo�i chu yeu dlja VaO Cong C1:} thu'dng m<;1i va cong nghi�p. Tien trinh cong nghi�p hoa co st;i thay aoi Cd ban voi vi�c phat minh CO may hdi nlioc OaU tien cua James Watt vao the ky 18. May hdi nuoc khong chi lam dao l<)n toan b<) phudng thuc san xuat, nhat la trong cong nghi�p sat thep, ma ca h<;1 tang giao thong nho du nh�p h� thong tau hoa va duong sat, bat dau o m.toc Anh vao nam 1825 voi George Stephenson. C6 the n6i, vi�c ra doi h� thong duong sat da ket thuc giai doi cua m9t thoi ky lich SU nhat dinh. Sau thoi Ph1:1c hung, Cung di�n Versailles (phong each Baroque) phong each ngh� thu�t chu yeu cua tho'i c�n d<;1i la Baro ck va Rococo, hai ten g9i duqc hinh thanh tu cuoi the ky 19 (1880) boi Jacob Burkhardt, nha Iich SU van hoa. Phong each Baro ck ( 1600 - 1770) gan lien voi st;i Ion m<;1nh cua nen quan chu chuyen che va phong trao phan - cai each ton giao, nham bieu dliong sue m�nh va uy the cua the ltjc moi. Phong each Baro ck xoa b6 khoang each giua cac I0<;1i 60 • BUI VAN NAM �ON CONNGUOIVA. , � � CHINH TRI TIEN-HIEN DAI . . . TU'ch6 cac nha nhan van chu nghTa thai Phvc hl1ng bat dau biet ton vinh nhfrng due h9nh cua con ngl!ai ca nhan va con ngl!ai cong dan cho den quan ni�m hi�n d9i ve nha nl!O'C nhl1 la Vi�c djnh che hoa nhan quyen va dan quyen, la m9t hanh tr1nh gian kho qua nhieu bl!O'C trung gian trong quan ni�m ve con ngl!ai. Machiavelli (1469 - 1527), Thomas Hobbes (1588 - 1679) va John Locke (1632 - 1704) la ba gl!O'ng m�t tieu bieu CUa CUQC hanh tr1nh ay. Chinh tri va d�o dwc Trang triet hQC chinh trj cua thoi co d.;,.i Hy - La, cac TRO CHUYlN TRlfT HOC + 61 duong l6i chinh trt duQ'c rut ra tu d.c quytac trong hanh vi cua con nguoi. V6'i each nhin ay, chinh tri chi la m9t phuong di�n trong doi song con nguoi, lien quan den trach nhi�m cua ca nhan d6i vo'i c9ng dong. M9t l�p truong nguQ'c l<;1i cho rang chinh trj la S\,i V�n hanh cua nha nude VUQ't ra khoi m9i thuo'c do ca nhan. Petrarca - mo man thoi Phl;lC hung (Phl;lC hung: troi d�y nhu phliQ'ng hoang, trang 30) - tiep thu l�p trliong co d<;1i nay va doi h6i rang mQi ho<;1t d9ng van hoa phai g6p phan cai thi�n nen tang d<;10 due cho ca nhan. Vi the, d6i v6'i chu nghia nhan van so ky, d<;10 du'c h9c la man h9c clan d<;10 va chi ph6i ca linh Vl.jc chinh trt. Cac do tht- qu6c gia nhu Florencia - cai n6i cua Phl;lC hung - xem h<;1nh phuc cua tung ca nhan cong clan la ml;lC tieu dich thl,ic cua ho<;1t d9ng chinh tri, xem ke thu la nhung ke b<;1i ho<;1i ve luan ly. Thoi trung co cung c6 hai each l�p lu�n khac nhau ve co' so cua luan ly. Thomas Aquino xem con nguoi la v�t thl;l t9-o, vi the phai phl;lC tung lu�t 1� thieng lieng cua thuQ'ng de. Nhung lu�t 1� vua thieng lieng vua c6 tinh tl,i nhien ph6 quat ay la nhung nhan quyen. Chung khong chi phu hQ'p vo'i lQ'i Thomas Hobbes. ich cua tung ca nhan ma con xuat phat tu dinh nghfa h;i nhien ve con nguoi. Wilhelm von Ockham (1285 - 1347), ngliQ'c l�i, phu nh�n nhung gia tri ph6 quat ay va chi rut quyen tl,i nhien ra tu y chi ca nhan ma thoi. Hai l�p truong khac nhau ay se anh huong m<;1nh me den cac h9c thuyet chfnh tri cua thoi Phl;lC hung va Baro ck. TRO CHUYIN TRlfi HOC • 65 ;(. "GIAO LUU TR{JC TUYEN" VOi HOBBES, LOCKE VA ROUSSEAU N gLYO'i dan chlfO'ng tr1nh: MO'i quy vi theo doi buoi tranh lu�n "trlfC tuyen" (tlfO'ng tlfqng!) VO'i ba Vi to Slf chung quanh cau hoi: Nha nlfO'C de lam g1? Dan quyen can dlfqc the che hoa ra sao? Xin nhi�t li�t gi&i thi�u Cl.J Jean-Jacques Rousseau (1712 - 1778) nglfO'i Phap va hai Cl.J tien boi nglfO'i Anh la Thomas Hobbes (1588 - 1679) va John Locke (1632 - 1704 ). Nguoi dan: "K.inh lao dac th """