Seneca: Những Bức Thư Đạo Đức Tập 2 - Lucius Annaeus Seneca full mobi pdf epub azw3 [Tư Tưởng]

" Seneca: Những Bức Thư Đạo Đức Tập 2 - Lucius Annaeus Seneca full mobi pdf epub azw3 [Tư Tưởng] 🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Seneca: Những Bức Thư Đạo Đức Tập 2 - Lucius Annaeus Seneca full mobi pdf epub azw3 [Tư Tưởng] Ebooks Nhóm Zalo Lời tựa : Như đã giới thiệu trong , thực sự là nguồn cảm hứng series Seneca Stoicism của mình. Đọc Seneca không chỉ là về triết học mà còn là một trải nghiệm nghệ thuật, khi những bài học, triết lý quan trọng được phản ánh qua những hình ảnh quen thuộc, bình dị và đời thường, thể hiện cái tinh tế trong quan sát của một thiên tài với sự từng trải của cuộc đời.Với hy vọng giới thiệu Stoicism đến với các bạn trẻ Việt Nam, xin gửi tới các bạn bản dịch những bức thư quan trọng nhất trong cuốn "Moral Letters to Lucilius", tác phẩm đã làm nên tên tuổi của Seneca và là một trong bộ ba cuốn sách nền tảng của Stoicism. Những bức thư đạo đức là tuyển tập các bức thư của triết gia Seneca về Chủ nghĩa Khắc Kỷ , nhằm trang bị cho con người hành trang để đối mặt và mỉm cười trước sóng gió của cuộc đời, đạt được sự bình thản trong tâm trí. Cuốn sách không chỉ về triết học, mà còn về trải nghiệm nghệ thuật, khi những bài học, triết lý quan trọng được phản ánh qua những hình ảnh quen thuộc, bình dị và đời thường, thể hiện cái tinh tế trong quan sát của một thiên tài. Do không phải anh dịch thuật, nên bản dịch này hoàn toàn tập trung vào việc truyền tải thông điệp và hy vọng có thể giúp bạn cảm thấy dễ dàng hơn trong việc tiếp cận với bản tiếng Anh, để có thể thấy cái hay cái đẹp trong việc sử dụng ngôn từ của Seneca (dù thực ra bản tiếng Anh cũng chỉ là một bản dịch). Một anh bạn người Ý của mình đã chia sẻ Seneca được đưa vào chương trình giảng dạy tại Ý như một bậc thầy về việc sử dụng ngôn từ. Vì vậy, xin cam đoan tất cả những gì khiến bạn cảm thấy trúc trắc từ bản dịch là bởi khả năng hạn chế của mình, và rất mong nhận được đóng góp của các cao nhân để bản dịch được hoàn thiện hơn. Lưu ý: vì một số lý do như nội dung không còn quá sát và cần thiết với thời hiện tại, mình sẽ không dịch 4 bức số , , , và nhé. Nếu bạn nào 58 85 92 95 muốn tìm hiểu thêm thì bản tiếng Anh có sẵn trên Wiki, hay có thể nhắn cho mình mình sẽ gửi bản pdf sách. Bức thư số 44: Về dòng dõi quyền quý Gửi bạn thân mến! Ông lại thất vọng rồi. Ông than thở với tôi rằng gia đình ông k đủ danh giá, và cũng k đủ may mắn để có nhiều vàng bạc kim cương, khi mà ông hoàn toàn có thể tách biệt bản thân khỏi thế tục và vươn tới đỉnh cao của sự "thịnh vượng" đích thực của loài người. Nếu chỉ có duy nhất 1 điều tốt đẹp về triết học, thì đó là việc nó chả liên quan j đến gia phả nhà ai. Nếu chúng ta truy xét về nguồn gốc, tất cả mọi người đều có 1 khởi điểm thiêng liêng. Ông tưởng nhờ khổ luyện ông trở thành 1 chiến binh La Mã oai phong trên lưng ngựa mà làm cao ah. Ông có biết rằng, ngay cả đám lao động cũng quy cụm những người họ tuyển chọn để thực hiện những công việc nặng nhọc và nguy hiểm, hay nói cách khác chính họ cũng cho hội của họ là cao quý vậy (đoạn này ý chỉ hội nào, nhóm nào cũng đều đề cao chính mình cả thôi). Trong khi đó, sự sáng suốt của tâm trí thì luôn hiện hữu cho tất cả: tính trên phương diện này thì mọi người đều có chung dòng dõi cao quý như nhau. Triết học không bao giờ từ chối hay lựa chọn bất cứ ai: như mặt trời, nó "chiếu sáng" cho tất cả mọi người. Socrates không phải quý tộc; Cleanthes chở nước đi tưới cho những khu vườn của địa chủ; Plato cũng k phải 1 quý tộc khi ông đến với triết học, nhưng ông được mọi người trọng bởi chính cái sáng suốt triết học ấy. Tại sao bạn không thử hy vọng có lẽ mình cũng sẽ được như các anh í. Tất cả họ đều có thể là tiền nhân của ông nếu ông chứng minh được mình xứng đáng. Và đó là khi ông có thể tự thuyết phục bản thân mình rằng, không ai là "cao cấp" hơn ông chỉ vì cái xuất thân danh giá của họ cả. Mà nói thực, chung quy lại thì tất cả những người đi trước, ai mà chả được gọi là "tổ tiên" của chúng ta. Nếu ông nhớ lại thời tiền sử, ông sẽ phải đồng ý rằng mọi người đều có nguồn gốc như nhau, bắt nguồn từ k gì cả. Rồi, nếu xét gần hơn, Plato đã từng nói: Mỗi vị vua đều có nguồn gốc nô lệ và mỗi nô lệ đều có nguồn gốc vua chúa. Sự thay đổi và luân chuyển của thời gian thường xáo trộn mọi thứ. Từ khi trái đất này hình thành, lịch sử luôn là sự nối tiếp của phẩm cách và sự đồi bại. Vậy, ai mới là người thực sự có dòng máu “tốt”? Người có khuynh hướng biết trân trọng và trui rèn . Chúng ta chỉ cần nhớ duy nhất điều này thôi. phẩm cách 1 cung điện không khiến 1 người trở nên cao quý. Không ai sống 1 cuộc sống chỉ để chúng ta ca ngợi họ, và những gì xảy ra trước khi ta sinh ra không thuộc về ta. Chỉ có tâm trí là thứ duy nhất để xét 1 người là cao quý hay tầm thường, vì chỉ có tâm trí là có thể vượt qua mọi sự bất thường và luân chuyển của định mệnh. Nhờ triết học, cho dù ông là 1 nô lệ thay vì 1 chiến binh La Mã, ông vẫn hoàn toàn có thể là 1 duy nhất trong 1 đám ô hợp cả xuất thân nô lệ lẫn CON NGƯỜI TỰ DO quý tộc kia. “Sao mà có chuyện ấy được” - ông ngạc nhiên. Có, nếu như ông biết sử dụng sự phân biệt tốt xấu của riêng mình, k phụ thuộc vào đám đông. Ông k nên xem xét cái gì từ đâu tới mà thay vào đó là nó sẽ đưa ông về đâu. Nếu thứ gì có thể khiến ông có được hạnh phúc, nó sẽ là thứ tốt đẹp, và k gì thay đổi được điều ấy. “Ohm, có lý đấy, nhưng ai chả biết thế?” Ông nói. Vậy thì, đâu là điều mà mọi người thường làm sai? Họ tưởng rằng cái công cụ mang cho họ hạnh phúc chính là hạnh phúc, và vì vậy họ quên đi cái hạnh phúc đích thực mà họ tìm kiếm . Vì tư tưởng cốt lõi của 1 cuộc sống hạnh phúc là luôn giữ được sự bình tâm và 1 thái độ tự tin k lung lạc của trạng thái bình tâm ấy, dù cho bất cứ điều gì xảy ra . Vậy mà mọi người thì toàn quan tâm đến những thứ (tiền bạc, danh vọng) mang cho họ sự tức tối và giận dữ trong 1 cuộc đời dường như k bao giờ có niềm tin. Và vì vậy họ ngày càng thụt lùi, xa dần và xa dần cái đích mà họ nhắm tới. Thậm chí họ càng bỏ nhiều công sức thì thất bại chỉ càng nặng nề hơn. Nó như việc 1 người vội vàng cố thoát khỏi mê cung vậy: chính sự vội vàng của họ làm hại họ. Bức thư số 45: Về sách và mấy cái trò tranh biện tốn thời gian! Bạn thân mến! Bạn phàn nàn về số sách ít ỏi được cung cấp ở chỗ bạn. Bạn nên nhớ vấn đề không phải là có được bao nhiêu cuốn sách, mà là chất lượng của chúng. Đọc rộng chỉ như một thú vui, phải là đọc có chọn lọc mới cho ta những điều giá Nếu một người muốn đi đến đích, anh ta nên theo một con đường, thay vì cứ trị. luôn rẽ hết hướng này sang hướng khác. Vì khi ấy là ta đang dạo chơi, thay vì di chuyển có chủ đích của mình. "Tôi hy vọng bạn có thể vui lòng mà bỏ qua những lời dạy bảo", bạn nói, "và gửi sách cho tôi được không?". Tôi sẽ gửi chúng cho bạn, tất cả sách tôi có; thậm chí, tôi đã sẵn sàng để 'quét sạch kho sách' vì bạn (hồi ấy đến sách còn hiếm nên mình đoán chắc chưa có thư viện, nên dịch ở đây là kho sách . Tôi dù nghe hơi ngang) thậm chí sẽ gửi bản thân mình cho bạn nếu có thể. Nếu đó không phải vì mong nguyện của tôi là bạn sẽ sớm được chấp nhận từ bỏ vị trí của mình ở đó, tôi sẽ quyết tâm di chuyển, ngay cả khi đã ở tuổi này. Ngay cả Scylla và Charybdis, những eo biển nguy hiểm đến nỗi khó có thể tưởng tượng nổi, cũng không thể làm tôi sợ hãi. Tôi sẽ không chỉ vượt qua chúng; tôi thậm chí sẽ bơi qua, nếu điều đó có nghĩa là tôi có thể gặp lại bạn, và được thấy tận mắt sự vững vàng của tâm trí bạn . (sau thời gian rèn luyện) Nhưng với yêu cầu của bạn rằng tôi gửi sách của chính tôi, tôi không nghĩ bản thân mình lại học thức đến vậy, cũng giống như một người không nghĩ mình đẹp trai chỉ vì được xin chân dung. Tôi nhận ra đó không phải là đánh giá khách quan của bạn mà chỉ vì sự thân thiết giữa hai ta - hoặc ngay cả nếu đó là một đánh giá, nó cũng đã bị thiên vị. Tuy nhiên, ngay cả như vậy, hãy đọc chúng như những cuốn sách khác, tức là nắm được rằng tác giả không biết mà vẫn chỉ trên con đường đi tìm chân lý - nhưng là một người rất kiên tâm trên con đường ấy. Vì tôi không chịu sự sai khiến của bất cứ ai, cũng không đứng dưới bất cứ cái tên vĩ đại nào. Tôi đặt niềm tin vào lời dạy của họ , nhưng (những con người vĩ đại) tôi cũng đủ bản lĩnh để đưa ra tiếng nói của chính mình. Vì ngay cả những người vĩ đại nhất cũng để lại cho chúng ta rất nhiều câu hỏi, chứ không chỉ câu trả lời. Có lẽ họ đã có thể tìm ra câu trả lời cho những câu hỏi ấy nếu họ không bị vướng vào những thứ thừa thãi không cần thiết. Một lượng lớn thời gian của họ dành cho việc tranh biện, uốn nắn câu chữ, những thứ vô nghĩa chẳng có lợi ích gì cho tâm trí. Họ tự tạo ra vấn đề cho họ, sử dụng từ ngữ với nhiều nghĩa không rõ ràng, rồi lại diễn giải chúng. Thực sự chúng ta có nhiều thời gian đến thế? Liệu chúng ta đã thực sự biết cách sống - biết cách đối mặt với cái chết? Chúng ta thậm chí còn cần phải khẩn trương hơn nữa, dồn toàn bộ tâm trí mình tới mức mà không thứ gì, chứ đừng nói từ ngữ, có thể đánh lừa và làm ta sa ngã. Tại sao bạn lại hướng tôi đến những sự khác biệt về ngữ nghĩa trong cùng 1 từ, những từ ngữ mà không ai thấy phân vân chỉ trừ trong chính những cuộc tranh biện ấy? Không, không phải từ ngữ, mà là cuộc đời mới khiến ta bối rối, hãy chú ý đến nó. Ta thường trân trọng những thứ không tốt thay vì những thứ tốt đẹp; lúc ta chọn thứ này, nhưng lúc khác ta chọn thứ hoàn toàn đối lập với . nó; mục đích và động cơ của ta cứ mãi trái ngược Nịnh nọt được nhìn nhận như thể tình bạn thật sự, thậm chí không những chỉ giống mà còn hơn cả tình bạn, khi người ta chìm đắm trong những lời có cánh, hướng tai mình đến chúng và để trái tim mình chạy theo chúng, cảm thấy sung sướng với chính thứ khiến họ lầm lạc. Hãy dạy tôi làm thế nào để phân biệt được hai thứ tình cảm ấy! Kẻ thù tiếp cận tôi như một người bạn cùng những lời ngợi khen giả tạo, những thói xấu cứ xâm nhập từng chút từng chút một vào cuộc sống và rồi được tôn vinh như phẩm cách: sự liều lĩnh ngu ngốc được choàng lên cái danh dũng cảm; sự hèn nhát được gọi là biết tiến biết lùi; và sự rụt rè bỗng trở thành thận trọng. Bạn thấy không, còn biết bao hiểm họa xung quanh ta: hãy cho tôi lời khuyên, để tôi có thể tập trung - nhìn rõ chúng, phòng tránh chúng! Nhưng cái người mà bạn đang hỏi "liệu ông ta có sừng hay không?" không quá ngu ngốc đến nỗi tự nghi ngờ cảm giác của mình rằng chúng có thật. Ông ta cũng không đần độn đến nỗi không biết ông ta có chúng hay không, mà chỉ có bạn, với những ngón biện luận, chứng minh cho ông ta như thế (Tam đoạn luận nổi tiếng giữa những người hùng/tranh biện thời bấy giờ: (1) Thứ bạn chưa mất, bạn vẫn có. (2) Nhưng bạn chưa mất sừng => (3) Vậy nên bạn có sừng) . Đó chỉ là những trò tiểu xảo vô hại, cũng giống như mấy chiếc cốc và quân xúc sắc của mấy người làm trò, những thứ khiến ta thấy thú vị vì dễ bị lừa. Điều tương tự cũng có thể được nói cho mấy cái thuật tranh biện, như từ ngữ phải được dùng thế nào? Chúng không thực sự làm hại những người không hiểu, nhưng cũng chẳng giúp gì được cho những người hiểu. Nếu bạn thực sự muốn đi sâu vào sự khác biệt ngữ nghĩa, hãy giải thích cho tôi điều này: rằng người hạnh phúc thực sự không phải là người mà những kẻ bình thường cho là hạnh phúc, cũng không phải là người có rất nhiều tiền bạc, mà là người biết rõ mọi điều tốt đều nằm trong tâm trí anh ta. Anh ta ngay thẳng và cao thượng, sẵn sàng coi thường những thứ gây ngạc nhiên hoặc thèm muốn, và sẽ không bao giờ đánh đổi bản thân mình để có được chúng. Anh ta đánh giá người khác chỉ duy nhất bởi những thứ khiến người ấy là một con người (ý chỉ tâm trí và hành động). Anh ta coi tự nhiên là thầy của mình, sống thuận theo những qui luật của nó, và chấp nhận những điều nó mang lại. Những thứ tốt đẹp của anh ta thì không ai hay thế lực nào có thể lấy đi, và bất cứ thứ gì xấu xa hay hoàn cảnh bất lợi, anh ta cũng có thể chuyển hóa thành tốt đẹp. Anh ta chắc chắn trong nhận định của mình, không thể bị suy chuyển, không nao núng. Có những sức mạnh có thể khiến anh ta phải di chuyển và thay đổi vị trí của mình, nhưng không thể làm anh ta xao động. Ngay cả những cú đòn nặng nhất và sắc nhất của vận mệnh hay thần may mắn cũng không thể làm tổn thương anh ta, vì anh ta chỉ cảm thấy như bị châm đốt, và điều đó cũng hiếm khi. Còn những thứ vũ khí khác được ném tới làm hại con người, sẽ chỉ bật lại mà không bao giờ động được đến những thứ tốt đẹp bên trong anh ta, như những hạt mưa đá rơi trên mái nhà, bật ra và tan chảy mà không thể động đến những thứ bên trong. Tại sao bạn chiếm thời gian của tôi với thứ mà chính bạn cũng gọi là "Một sự dối trá khó hiểu", thứ bao nhiêu cuốn sách đã viết về? Hãy nhìn xem: cả cuộc đời tôi là một trò đùa, hãy bác bẻ lại đi! Hãy biến cái sai của nó thành điều đúng đắn, nếu bạn thông minh nhanh trí. Những thứ thừa thãi thì lại được coi như thiết yếu, và ngay cả những thứ không phải là thừa thãi thì thực ra cũng không có ảnh hưởng gì khi chúng ta quan tâm đến hạnh phúc đích thực của sự tồn tại. Bởi vì sự thật là: một thứ cần thiết chưa chắc đã là một thứ tốt đẹp. Nếu không, ta đã làm mất giá trị của chữ tốt đẹp, nếu ta gắn nó cho những thứ như bánh mỳ, cháo, và những thứ thiết yếu khác mà ta không thể thiếu trong cuộc sống hàng ngày. Tức là những thứ tốt đẹp thì chắc chắn cần thiết, nhưng những thứ cần thiết thì chưa chắc đã tốt đẹp. Vì, thực tế có những thứ cần thiết nhưng lại ở mức rất thấp về giá trị. Nhưng không ai lại đãng trí đến mức hạ những thứ thực sự tốt đẹp xuống ngang bằng với những thứ nhu yếu phẩm hàng ngày. Vậy, không lẽ bạn vẫn không chuyển hướng những cố gắng của mình? Hãy cho thấy quá nhiều thời gian đã bị lãng phí vào những thứ vô ích, rằng rất nhiều người đã bỏ lỡ cơ hội sống khi chạy theo những thứ không đáng trong cuộc đời. Quan sát từng người một trong số họ, rồi nghiên cứu cả đám đông, và bạn sẽ thấy bất cứ ai cũng sống cho ngày mai. "Có điều gì xấu trong việc ấy?", bạn hỏi. Có, rất nhiều là đằng khác. Vì họ không thực sự sống, họ chỉ chuẩn bị sống mà thôi. Mọi thứ bị trì hoãn. Ngay cả khi chúng ta toàn tâm toàn ý, đời cũng sẽ trôi đi rất nhanh (và vô cùng khó kiểm soát), còn như thực tại, ta tiếp tục trì hoãn việc sống cho ra sống, và đời ta trôi qua như thể nó thuộc về một ai đó khác. Dù đời ta chỉ kết thúc vào ngày cuối cùng, nó mất đi một cách đáng tiếc mỗi ngày. Nhưng thôi, thư cũng dài rồi. Vậy nên tôi sẽ trì hoãn vấn đề với những thói tranh biện đầy trí trá thủ đoạn ấy. Có hứng thú với logic là một chuyện, nhưng coi logic là thứ đáng quan tâm duy nhất thì ...! Tạm biệt! Bức thư số 46: Về tác phẩm mới của bạn, Lucilius! Bạn thân mến! Sách của bạn đã đến với tôi như lời hứa. Tôi mở ra, chỉ muốn lướt qua mà thôi, còn định sẽ đọc nó khi thư thả hơn. Nhưng từng trang sách cứ cuốn tôi đi. Sự trôi chảy và mạch lạc của nó được thể hiện qua một thực tế: Phong cách viết khá mềm mại, khác với những tác phẩm trước của tôi và bạn, và thậm chí ấn tượng đầu tiên có phần giống với Titus Livius hay Epicurus. Thế rồi với sự cuốn hút của nó, nó cuốn tôi đi và khiến tôi đọc liền một mạch không ngừng nghỉ. Mặt trời vẫy gọi - cơn đói hoành hành - cơn bão đe dọa, mà tôi vẫn cứ ngồi đấy với cuốn sách của bạn cho tới trang cuối cùng. Không phải chỉ là sự thích thú nhẹ nó cho tôi: mà là một niềm vui thực sự. Một tác phẩm tinh tế và rất có hồn. Tôi chắc đã phải tự thúc mình "Cố lên", nếu trong cuốn sách có những quãng nghỉ, hay nó chỉ nổi bật lên ở vài đoạn cao trào mà thôi. Nhưng không, tôi không tìm thấy một điểm nhấn nào như vậy, mà thay vào đó là một dòng chảy đều đặn. Một phong cách viết giản dị đầy khí chất, nhưng không nhàm chán, thỉnh thoảng chấm phá vài điểm ngọt ngào lay động, và đâu đó phảng phất sự mềm mại dịu dàng trong văn phong của bạn. Cuốn sách cũng phản ánh được một phong cách ngay thẳng rất thanh cao, thứ tôi mong bạn sẽ cố gắng giữ gìn, cả trong viết lách cũng như trong cuộc sống. Đề tài cũng đã đóng góp vào thành công của nó, bởi vậy nên hãy luôn chọn những đề tài phong phú, thứ sẽ giúp bạn gắn bó và có động lực thúc đẩy tài năng của bạn. Tôi sẽ viết nhiều hơn về cuốn sách này sau khi đọc nó một cách kỹ càng lần thứ hai; vì hiện tại những đánh giá của tôi là chưa ổn định và khách quan, vì dường như tôi mới chỉ nghe chứ chưa thực sự đọc nó . Hãy cho phép tôi thậm chí nghiên cứu nó một cách cẩn thận. Bạn không có gì phải sợ, tôi sẽ cho bạn biết sự thật. Bạn nên vui sướng, vì bản thân không có gì để khiến người khác phải lừa dối bạn, ngay cả từ khoảng cách xa xôi; trừ một điều là ngày nay chúng . ta nói dối ngay cả khi không có lý do, chỉ vì đã quá quen rồi mà thôi Tạm biệt! Bức thư số 47: Bàn về quyền lực: góc nhìn từ thời nô lệ Bạn thân mến! Tôi rất mừng khi nghe được rằng bạn sống rất đạo (từ những người quen bạn) đức với những người nô lệ của mình. Điều đó thích hợp với những người có phẩm cách và giáo dục. “Chúng là nô lệ”. Không, họ là con người. “Chúng là nô lệ”. Không, họ là những người trong cùng một nhà với ta. “Chúng là nô lệ”. Không, họ là những người sinh ra thiếu may mắn hơn. “Chúng là nô lệ”. Đúng, nhưng có thể là những người nô lệ anh em, nếu bạn nhớ rằng vận mệnh có thể định đoạt số phận bạn như nó đã định đoạt cho họ. Bởi vậy, tôi cười khinh những người nghĩ rằng việc ngồi cùng bàn ăn với nô lệ là thấp kém. Tại sao không? Chỉ có một lý do: có một truyền thống kiêu ngạo ngu xuẩn của những người chủ nô rằng họ sẽ ăn tối với một đám nô lệ đứng quanh thành vòng tròn. Họ ăn nhiều hơn họ có thể chứa, tham lam vô độ ấn đẫy vào dạ dày, đến nỗi nó căng ra và không thể làm nhiệm vụ tiêu hóa thêm nữa - chỉ để cuối cùng họ tốn nhiều sức để nôn mửa hơn là để tiêu hóa. Trong khi đó, những kẻ nô lệ đứng quanh không được phép mở miệng để nói, mỗi tiếng thì thầm sẽ được đối xử bằng roi vọt. Thậm chí không được hắt xì, ho hay nấc, không gì có thể được miễn roi; nếu như im lặng bị phá vỡ bởi bất cứ tiếng động nào dù là nhỏ nhất, họ sẽ phải trả giá đắt. Cả tối họ phải đứng đó, câm lặng trong đói khát. Và kết quả là những người nô lệ không thể nói trước mặt chủ sẽ sẵn sàng nói sau lưng hắn ta. Ngày trước, khi mà nô lệ không những được nói trước mặt chủ mà thậm chí còn được chuyện trò với ông ta, họ không bao giờ phải kiềm chế, phải tự khâu mồm mình lại; những người nô lệ ấy luôn sẵn sàng liều chết vì chủ của mình khi ông ta gặp nguy hiểm. Họ nói trong bữa tối với chủ, nhưng tuyệt đối im lặng nếu rơi vào tay kẻ thù (của chủ). Chỉ sau này ta mới thấy câu truyền miệng ấy trở nên phổ biến, từ chính cái truyền thống vô đạo đức kia: "Đếm số nô lệ và ta có số kẻ thù". Họ không phải là kẻ thù của chúng ta chỉ vì họ ở đó: chính chúng ta khiến họ trở thành như vậy. Tôi thậm chí không thể liệt kê nổi tất cả những trường hợp độc ác dã man thiếu nhân tính về cách đối xử với nô lệ, mà thậm chí còn là không thể chấp nhận nổi với thú vật, chứ không nói với người. Trong khi chủ tiệc tùng bê tha, một người nô lệ phải thu dọn những bãi đờm bãi nôn mửa, đứa khác phải bò vào dưới gầm ghế để nhặt những rác rưởi mà một kẻ say đánh rơi vào. Đứa thứ ba làm thịt con chim quý, với bàn tay thành thạo tước thịt từ lườn và ngực thành những miếng hoàn hảo. Thật đau lòng cho kẻ ấy, khi sống cuộc đời làm thịt gia cầm. Hoặc nó có thể làm một thứ khác, nếu không nói là tệ hơn thế, là kẻ dạy nó làm như vậy. Nó học vì nó phải học, còn kẻ kia thì dạy nó vì được chỉ thị như thế. Đứa khác thì làm người hầu rượu, phải ăn mặc trang điểm như đàn bà và tìm mọi cách chống chọi với tuổi tác. Nó phải luôn đóng vai một cậu bé, vì bị bắt phải hành động ăn nói như thế. Dù đã như một người trưởng thành trong quân ngũ, thì má nó vẫn phải mềm mại, và tóc phải được làm cẩn thận. Nó phải làm việc suốt đêm: ca đầu tiên để thỏa mãn cơn khát rượu của chủ, ca sau để thỏa mãn dục tính - vì nó phải là một cậu bé chỉ trên bàn rượu: khi vào phòng ngủ nó phải là một chàng trai. Đứa khác thì được giao cho nhiệm vụ quan sát khách khứa. Tức là nó phải đứng đó để nhìn xem ai là kẻ xu nịnh, ai không thể kiểm soát nổi tính háu ăn của mình hay ai là kẻ vô liêm sỉ không biết kiểm soát lời nói. Họ sẽ là những người được tiếp tục mời đến ngày hôm sau. Thêm vào đó là những kẻ đánh giá đồ ăn, những kẻ có khả năng thẩm vị và biết rõ gu của chủ: thức ăn nào sẽ kích thích khẩu vị của ông ta, thứ nào khiến ông ta thích con mắt, thứ nào mới với ông ta, và có thể cuốn hút ổng ngay cả khi ổng đã đầy bụng, đến nỗi ông ta trở nên ghét chúng vì chúng được phục vụ quá thường xuyên, và thứ gì ông ta mong muốn vào những ngày cụ thể. Chính những con người ấy mà tên chủ không thể ăn uống cùng, nghĩ rằng việc ấy là thấp hèn hơn địa vị của ông ta khi ngồi cùng bàn. Lạy Chúa chứng dám! Nhưng có rất nhiều trường hợp chính những người nô lệ ấy đã đổi đời và có thứ bậc cao hơn cả chủ của họ. Có lần ở cửa nhà Callistus tôi thấy một người chủ cũ của Callistus, đứng chờ xin được vào cầu kiến. Ông ta đã từ bỏ và bán Callistus đi, đã dán nhãn "Chờ bán" lên Callistus cùng những tên nô lệ khác, giờ phải chờ đợi một cách nhục nhã trước cửa nhà Callistus mà thậm chí không được cho vào, trong khi những kẻ khác thì được. Đó là “lời cảm ơn” ông ta nhận được từ tên nô lệ mà ông ta đã vứt bỏ, khi nó được đấu giá bởi những người quyền lực hơn. Và giờ thời thế xoay chuyển: Callistus trở thành người có quyền quyết định, có quyền đánh giá chủ cũ của mình là không đáng để được diện kiến. Ông ta đã bán Callistus, và giờ Callistus bắt ông ta trả giá. Bạn ơi, hãy luôn nhớ rằng người mà bạn gọi là nô lệ được sinh ra cùng một giống nòi với bạn, hưởng thụ cùng một bầu trời, hít thở, sống, chết đều giống bạn. Rất có thể bạn sẽ nhìn thấy kẻ ấy một ngày trở thành người tự do, và cũng tương tự kẻ ấy có thể một ngày sẽ thấy bạn là một kẻ nô lệ. Vào thời tai họa Varus, rất nhiều những người quyền thế bị phế truất, ngay cả những người trông đợi vào một ghế trong nghị viện sau những năm tháng phục vụ trong quân đội. Vận mệnh khiến một vài trong số họ trở thành những kẻ chăn cừu, những kẻ khác đi trông trại. Thử đi mà chế giễu họ xem. Hãy nhớ rằng sự chuyển vận ấy hoàn toàn có thể một ngày ám lấy bạn như chúng đã ám lấy họ. Tôi không muốn có một bài thuyết dài về cách đối xử với nô lệ, đặc biệt khi chính ở đây, ở Rome, có thể nói cách đối xử với nô lệ là ngạo mạn, độc ác, và xấu xa nhất. Nhưng tất cả những gì tôi muốn nói có thể được tóm tắt thế này: Hãy sống với những kẻ dưới yếu thế hơn mình như cách bạn muốn những người quyền lực cao hơn mình đối xử với bạn. Mỗi lần bạn nhớ đến quyền lực trước những kẻ nô lệ của mình, hãy nhớ quyền lực mà những người khác có với bạn. "Nhưng tôi không có chủ", bạn nói. Bạn vẫn còn trẻ, có lẽ sẽ có ngày. Bạn không nhận ra rằng Hecuba đã già thế nào khi bà ta trở thành nô lệ? Hay Croesus? Hay mẹ của Darius? Plato? Diogenes? Hãy sống một cách thuận hòa với những người nô lệ, hay thậm chí thân thiện; và cho phép họ thạm gia vào các cuộc trò chuyện của bạn, kế hoạch của bạn, bữa ăn của bạn. Tại điểm này, một hội đồng những kẻ xa hoa ủy mị sẽ khóc thét lên vào mặt tôi: "Không gì thấp kém hơn thế! Không gì đáng xấu hổ hơn!" Và tôi thấy chính những kẻ ấy hôn tay những nô lệ của người khác. Chẳng lẽ các người không biết cách mà cha ông chúng ta làm để loại bỏ sự thù hằn đối với chủ và sự khinh miệt đối với nô lệ? Họ đặt cho chủ cái biệt danh "người cha của gia đình", và “thành viên của gia đình” cho nô lệ, một danh xưng giờ đây vẫn còn xuất hiện trong những buổi diễn. Họ chọn ra một ngày kỷ niệm, khi mà chủ sẽ cùng ăn với nô lệ, không phải họ chỉ làm thế trong mỗi ngày đó, nhưng ngày đó được coi như ngày kỷ niệm điều ấy. Họ cho phép nô lệ giữ những chức vụ và đưa ra những phán xét trong nhà, vì họ coi nhà là một thể chế thu nhỏ. "Ông đang nói gì vậy? Chẳng lẽ tôi phải cho tất cả nô lệ của tôi ngồi cùng bàn". Không, không nhiều hơn cách bạn tiếp những người bình thường. Nhưng bạn sai lầm nếu cho rằng tôi bỏ qua những người thấp kém hơn trong số chúng, khi công việc của họ ít sạch sẽ hơn, như người quản la hay người chăm súc vật. Tôi sẽ đánh giá tất cả, không phải về công việc, mà về phẩm cách của chúng. Vì mỗi người tự quyết định được cách sống của mình, trong khi công việc lại là thứ nhiều khi không thể tự định đoạt. Hãy để vài đứa được ăn tối cùng bạn vì chúng xứng đáng, và vài đứa để khiến chúng cố gắng để được xứng đáng. Bởi vì nếu chúng có khúm núm, vì thân phận thấp hèn, chúng sẽ dần bớt đi cái cảm giác mặc cảm ấy. Bạn ơi, bạn không cần phải tìm bạn bè trong nghị viện hay trong nhà quốc hội. Nếu bạn chịu khó để ý, bạn sẽ thấy họ trong chính nhà bạn. Rất thường, những thứ tốt đẹp bị lãng phí chỉ vì không có người đủ tài để nhìn ra và sử dụng: hãy thử và bạn sẽ thấy. Cũng giống như một người sẽ thật ngờ nghệch nếu mua ngựa mà không đánh giá, thay vào đó chỉ chăm chăm nhìn cái yên và cương ngựa, thật quá ngờ nghệch khi đánh giá con người qua quần áo hay vị trí của họ trong cuộc sống. Vì địa vị thực ra cũng chỉ là một thứ vỏ bọc khác mà thôi. "Nó là nô lệ". Nhưng có thể tâm trí nó tự do. "Nó là nô lệ". Và bạn lấy điều đó để hủy bỏ cơ hội của nó? Hãy cho tôi thấy người nào không phải là nô lệ đi. Kẻ thì nô lệ cho ham muốn nhục dục, kẻ khác cho lòng tham, kẻ khác nữa cho những khát vọng, và tất cả chúng đều nô lệ cho những hy vọng và sợ hãi. Tôi sẽ cho bạn ví dụ về một người rất quyền thế trước kia, người bị nô lệ cho một mụ đàn bà, hay một kẻ giàu có bị nô lệ cho một con ở. Tôi sẽ cho bạn thấy những cậu trai trẻ ở những nhà danh gia vọng tộc nhất lệ thuộc vào một vũ nữ ca kịch. Không một sự nô lệ nào đáng hổ thẹn hơn khi người ta tự chuốc lấy nó. Vậy thì tại sao phải sợ những kẻ hợm hĩnh ấy? Hãy cho những người nô lệ của bạn thấy một thái độ hài hòa, cao hơn họ mà không kiêu ngạo với họ. Hãy để họ kính trọng bạn thay vì sợ hãi. Có người sẽ nói tôi đang kêu gọi giải phóng nô lệ và hạ thấp địa vị cao quý của những người chủ nô, chỉ vì tôi nói: "Hãy để họ kính trọng bạn thay vì sợ hãi". "Cái gì vậy?", họ nói. "Phải chăng chúng kính trọng ta như những khách hàng, hay người đánh thức mỗi sáng". Ai nói thế tức là đã quên mất những thứ đủ với Chúa thì không thể không đủ để đáp ứng nhu cầu của một chủ nô. Một người được kính trọng thì cũng được yêu thương, yêu thương và sợ hãi thì không thể hòa trộn. Vì vậy tôi nghĩ bạn đang làm đúng khi bạn không muốn để họ phải sợ bạn và khi bạn sửa sai cho họ chỉ bằng lời căn dặn của mình. Roi vọt chỉ để huấn luyện cầm thú mà thôi. Không phải thứ gì làm ta không hài lòng cũng có hại cho ta. Chính sự nuông chiều bản thân khiến ta trở nên khó kiểm soát giận dữ, trở nên cuồng nộ với bất cứ thứ gì không hợp mắt. Ta tưởng mình là vua chúa. Vì vua chúa thì cũng thường quên mất giới hạn quyền lực của họ và sự yếu kém của kẻ khác, và vì vậy mà trở nên cuồng giận, như thể họ phải chịu những tổn thương thật sự, dù cho với địa vị của họ khó ai động được đến họ. Và họ cũng hoàn toàn hiểu được điều ấy, nhưng trong cơn giận dữ họ vẫn tìm thấy cơ hội mà hành hạ người khác. Họ tự cho là mình bị tổn hại chỉ để họ có thể làm tổn hại người khác. Vậy chắc cũng đủ rồi, vì bạn đâu cần thêm những lời khuyến khích. Một điều tốt đẹp ở phẩm cách là chúng có thể tự hài lòng với chính chúng và vì vậy mà bền vững cùng thời gian. Còn thói xấu thì thường không kiên định: chúng thay đổi thường xuyên, không phải để tốt hơn mà chỉ vì chúng buộc phải thay đổi. Tạm biệt! Bức thư số 48: Về mấy trò uốn nắn bẻ lái câu chữ trong biện luận và logic! Bạn thân mến! Về bức thư bạn gửi tôi trong chuyến ra nước ngoài của bạn (một bức thư dài như chính chuyến đi ấy) tôi sẽ phản hồi bạn sau. Tôi cần thời gian một mình để cân nhắc điều gì tôi có thể khuyên bạn. Vì khi hỏi ý kiến của tôi, chính bạn cũng đã dành thời gian suy nghĩ, mà đó mới chỉ là để biết chắc bạn có nên hỏi hay không. Tôi có nhiều hơn những lý do để cân nhắc kỹ lưỡng, vì giải quyết một vấn đề bao giờ cũng tốn nhiều thời gian hơn phát hiện hay tạo ra nó. Và còn đặc biệt hơn trong trường hợp này, khi những điều tôi chú ý khác với bạn. Tôi đang nói như một người từ trường phái Epicurean phải không? (câu này Seneca mỉa Epicurus, khi trường phái Epicurean cho rằng kết bạn chỉ là để có được hạnh phúc cho mình mà thôi) Thực tế, tôi và bạn có chung những quan tâm và những vấn đề. Tôi sẽ không thể là bạn của bạn nếu như có thứ gì liên quan đến cuộc sống của bạn mà không có trong suy nghĩ của tôi. Không một điều tốt đẹp hay khó khăn nào chỉ ảnh hưởng đến một trong hai, chúng ta như thể sống cùng một cuộc đời. Và thực ra đâu có ai hạnh phúc nếu người đó chỉ sống cho mình, hướng mọi thứ đến lợi ích cá nhân. Nếu bạn muốn sống cho bản thân, bạn phải sống vì người khác. Chính thứ tình cảm này tạo ra sợi dây kết nối loài người, nó thể hiện một quy luật của cuộc đời. Nếu được giữ gìn cẩn thận, nó sẽ đóng góp đáng kể vào việc duy trì một thứ tình nghĩa anh em sâu đậm dựa trên cơ sở tình bạn mà tôi đã nhắc đến ở trên. Vì nếu với người ngoài ta còn hiểu thấu và chia sẻ những cảm xúc con người, thì ta sẽ luôn hướng tới sự đồng nhất với bạn của mình. Điều đó, bạn thân mến, tôi muốn những kẻ giỏi biện luận dạy cho tôi - điều gì tôi nên làm cho một người bạn, hay cho một kẻ đồng loại trong xã hội; thay vì chỉ cho tôi những cách khác nhau mà từ "bạn" được dùng và có bao nhiêu thứ khác nhau mà từ "con người" có thể biểu thị. Với tôi, thông thái và ngu ngốc bắt buộc phải ở hai phía đối nghịch: Đâu là phía tôi nên chọn? Con đường nào bạn muốn tôi đi theo? Một người coi tất cả mọi đều là ; hay một kẻ không đối xử người bạn với của mình như con bạn người (đoạn này dịch ra tiếng Việt hơi khó, ý Seneca muốn ám chỉ việc sử dụng 2 từ man và friend theo những cách khác nhau) ; một người chỉ kết bạn để phục vụ cho những mục đích của mình; người khác tự làm cho bản thân có ích để phục vụ mục đích của bạn mình - những trò bẻ đôi câu chữ, uốn nắn ngữ nghĩa ấy. Như thể tôi sẽ không thể nhận thức được mục đích cuối cùng mà tôi nên hay không nên theo đuổi nếu tôi không đủ khả năng thảo ra những lý luận sắc bén và biến những kết luận sai thành tiền đề đúng đắn. Thật đáng hổ thẹn, khi chúng ta, những người trưởng thành, lại đi biến những vấn đề quan trọng nhất cuộc đời thành một trò chơi về logic và ngôn ngữ. Chuột là một âm tiết Mà chuột ăn pho mát Vậy âm tiết cũng ăn pho mát Cứ cho là tôi không thể giải quyết được cái tam đoạn luận này đi, liệu có điều gì đáng lo ngại hay không? Ồ, đó sẽ là một vấn đề thực sự khó khăn mà tôi gặp phải nếu tôi không biết cách giải quyết. Tôi phải cực kỳ cẩn thận, vì sẽ có ngày tôi bắt được một âm tiết trong cái bẫy chuột cho mà xem. Và còn kinh dị hơn nữa, pho mát của tôi sẽ bị ăn bởi một cuốn sách. Nhưng chờ đã, có thể cái này hợp lý hơn: Chuột là một âm tiết Nhưng âm tiết thì không ăn pho mát Vậy nên chuột không ăn pho mát Thật như trò đùa! Chẳng lẽ mấy thứ này khiến ta phải cau mày mà suy nghĩ? Và chúng là thứ khiến ta nuôi râu? (triết gia ngày xưa được nhận biết bằng cách nuôi râu) . Liệu chúng ta có thực sự nghiêm túc khi dạy những thứ này? Bạn có muốn biết điều gì triết có thể đem lại cho con người? Nó cung cấp hệ thống những lời khuyên! Một người phải đối diện với cái chết, người khác bị đọa đày trong nghèo khổ, người khác nữa lại bị hành hạ bởi của cải vật chất - hoặc của chính anh ta hoặc của những kẻ khác. Người này run sợ trước vận rủi, người kia chỉ muốn trốn thoát khỏi sự giàu sang. Người nọ bị đối xử không công bằng bởi những kẻ đồng loại, người kia bởi Chúa. Vậy mà họ vẫn còn thời gian để chơi mấy trò bẻ chữ ấy? Hãy nhớ rằng ta đâu có dư dả thời gian để bông đùa. Bạn đã được chọn để giúp đỡ những người cần giúp, bạn đã hứa sẽ cứu giúp những người đang vùng vẫy giữa biển khơi - những tù nhân, những kẻ ốm yếu, nghèo hèn, và những người phải đưa đầu lên máy chém. Vậy mà bạn đang lang thang nơi đâu? Bạn đang làm cái gì vậy? Người mà bạn đang chơi đùa với thực ra lại rất sợ hãi: hãy giúp ông ta. Ông ta đang trong cảnh chờ đợi, hãy phá bỏ cạm bẫy đang kìm chân ổng. Mọi người xung quanh bạn đang giơ tay về phía bạn, khẩn cầu sự giúp đỡ của bạn để cứu cuộc đời họ khỏi suy đồi và thất bại. Bạn là hy vọng, là sự cứu trợ với họ. Họ cầu xin bạn cứu họ khỏi những hoảng loạn, phân tán và lạc lối, họ cần bạn chỉ cho họ thấy ánh sáng của sự thật. Nói cho họ những nhu cầu cần thiết và thuận theo tự nhiên, và những thứ gì còn lại là thừa thãi; sự dễ dàng và thoải mái của cuộc đời nếu sống thuận theo tự nhiên, nhưng sẽ cay đắng và nặng nhọc thế nào cho những người tin theo dư luận, đám đông thay vì tự nhiên. Nhưng đầu tiên, dạy thứ gì đó có thể giải phóng và làm khuây khỏa tâm trí họ. Cho tôi thấy tam đoạn luận nào của bạn có thể dẹp đi mong muốn? Hay thậm chí chỉ cần làm giảm bớt chúng. Những thứ ấy không giúp được họ, và đó cũng không phải là điều tồi tệ nhất, dù cho tôi đã mong là vậy. Chúng thực ra có hại. Tôi sẽ chứng minh rõ ràng cho bạn, nếu bạn muốn, rằng một tâm trí xuất sắc có thể bị ảnh hưởng và bị yếu đi trước những cạm bẫy ấy. Đây là những người lính trong trận đối đầu với vận mệnh, và họ được trang bị những gì? Đâu là vũ khí của họ? Tôi thật xấu hổ khi nói đến những điều này. Đó là cách đưa ta tới những điều tốt đẹp nhất của con người? Qua "nếu thế này" "nếu thế nọ" và lối chơi chữ ngụy biện đầy mờ ám và chả tốt đẹp gì ngay cả cho những người biện hộ ? Khi bạn trao đổi với một người và chủ tâm gài (luật sư) bẫy anh ta, liệu có gì khác biệt với việc khiến anh ta thua kiện bởi những luồn lách chuyên môn? (ý chỉ đây là một hành động đáng hổ thẹn khi không dám đối đầu một cách ngay thẳng, mà chỉ dựa vào sự hiểu biết chuyên môn mà khiến người ta thua kiện) Nhưng cũng giống như cách phán quan có thể bảo vệ những bị cáo ở tình huống ấy, triết sẽ bảo vệ bạn thoát khỏi mấy trò chơi chữ như vậy. Nhờ triết, ta có thể hỏi lại họ: Tại sao các người lại đi xa khỏi lời hứa cao nhất của mình? Nên nhớ triết đã cam kết với ta rằng nó sẽ khiến bản thân ta không bị dao động bởi ánh phản chiếu của vàng bạc nhiều hơn ánh phản chiếu trên một lưỡi gươm, và ta, với một sự kiên định phi thường, có thể vượt trên tất cả những thứ mà người đời mong muốn cũng như sợ sệt. Và giờ các người hạ thấp ta với trò hạ đẳng nhất của ngôn ngữ. Triết đã nói gì? “Hãy nâng ta lên giữa những vì sao” (trích thơ Virgil) Đó là điều triết học hứa với ta: rằng với nó ta sẽ sánh ngang với Chúa. Đó là lời mời gọi mà ta đã nhận được, và vì nó mà ta đến. Triết học, hãy giữ lời hứa ấy của mình! Vậy nên, bạn thân mến, hãy tránh xa nhất có thể khỏi những thách thức và thói biện luận ấy của những kẻ được coi như triết gia. Thật thà, giản dị trong ăn nói mới thích hợp với một con người đức hạnh. Ngay cả khi còn nhiều thời gian, bạn cũng cần dùng chúng một cách tiết kiệm, để có đủ thời gian cho những thứ quan trọng. Còn thực tại, với chút thời gian ít ỏi còn lại của bạn, thật điên khùng đến mức nào khi đi học những thứ vớ vẩn ấy! Tạm biệt! Bức thư số 49: Bàn về ký ức, về sự ngắn ngủi của cuộc đời! Bạn thân mến! Khá đúng, bạn của tôi: một người phải thật vô tâm và hời hợt nếu anh ta chỉ nhớ đến bạn của mình khi được gợi nhắc bởi một vài địa điểm thân thuộc. Nhưng chắc chắn có những nơi đặc biệt sẽ khiến ta cảm nhận rõ cảm giác mất mát (hay thiếu vắng) của mình, dù tâm trí đã chôn vùi chúng rất sâu, không phải là mang trở lại một ký ức đã biến mất mà như để đánh thức một kỷ niệm đã ngủ quên. Giống như cách niềm thương tiếc người quá cố dù sẽ nguôi ngoai theo thời gian, nhưng thỉnh thoảng lại trỗi dậy bởi hình ảnh vài đứa trẻ nô lệ, hay những bộ quần áo, ngôi nhà, những thứ mà người đã khuất yêu thích. Và đây, Campania, Naples và quê hương Pompeii của bạn, chúng khiến tôi ước ao bạn có ở đây đến nhường nào. Mọi thứ về bạn như ở trước mắt tôi. Tôi đang sống lại thời điểm chuẩn bị chia tay với bạn. Tôi nhìn thấy bạn chớp chớp mắt, cố kiềm chế cảm xúc của mình mà không thể không cảm (để ngăn nước mắt rơi) thấy nó. Như thể tôi mới vừa mất bạn vậy. Vì chẳng phải ký ức luôn khiến mọi thứ như thể mới đây thôi sao? Mới đây tôi còn là một cậu bé, ngồi trong nhà của triết gia Sotion; mới đây tôi bắt đầu tham gia vào các cuộc tranh luận; rồi mới đây thôi tôi dừng hẳn ý muốn tranh biện với họ; và cũng mới đây thôi thôi tôi còn chẳng thể tranh biện nổi nữa. Khó có thể diễn tả nổi sự chóng vánh của thời gian - để hiểu được điều ấy một người chỉ cần nhìn lại đời mình . Vì khi ta tập trung vào cuộc sống và những công việc trước mắt, ta không nhận ra thời gian trôi đi một cách êm ả và thầm lặng đến mức nào. Bạn hỏi lý do là gì? Tất cả thời gian đã qua đều được lưu giữ cùng một nơi, và ta có thể quan sát tất cả tại cùng một lúc. Tất cả đều đều trôi xuống vực thẳm ký ức . Bên cạnh đó, không thể có những khoảng cách lớn trong một thứ vốn rất nhỏ . Cả đời ta cũng chỉ như một thời điểm (ý chỉ cả cuộc đời cũng ngắn tí) (nếu so với độ dài của thời gian) , thậm chí còn nhỏ hơn một thời điểm. Nhưng tự nhiên đã đánh lừa ta với một show diễn cuộc đời mà ta tưởng là dài lắm, đánh dấu một phần của nó như thuở lọt lòng; một phần khác là thời thơ ấu; rồi tuổi trẻ; rồi những năm tháng trung niên; rồi tuổi già. Khá nhiều dấu mốc cho một khoảng thời gian ngắn như vậy! Chỉ mới đây thôi tôi chia tay bạn, nhưng cái "chỉ mới đây" ấy chiếm một phần lớn đời tôi. Vậy nên hãy để chúng ta nhớ về sự ngắn ngủi của cuộc đời, và sớm thôi nó sẽ qua đi . Thời gian chưa bao giờ qua nhanh đến thế, và giờ thì nó khiến tôi kinh ngạc, bởi tôi cảm giác thời điểm của mình đã rất gần, hay bởi tôi bắt đầu để tâm và tính toán đến những khoảng thời gian đã mất trong cuộc đời. Bởi vậy nên tôi càng khó chịu hơn khi, dù có cẩn trọng đến thế nào trong việc sử dụng thời gian cũng là chưa đủ, vẫn có những người dành thời gian của họ cho những thứ vô giá trị. Cicero đã từng nói gấp đôi cuộc đời vẫn chưa đủ cho ông ấy đọc những dòng thơ trữ tình (đoạn này mình nghĩ Seneca hiểu ý của Cicero là mỉa hàng tá các ông nhà thơ mơ mộng, chứ mình không nghĩ là Seneca mỉa Cicero, vì ở một vài bức thư khác Seneca dành cho Cicero một sự tôn trọng rất cao) . Tôi cho mấy người thích tranh biện vào cùng một thể loại, chỉ là họ thậm chí còn điên khùng hơn mà thôi. Mấy ông thi nhân thì rõ ràng phù phiếm, nhưng những nhà logic học thì hay tưởng là họ đạt được thứ gì đó trong đời. Tôi không nói là một người không nên không quan tâm chút nào đến chủ đề ấy, nhưng chỉ nên để ý đến nó - như kiểu một lời hỏi thăm xã giao lúc đi qua cửa nhà, để chắc chắn rằng chúng ta không bị cuốn theo nó, hay có ý nghĩ rằng có thứ gì đó sâu sắc giá trị trong nó. Tại sao bạn phải tự làm khổ mình trước những câu hỏi như thế, những thứ ta nên chế nhạo thay vì tìm cách giải quyết? Cắm đầu vào những thứ tỉ mẩn chỉ dành cho những kẻ không có việc gì để làm - cũng giống như khi quân nhân hành quân mà không có mục đích, họ có thể quan tâm đến những chuyện vặt vãnh trên đường. Nhưng khi mà kẻ thù đang ở rất gần, và quân lệnh được thắt chặt, thì nhiệm vụ sẽ được đặt lên trên hết và bắt buộc người ta phải quên đi những trò tiêu khiển khi hòa bình thảnh thơi. Tôi không có thời gian để mò mẫm nghiên cứu về cách uốn nắn câu chữ và luyện tập trí óc mình với chúng, vì: Chú ý đến đội ngũ, đóng cửa thành Chỉnh đốn vũ khí, sẵn sàng chiến đấu! (trích thơ Virgil) Những tiếng la hét xung đột, tiếng binh khí va vào nhau chan chát đang vây lấy tôi; tôi cần dũng cảm để có thể duy trì sự chú ý của mình. Ai cũng sẽ nghĩ tôi điên khùng - và họ đúng - nếu giữa trận chiến, khi ngay cả đàn bà và người già cũng lấy đá để đắp công sự hay để tự mình chống lại kẻ thù, những người trẻ dàn hàng sau cổng thành chờ đợi, thậm chí van xin mệnh lệnh để có thể lao lên giết địch, khi những ngọn giáo của quân địch lao qua tường thành và mặt đất dưới chân ta rung chuyển vì địch đào hầm phía dưới, tôi nên ngồi đó, lười nhác đưa ra câu đố: Thứ gì bạn không mất, bạn có Nhưng bạn không mất sừng Vậy nên bạn có sừng Và những câu đố điên rồ tương tự. Nhưng ngay cả giờ đây , tôi cũng sẽ thật điên khùng trong mắt (trong thời bình) bạn nếu tôi thực sự dành thời gian cho chúng. Vì thực ra tôi cũng đang trong một trận chiến ngay lúc này. Nhưng nếu như ở một trận chiến thật sự, có những thứ nguy hiểm bên ngoài đe dọa đến tôi - nhưng có bức tường thành ngăn cách tôi và chúng; ở trận chiến mà tôi đang tham dự, những nguy hiểm chết người lại ngay sát bên tôi. Tôi không có thời gian mà lãng phí vào những thứ vớ vẩn đó: những chuyện hệ trọng hơn đang chờ đợi tôi. Thứ gì tôi nên làm? Cái chết đang đến gần, mà cuộc sống thì đang lướt nhanh trước mắt. Dạy tôi thứ gì tôi có thể dùng để đối mặt với chúng. Đừng để tôi chạy trốn khỏi cái chết thêm nữa, và cũng đừng để cuộc sống thoát khỏi tay tôi! Hãy khích lệ tôi đối mặt với những khó khăn, cho tôi sự thanh thản để chấp nhận thứ tôi không thể tránh khỏi . Giúp tôi nới rộng khoảng thời gian ít ỏi còn lại của mình . (bằng cách chấp nhận và không lo lắng về nó) Dạy tôi rằng những thứ tốt đẹp của cuộc sống không phụ thuộc vào độ dài của nó mà là cách ta sử dụng nó; và hoàn toàn có thể, thậm chí thực tế còn khá phổ biến, có những người sống rất lâu một cuộc đời chả ra một cuộc đời. Nói với tôi trước khi tôi ngủ, "Có thể bạn sẽ không thức dậy nữa", và khi tôi thức giấc, "Có thể bạn sẽ không còn cơ hội nằm lên giường một lần nữa". Nói với tôi trước khi tôi đi ra ngoài: "Có thể bạn sẽ không trở về nữa", và khi tôi trở về, "Có thể bạn sẽ không còn cơ hội đi ra ngoài nữa". Bạn đã sai khi nghĩ rằng chỉ cuộc sống trên những con thuyền ngoài khơi là cận kề cái chết. Khoảng cách là không đổi bất cứ nơi đâu bạn đến. Ở ngoài khơi cái chết hiện ra ngay trước mắt bạn, nhưng ở đâu khác thì nó cũng gần như thế mà thôi. Hãy xua đi những sắc thái ấy trong tôi, và bạn sẽ thấy dễ dàng hơn rất nhiều để dạy tôi những thứ tôi đã chuẩn bị để học. Tự nhiên tạo ra chúng ta với một khả năng tiếp thu những bài học cuộc sống một cách dễ dàng; nó ban cho ta lý trí, thứ mà, dù cho không hoàn hảo, có thể rèn luyện được để trở nên hoàn hảo. Hãy dạy tôi về công bằng, sự tận tâm, tính cần kiệm, sự vừa phải - cả hai loại vừa phải, một với người khác, và một với chính bản thân mình . Đừng kéo tôi đi chệch đường, và và bạn sẽ thấy tôi có thể đến cái đích mình mong muốn một cách dễ dàng. Vì một bài thơ buồn đã viết: Ngôn ngữ của chân lý thì giản dị và thành thật Và đó là lý do tại sao ta không nên làm phức tạp ngôn ngữ. Vì không gì có thể kém phù hợp với một tâm trí vĩ đại bằng sự thông minh xảo quyệt đầy mánh khóe ấy. Tạm biệt! Bức thư số 50: Tại sao người ta thường thờ ơ với triết, hay lý do khiến việc khởi đầu rèn luyện tâm trí là rất gian nan! Bạn thân mến! Vì tôi nhận được thư bạn thường là nhiều tháng sau khi bạn gửi chúng, việc hỏi người đưa thư xem bạn sống thế nào có lẽ không cần thiết - bởi chắc anh ta sẽ cần một trí nhớ tốt lắm để có thể trả lời. Nhưng tôi hy vọng bạn vẫn đang sống theo cách mà tôi có thể biết chắc điều gì đang khiến bạn bận rộn, bất kể bạn có ở đâu chăng nữa. Vì có điều gì xứng đáng để bạn chú tâm hơn là việc tự hoàn thiện bản thân mình mỗi ngày - vứt bỏ đi một vài thói xấu, và quan trọng hơn là hiểu rằng những thứ bạn tưởng là bất lợi khó khăn trong hoàn cảnh thực ra lại là những yếu khuyết trong chính tâm trí bạn. Vì ta thường có thói quen đổ lỗi cho thời gian hay địa điểm; trong khi những vấn đề ấy sẽ vẫn theo ta bất kể nơi đâu ta đến. Bạn biết đấy, vợ tôi có nuôi một cô hề, Harpaste, người đã sống phụ thuộc ở trong nhà một thời gian dài để tấu hài (bản thân tôi thì khá dị ứng với mấy trò này. Khi tôi muốn giải trí với những sự ngốc nghếch hài hước, chẳng cần phải nhờ ai - tôi có thể tự cười chính mình). Bà Harpaste ấy một hôm đột ngột mất đi thị giác. Một điều kỳ lạ đến khó tin, nhưng chính xác là như thế: bà ta không biết là bà ta bị mù, mà thay vào đó hỏi đi hỏi lại gia nhân về những sự thay đổi cách sắp xếp trong nhà, và nói rằng chỗ ở của bà ta luôn thiếu ánh sáng. Bạn nên biết rằng thứ bạn đang cười trong tình huống của bà chính là thứ xảy ra với tất cả chúng ta. Không ai nhận ra rằng mình luôn tham lam hoặc hám lợi. Người mù ít nhất còn biết nhờ dẫn đường; còn chúng ta thì cứ lang thang mà không ai hướng dẫn, rồi lại tự biện hộ cho mình: "Tôi không tham vọng. Đây chỉ là cách mà một người phải sống ở La Mã. Tôi không tiêu xài phung phí, chỉ là cuộc sống thành thị đòi hỏi những thứ chi trả ấy. Đó không phải là lỗi của tôi khi tôi để mình bị điều khiển bởi cơn giận, hay tôi chưa có một kế hoạch cụ thể cho đời mình - đó chỉ là cách sống của người trẻ". Tại sao ta lừa dối chính mình? Những vấn đề của ta không ở bên ngoài, chúng nằm trong chính chúng ta, và thậm chí ở chính nơi quan trọng nhất (tâm trí). Lý do khiến việc chữa lành những căn bệnh ấy trở nên rất khó khăn là vì ta thậm chí không nhận ra là mình ốm. Sự yếu đuối của chúng ta là rất trầm trọng. Ngay cả khi chúng ta chấp nhận và bắt đầu quá trình chữa trị, ta sẽ phải tốn bao nhiêu thời gian để loại bỏ những tật xấu ấy? Vậy mà thực ra người ta còn chẳng cả tìm kiếm bác sĩ. Và những căn bệnh ấy cũng chẳng phải ở giai đoạn đầu của chúng. Nếu chúng ở giai đoạn ấy, mọi thứ đã dễ dàng. Người bác sĩ chỉ cần chỉ đúng đường, và tâm trí ta, còn minh mẫn và có thể nhận ảnh hưởng tốt, sẽ theo đó mà cải thiện. Vậy nên nếu điều đó là khó khăn để chỉ cho ta cách sống thuận theo tự nhiên, đó là vì ta đã bỏ quên nó quá lâu rồi. Ta ngượng ngùng khi phải học cách làm chủ và rèn luyện tâm trí. Nhưng lạy Chúa, có gì xấu hổ trong việc tìm kiếm sự chỉ dẫn cho một điều tốt đẹp đến như vậy? Vì đâu có hy vọng nào cho một viễn cảnh khác - rằng những sự chỉ dẫn ấy sẽ tự tìm đến với ta. Một người phải tự mình làm việc ấy. Nhưng nó cũng đâu có quá khó khăn, nếu ta sẵn sàng thực hiện ngay lập tức, như tôi đã nói, bắt đầu định hình và chỉnh đốn tâm trí trước khi những thói xấu đã ăn sâu vào trong nó. Nhưng ngay cả khi ấy , tôi cũng không (khi những thói xấu đã ăn sâu vào tâm trí) hết hy vọng. Từ từ, từng chút một, nỗ lực của ta sẽ vượt qua sự phản kháng ấy. Ngay đến thân sồi còn có thể được dựng thẳng, bất kể nó có cong đến thế nào, rào gậy quanh thân cây rồi uốn lại bởi nhiệt, rồi thậm chí ta có thể uốn nó theo bất cứ dáng nào ta muốn. Vậy thì với tâm trí việc đó dễ dàng hơn đến thế nào, thứ dễ uốn và mềm dẻo hơn bất cứ chất lỏng nào, để nó có được một khuôn mẫu mới? Vì tâm trí có là gì ngoài một lượng khí được dồn nén theo một khuôn mẫu nhất định. Và bạn biết đấy, vì khí nhẹ hơn bất cứ dạng vật chất nào, nó hoàn toàn có thể thích nghi với bất cứ khuôn mẫu nào ta mong muốn có được. (Lời người dịch: 2000 năm trước, chắc cũng không quá khó hiểu khi người ta chưa biết chút gì đến cấu tạo hình dạng của não bộ. Quan điểm của Seneca ở đây mình tin cũng là quan điểm được nhiều người có học trong thời kỳ ấy chấp nhận) Dù đúng là giờ đây đầu óc ta bị chi phối bởi những thói xấu, và tình trạng này đã tồn tại trong một thời gian dài, nhưng điều đó không có nghĩa là bạn nên từ bỏ hy vọng, bạn của tôi. Không ai vươn tới một tâm trí sáng suốt mà không trải qua giai đoạn ấy. Hầu như luôn là những thói xấu kiểm soát tâm trí trước, và việc học những phẩm cách cũng là để từ bỏ những thói xấu trong đầu ta. Nhưng cũng chính bởi vậy, ta càng nên chú tâm vào quá trình rèn giũa tâm trí; vì một khi ta làm được, những phẩm cách sẽ ở lại mãi mãi cùng ta. Một người không mất đi phẩm cách sau khi đã có chúng. Với những thói xấu, việc chúng chiếm lấy tâm trí con người là không thuận theo tự nhiên, vậy nên ta có thể từ bỏ và đuổi chúng ra khỏi tâm trí; nhưng thứ gì đã được đặt vào đúng vị trí thì sẽ ở đó một cách chắc chắn. Phẩm cách là thứ con người cần hướng tới, nó thuận theo tự nhiên; còn thói xấu thì ngược lại, nó chỉ độc hại mà thôi. Nhưng dù biết chắc rằng khi đã có được phẩm cách ta sẽ không còn phải lo sợ mất nó nữa, thì việc khởi đầu để có được những phẩm cách ấy là gian nan. vì một tâm trí yếu đuối và u tối thì dễ bị lay động và sợ hãi những thứ không quen thuộc với nó. Vì vậy nó cần phải bị cưỡng ép (trong kỷ luật) để có thể bắt đầu. Sau đó, thuốc sẽ sớm bớt đắng; vì ngay khi mà tâm trí bắt đầu cải thiện, nó sẽ cho ta niềm vui sướng. Khác với việc một người thường chỉ có thể hưởng kết quả của việc điều trị sau khi sức khỏe đã phục hồi, một liều (thuốc) triết thì vừa có tác dụng chữa trị vừa ngọt ngào dễ chịu. Tạm biệt! Bức thư số 51: Tại sao nên tránh những thành phố của hưởng thụ và tiệc tùng? Bạn thân mến! Mỗi người đều luôn cố sử dụng một cách tốt nhất những gì họ có. Bạn có Etna ở đó, ngọn núi cao và thiêng liêng nhất vùng Sicily - dù Messala gọi nó là độc nhất, tôi khó có thể kiểm chứng điều đó. Hay đó là Valgius? Tôi nhớ cả hai đều nhắc đến nó trong những tác phẩm của mình . Nhưng thực ra có rất nhiều nơi chứa những ngọn núi lửa còn hoạt động, và không chỉ ở những nơi cao, dù đúng là chúng thường xảy ra ở đó hơn - không nghi ngờ gì vì lửa thì thường hướng lên trên , nhưng ngay dưới đất bằng . Còn ở đây, tôi tạm (ta vẫn có thể tìm thấy chúng) hài lòng với thứ tốt đẹp nhất tôi có – Baiae - nơi tôi vừa đi qua, dù mới chỉ vừa đặt chân đến ngày hôm trước! Dù cho nó có những lợi thế nhất định (do được thiên nhiên ưu ái) , Baiae là nơi ta cần tránh, vì thói hưởng thụ bê tha đã tràn ngập nơi này và biến nó thành thành phố của tiệc tùng. "Ông đang nói gì vậy? Chẳng lẽ có nơi nào mà ta phải né tránh?" (Câu này ám chỉ điều Seneca đang nói ở đây đi ngược lại với tôn chỉ của Stoicism là mọi nơi trên trái đất đều giống nhau, nếu một người có được tâm trí thông suốt và vững vàng. Đọc lại bức thư số 28) . Không, không phải với nghĩa ấy. Mà giống như có những kiểu quần áo thích hợp hơn với những người đức hạnh và thông thái; hay việc ông ta không có vấn đề gì với bất cứ màu sắc nào nhưng vẫn sẽ cho rằng một số là kém phù hợp hơn, đặc biệt với những người ưa chuộng tính giản dị; thì cũng có những địa điểm mà thánh nhân, hay những người đang trên con đường rèn luyện mình để trở nên đức hạnh thông thái, sẽ tránh - vì chúng có ảnh hưởng xấu đến phẩm cách cũng như quá trình trui rèn phẩm cách. Vì lý do đó, một người đang mong muốn ẩn dật sẽ không (để rèn luyện bản thân) chọn Canopus (dù Canopus chính nó không ngăn một người sống cuộc sống giản dị). Ông ta cũng sẽ không chọn Baiae: nó đã trở thành nơi trú ngụ của những thói xấu. Sự bê tha được chấp nhận rộng rãi hơn ở đây, và vì vậy nên nó càng thu hút thêm những thói trụy lạc, như thể đó là một đặc quyền của thành phố. Chúng ta nên chọn một môi trường lành mạnh, không chỉ cho cơ thể, mà cho cả tâm trí của mình. Cũng giống như việc tôi không muốn ở giữa những nơi thống khổ, tôi không muốn ở giữa những quán rượu buông tuồng. Tại sao tôi cần phải nhìn thấy những kẻ say loạng choạng trên bờ biển, những cuộc chè chén của bọn chủ thuyền, nhức óc với tiếng nhạc sống ở rất gần, và tất cả những thứ khác từ thói hưởng thụ bê tha không những không bị cấm đoán mà còn được thực hiện công khai. Chúng ta nên cố hết sức để tránh càng xa càng tốt những thói xấu; ta nên làm tâm trí mình vững vàng hơn và giữ nó thật xa khỏi thói hưởng thụ tiện nghi. Hannibal trở nên yếu đuối chỉ với một mùa đông ở đó: ngay cả sự khắc nghiệt của tuyết trên núi An Pơ cũng không thể hạ gục ông ta, vậy mà ông ta đã gục ngã, bị nuông chiều đến ì ạch trong những phòng tắm hơi ở Campania. Dù mạnh mẽ vĩ đại trong chinh chiến, ông ta lại bị đánh bại bởi chính những thói xấu của mình. Chúng ta thực ra cũng đang trong trận chiến của mình, một trận chiến mà thậm chí ta sẽ không có thời gian nghỉ ngơi. Trước nhất, ta cần phải đối mặt với thói hưởng thụ bê tha, vì như bạn thấy, nó có thể làm gục ngã ngay cả những chiến binh dũng mãnh nhất. Nếu cân nhắc mức độ của những thử thách mà ta chấp nhận đối mặt, ta sẽ nhận ra việc thích chải chuốt ăn diện và thói ẻo lả nhu nhược là không thể chấp nhận. Những phòng tắm nước nóng sang trọng đem lại điều gì cho tôi? Hay phòng tắm hơi, căn phòng với những luồng hơi chỉ để rút cạn sức mạnh của một người? Hãy để tất cả những giọt mồ hôi của ta chảy xuống vì lao động, vì . những công việc có ý nghĩa Nếu ta làm thứ mà Hannibal đã làm, trì hoãn nhiệm vụ, từ bỏ cuộc chiến của mình chỉ để phí sức chiều chuộng cơ thể, tất cả sẽ trách mắng ta, theo một cách mà chính ta sẽ phải thừa nhận là đúng đắn, vì những thời gian lười biếng bị lãng phí ấy. Sẽ nguy hiểm ngay cả cho người chiến thắng, chứ đừng nói người mới chỉ trên con đường tìm kiếm sự chiến thắng mà thôi. Và thực ra ta thậm chí còn có ít quyền được làm điều đó hơn là những chiến binh Carthage: vì với chúng ta nguy hiểm là lớn hơn nếu ta lơ là chểnh mảng, và cũng cần nhiều nỗ lực hơn ngay cả khi ta kiên tâm. Vận mệnh là đối thủ của tôi trong trận chiến này, nhưng tôi sẽ không khuất phục trước sự sắp đặt của nó, sẽ không để mình bị nó gông xiềng. Thậm chí, tôi sẽ làm thứ còn cần nhiều hơn lòng dũng cảm: tôi sẽ giũ bỏ xiềng xích ấy. Nó sẽ không thể khiến tâm trí tôi suy yếu. Việc đầu hàng trước những thói hưởng thụ bê tha tức là tôi cũng đã đầu hàng trước đau khổ, cực nhọc và nghèo đói. Cả tham vọng và sự giận dữ cũng sẽ cố kiểm soát tôi như vậy . Với (như thói hưởng thụ bê tha) tất cả những cảm xúc mạnh mẽ ấy, tôi sẽ bị kéo hết về hướng này đến hướng khác; thậm chí, tôi sẽ bị xé ra trăm mảnh. Nhưng tự do ở ngay trước mặt ta; đó là phần thưởng xứng đáng cho những nỗ lực của mình. Bạn hỏi nó có ý nghĩa gì? Là điều này: Không là nô lệ của bất cứ thứ gì hay hoàn cảnh nào – dù cho đó là vì bị ép buộc, hay do vận mệnh sắp đặt. Vận mệnh sẽ phải đối mặt với ta trong một trận chiến cân bằng. Ngày mà ta biết mình ở thế thắng, vận mệnh sẽ không còn có thể áp đặt lên ta nữa. Khi ta hiểu cái chết là do bản thân lựa chọn và định đoạt, chẳng lẽ ta vẫn phải răm rắp tuân theo vận mệnh của mình? Một người nghiêm túc với những suy nghĩ ấy nên chọn một môi trường có lợi cho sự điều độ và một cuộc sống thanh sạch. Quá nhiều tiện nghi sẽ làm yếu tâm trí, và ngay cả một địa điểm có tiếng chắc chắn cũng có những ảnh hưởng nhất định. Loài động vật mà móng được rèn luyện trên môi trường khô cằn có thể đi qua mọi loại địa hình; còn những con chỉ đi trên cỏ thì sẽ nhanh chóng trở nên yếu ớt què quặt. Những người lính thiện chiến dũng cảm nhất là những người đã quen chinh chiến trên những địa hình hiểm trở; còn bọn lính trong thành phố thì chỉ là những tên lười biếng ì ạch mà thôi. Những bàn tay bỏ lưỡi cày xuống và cầm vũ khí lên sẽ có thể chịu đựng mọi gian khổ, trong khi những bàn tay được cắt sửa gọn gàng đẹp đẽ và chăm sóc cẩn thận sẽ bỏ cuộc ngay phút đầu tiên nó chạm phải bùn lầy. Sự kỷ luật nghiêm ngặt hơn ở một vài địa điểm khiến tâm trí thêm mạnh mẽ và làm cho nó thích ứng với những hoàn cảnh cần nỗ lực. Việc đi đày của Scipio là vinh quang ở Liternum hơn là ở Baiae: một sự sụp đổ vĩ đại không nên có một kết thúc nhạt nhòa nơi mảnh đất ẻo lả ấy. Đúng, Gaius Marius, Gnaeus Pompey, và cả Caesar, những người mà vận mệnh đã lựa chọn để trị vì đế chế La Mã, cũng từng xây những dinh thự cung điện gần Baiae, nhưng họ đặt chúng trên đỉnh đồi, với niềm tin rằng nó sẽ cho họ một điểm thuận lợi để nhìn toàn cảnh cả vùng phía dưới. Hãy nhìn nơi họ chọn, kiến trúc họ xây, và bạn sẽ thấy: chúng không phải là dinh thự để ăn chơi, mà là thành trì. Liệu bạn có nghĩ rằng Marcus Cato sẽ chọn sống ở đó? Để đếm số đàn bà dâm đãng đàng điếm trên những con tàu lướt qua, số những chiếc thuyền ăn chơi với kiểu dáng khác nhau, màu sắc khác nhau, những cánh hồng trôi nổi trên vùng vũng ven biển? Để nghe tiếng ồn ào của những ban nhạc chơi suốt đêm? Chẳng lẽ ông ta sẽ không chọn ở lại trong cái chỗ núp của mình, nơi được đào bằng tay qua một đêm? Người đàn ông bản lĩnh nào lại không quyết định chọn một người lính thổi kèn chiến trận, thay vì mấy tay chơi nhạc dâm dật kia, để đánh thức giấc ngủ của ông ta? Tôi nghĩ thế là đủ về Baiae, dù cho lên án chỉ trích những thói xấu nhiều hay thường xuyên thế nào cũng không đủ. Hãy dứt khoát với chúng, bạn của tôi, tôi xin bạn đừng dừng lại và đừng bao giờ tự thỏa mãn, vì chúng là không giới hạn và không có điểm dừng. Nếu có thói xấu nào giày vò trái tim bạn, hãy tìm mọi cách xóa bỏ nó. Nếu bạn không thể làm vậy, hãy dứt bỏ trái tim mình, thứ đã bị thói xấu làm vẩn đục. Trên tất cả, hãy xua đuổi thói hưởng thụ bê tha; coi chúng là kẻ thù tồi tệ nhất của bạn. Chúng cũng giống những kẻ cướp mà dân Ai Cập gọi là "người tình": chúng ôm ta chỉ để có thể thắt cổ ta. Tạm biệt! Bức thư số 52: Tại sao những căn bệnh của tâm trí lại khó chữa, và đôi dòng về sức mạnh của Triết! Bạn thân mến! Điều gì khiến ta đi ngược lại con đường mình đã chọn - đẩy ta trở lại chính nơi mà ta đã cố gắng mới có thể thoát khỏi? Điều gì đã khiến tâm trí ta xao nhãng và không cho phép ta kiên tâm? Chúng ta cứ xoay vần với những dự định khác nhau; không thứ gì ta mong muốn một cách tuyệt đối, dứt khoát và không bao giờ thay đổi. "Nhưng chỉ những kẻ ngờ nghệch", bạn nói, "mới không kiên định, vì không có thứ gì thích hợp với hắn một cách lâu dài". Vậy làm cách nào để ta có thể chấm dứt sự ngờ nghệch ấy? Và khi nào? Không người nào đủ mạnh để tự mình bơi vào bờ: ai đó phải đưa tay ra trợ giúp, và giải thoát cho anh ta. Epicurus nói rằng một số người có thể tự thoát khỏi những khó khăn và đến với sự thông tuệ mà không cần giúp đỡ, họ tự tạo ra con đường cho mình. Lời ngợi ca cao nhất của ông ta được dành cho những người như thế, người mà sự thúc đẩy và phát triển đến từ bên trong. Nhưng những kẻ khác cần đến sự giúp đỡ: họ sẽ không thể đến bến bờ nếu không có ai đến đó trước họ, dù cho họ là những người theo đuổi một cách kiên trì. Metrodorus, ông ta nói, là một trong số những người như vậy - những người cũng sở hữu tâm trí xuất sắc, nhưng ở hạng thứ hai. Chúng ta không phải hạng thứ nhất; và sẽ thật vinh dự nếu được xếp cùng (tôi và bạn) hạng thứ hai. Và bạn cũng đừng nhìn xuống trước những người chỉ có thể tìm đến bến bờ an toàn nhờ sự giúp đỡ, vì ngay cái ý chí mong muốn được cứu . thoát đã là một điều đáng trân trọng rồi Bên cạnh đó, bạn sẽ thấy có một hạng người nữa, và họ cũng không nên bị coi thường: những người có thể được chỉ dẫn và thúc ép đến với sự thông thái và những đức hạnh tốt đẹp; những người không chỉ cần một hoa tiêu mà cần cả người thuyền trưởng thực sự giúp đỡ họ - bằng khuyến khích, và bằng cả kỷ luật răn đe. Họ là hạng thứ ba. Bạn có muốn một ví dụ cụ thể? Epicurus nói rằng Hermarchus là một người như vậy. Bởi lý do đó, ông ta có một lời chúc mừng nồng nhiệt đến Metrodorus, nhưng một sự ngưỡng mộ nhiều hơn được dành cho Hermarchus. Vì dù cho cả hai cùng đạt đến bến bờ, người được tôn vinh nhiều hơn là người phải chịu nhiều khó khăn hơn trên chặng đường. Thử tưởng tượng hai toà nhà được dựng lên y hệt nhau - cao bằng nhau và đồ sộ như nhau. Một trong số đó đặt trên một nền vững chắc; và công việc tiến triển một cách thuận lợi. Tòa thứ hai, nền của nó rất không ổn định bởi đất mềm và thường di chuyển, cần rất nhiều công sức trước khi nó trở nên vững vàng. Nếu chỉ nhìn hai toà nhà, ta thấy rõ tài năng và sự hiệu quả của nhóm thợ đầu, nhưng sự nỗ lực cực lớn trước khó khăn của nhóm thợ sau thì hoàn toàn bị che khuất. Tương tự như thế, có những tâm trí rất dễ dàng và không có trở ngại gì trên con đường rèn luyện, trong khi có những tâm trí là thành quả của sự "nhào nặn bằng tay" đầy khó nhọc, như người ta vẫn nói, và phải “dồn hết sức lực” với việc xây dựng nền móng của chúng. Bởi vậy, mặc dù người không gặp khó khăn trở ngại gì trên con đường rèn luyện là thực sự may mắn, người đáng được tôn trọng và ngợi ca hơn lại là người phải vượt qua những thiếu sót tự nhiên của mình, không chỉ để đi theo con đường đến với sự thông thái, mà thậm chí còn phải vật lộn với nó. Sự bướng bỉnh tự nhiên ấy của tâm trí, thứ đòi hỏi rất nhiều nỗ lực để chỉnh đốn, đã ngấm rất sâu vào trong chúng ta. Đó là chướng ngại vật trên con đường ta đã chọn, và ta sẽ phải đấu tranh với nó, hay nhờ đến sự giúp đỡ. "Từ ai", bạn hỏi, "ai là người tôi sẽ gọi xin trợ giúp? Người thuộc trường phái này? Hay trường phái nọ?". Có lựa chọn khác dành cho bạn: hãy tìm đến cả những người đã khuất, vì họ có thời gian dành cho bạn. Ta đâu nhất thiết cứ phải tìm đến những người đương thời. Nhưng trong số họ (những người đương thời), hãy tránh những người ăn nói liến thoắng, sử dụng tràng giang đại hải ngôn từ, dùng đi dùng lại những câu nói cũ kỹ quen thuộc và trịch thượng như đi diễn thuyết ngay cả trong cuộc sống đời thường. Thay vào đó, hãy tìm những người có thể dạy ta qua hành động và cách sống của họ. Sau khi nói những điều một người nên làm, họ chứng tỏ điều đó bằng cách làm chính xác những điều ấy; khi họ nói một người cần tránh điều gì, bạn sẽ không bắt gặp họ đang làm chính cái điều họ đề cập đến ấy. Hãy chọn người mà bạn ngưỡng mộ khi bạn thấy họ trong cuộc sống nhiều hơn khi bạn nghe họ. Điều đó không có nghĩa là bạn nên tránh hoàn toàn những người thường xuyên diễn thuyết hay giảng trước đám đông. Tôi không ngăn cấm bạn nghe họ, với điều kiện họ làm điều ấy không phải vì đam mê sự nổi tiếng, mà hoàn toàn vì lợi ích của cả hai bên - người nghe và chính họ. Vì không có gì đáng hổ thẹn hơn một thứ triết lý khao khát sự tưởng thưởng tôn vinh. Bạn nghĩ thử xem, người bệnh có bao giờ tán dương bác sĩ vì đã chữa bệnh cho mình hay không? Hãy duy trì sự tĩnh lặng, hỡi các bạn, và cầu xin sự chữa lành bằng tấm lòng cung kính. Ngay cả khi bạn khóc lên vì cảm động, tôi sẽ chỉ nghe bạn như nghe những người rên rỉ khi bị chạm vào chỗ đau. Bạn muốn chứng minh rằng bạn đang chú tâm, rằng bạn rung động trước ảnh hưởng to lớn của vấn đề? Bạn có thể làm điều đó vào thời điểm thích hợp, tôi sẽ đồng ý để bạn đưa ra nhận xét của mình và khiến những bài giảng trở nên tốt hơn. Học trò của Pythagoras được yêu cầu giữ im lặng trong 5 năm. Chắc bạn không nghĩ, rằng, khi họ được cho phép nói trở lại, những lời ngợi ca tốt đẹp nhất sẽ ngay lập tức được nói ra? (Đây là cách Seneca cho rằng triết nên được giảng) Nhưng chẳng phải thật điên khùng khi rời bục giảng một cách dương dương tự đắc chỉ bởi nghe được sự tán thưởng ngợi ca của những kẻ ngờ nghệch hay sao? Làm sao bạn có thể hân hoan khi nghe những lời có cánh từ những kẻ bạn không thể ca ngợi họ ngược lại? Fabianus từng giảng cho đám đông, nhưng họ nghe ông ta với sự kiềm chế. Những lời tán dương ngợi ca cũng thỉnh thoảng rộ lên, nhưng chúng được khơi gợi từ sự quan trọng của chủ đề, chứ tuyệt nhiên không phải để hưởng ứng mấy cái thuật hùng biện theo thị hiếu. Nên có sự khác biệt giữa những tràng tán dương ở rạp hát và trên bục giảng. Vì sự thanh lịch có thể được thể hiện trong chính những lời tán dương đúng cách. Nếu chịu khó chú tâm quan sát, bạn sẽ thấy mọi hành động đều rất quan trọng, vì chúng phản ánh phẩm chất và tính cách của chủ thể. Một người có thể lượm lặt những bằng chứng của tính cách từ những phút nhỏ bé nhất của cuộc đời. Một kẻ dâm dật có thể bị lộ diện bởi cách đi đứng, điệu bộ, thậm chí nhiều khi chỉ là một câu trả lời - hay bởi cách hắn ta sờ đầu bằng 1 ngón tay - hay một cái đảo mắt. Kẻ đểu cáng bị lật mặt bởi tiếng cười; kẻ điên bởi cách hắn biểu lộ cảm xúc trên khuôn mặt và dáng người. Tất cả những thứ đó đều ở ngay trước mắt, mà ta chỉ cần biết cách đọc chúng mà thôi. Và bạn cũng sẽ nhận ra một người thuộc hạng nào nếu để ý cách anh ta ngợi ca kẻ khác và đón nhận những lời ngợi ca. Những người nghe ở mọi phía đang đưa tay về phía vị triết gia; một đám đông người hâm mộ tụ họp lại trước mặt ông ta: bạn sẽ hiểu điều gì đang xảy ra. Đó không còn là ca ngợi, mà chỉ là sự hưởng ứng hoan nghênh. Tất cả những sự phô trương ầm ỹ đó nên để dành cho những môn nghệ thuật với tiêu chí làm vừa lòng công chúng; hãy để triết học được chào đón bằng sự tĩnh lặng, đúng với tính chất cao quý tôn nghiêm của nó. Đúng là ta cần phải cho phép những người trẻ thể hiện sự bốc đồng của họ, nhưng chỉ nên ở những thời điểm khi hành động của họ bị thúc đẩy bởi một cảm hứng thực sự từ tâm trí, và họ không thể kiềm chế để duy trì sự im lặng. Khi đó, những lời ngợi ca mới thực sự có tác dụng khuyến khích người nghe, và khiến sự nhiệt huyết của tuổi trẻ được truyền vào tâm trí họ. Nhưng hãy để sự thúc đẩy ấy đến từ chính nội dung bài giảng, chứ không phải từ phong cách diễn thuyết. Nếu không thì sự trôi chảy là có hại cho họ , khiến họ muốn theo (những người trẻ) đuổi nó thay vì những nội dung quan trọng. Tôi sẽ hoãn đề tài này, vì nó đòi hỏi một sự bàn luận dài hơn: một người nên giảng triết như thế nào, sự tán thưởng nào ông ta được phép tiếp nhận từ đám đông, và điều gì đám đông nên làm cho người diễn thuyết. Chắc chắn triết đã mất đi quá nhiều giá trị từ khi nó trở thành đề tài để thu hút đám đông và tìm kiếm lợi nhuận. Nhưng nó hoàn toàn có thể có lại được sự tôn nghiêm của mình, ngay cả giữa đám đông, nếu người diễn thuyết phải như một thầy tu, chứ không phải kẻ bán rong hám lợi. Tạm biệt! Bức thư số 53:Tại sao những căn bệnh của tâm trí lại khó chữa, và đôi dòng về sức mạnh của Triết! Bạn thân mến! Tại sao tôi phải che giấu điều này với bạn cơ chứ? Mới đây tôi đã bị thuyết phục để di chuyển bằng thuyền . Biển khá lặng (đoạn dưới có nói Seneca bị say sóng) khi chúng tôi khởi hành. Nói cho đúng thì thực ra bầu trời có vẻ âm u lác đác mây, dạng có thể tạo nên một trận mưa hoặc những cơn gió mạnh; nhưng tôi chủ quan cho rằng quãng đường từ quê bạn ở Parthenope đến Puteoli là rất ngắn, nên chúng tôi có thể hoàn thành chuyến đi, ngay cả với sự không chắc chắn và hơi đáng lo ngại ấy của thời tiết. Vậy nên tôi quyết định hướng thẳng đến vùng nước sâu về phía đảo Nesis, tạo nên một hải trình tắt qua những con vịnh nhỏ. Thời điểm khi đã không còn sự khác biệt nào giữa quay lại hay đi tiếp, mặt biển bỗng trở nên hết cái yên lặng dụ dỗ tôi trước đó. Nó chưa hẳn là một cơn bão, nhưng mặt biển dập dềnh lên xuống thường xuyên với những con sóng liên tục ào tới. Tôi bắt đầu đòi hỏi người lái thuyền cho mình xuống một nơi nào đó gần bờ; ông ta trả lời rằng bờ biển ở đây rất gồ ghề và không có chỗ thả neo, và trong cơn bão thì đất liền lại là thứ ông ta sợ nhất (mình đoán do các con sóng vào bờ rất mạnh và sẽ làm vỡ nát thuyền. Nên nhớ thời ấy là cách đây 2000 năm và thuyền chắc chắn chỉ làm bằng gỗ đơn sơ mà thôi) . Nhưng tình trạng của tôi đã quá tệ để có thể sợ nguy hiểm. Tôi bị chứng say sóng dai dẳng cực kỳ khó chịu, thứ mà ngay cả những cơn nôn mửa cũng không khiến nó đỡ hơn. Vậy nên tôi đã thẳng thừng quyết định và bắt ông ta hướng vào bờ, bất kể ông ta sợ điều đó đến thế nào. Khi chúng tôi đã ở khá gần bờ, tôi không chờ đợi cho mọi thứ được thực hiện theo những gì Virgil đã xếp đặt, Mũi tàu phải hướng ra biển hay Thả neo từ phía đầu tàu Nhớ đến khả năng của mình (vì tôi vẫn luôn là một người bơi lội giỏi), tôi quăng mình xuống biển như một tay bơi đam mê dòng nước lạnh, trong chiếc áo choàng không tay của mình. Thử tưởng tượng tôi đã phải chịu khổ thế nào khi loạng choạng bò trườn qua trên những tảng đá ngầm với những con sóng lớn xung quanh, cố tìm đường, hay chính xác hơn là dùng hết sức mà tự mở đường cho mình. Lúc ấy tôi mới hiểu những lo sợ mà người lái tàu đã giải thích. Thật khó có thể tưởng tượng được sự khổ cực của tôi, chỉ vì tôi đã không thể chịu đựng được bản thân mình! Để tôi nói cho bạn hiểu, lý do Ulysses luôn gặp phải đắm tàu trong mọi hoàn cảnh không phải vì thần biển cả tức giận với ông ta, mà chỉ đơn giản vì những cơn say sóng của ông ta mà thôi. Tôi cũng tương tự, sẽ như mất đến 20 năm cuộc đời để đi bất cứ đâu nếu tôi đi bằng đường biển! (Ulysses mất 10 năm để hoàn thành hải trình của mình, ý Seneca là ông sẽ phải mất gấp đôi thời gian ấy) Khi cuối cùng tôi cũng có thể làm yên cái bụng của mình (bạn biết đấy, những cơn say sóng thì vẫn cứ dai dẳng sau khi lên bờ), và sau khi làm khô cơ thể, tôi bắt đầu ngẫm lại về cách mà chúng ta thường dễ dàng quên mất những sự không hoàn hảo của mình. Ta quên ngay cả những thiếu sót dễ nhận ra của cơ thể, mà đấy là chúng vẫn thường nhắc nhở ta về sự tồn tại của mình, chứ đừng nói là những thứ không hiển lộ - và thực ra những thứ càng tồi tệ, ta càng khó nhìn thấy hay cảm nhận chúng . Một cơn rùng mình ớn lạnh có thể đánh lừa một người, nhưng khi mà nó trầm trọng hơn và trở thành một cơn sốt thực sự, thì ngay cả người khỏe mạnh và giỏi chịu đựng nhất cũng phải thừa nhận rằng anh ta bị ốm. Có cơn đau ở ngón chân, hay cảm giác đau nhói như gai châm ở các đốt; ta giả như không có gì xảy ra, tự nói với bản thân rằng ta vừa mới vặn mắt cá hay mới vừa ráng sức quá mà thôi. Khi ta không chắc chắn, hay cơn bệnh chỉ mới ở giai đoạn đầu, ta sáng chế ra những cái tên bên ngoài cho nó; nhưng khi khi nó bắt đầu làm sưng các mắt cá và khiến hai bàn chân ta sưng vù đến nỗi không biết đâu là bên phải bên trái, thì ta không còn cách nào khác ngoài thừa nhận mình đã bị viêm khớp . (hay gút, tùy bản dịch) Điều đó ngược lại ở những căn bệnh của tâm trí. Với chúng, thứ càng tồi tệ ta lại càng khó nhận ra. Không có gì đáng ngạc nhiên ở đây, bạn của tôi. Khi một người mới thiu thiu, anh ta có cảm nhận đồng với trạng thái nghỉ ngơi ấy và nhiều khi còn biết mình đang đi vào giấc ngủ; nhưng giấc ngủ sâu thì xóa sạch thậm chí cả những giấc mơ, và khiến tâm trí chìm sâu đến mức chúng không còn chút nhận thức nào về chính chúng. Tại sao người ta thường không thừa nhận lỗi lầm của mình? Bởi vì họ vẫn đang chìm sâu trong chúng (đến nỗi họ mất hoàn toàn ý thức về lỗi lầm ấy). Cũng giống như việc những giấc mơ chỉ có thể được kể bởi người tỉnh; việc thừa nhận những yếu điểm của mình là một dấu hiệu của sự phục hồi. Vậy nên hãy tự đánh thức bản thân, để ta có thể nhận ra lỗi lầm của mình. Nhưng triết là thứ duy nhất có thể làm được điều đó; thứ duy nhất có thể đánh thức ta khỏi giấc ngủ sâu. Hãy toàn tâm toàn ý với triết. Bạn xứng đáng với nó, và nó với bạn: hãy trân trọng đón nhận mỗi bên. Từ bỏ tất cả những thứ khác, một cách thẳng thắn và cởi mở: không có lý do gì để bạn chỉ tập trung vào triết trong thời giờ rảnh rỗi. Nếu bạn ốm, bạn chắc chắn sẽ nghỉ ngơi và ngừng quan tâm đến những vấn đề lo âu của bản thân. Những lo toan về công việc cũng sẽ được tạm cho sang bên; không một trường hợp biện hộ nào quan trọng đến mức bạn phải lập tức quay lại hội đồng khi bạn vẫn đang chờ đợi sự phục hồi sức khỏe của mình (Lucilius là pháp quan thời đó) bệnh sớm nhất có thể. . Tất cả nỗ lực của bạn sẽ được dành để chữa lành Vậy, với tâm trí thì sao? Chẳng lẽ bạn sẽ không làm điều tương tự? Hãy vượt qua tất cả những thứ chắn đường bạn, và dành thời gian cho sự trui rèn tâm trí để trở nên thông thái vững vàng. Không ai có thể vươn tới đích ấy mà vẫn còn ôm đồm những việc khác. Triết học khẳng định sức mạnh của nó. Nó cho ta thời gian; chứ không chấp nhận những gì ta dành cho. Triết là một công việc toàn thời gian, không phải một sở thích; nó là người thầy của ta, và yêu cầu ta có mặt. Alexander đã từng nói với một thành phố nhỏ, nơi đã cố thương thảo với ngài rằng họ sẽ hiến dâng ngài tất cả đất trồng trọt và một nửa vụ mùa họ thu hoạch được: "Mục đích của ta khi đến châu Á không phải để nhận bất cứ món quà nào các ngươi dâng tặng, mà để cho phép các ngươi giữ những thứ mà ta bỏ lại". Triết sẽ nói tương tự với chúng ta, nhưng là trong mọi hoàn cảnh: "Ta sẽ không chấp nhận những khoảng thời gian (rảnh rỗi) ngươi có thể sắp xếp cho ta, mà thay vào đó, ta sẽ cho phép ngươi những khoảng thời gian mà ta từ chối". Hãy dồn toàn bộ tâm trí cho triết. Hãy ngồi bên nó và yêu mến nó, và bạn sẽ vượt trên hầu hết nhân loại. Họ sẽ tụt xa dưới bạn, và Chúa cùng các vị thần sẽ ở gần bạn. Bạn có muốn biết điều khác biệt giữa bạn và họ ? (Chúa cùng các vị thần) Họ có nhiều thời gian hơn bạn, chỉ vậy thôi. Nhưng trong phạm vi một bức tiểu họa bé nhỏ mà có thể thể hiện được toàn bộ thần thái giống như thật của những sự vật con người vv. thì đó thực sự là dấu hiệu của một nghệ sĩ vĩ đại. Tương tự, với những người thông thái, một đời là đủ, cũng giống như sự vĩnh cửu của Chúa vậy. Thậm chí, có một điểm thánh nhân có thể nói còn vượt trên cả Chúa. Vì với Chúa, đó là món quà của tự nhiên để Ngài có thể vượt qua mọi sợ hãi; còn thánh nhân ông ta tự ban cho mình điều đó. Đây là một điều thực sự tuyệt vời: vẫn . duy trì những hạn chế của con người nhưng có được sự thanh thản của Chúa Sức mạnh của triết thật khó tin, thứ có thể khiến ta vượt trên mọi may rủi của số phận hay cuộc đời. Không một vũ khí nào có thể đánh bại nó; sự phòng thủ của nó là không có chỗ hở. Khi mà mũi lao của vận mệnh phóng đến, nó hoặc là mở rộng áo choàng nhẹ nhàng gạt chúng sang bên, hoặc là dùng sức mạnh đẩy chúng trở lại với chính kẻ đã phóng ra chúng. Tạm biệt! Bức thư số 54: Về một trải nghiệm tập dượt cho cái chết! Bạn thân mến! Căn bệnh mãn tính đã nhẹ nhàng với tôi trong một thời gian dài; rồi bất chợt nó tấn công trở lại. “Căn bệnh nào nhỉ?” bạn hỏi - và đó là một câu hỏi hoàn toàn hợp lý, vì bạn biết đấy, đâu có căn bệnh nào mà tôi chưa từng kinh qua. Nhưng có một thứ đặc biệt vẫn luôn đe dọa tôi, và nắm tôi trong lòng bàn tay của nó. Tôi không hiểu tại sao ta phải theo cái tên Hy Lạp (Seneca cho rằng asthma, tên tiếng Latin của bệnh hen suyễn là đủ thích hợp rồi. Lười tìm lại source quá, nhưng nếu mình đoán k nhầm thì tiếng Latin có sau, vì vậy những từ khó hay hiếm gặp người thời ấy vẫn thường dẫn lại tiếng Hy Lạp) vẻ khá hợp. . Tôi gọi nó là thở thoi thóp, cái tên có Nó tấn công ta một cách chớp nhoáng, như cách những cơn gió mạnh (làm lật thuyền) ngoài biển khơi; thường chỉ kéo dài trong tầm 1 giờ. Thực ra cũng không quá khó hiểu, vì đâu ai có thể giữ hơi thở cuối cùng trong một thời gian dài! Tôi đã từng trải qua nhiều trận ốm thập tử nhất sinh, nhưng không gì có thể tồi tệ hơn căn bệnh này. Vì tất cả những thứ khác chỉ là ốm đau; còn căn bệnh này lấy đi hơi thở của một người. Bởi vậy nên bác sĩ gọi nó là "sự (tức là cướp đi sự sống) tập dượt cho cái chết": đôi khi những co thắt đạt được thứ nó vẫn thử (khiến người bệnh tắt thở) . Bạn có nghĩ tôi mừng vì còn đang ở đây để viết cho bạn, mừng vì tôi đã qua khỏi? Nếu tôi vui mừng vì một sự phục hồi chỉ có tác dụng trong nhất thời, tôi cũng đáng chê cười như một người nghĩ rằng ông ta thắng kiện chỉ vì vụ kiện bị hoãn mà thôi. Nhưng ngay cả khi tôi phải chịu đựng những cơn co thắt nghẹt thở ấy, tôi vẫn có thể tìm thấy sự thanh thản trong những suy nghĩ phấn chấn và dũng cảm. "Đó là gì?", tôi nói với bản thân mình. "Có phải cái chết đang thử thách ta, hết lần này đến lần khác? Hãy để nó làm điều đó, ta cũng đã từng thách thức nó, từ rất lâu trước đây". "Khi nào?", bạn ngạc nhiên hỏi. Trước khi tôi sinh ra. Cái chết (về bản chất) chỉ là sự không tồn tại. Tôi đã biết nó là như thế nào: thứ tồn tại sau khi tôi ra đi cũng sẽ giống thứ tồn tại trước khi tôi xuất hiện. Nếu có gì phải chịu đựng trong việc ấy, thì cũng đã có sự chịu đựng tương tự trước khi ta nhìn thấy ánh sáng của cuộc đời. Nhưng ta đâu có cảm thấy bất kỳ một sự khó chịu không thoải mái nào khi ấy. Để tôi hỏi bạn điều này: chẳng lẽ bạn sẽ không thừa nhận rằng một người thật điên khùng nếu ông ta nghĩ rằng cái đèn khi bị tắt sẽ tồi tệ hơn khi nó được bật sáng? Chúng ta cũng sẽ bị dập tắt, cũng như đã được bật sáng vậy. Trong khoảng giữa ta cảm nhận được vài thứ; trong khi ở hai bên ta không (của chiều thời gian) thể cảm nhận được điều gì. Nếu tôi không lầm, bạn ơi, sai lầm của ta là vì ta nghĩ cái chết đến trong tương lai; trong khi thực tế, nó đến cả trong quá khứ trước đó cũng như trong tương lai sau đó. Bất kỳ dạng tồn tại nào của ta trước khi ta sinh ra, đều đã chết. Vì thực ra đâu có sự khác biệt nào giữa việc chưa thực sự bắt đầu và sau khi đã kết thúc: trong cả hai trường hợp, kết quả đều là sự không tồn tại mà thôi. Tôi chưa bao giờ ngừng việc tự khuyến khích bản thân bằng những suy nghĩ như thế, tất nhiên là trong im lặng, vì tôi thở còn không nổi. Sau đó, từng chút một, những cơn co thắt nghẹt thở giảm dần, được thay thế bằng những hơi thở nặng nhọc, bắt đầu với việc ngắt quãng, rồi đều đặn dần. Ngay cả khi mà đợt tấn công đã kết thúc, hơi thở của tôi cũng không trở lại tự nhiên; tôi vẫn cảm thấy như có một sự ngập ngừng và chậm trễ trong nó. Hãy cứ để nó hoành hành như vậy, chừng nào nó còn không động được đến tâm trí tôi. Đây là điều tôi hứa với bạn: tôi sẽ không run sợ khi kết thúc; tôi đã chuẩn bị sẵn sàng cho nó; và đã thôi không còn lên những kế hoạch như thể mình sẽ chắc chắn sống trọn vẹn ngày mai (ý này Seneca viết rất hình tượng, nên hiểu theo nghĩa là dù vẫn lập kế hoạch nhưng ông sẵn sàng đón nhận cái chết ở bất cứ thời điểm nào, chứ không phải là chỉ tiếp tục sống mà không có kế hoạch gì cụ thể) . Người mà ta cần tán dương - và cố học theo - là người có thể tận hưởng cuộc sống mà không sợ phải chết . Vì có phẩm cách nào bên ta khi ta phải đón nhận cái chết vì bị tấn công ? (bởi kẻ thù, bởi bệnh tật) Có một phẩm cách ở đó: đúng là ta bị cướp đi cuộc sống của mình, nhưng ta vẫn có thể chủ động đón lấy nó như thể chính ta tạo ra sự ra đi ấy. Vì lý do đó, cuộc đời của thánh nhân sẽ không bao giờ kết thúc theo cách như thể bị tước đoạt mất, vì như thế tức là bị đẩy đi khỏi nơi mà ông ta không muốn rời bỏ. Trong khi thánh nhân thì không làm bất cứ điều gì một cách không tự nguyện: ông ta thoát khỏi những áp đặt bằng cách tạo ra sự chủ động cho mình để làm chính những điều mà hoàn cảnh áp đặt ông ta phải làm. Tạm biệt! Bức thư số 55:Ẩn dật xa lánh cuộc đời, có chắc đã là điều đáng ngưỡng mộ tán dương! Bạn thân mến! Vừa kết thúc một cuộc hành trình trên kiệu, tôi cảm thấy mình mệt mỏi như thể chính tôi đã đi quãng đường ấy chứ không phải ngồi kiệu vậy. Vì thực ra được kiệu đi một thời gian dài cũng là một công việc, có lẽ thậm chí còn khó khăn hơn, vì nó trái với tự nhiên - khi tự nhiên đã ban cho ta đôi chân để đi lại, cũng giống như đôi mắt để nhìn ngắm mọi thứ. Cuộc sống thoải mái trừng phạt ta bằng cách làm cho cơ thể trở nên yếu ớt: sau thời gian dài không làm một việc gì đó, (dù muốn) ta cũng chẳng thể làm lại được nó nữa. Tuy nhiên, tôi cảm thấy cần thiết phải cho cơ thể mình một bài luyện tập đàng hoàng, để co giãn những thứ chất lỏng có thể đã cố định trong khí quản, hoặc, nếu vấn đề nằm ở việc hơi thở của tôi đã bị hạn chế bởi một số lý do (Seneca mới bị lên cơn hen suyễn, xem lại bức số 54) , thì sự vận động sẽ khiến nó được kích thích để hoạt động tốt hơn, vì tôi đã từng làm như thế trước đây. Vậy nên dù khá mệt nhưng tôi vẫn tiếp tục cuộc hành trình của mình, men theo đoạn bờ biển rất đẹp giữa Cumae và dinh thự của Servilius Vatia, được cố định một đầu bởi biển và đầu kia ở hồ nước. Nó như một con đường hẹp, khá rắn chắc bởi trận bão mới đây; vì bạn biết đấy, những ngọn sóng mạnh mẽ và liên tiếp đóng cát lại thành khối, trong khi một giai đoạn dài thời tiết yên ả lại khiến chúng trở nên tơi xốp và dễ vỡ vụn, vì mất đi chính cái độ ẩm cần thiết để đóng kết chúng lại . chỉ vì bị ngâm trong nước Như thói quen, tôi bắt đầu nhìn quanh để xem liệu có thể tìm thấy thứ gì đáng để tâm đến hay không. Ánh mắt tôi nhanh chóng hướng về tòa dinh thự của Vatia. Ở đó ông ta hưởng tuổi già - người pháp quan về hưu giàu có. Ông ta nổi tiếng không bởi thứ gì khác ngoài sự thảnh thơi hưu trí của mình, và chỉ vì lý do đó mà người đời cho rằng ông ta vận may số hưởng. Bởi vì mỗi lần có ai đó bị trừng phạt chỉ vì mối quan hệ bạn bè với Asinius Gallus, hoặc sự thù ghét với Sejanus - hoặc sau này là tình yêu quý ổng, vì làm bạn với Sejanus cũng nguy hiểm tương tự như chống đối ông ta (đoạn này ý chỉ quyền cao chức trọng, làm bạn với vua như chơi với hổ) - thì người đời sẽ nói: "Ồ Vatia, ông là người duy nhất biết cách sống". Nhưng điều ông ta biết là trốn tránh, chứ đâu phải là sống. Có một sự khác biệt lớn giữa một người sống thư nhàn và một người lười nhác vô tích . Thời ổng còn sống, không bao giờ tôi đi qua đây mà không nhìn vào tòa dinh sự thự mà lẩm bẩm: "Ồ, ở đây nằm khểnh Vatia". Nhưng thực ra, bạn của tôi, đó là vì triết học quá cao quý - thứ đáng để người ta suy tôn, đến nỗi mà bất cứ thứ gì mang vẻ bề ngoài giống với nó đều sẽ được ca tụng. Vì người đời cứ mặc nhiên cho rằng một người đang sống thư nhàn chỉ vì ông ta chọn cách sống ẩn dật, an yên tự tại, sống cho chính bản thân mình; trong khi thư nhàn thực sự chỉ có thể tìm thấy ở một người thông thái mà thôi. Liệu bạn có tin rằng một nạn nhân của những lo lắng bồn chồn biết cách sống cho bản thân mình? Thực ra ông ta còn không biết thế nào mới là sống. Chỉ có người thông thái mới thực sự biết cách sống cuộc đời mình, và đó là điều tiên quyết. Người phải chạy trốn công việc và ẩn dật rời xa nhân thế; người bị trục xuất bởi những tham vọng của ông ta đã không trở thành hiện thực, và bởi vì ông ta không thể chịu được cảnh phải nhìn thấy người khác thành công giàu có hơn mình; người vì sợ sệt nên đã phải giấu mình, giống như những con vật chậm chạp và nhút nhát - người đó không thể biết cách sống cho bản thân mình, mà chỉ là cho dạ dày, cho thói ăn ngủ, cho những ham muốn dục vọng của ông ta mà thôi. Đâu phải cứ không sống vì ai khác đã chắc là sống cho chính bản thân mình. Vậy mà sự kiên định, bám chặt lấy mục đích, dù cho mục đích ấy có là lười nhác ăn không ngồi rồi, vẫn có thể gây ấn tượng mạnh với đám đông nếu một người quyết duy trì nó. Với tòa dinh thự, thực chẳng có mấy để nói về nó, vì tôi chỉ biết có mặt ngoài, những thứ mà người nào đi qua cũng có thể nhìn thấy. Có hai cái hang động, được làm bằng sức người - chắc phải khá gian nan, vì chúng to như những hội trường lớn. Một thì không bao giờ thấy ánh nắng, còn một thì ánh nắng kéo dài đến tận hoàng hôn. Có một lùm cây tiêu huyền, và một con rạch nhỏ chảy qua nó từ hồ Acheron ra biển, như ở Euripus. Nó có thể cung cấp một nguồn cá dồi dào và đều đặn ngay cả khi được đánh bắt thường xuyên; tuy nhiên, nó không được trưng dụng nhiều, chỉ khi những cơn bão biển khiến ngư dân phải nghỉ ngơi mà thôi. Nhưng lợi thế lớn nhất của tòa dinh thự là nó ở rất gần Baiae. Nó tránh được sự phiền phức ồn ào của thành phố, nhưng lại có được những tiện nghi ở đấy. Ngay cả tôi cũng nhận ra những thuận tiện đó. Tôi nghĩ dinh thự có thể được sử dụng quanh năm, vì nó nhận được gió tây; thậm chí, nó chắn không cho Baiae đón thứ gió này. Vatia không ngờ nghệch một chút nào trong việc chọn nơi đây cho những tháng ngày lười nhác cuối đời của mình. Nhưng nơi chốn đâu có đóng góp nhiều cho sự thanh thản của một người. Điều quan trọng là tâm trí, thứ điều tiết mọi hoàn cảnh bên ngoài. Thực tế, có những người thất vọng chán nản trong dinh thự lộng lẫy và tiện nghi nhất, và ngược lại, những người ở nơi hang cùng ngõ hẻm lại có thể hiện ra vô cùng bận rộn vui vẻ. Bởi vậy nên đừng để việc không được ở quê hương mình, Campania, khiến bạn phiền lòng. Nhưng, có thực bạn không ở đấy? Hãy để suy nghĩ của bạn bay đi, hướng về quê hương. Một người có thể trò chuyện với bạn mình ngay cả khi người đó vắng mặt; thực ra, bạn có thể làm vậy thường xuyên như bạn muốn, và trong thời gian mà bạn còn cảm thấy thích thú. Niềm vui sướng ấy - một niềm vui thực sự - là thứ ta thậm chí có thể tận hưởng nhiều hơn khi ta xa nhau. Vì người ta thực ra rất chóng chán khi ở gần nhau: khi có thể nói, dạo bộ, làm mọi thứ cùng nhau, họ lại thường chẳng nghĩ hay nhớ gì về nhau hết cả. Và đây là lý do ta có thể dễ dàng chấp nhận sự xa cách hơn: thực ra ngay cả khi ở gần, người ta cũng chẳng dành mấy thời gian cho nhau. Nghĩ thử xem: đầu tiên, họ xa cách lúc đêm hôm; thứ hai, mỗi người có những công việc riêng của họ; rồi việc học tập rèn luyện cũng đòi hỏi sự tách biệt, và cả những chuyến tham quan đến các nơi khác. Nếu cộng chúng lại, bạn sẽ thấy khoảng cách xa xôi thực ra không phải là vấn đề quá khác biệt. Cái ta cần là phải luôn nghĩ về bạn mình, vì tâm trí thì không bao giờ vắng mặt, và nó có thể gặp/nhìn thấy người nó muốn mỗi ngày. Vậy nên, hãy học cùng tôi! Ăn tối cùng tôi! Dạo bộ cùng tôi! Không gì có thể cấm cản ta trong suy nghĩ: vì nếu giới hạn ấy là có thực thì cuộc sống của chúng ta chắc sẽ phải buồn chán như trong tu viện. Ngay lúc này, tôi có thể nhìn thấy bạn, nghe bạn nói, thậm chí ở gần bạn đến nỗi tôi đang phân vân liệu có nên gửi cho bạn những cái ghi chú nho nhỏ thay vì những bức thư. Tạm biệt! Bức thư số 56: Về ảnh hưởng của âm thanh và sự ồn ã lên tâm trí! Bạn thân mến! Tôi cam đoan với bạn - sự yên tĩnh không quá cần thiết cho những hoạt động tu dưỡng tâm trí như người ta thường nghĩ. Thử tưởng tượng những thứ âm thanh hỗn tạp đang tra tấn đôi tai tôi, khi giờ đây tôi đang sống ngay trên một nhà tắm công cộng. Hãy nghĩ đến tất cả những tiếng động khó chịu nhất. Khi một lực sĩ tập luyện, dùng hết sức để di chuyển những quả tạ (hoặc tỏ ra như vậy), tôi nghe thấy tiếng gằn mỗi lần họ thở ra, và sự hổn hển rên xiết tìm lại hơi thở sau mỗi lần tập. Với một vài người lười nhác và dễ dàng thỏa mãn với những bài mát xa thông thường, tôi nghe thấy tiếng những bàn tay vỗ vào vai họ và tiếng động thay đổi khi người ta dùng cùi tay thay vì mu bàn tay. Rồi nếu có một người tập bóng đến và bắt đầu đếm số lần anh ta có thể bắt được, tôi cũng theo từng nhịp đếm với anh ta! Và còn những tiếng cãi cọ - hay một kẻ bị bắt vì tội ăn cắp đồ - hay một anh bạn thích nghe giọng hát của chính mình trong phòng tắm - và những người thích nhảy xuống bể với một tiếng splash rõ to. Nhưng chí ít, họ là những người còn sử dụng giọng nói bình thường của mình. Hãy tưởng tượng một kẻ chuyên nhổ lông thuê với cái chất giọng cao the thé của anh ta, chỉ để thu hút sự chú ý: anh ta sẽ không bao giờ ngừng phát ra âm thanh, trừ khi là đang nhỏ lông nách cho một người và làm chính người đó khóc rống lên mà thôi. Rồi thì tiếng rao của những người bán rượu, xúc xích, bánh trái, và tất cả những người bán đồ ăn uống khác, hát lên khúc ca chào mời bằng thứ giọng đặc biệt nhất họ có thể có. "Chắc ông phải được tạo ra từ sắt thép", bạn nói, "hoặc điếc, để có thể duy trì sự tập trung của mình giữa một loạt những thứ tạp âm hỗn độn ấy! Tại sao ư, còn nhớ Crispus đã bị làm cho tưởng chết đi được chỉ vì những ồn ào huyên náo chúc tụng từ khách khứa của ông ta!". Vậy mà với tôi, thực ra, sự huyên náo ấy cũng chẳng khác gì âm thanh ta nghe được từ một thác nước. Tôi từng nghe rằng có những nhóm người đã phải chuyển nơi ở chỉ vì họ không thể chịu nổi sự ồn ào của những thác nước lớn của sông Nile. Tôi nghĩ một giọng nói thì khiến tâm trí xao nhãng hơn 1 tiếng ồn; vì nó cuốn hút tâm trí ta, còn tiếng ồn thì chỉ lấp đầy đôi tai ta với sự rung động của nó mà thôi. Trong những tiếng ồn ào xung quanh tôi mà không thể khiến tôi xao nhãng, tôi có thể nhận ra tiếng xe ngựa qua lại, một người thợ mộc đâu đó trong tòa nhà, một người lăn lưỡi cưa gần đó, và một người chỉ cách thổi sáo gần Meta Sudans, thường thì ông ta hét lên thay vì chơi nhạc. Đồng thời, tôi bắt đầu cảm thấy tiếng ồn mà xuất hiện theo đợt thì khó chịu hơn là những tiếng ồn cứ mãi tiếp diễn. Nhưng tôi đã tự khiến bản thân mình quen với những tiếng động đó, đến nỗi tôi có thể thoải mái nghe những tiếng thét chói tai của những người lái tàu nhằm tạo nhịp cho đội chèo. Bạn thấy không, tôi bắt tâm trí mình tập trung vào chính nó và không để bị phân tâm vào bất cứ thứ gì bên ngoài. Thứ gì đang tạo ra tiếng ồn không quan trọng, miễn là không có sự xáo trộn từ bên trong - cho đến khi không có sự mâu thuẫn giữa mong muốn và sợ hãi, tham lam không đi ngược với đam mê lạc thú, một thứ chê bai thứ còn lại. Vì sự tĩnh lặng xung quanh có lợi gì, nếu tâm trạng và cảm xúc của chính ta đang xáo trộn? "Tất cả mọi thứ đều lắng xuống trong một đêm yên ả" (trích thơ) Đó như một lời dối trá: không thể có sự yên ả mà không phải đến từ lý trí. Đêm không làm mất đi những lo lắng của ta; thay vào đó, nó phơi bày chúng ra trước mắt, hết nỗi lo này đến nỗi lo khác. Vì ngay cả khi chúng ta ngủ say, những giấc mơ của ta có thể mang theo rối loạn như cuộc sống ban ngày. Chỉ khi tâm trí đạt đến sự vững vàng thông thái, chúng ta mới thực sự có được bình yên. Thử nghĩ đến một người nóng lòng muốn chìm vào giấc ngủ trong ngôi nhà yên tĩnh. Không một tiếng động nào làm phiền đôi tai: tất cả bọn nô lệ đều nín lặng, và bất cứ ai đến gần ổng đều phải di chuyển bằng cách kiễng chân. Vậy mà ngay cả như thế, ông ta vẫn cứ trằn trọc không yên, xoay hết bên này lại bên kia, ngủ gà ngủ gật từng cơn trong bực dọc khó chịu, và liên tục phàn nàn về những tiếng động ông ta tưởng như mình nghe thấy. Bạn nghĩ liệu còn điều gì khác có thể là nguyên nhân? Tâm trí ổng không yên: ổng cần phải làm cho nó tĩnh lại, cần chế ngự sự nổi dậy của nó. Bạn đừng nghĩ tâm trí có thể nghỉ ngơi chỉ vì cơ thể được đặt trong một trạng thái thoải mái. Đôi khi sự tĩnh lặng lại ẩn chứa những xáo động mạnh nhất. Vậy nên ta phải khiến bản thân mình hoạt động và bận rộn với những thứ tốt đẹp có ý nghĩa, vì nếu không ta sẽ dễ dàng thấy mình bị chi phối bởi những lười nhác khó có thể kiểm soát. Những vị tướng tài, khi thấy quân lính trở nên lười nhác, thường giao việc cho họ và lấp đầy thời gian của họ với những cuộc hành quân: nếu được duy trì bận rộn, họ sẽ không thể tìm thấy thời gian cho những trò nổi loạn phóng đãng bừa bãi mất kỷ luật . Vì có một điều hiển nhiên là những xấu xa của việc rảnh rỗi lười nhác có thể dễ dàng được chỉnh đốn bằng công việc. Mặc dù người đời thường nghĩ rằng tôi tìm đến sự nghỉ ngơi vì đã quá chán nản với chính trường và cảm thấy tiếc nuối cho những nỗ lực không thành và không được trân trọng của mình, nhưng, chính trong cái nghỉ ngơi mà mệt mỏi và lo lắng đã dẫn tôi tới, tôi tìm thấy lại tham vọng của mình, một cách mới mẻ. Thực ra nó chưa từng thực sự mất đi, mà chỉ trở nên mệt mỏi vì mọi thứ đã không đi theo ý muốn. Tương tự với đam mê lạc thú. Nó có vẻ như đã có lúc thuyên giảm; nhưng sau khi ta cam kết một cuộc sống giản dị, nó lại tìm đến quấy rầy ta, để một ngày ta chợt thấy mình, giữa những công việc hàng ngày, tìm đến những tiện nghi lạc thú mà ta mới chỉ rời bỏ chứ chưa thực sự lên án. Thậm chí, thứ gì càng lén lút giấu giếm, ta lại càng muốn chiếm hữu hay thử qua. Vì tất cả những thói xấu công khai thì thường không nghiêm trọng, giống như bệnh tật thì sẽ dễ dàng được điều trị khi người ta đã chẩn đoán đúng và nắm được những tác động của nó. Vậy nên với tham lam, mưu đồ tham vọng, và những thói xấu khác của tâm trí: bạn có thể chắc chắn rằng chúng cực kỳ nguy hại khi chúng được ngụy trang dưới hình ảnh một tâm trí khỏe mạnh. Người đời tưởng ta đang hưởng thư nhàn, nhưng đâu có phải. Vì nếu chúng ta thực sự thư nhàn trong ẩn dật, nếu ta có thể không để ý đến những thứ lộng lẫy bề ngoài, thì, như tôi đã nói, không gì có thể khiến ta xao nhãng. Không một bài nhạc nào kể cả của con người hay của chim chóc có thể làm phiền suy nghĩ của ta, những suy nghĩ thông thái, chắc chắn và vững vàng (ám chỉ thần thoại Hy Lạp, khi tiếng hát thần thánh - siren - ngăn cản con đường trở về của Ulysses) . Chỉ có những tâm trí tầm thường dễ xao động, khi chưa thể tập trung vào bên trong, mới bị ảnh hưởng bởi tiếng động hay sự kiện bên ngoài. Có những nỗi sợ bên trong, hay một sắc thái của sự hoảng loạn, khiến nó không thể thoải mái. Virgil đã viết: Ta của ngày xưa, sẵn sàng chịu đựng tiếng va chạm của những ngọn giáo Không lay chuyển, ngay cả trước một đoàn bộ binh Hy Lạp dũng mãnh Mà giờ đây, run sợ trước ngọn gió, và hoảng hốt trước bất cứ tiếng động nào Run lên bần bật cho cả người thân và số phận nặng nhọc ta phải chịu Hai câu đầu nói về một người thông thái, người sẽ không bị ảnh hưởng bởi tiếng những ngọn giáo va chạm, hay hàng ngũ lính tinh nhuệ giáp va giáp, tiếng la hét của một thành phố bị vây hãm; trong khi hai câu dưới là về một người thiếu hiểu biết, luôn sợ hãi vì chính những nỗi lo lắng mình tạo ra, tái nhợt trước bất cứ tiếng động nào. Mỗi giọng nói với anh ta cũng giống một tiếng gầm gừ hăm dọa; một cử động nhỏ cũng khiến anh ta hoảng loạn. Chính những hành trang của anh ta khiến anh ta sợ hãi. Hãy chọn bất cứ một người nào được số phận mỉm cười, người có nhiều quyền lực và trách nhiệm, hay có rất nhiều của cải, và bạn sẽ thấy bức tranh về vị anh hùng của Virgil: "sợ hãi cho cả những người đi theo họ và của cải của họ". Vậy nên bạn có thể chắc chắn rằng tâm trí bạn chỉ thực sự vững vàng bình ổn khi không một tiếng động nào bên ngoài có thể ảnh hưởng đến nó, khi mà không một giọng nói nào có thể khiến bạn phân tâm khỏi bản thân mình, bất kể là vì xu nịnh hay đe dọa hay chỉ là những tiếng động vô nghĩa mà thôi. “Ông đang lảm nhảm gì thế Seneca? Chẳng phải sẽ dễ dàng hơn nếu ông rời khỏi chốn ấy hay sao?” Đúng vậy, tôi đồng ý, và vì vậy nên tôi đang thu xếp rời khỏi đây. Tôi chỉ muốn kiểm tra sức mạnh bản thân mình, và cho nó một bài luyện. Nhưng tại sao tôi không thể chịu đựng được nó dài lâu hơn, khi mà Ulysses có thể dễ dàng tìm ra giải pháp cho các bạn đồng hành của ông ta, ngay cả trước bài hát thần thánh ấy! (Vì Ulysses được biết trước, nên ông ta đã yêu cầu các thủy thủ đeo bông tai, và thúc giục họ trèo thật nhanh để vượt qua được vùng thử thách của tiếng hát mê muội) . Tạm biệt! Bức thư số 57: Về những chấn động tự nhiên của tâm trí mà phẩm cách sẽ không bao giờ có thể giúp ta kiểm soát trọn vẹn! Bạn thân mến! Khi rời Baiae để trở lại Naples, tôi đã không còn muốn thử thêm một chuyến hải trình nữa (xem lại bức thư 53 để biết thêm chi tiết về cuộc hải trình đầy sóng gió của Seneca trước đó) . Họ nói có những dấu hiệu của một cơn bão, và tôi đã dễ dàng bị thuyết phục! Nhưng đoạn đường bộ có quá nhiều bùn lầy đến nỗi bạn có thể tưởng tượng tôi thực sự phải bì bõm bơi qua đó. Ngày hôm ấy tôi thực sự phải trải qua một chế độ dành cho vận động viên chuyên nghiệp, khi mà ngay sau vùng bùn lầy ấy là bụi cát của đường hầm Naples. Không gì có thể dài bằng ngục tối ấy, và không gì tù mù u ám bằng những ngọn đuốc trong đó, thứ chỉ có thể khiến chúng tôi nhìn thấy khoảng không tăm tối trước mặt, chứ không thể nhìn qua nó. Ngay cả khi có một nguồn ánh sáng nào, bụi cát cũng sẽ chặn nó đến với chúng tôi. Bụi cát thực sự là một thứ khó chịu vô cùng, ngay cả khi ở một không gian mở; vậy bạn nghĩ thế nào khi chúng tôi phải chịu đựng cách nó cứ dâng lên cuồn cuộn trong một không gian hẹp bí bách cho việc trao đổi khí, và bám dính trên mặt của chính những người đã khuấy động nó lên? Vậy đó, trên một cung đường, trong cùng một ngày, chúng tôi phải chống lại cả bùn lầy và bụi cát. Nhưng, sự tăm tối ấy cũng cho tôi một thứ để suy ngẫm. Vì tôi cảm nhận được ảnh hưởng của nó lên tâm trí mình. Dù tôi không sợ hãi, nó vẫn mang lại cho tâm trí một sự thay đổi bởi sự mới mẻ và không thoải mái của (kiểu chấn động nhẹ) hoàn cảnh. Giờ tôi sẽ không nói về bản thân mình - vì tôi còn xa mới là một người có thể chịu đựng được những thứ ấy (ý chỉ thánh nhân, người có thể vững vàng trước mọi hoàn cảnh) , nhưng là về những người mà số phận đã mất đi sự kiểm soát của nó. Tâm trí ông ta sẽ vẫn bị ảnh hưởng bởi tác động mạnh mẽ từ bên ngoài, và màu da sẽ thay đổi (ý chỉ mặt tái đi trước nguy hiểm hay những thứ lạ . và đột ngột) Vì có những thứ, bạn của tôi, không một phẩm cách nào có thể khiến ta hoàn toàn vượt qua được: tự nhiên có cách để nhắc ngay cả những người như thế về cái chết và sự diệt vong của cuộc đời. Vậy nên ông ta sẽ thay đổi cảm xúc trước những sự kiện đau lòng, rùng mình trước những thảm họa đột ngột, hay đơn giản là cảm thấy thấy chóng mặt khi nhìn xuống từ trên cao. Đó không phải là sợ hãi, mà là phản ứng tự nhiên của con người, thứ lý trí sẽ không bao giờ có thể kiểm soát hoàn toàn. Vậy nên những người cực kỳ dũng cảm và sẵn sàng đổ máu lại thường không dám nhìn cảnh đổ máu của người khác; nhiều khi chính họ tái mặt hay ngất đi khi phải chăm sóc cho những vết thương mới chưa cầm máu, hay người khác lại có phản ứng tương tự với những vết thương đã lâu còn mưng mủ; và thậm chí có những người có thể chịu đựng cú chém dễ dàng hơn là nhìn thấy lưỡi kiếm. Vậy nên, như tôi đã nói, thứ mà tôi cảm thấy khi đó không phải là một cảm xúc (xáo trộn) mà chỉ là một sự thay đổi. Ngay khi nhìn thấy lại ánh sáng ban ngày, sự thanh thản vững vàng trở lại với tôi một cách tự nhiên mà không cần đắn đo suy nghĩ. Sau đó tôi bắt đầu cuộc đối thoại với bản thân mình, về sự ngờ nghệch của chúng ta khi sợ thứ này hơn thứ khác, khi mà tất cả chúng đều hướng đến một cái đích duy nhất. Có khác biệt gì nếu một người rơi từ ban công hay rơi từ một vực đá? Nếu xem xét kỹ bạn sẽ thấy không có gì khác biệt. Nhưng dù cả hai đều nguy hiểm như nhau, thì nhiều người vẫn cứ sợ vực đá hơn rất nhiều. Vì nỗi sợ khiến . ta chú ý đến nguyên nhân thay vì kết quả Bạn nghĩ rằng tôi đang nói về tư tưởng Stoicism, những người tin rằng tâm hồn của một người khi bị đè nén bởi một áp lực nặng nề thì khó có thể chịu đựng qua sự kiện ấy, vì không có một lối thoát nào, và sẽ bị tan đi ngay lập tức. Nhưng đó không phải điều tôi đang nhắc đến. Thực ra, tôi nghĩ những người nói điều đó đang phạm sai lầm. Cũng giống như ngọn lửa không thể bị đè nén (vì nó sẽ lan sang hai bên của bất cứ cái gì đè nén nó) và giống như không khí không bị hại bởi một cú đấm, một cú đánh của gậy, thậm chí nó không cả bị tách ra bởi một cú chém, mà chỉ cuốn xung quanh bất cứ thứ gì khuấy động nó, thì tâm trí, thứ được tạo nên phần lớn bởi không khí, cũng không thể bị nắm bắt và phá vỡ trong cơ thể, nhưng bởi sự linh hoạt của chất liệu tạo ra nó mà vượt qua tất cả mọi thứ đè nén lên nó (2000 năm trước, Seneca cũng như hầu hết những người hiểu biết tri thức thời ấy đều cho rằng bộ não con người chỉ chứa hoàn toàn là không khí mà thôi) . Như cái cách mà tia sét vươn ra tấn công và phát sáng cả một vùng vẫn tìm thấy đường về điểm xuất phát nhỏ bé, tâm trí cũng vậy, thứ thậm chí linh hoạt hơn cả lửa, nó có thể dễ dàng vượt thoát bất cứ thứ gì đang đè nén cơ thể. Vậy nên chúng ta cần phải tự hỏi liệu tâm trí có là một thứ bất tử. (hay linh hồn) Nhưng ở điểm này, ít nhất, bạn có thể biết chắc: nếu nó có thể tồn tại sau khi cơ thể đã chết, nó không thể bị phá hủy. Vì quy luật tất yếu là không gì có thể hại một thứ bất tử. Tạm biệt! Bức thư số 59: Về niềm hạnh phúc thực thụ trong đời, và về những lầm lạc hay thiếu khôn ngoan khiến người ta không thể có được nó! Bạn thân mến! Thư bạn đem đến cho tôi một niềm vui lớn - cho phép tôi sử dụng từ ngữ theo cách nói thông thường, chứ không phải theo ngữ nghĩa của chúng theo cách nói Stoic. Vì người trong trường phái Stoicism công nhận rằng niềm vui, sự thỏa mãn - pleasure - là một thứ gì đó sai trái. Dù thường thì điều đó đúng, nhưng "pleasure" còn được dùng để chỉ một tâm trạng mừng rỡ vui vẻ. Tôi biết rằng nếu nghiêm chỉnh tuân theo trường phái của mình thì việc dùng "pleasure" để chỉ niềm vui sẽ là không thống nhất và có thể mang lại tai tiếng, nhưng niềm vui thực sự - - thực ra chỉ được dùng với những người thông thái, vì nó chỉ trạng thái hưng joy phấn của tâm trí hướng tới những thứ tốt đẹp thuần khiết và trong chính nó. Dù vậy, trong việc chuyện trò thường ngày chúng ta vẫn nói là ta mừng khôn xiết (overjoyed) nếu một người bạn trúng cử những vị trí quan trọng, hay người khác mới cưới vợ và vợ mới hạ sinh, những sự kiện không những không phải nguyên nhân để vui mừng, mà thường khi còn là đầu mối của đau khổ muộn phiền trong tương lai. Trong khi một trong những tính chất của niềm vui thực sự là nó (joy) không bao giờ chấm dứt hay chuyển sang trạng thái ngược lại. Vậy nên khi mà Virgil nói: , thực ra ông ta đang dùng một lối "một niềm vui xấu xa của tâm trí" nói kiểu cách, nhưng không chính xác, vì không một niềm vui đích thực nào lại xấu xa. Ông ta chỉ dùng từ đó một cách không chính xác để chỉ một cảm (joy) giác thoải mái tiện nghi, và như vậy nhấn mạnh vào nó, vì những người mà ông ta đang nhắc đến đã vui mừng với những thứ có hại cho họ. Nhưng, tôi không sai khi nói rằng tôi rất vui được nhận thư bạn. Vì (pleasure) ngay cả với người không được rèn luyện về tâm trí vẫn có thể cảm thấy vui sướng thực sự trước những thứ cao quý ngay thẳng (joy) theo phẩm cách) (ý chỉ phẩm cách và hành động , tôi cũng sẽ gọi cảm xúc ấy là mà thôi, bởi vì thứ cảm pleasure xúc ấy ở họ khó kiểm soát và sẽ nhanh chóng thay đổi, và bởi nó xuất hiện từ niềm tin vào những thứ không thực sự tốt đẹp hay thường đi đến quá đà. Nhưng để tôi trở lại với chủ đề chính, và nói cho bạn biết về điều gì ở lá thư của bạn khiến tôi hài lòng: câu chữ của bạn có sự kiểm soát. Bạn không bị cuốn đi bởi tài năng của mình; bạn không để cho những con chữ tuôn ra nhiều hơn nội dung bạn muốn truyền tải . Nhiều người bị cuốn vào sự quyến rũ của những câu chữ mượt mà khi viết và vì vậy để chúng tuôn ra một cách lan man và nhiều hơn những gì họ định viết. Điều đó không xảy ra với bạn: tất cả những gì bạn viết đều chính xác và phù hợp với nội dung . Bạn chỉ viết đủ, nhưng truyền đạt nhiều hơn thế. Điều đó thể hiện một thứ rất quan trọng: nó cho thấy tâm trí bạn . không chứa thứ gì thừa thãi hay xáo rỗng Tuy nhiên, tôi cũng tìm thấy vài ẩn dụ, không phải những ẩn dụ mới mẻ táo bạo, mà là những ẩn dụ đã từng được sử dụng và công nhận. Tôi thấy những so sánh gợi hình, và nếu có ai nói với ta rằng không nên dùng từ ngữ tượng hình - vì chúng chỉ dành cho thơ ca, tôi nghĩ người đó thậm chí còn chưa cả đọc một ai trong số những tên tuổi xưa - những người còn viết một cách thuần khiết và chưa bị ảnh hưởng bởi cách nghĩ: phải viết làm sao để khiến người đọc trầm trồ. Họ thể hiện quan điểm của mình một cách đơn giản và theo cách tự nhiên của nó. Trong tác phẩm của họ có đầy những hình ảnh so sánh, thứ mà tôi nghĩ cần thiết cho tâm trí, không phải với lý do mà bọn nhà thơ dùng chúng, mà để bổ trợ cho những yếu kém trong việc tiếp nhận của chúng ta và để chủ đề trở nên gần gũi thực tế hơn cho cả người nói và người nghe. Nhân tiện, tôi đang đọc Sextius, một con người nghiêm nghị sắc sảo. Ông ta viết bằng tiếng Hy Lạp, nhưng những tư tưởng đạo đức thì lại theo hướng La Mã. Tôi bị ấn tượng bởi hình ảnh ông ấy vẽ ra (bằng ngôn từ), của một đội quân diễu hành theo đội ngũ hình vuông, sẵn sàng chiến đấu, khi họ dự đoán rằng kẻ thù có thể tấn công bất cứ hướng nào. "Người thông thái cũng cần làm tương tự", ông ta nói. "Người thông thái cần để phẩm cách bao phủ xung quanh mình, để bất cứ khi nào vấn đề ập tới, ‘quân đội’ của ông ta cũng sẵn sàng và có thể đánh trả với không chút xáo trộn nào trước mệnh lệnh của thủ lĩnh". Đó là điều ta nhận thấy trong đội quân dưới trướng của những vị tướng vĩ đại, khi lệnh trên đưa ra được thực hiện bởi các đơn vị cùng một lúc với không một sai sót, hàng ngũ được chỉnh đốn một cách khoa học và cho phép tín hiệu từ một người có thể chuyển tải đến kỵ binh và bộ binh cùng một lúc. Chúng ta cần sự chuẩn mực ấy, ông ta nói; thực tế, chúng ta cần nó hơn cả quân đội. Vì trong khi quân lính thường sợ hãi kẻ thù một cách hơi thiếu lý trí, hướng mà họ nghĩ dễ bị tấn công nhất thường lại là hướng an toàn nhất; thì những sự thiếu khôn ngoan lại không có một hướng hay chỗ nào an toàn nào cho ta dựa vào. Những thứ để sợ hãi ở mọi hướng, từ trên xuống, dưới lên, và từ hai bên sườn, phía trước, phía sau. Run rẩy trước mọi thứ, tâm trí ta không có một sự chuẩn bị nào cả, mà chỉ biết hoảng sợ trước ngay cả những thứ đến để giúp nó. Nhưng thánh nhân thì được trui rèn để chống lại tất cả mọi sự đe dọa; ông ta luôn tỉnh táo, quyết đoán, và sẽ không đầu hàng trước bất cứ một sự tấn công nào, từ nghèo đói, nỗi đau mất mát, tiếng xấu, hay đau khổ. Không nao núng, ông ta sẽ vượt trên chúng, ngay cả khi ở giữa vòng vây. Còn với chúng ta, rất nhiều thứ có thể trói buộc, hay làm ta mất hết sức mạnh. Ta đã tự trong những thói xấu quá lâu đến nỗi không thể thoát khỏi chúng đắm mình một cách dễ dàng. Ta không chỉ bị làm cho hư hỏng bởi chúng, mà còn dần nhuộm màu mình theo chúng. Nhưng thay vì chuyển hết từ cách nói hình tượng này sang cách khác , hãy để tôi chia sẻ với (những từ như đắm mình, nhuộm màu) bạn câu hỏi thường quanh quẩn trong đầu tôi. Tại sao sự thiếu khôn ngoan lại có thể trói chặt ta đến thế? Đầu tiên, bởi vì ta đã không kháng cự một cách dũng cảm; và rồi cũng không cố gắng vượt qua nó bằng tất cả sức mạnh của mình. Thứ hai, bởi vì chúng ta cũng không thực sự tin tưởng những thứ mà thánh nhân đã tìm ra; vậy nên những lời của họ ta không khắc cốt ghi tâm. Chúng ta bỏ ra rất ít công sức cho nhiệm vụ khó khăn ấy. Làm sao một người có thể tích lũy một sức mạnh đủ lớn (và sự hiểu biết) để chống lại thói xấu nếu anh ta chỉ học lúc rảnh rỗi hay khoảng thời gian ít ỏi khi anh ta không gắn với chính những thói xấu ấy? Không một ai trong chúng ta đạt đến độ sâu cần thiết. Ta chỉ chạm nửa vời và nghĩ rằng vài ba phút dành cho triết là đủ và thậm chí hơn cả đủ với những người bận rộn như mình. Một trong những trở ngại lớn nhất là việc ta dễ dàng và nhanh chóng thỏa mãn với chính mình. Nếu tìm thấy ai đó sẵn sàng nói chúng ta là những con người đức hạnh, có phẩm cách, biết lẽ phải và giản dị minh bạch, ta sẵn sàng chấp nhận những thứ đó. Không thỏa mãn với những khen ngợi bình thường, bất cứ một lời nịnh nọt nào, thậm chí đến mức đáng xấu hổ hướng về ta, ta cũng sẵn sàng chấp nhận như thể đó là sự thật. Khi kẻ khác khăng khăng rằng ta là một trong những người tuyệt vời và thông thái nhất, ta chấp nhận những lời nhận xét có cánh ấy, ngay cả khi ta biết rõ hắn là kẻ thường xuyên dối trá. Ta nuông chiều bản thân đến độ sẵn sàng chấp nhận sự tán dương về những phẩm cách mà ngược lại hoàn toàn với những hành động của mình. Một người được khen là ‘từ bi nhất’ ngay cả khi anh ta đang khăng khăng đòi hỏi sự trừng phạt cho những kẻ khác, ‘rộng lượng nhất’ trong khi tham gia vào một cuộc cướp giật, hay ‘chừng mực nhất’ giữa cuộc tiệc tùng say khướt và trụy lạc. Hậu quả là, ta không có chút mong muốn thay đổi, chỉ bởi đã có niềm tin vào sự xuất sắc và cao quý của mình. Một lần, khi Alexander có cuộc thân chinh ở Ấn Độ, hồi đó mới chỉ là một bộ lạc man rợ ít biết đến cho cả những vùng lân cận, ngài dính một mũi tên. Đó là khi quân lính của ngài đang bao vây thành phố, và giữa cuộc tuần hành nhằm tìm kiếm điểm yếu nhất của tường thành. Trong một khoảng thời gian dài ngài kiên trì, dự định hoàn thành cuộc tuần hành; nhưng đến khi máu đã ngừng tuôn ra từ vết thương và rìa vết thương đóng vẩy, cơn đau trầm trọng thêm, và ngài bắt đầu mất đi cảm nhận ở chân khi vẫn đang trên ngựa. Bị ép phải xuống ngựa để chăm sóc vết thương, ngài nói: " Tất cả mọi người thề thốt rằng ta là con của thần ". Jupiter, nhưng vết thương này chỉ rõ sau cùng ta cũng chỉ là một con người Chúng ta cũng nên có thái độ tương tự. Những lời xu nịnh khiến mỗi chúng ta trở thành một kẻ ngốc. Với hiểu biết của mình, hãy để ta nói cho họ: " Ngươi nói ta khôn ngoan, biết lẽ phải, nhưng ta tự thấy còn rất nhiều thứ mình ham muốn thực ra lại vô dụng, hay nhiều thứ ta ao ước lại có hại cho bản thân mình. Ta không cả biết điểm dừng khi ăn uống, thứ mà ngay lũ động vật cũng có thể nhận ra vì cảm nhận no của chúng. Cho đến nay, ta không cả biết sức ". chứa của chính dạ dày mình Giờ tôi sẽ nói cho bạn về cách để nhận ra sự thiếu khôn ngoan của mình. Người thông thái thì luôn tràn đầy sinh khí, vui vẻ và bình thản, không khi nào bị động; ông ta sống trong cùng một trạng thái với Chúa. Giờ xét tình trạng của bản thân mình. Nếu bạn không bao giờ thất vọng; nếu tâm trí bạn không bị ảnh hưởng bởi bất cứ một hy vọng nào vào tương lai; nếu trạng thái tâm lý của bạn luôn cân bằng và ổn định ngày cũng như đêm, sáng suốt, ngay thẳng và hài lòng với chính nó, thì bạn có thể chắc chắn rằng mình đã đạt tới sự toàn vẹn của đời người. Nhưng nếu bạn cứ cố tìm kiếm vui thú tiện nghi ở mọi nơi và mọi thứ bên ngoài, thì bạn có thể nhận ra mình còn cách xa sự thông tuệ đến mức nào, cũng như cách xa hạnh phúc thực thụ. Cái vui thuần khiết ấy là mục tiêu của bạn, nhưng bạn đang đi chệch đường: bạn nghĩ rằng bạn sẽ đạt được nó giữa giàu sang và danh vọng; nói cách khác, bạn tìm kiếm niềm vui đích thực giữa những lo toan! Bạn chạy theo những thứ đó vì tưởng rằng chúng sẽ mang lại hạnh phúc và tiện nghi, nhưng thực ra chúng là cội nguồn của đau khổ. Bạn thấy đấy, ai cũng đang đi tìm niềm vui đích thực, nhưng họ còn không biết thứ đó là gì, để có thể nghĩ họ có thể tìm thấy chúng ở đâu. Có người thử tìm nó trong những bữa tiệc phè phỡn hoan lạc; người khác trong những cuộc bầu cử và sự tung hô của đám đông; người khác từ những cuộc tình; người khác nữa từ việc học và trau dồi những thứ vô giá trị, những thứ không chữa lành thói xấu xa sai trái. Tất cả bọn họ đều bị đánh lừa bởi sự cám dỗ nhất thời và bề mặt, như say sưa, thứ cho họ vài giờ trong trạng thái lâng lâng vui sướng, và khiến họ phải trả giá bằng cả ngày sau đó, hoặc như những sự tán dương, tiếng tung hô của hàng ngàn người, thứ khiến họ chìm trong lo lắng sợ hãi, để có được, và để duy trì. Vậy nên, hãy nghĩ đến điều này: kết quả của thông tuệ là một niềm vui vĩnh cửu. Tâm trí sáng suốt thì luôn như ở trên tầng trời cao (không bao giờ bị ảnh hưởng : . Vậy nên bạn có lý do để mong muốn sự bởi mây bão) mãi mãi thanh thản thông tuệ, vì nó sẽ khiến bạn có được thứ niềm vui ấy. Nhưng chúng chỉ có một cội rễ: khi bạn biết và luôn duy trì được phẩm cách của mình. Một người sẽ không thể có được nó nếu anh ta không dũng cảm, công bằng, và điều độ. Bạn nói: "Ý ông là gì? Không phải là những người thiếu khôn ngoan vẫn vui vẻ đó sao?". Không khác cách mà những con sư tử vui mừng khi chúng săn được con mồi. Khi người ta chìm trong rượu chè và hoan lạc; khi thói xấu của họ dài hơn cả đêm dài; khi mà những thoải mái tiện nghi vượt quá giới hạn bắt đầu khiến cơ thể rệu rã; khi đó trong tuyệt vọng họ thét lên những lời thơ của Virgil: Bạn biết không, giữa những thói vui suy đồi; Ta sống nốt những đêm cuối cuộc đời (trích thơ Virgil) Nuông chiều bản thân, những con người bệnh hoạn ấy sống hết đêm này đến đêm khác trong thú hoan lạc, như thể đó thực sự là những đêm cuối đời họ vậy. Nhưng niềm vui thực sự, thứ có thể được thấy ở Chúa và những ai theo chân Người, thì không có lúc dừng và không có kết thúc. Nó chắc chắn sẽ phải kết thúc một lúc nào đó nếu cội nguồn của nó đến từ bên ngoài. Nhưng không ai có thể ban tặng thứ niềm vui này cho người khác, vậy nên không ai có thể quyết định việc ta có nó hay không. Thứ mà vận mệnh hay thần may mắn không ban cho, . chúng không thể lấy đi của ta Tạm biệt! Bức thư số 60: Về những mong cầu của người thân cho ta, và về lòng tham vô đáy của con người! Bạn thân mến! Tôi thất vọng về bạn, cảm thấy sự khác biệt giữa hai ta, và nó khiến tôi tức giận với bạn. Phải chăng từ thâm tâm bạn vẫn muốn những thứ mà người bảo trợ, người giám hộ, hay thậm chí cả thân mẫu của bạn mong muốn cho bạn? Chẳng lẽ bạn không hiểu rằng hầu hết những điều họ mong cầu cho bạn có (về vật chất) hại đến mức nào? Đúng, họ là những người thân gần gũi và yêu thương ta nhất, nhưng những mong cầu của họ lại không có ích gì cho ta hết! Và thực tế là chúng càng trở thành sự thật thì cái hại lại càng lớn hơn. Khi nghiệm lại cuộc đời từ độ tuổi gần đất xa trời này, tôi đã không còn ngạc nhiên khi thấy rằng tất cả những vấn đề vây quanh ta đến từ thuở nhỏ: ta lớn lên giữa những thứ xấu xa mà lại được cầu khẩn bởi chính phụ thân mình. Cầu cho Chúa nghe thấy những lời cầu nguyện của chính chúng ta, lời cầu nguyện mà không cần thứ gì bên ngoài để có thể được toại nguyện. Liệu ta còn phải cầu xin Chúa về những thứ bên ngoài bao lâu nữa đây? Không lẽ đến lúc này ta vẫn không thể tự thỏa mãn những nhu cầu của mình? Khi mà đất đai của ta được gieo trồng đủ để cung cấp cho cả một thành phố, bao lâu nữa? Bao lâu nữa khi cả một dân tộc phải thực hiện nhiệm vụ thu hoạch cho ta? Bao lâu nữa khi mà hàng dãy những con tàu - đến từ nhiều hơn một đại dương - chỉ để cung cấp mọi thứ cho một bữa tối của ta? Ngay cả một con bò cũng có thể dễ dàng thỏa mãn với một vài mẫu trong cả đồng cỏ rộng lớn; một cái cây là đủ cho một con voi; vậy mà với loài người - nhu cầu của chúng ta vượt qua mọi ranh giới của mặt đất và đại dương. Tại sao vậy? Phải chăng tự nhiên cho ta một cái dạ dày không đáy, không bao giờ có thể thỏa mãn, đến nỗi dù cho cả cơ thể này là nhỏ bé so với rất nhiều loài động vật, nhưng ta "thắng" ngay cả những loài to lớn nhất, phàm ăn nhất trên thế giới? Làm ơn khẳng định với tôi rằng đó không phải sự thật. Vì thực sự có ai không rõ những nhu cầu tự nhiên là nhỏ bé thế nào! Chỉ cần một chút thôi là đã đủ thỏa mãn những nhu cầu ấy. Không, không phải nhu cầu của cơ thể, mà lòng tham vô đáy mới là nguyên nhân khiến ta lao theo những thứ vô độ ấy. Vậy nên hãy coi những kẻ, như Sallust nói - "chỉ chú ý đến dạ dày" - như động vật thay vì con người. Nhưng, tồi tệ hơn, thậm chí có những kẻ còn không đáng để ta coi như động vật, mà là những xác chết. Một người sống khi người ấy mang lợi ích cho người khác, cho cộng đồng; hay chí ít là cho chính anh ta (lưu ý ở trường hợp chính một người, Seneca ở đây ý chỉ sự kỷ luật trui rèn phẩm cách đến ... khắc kỷ, chứ không phải những lợi ích thông thường nhé) . Những kẻ lười biếng chỉ núp trong nhà thì có khác gì đã tự chui vào ngôi mộ và chôn sống mình. Hãy đến và viết trên tường trước cửa nhà họ: SỐNG MÀ NHƯ ĐÃ CHẾT BỞI CHÍNH BẢN THÂN HỌ Tạm biệt! Bức thư số 61: Làm thế nào để có thể bình thản đón nhận cái chết Bạn thân mến! Hãy cùng tôi từ bỏ những mong muốn kỳ vọng trước đây của mình. Lúc này đây tôi đang cố gắng thực hiện điều đó: ở tuổi già, tôi đã thôi theo đuổi những thứ mình mong cầu khi còn trẻ. Cố gắng duy nhất, suy nghĩ duy nhất của tôi, ngày cũng như đêm, là: đặt dấu chấm hết cho những thói xấu thâm căn cố đế của mình . Tôi chỉ còn quyết tâm coi một ngày như cả một cuộc đời. Tất nhiên không phải theo nghĩa là tôi cứ cố bám chặt, nắm lấy nó như thể nó là ngày cuối cùng, dù tôi thực sự nghĩ rằng nó hoàn toàn có thể là ngày cuối cùng. Tôi viết cho bạn bức thư này với cùng một tâm trạng, như thể cái chết chuẩn bị gọi đến tên tôi ngay giữa những dòng này. Tôi đã sẵn sàng; và vì thế mà tôi có thể tiếp tục tận hưởng cuộc sống này, vì tôi không còn hoảng sợ cái ngày ấy sẽ đến trong tương lai. Trước khi về già, tôi quan tâm về cách sống tốt; nhưng khi đã ở những năm tháng rệu rã này, tôi quan tâm liệu mình có thể bình thản mà ra đi hay không. Nhưng ra đi bình thản là ra đi một cách tự chủ. Vậy nên, bạn của tôi, hãy cố gắng - không bao giờ làm điều gì trái với ý muốn của bạn. Một điều trở nên bắt buộc nếu bạn chống đối, tự nó sẽ mất đi tính bắt buộc nếu bạn hướng ý muốn của mình theo nó. Đây là điều tôi muốn nói: ai có thể chấp nhận mệnh lệnh một cách vui vẻ có thể tránh được cái cay đắng của sự quy phục - làm những thứ trái với ý mình. Điều khiến mọi người đau khổ không phải là tuân lệnh mà là làm thứ trái với ý muốn của họ. Vậy nên hãy để ta kiểm soát và làm chủ tâm trí mình theo cách mà bất cứ hoàn cảnh nào đến với ta đều được coi như đúng với ý ta muốn - và đặc biệt là cái chết, ta hãy nghĩ về nó với không một chút đau buồn. Thực ra ta nên chuẩn bị cho nó thậm chí trước khi ta chuẩn bị cho cuộc sống. Vì đời người thì thường được trang bị đầy đủ, vậy mà ta vẫn cứ tham lam những thứ khác. Ta nghĩ rằng mình thiếu thốn thứ gì đó, và luôn luôn như vậy. Để có đủ trong cuộc sống: không một ngày hay năm nào có thể cho ta, mà chỉ có chính tâm trí mình mà thôi. Tôi đạt tới cái hiểu rằng đời mình cũng dài đủ rồi. Hoàn toàn hài lòng, tôi đợi chờ cái chết của mình. Tạm biệt! Bức thư số 62: Về những lời phàn nàn thiếu thốn thời gian, và về một người bạn đáng ngưỡng mộ! Bạn thân mến! Họ dối trá - những người làm như thể áp lực công việc khiến họ không thể tập trung vào việc nghiên cứu và thực hành triết. Đó đều là giả dối, vì chính họ chứ không ai khác cứ tiếp tục ôm đồm chồng chất thêm vào lượng công việc của mình - . Tôi có thời gian, bạn của tôi, tôi nếu họ bận rộn, thì đó là lỗi của chính họ luôn có thời gian; và bất cứ nơi đâu tôi đến, tôi hoàn toàn ở đó. Tôi không để công việc cuốn mình đi; tôi chỉ cho chúng mượn bản thân mình mà thôi, và tôi không tìm kiếm thêm lý do để lãng phí thời gian của mình. Ở bất cứ thời điểm nào tôi có thể dừng lại, hay bất kể ở đâu, tôi sàng lọc suy nghĩ và tìm một vài thứ tốt đẹp (về phẩm cách và tâm trí) để ngẫm về. Ngay cả khi dành thời gian cho bạn bè, tôi cũng vẫn có thể là chính mình, bằng cách hạn chế gặp gỡ những người chỉ có quan hệ với mình thông qua vị trí công việc mà thôi. Thay vào đó, tôi chọn cho mình những người bạn thông thái nhất, bất kể họ đang sống ở đâu , bao nhiêu tuổi, và hướng những (hay thậm chí đã mất) suy nghĩ của mình đến họ. Tôi chọn Demetrius (một người theo chủ nghĩa yếm thế, trường phái theo xu hướng đề cao việc từ bỏ gần như toàn bộ sở hữu để chứng minh con người có thể sống cao đẹp mà không cần vật chất) , một trong những con người đức hạnh và cao đẹp nhất mà tôi từng được biết đến. Tôi từ bỏ quần áo màu huyết dụ (tức những bộ quần áo sang trọng) và đàm đạo với ông ta, “ngước nhìn” ông ta, con người với gần như không một mảnh vải che thân. Tại sao tôi không thể “ngước nhìn” ông ta? Khi tôi biết rõ rằng ông ta không thiếu bất cứ một thứ gì trên đời này. Không ai có thể có tất cả mọi thứ, nhưng có những người có thể coi thường tất cả. Con đường ngắn nhất đến sự sung túc là qua việc coi thường của cải. Nhưng người bạn của chúng ta, Demetrius, thậm chí sống không phải như một người đã coi thường mọi thứ, mà như một người đã để lại mọi thứ cho người khác có thể tận hưởng chúng. Tạm biệt! Bức thư số 63: Lời chia buồn khi người bạn của bạn qua đời, và thái độ ta nên có với hoàn cảnh đau lòng này! Bạn thân mến! Tôi rất tiếc khi nghe tin ông bạn Flaccus của bạn đã qua đời. Nhưng tôi hy vọng bạn đừng quá đau buồn . (đến thê lương) Không mảy may đau buồn? Tôi sẽ không cứng nhắc đến mức đòi hỏi bạn điều đó, dù bản thân mình vẫn nghĩ đó mới là thái độ đúng đắn. Nhưng sự vững vàng ấy của tâm trí chỉ thuộc về một người có thể coi thường vận mệnh và không bị ảnh hưởng bởi bất cứ bất hạnh nào trên đời. Thậm chí ngay đến như vậy thì ông ta cũng sẽ vẫn cảm thấy một cảm giác đau đớn thoáng qua trong tình cảnh này, nhưng nó chỉ thoáng qua mà thôi. Còn với chúng ta, có thể hiểu cho những giọt nước mắt tiếc thương, nếu không quá nhiều, và nếu sau đó ta có thể kiểm soát lại cảm xúc của mình. Mất đi một người bạn, bạn không nên mắt ráo hoảnh, nhưng cũng không nên chìm đắm trong dòng lệ tiếc thương; bạn nên để nước mắt của mình rơi, nhưng đừng nên biến nó thành rền rĩ đau khổ. Liệu những lời ấy có quá khắt khe với bạn? Vậy mà những nhà thơ Hy Lạp vĩ đại nhất cũng chỉ cho phép sự tiếc thương trong một ngày mà thôi. Và ngay cả Niobe, người phải chôn cất 12 đứa con của mình, cũng phải dừng sự thương tiếc sau 10 ngày để tìm thức ăn. Bạn hỏi vậy sự than khóc tiếc thương xuất phát từ đâu? Cái gì là nguồn gốc của nỗi đau vượt quá giới hạn? Chúng ta cố dùng nước mắt để chứng tỏ nỗi mất mát của mình: không phải là nỗi tiếc thương khiến ta rơi lệ, mà ta đang thể hiện sự tiếc thương của mình cho người khác thấy. Người đời thường đau buồn vì chính họ. Sự ngu ngốc đáng hổ thẹn! Người ta tìm kiếm sự thừa nhận ngay cả trong việc thể hiện nỗi tiếc thương. "Vậy, phải làm thế nào?", bạn hỏi. "Chẳng lẽ tôi nên vô tình mà quên ngay bạn mình?". Nếu những ký ức về bạn của bạn cũng chỉ kéo dài như nỗi tiếc thương ấy, thì nó thực ra cũng chẳng lâu lắm đâu. Sớm thôi, sẽ đến lúc một điều gì đó bất ngờ khiến sự rạng rỡ trở lại trên mặt bạn với một tiếng cười; khi đó, nỗi đau đớn của bạn sẽ giảm dần, dù nó mạnh đến đâu, và cảm giác mất mát sẽ phai đi. Giờ phút mà bạn thôi không chú ý vào bản thân mình, khuôn mặt đưa đám của bạn sẽ tan đi. Ngay lúc này bạn đang tập trung vào nỗi tiếc thương của mình, nhưng ngay cả như thế thì nó cũng đang dần mất đi. Nó càng trầm trọng, càng sớm kết thúc. Hãy để ta khiến những ký ức về người bạn đã mất là những kỷ niệm đẹp nhất. Nếu suy nghĩ mang đến sự giằn vặt, không ai sẽ cố gắng mà nhớ về nó, tương tự như trường hợp này: chúng ta không tránh khỏi một cảm giác đớn đau khi tên của người bạn ấy được gợi nhắc. Nhưng ngay cả điều đó cũng mang theo một niềm vui của riêng nó. Bạn ta, Attalus, đã từng nói: "Ký ức về một người bạn đã qua đời cho ta cái niềm vui giống như một trái táo, thứ vừa chát vừa ngọt, hay như vị men của hũ rượu lâu năm. Thời gian sẽ khiến nỗi đau nguôi ngoai, và chỉ có sự ngọt ngào ở lại". Nếu chúng ta tin vào những lời ấy, tức là "Nghĩ về những người bạn đang sống như bánh trái hay mật ngọt; trong khi nhớ về những người đã qua đời thì mang một thứ vị hỗn hợp, vừa đắng vừa ngọt. Nhưng ai dám phủ nhận rằng thứ vị đặc biệt ấy, thậm chí nhiều khi đắng nhiều hơn, lại thường là thứ ta mong muốn và hợp vị với mình". Trải nghiệm của tôi thì khác: với tôi, suy nghĩ về người bạn đã qua đời chỉ có ngọt ngào, và mang đến sự dễ chịu. Vì khi người đó còn sống, tôi trân trọng họ như thể tôi sẽ sớm mất họ; và giờ khi tôi đã mất họ, tôi sống như thể họ vẫn đang ở bên mình. Vậy nên, bạn ơi, hãy làm điều mà bạn cho là đúng đắn. Đừng hiểu sai thứ mà số mệnh đưa đến cho bạn. Số mệnh lấy đi của bạn thứ gì đó, nhưng cũng chính . nó đã mang đến thứ đó cho đời bạn Vì ta không thể biết chắc ta sẽ còn bạn mình trong bao lâu, hãy để ta thực sự tận hưởng thời gian bên họ . Hãy nghĩ về việc thường khi ta đi những chuyến đi dài ngày và quên mất họ, hay nhiều khi ta không thể gặp họ ngay cả khi sống chung một nơi: ta sẽ hiểu ta đã lỡ mất rất nhiều thời gian bên họ trong khi cả hai còn tồn tại. Nhiều người thường rất vô tâm với bạn bè khi họ còn sống, nhưng đau đớn tiếc thương tột cùng khi bạn họ qua đời. Ai có thể chấp nhận điều đó - ! việc phải mất đi một người bạn để có thể yêu thương anh ta Lý do họ thể hiện sự đau đớn tột cùng ấy thực ra là vì họ sợ rằng ai đó sẽ hoài nghi liệu họ có thực sự yêu bạn mình. Họ đang tìm kiếm những dấu hiệu của tình cảm họ dành cho bạn bè, khi điều đó đã chẳng còn cần thiết. Nếu ta có những người bạn khác, ta thực sự đã không đánh giá họ cao và không trân trọng họ nếu không thể tìm thấy nơi họ một sự an ủi về việc mất đi người bạn của mình. Nếu, ngược lại, ta không còn bất cứ một ai khác ngoài người đã mất, thì thực ra ta đã tự làm tổn thương bản thân mình, còn hơn cả điều số mệnh đã làm với ta qua việc lấy đi người bạn duy nhất ấy: số mệnh chỉ lấy đi một, nhưng ta lấy đi của bản thân tất cả, chỉ vì ta đã không biết kết thêm bạn bè. Hơn thế nữa, ai không thể làm bạn với hơn 1 người thì thực ra cũng không yêu quý gì nhiều người bạn duy nhất ấy . Nếu một người mất đi cái áo duy nhất khóc lóc và than vãn, thay vì nhìn quanh và tìm kiếm một thứ gì đó để khoác lên người và làm ấm cơ thể, liệu bạn sẽ không nghĩ anh ta ngu ngốc? Người bạn yêu quý qua đời: tìm một người khác để yêu thương. Thay thế một người bạn thì tốt hơn là khóc lóc. Tôi biết rằng điều tôi sắp sửa nói là một câu hay đến nỗi nó đã trở nên nhàm, nhưng tôi sẽ vẫn nhắc lại nó. Thời gian là liều thuốc chữa lành một tiếc thương - ngay cả khi bạn chưa muốn nó lành. Một người sẽ đến lúc cảm thấy mệt mỏi vì tiếc thương - nhưng một người biết suy nghĩ nên cảm thấy xấu hổ khi phải dùng đến thời gian như liều thuốc cho mình . Bạn nên tự mình chấm dứt sự tiếc thương, thay vì để nó rời bỏ bạn. Và thực ra bạn nên chấm dứt nó ngay khi có thể, vì đằng nào thì bạn cũng sẽ không thể cứ thương tiếc mãi, ngay cả khi bạn muốn. Người xưa đã từng ra quy định: một năm là thời hạn cho sự tiếc thương của những người đàn bà khốn khổ, không phải là để khuyến khích họ dùng trọn thời gian ấy, mà là để họ không bao giờ đi quá giới hạn ấy. Với những người đàn ông thì không có thời hạn quy định, vì không một khoảng thời gian nào là đúng đắn. Nhưng ngay cả với những người đàn bà yếu đuối và bất hạnh nhất, tính cả những người khó có thể rời bỏ quan tài - mà ta phải kéo họ ra - trong họ tôi cũng thách bạn tìm được một người mà nước mắt kéo dài đến cả tháng. Không gì dễ gợi lên sự hằn học của người ngoài bằng nỗi tiếc thương kéo dài. Khi mới xuất hiện, nó khơi dậy sự đồng cảm và người ta được thăm hỏi bởi những lời chia buồn; nhưng khi đã dai dẳng, nó chỉ khiến người ngoài đàm tiếu mà thôi. Và đúng là nên thế, vì nếu nó kéo dài thì chỉ có thể hoặc là điên khùng hoặc là giả tạo. Đúng, chính tôi là người đang viết những dòng này cho bạn - tôi, người đã gần như suy sụp khi nghe tin người bạn thân thiết Annaeus Serenus qua đời, và có thể là ví dụ điển hình nhất của việc bị đánh bại bởi tiếc thương. Nhưng giờ đây khi ngẫm lại, tôi thực lòng phê bình thái độ và cảm xúc của mình. Tôi hiểu rằng lý do chính khiến tôi tiếc thương là vì tôi đã chưa bao giờ nghĩ rằng ông ta có thể chết trước mình. Tôi đã chủ quan với cái sự thực rằng ông ta trẻ hơn mình rất nhiều. Như thể ngày sinh của ta sẽ quyết định số phận vậy! Vậy nên hãy để ta nhớ rằng cái chết có thể đến bất cứ lúc nào, đối với ta cũng như đối với những người ta yêu mến. Tôi cần phải nói với bản thân mình khi ấy, " Bạn thân Serenus trẻ hơn ta, nhưng có gì khác biệt? Ông ta hoàn toàn có thể chết trước ta ". Bởi tôi không làm vậy, vận mệnh đã tấn công tôi một cách đột ngột không chuẩn bị. Giờ tôi sẽ luôn ghi nhớ rằng không chỉ mọi người và mọi thứ đều sẽ phải chết, mà cả việc cái chết đến lúc nào không ai định đoạt được. Nó có thể xảy ra bất cứ lúc nào, ngay cả chính ngày hôm nay. Vậy nên, bạn thân mến, hãy để ta suy ngẫm rằng chúng ta rồi sẽ sớm đi đến nơi mà những người thân người bạn (mà ta đang thực lòng tiếc thương khi mất họ) đã đi đến. Và có thể điều cổ tích mà những người thông thái đã đưa ra là đúng: có một nơi sẽ thu nhận chúng ta. Nếu thế, thì những người ta cho rằng đã chết thực ra chỉ là đến đó trước mà thôi. Tạm biệt! Bức thư số 64: Về giá trị của triết, và về những thứ thế hệ chúng ta hay sau này có thể tiếp tục tiếp nối con đường thiêng liêng ấy! Bạn thân mến! Ngày hôm qua bạn ở đây với chúng tôi. Bạn có lý do chính đáng để phàn nàn nếu chỉ có duy nhất ngày hôm qua. Nhưng vì vậy nên tôi mới nói là "chúng tôi", vì với tôi, bạn luôn ở cạnh bên mình. Vài người bạn đến thăm, và nhà tôi lại nhộn nhịp hơn bởi những làn khói bếp (không giống những cột khói cuồn cuộn từ căn bếp của những kẻ nhà giàu, thứ khiến đội cứu hỏa cũng phải lo lắng, mà chỉ là một ngọn lửa đủ để khiến người ngoài nhìn vào sẽ biết trong nhà có khách). Chúng tôi nói đủ thứ chuyện, như thể trong một bữa tiệc tối, không cố tìm ra kết luận trong bất cứ một đề tài nào mà chuyển từ chủ đề này sang chủ đề khác một cách tự nhiên. Sau đó là tiết mục đọc sách. Cuốn sách được chọn là tác phẩm của Quintus Sextius - một người đáng kính, bạn có thể chắc chắn như vậy, một Stoic, ngay cả khi ông ta từ chối thừa nhận điều ấy. Ơn Chúa, hãy nhìn sự mạnh mẽ, và sáng suốt trong tinh thần của ông ấy! Đó không phải là thứ bạn có thể thấy ở bất cứ một triết gia nào. Nhiều người trong số họ rất nổi tiếng, nhưng tác phẩm viết ra lại vô cùng khô khan, không có sức sống. Họ đưa ra quan điểm, tranh luận các vấn đề, và thậm chí nhiều khi uốn nắn câu chữ, nhưng không bao giờ họ có thể kích thích tinh thần, vì chính họ không có sức sống . Khi bạn đọc Sextius, bạn sẽ thấy: "Ông ta linh hoạt, mạnh mẽ, tự do, ông ta vượt trên nhân thế, và luôn khiến tâm trí ta tràn đầy cảm hứng". Cho phép tôi nói rõ hơn những cảm nhận của tâm trí mình khi đọc tác phẩm của Sextius: tôi nóng lòng được đối mặt với tất cả những cú đòn của số mệnh, để có thể hét lên: "Tại sao khiến ta chờ đợi, hỡi số mệnh? Hãy làm tất cả những điều ngươi có thể làm! Nhìn xem, ta đã sẵn sàng!". Tôi mang theo mình thái độ của một người tìm kiếm thử thách, để chứng tỏ sự vững vàng, để thể hiện sự dũng cảm của bản thân: Giữa bầy thú thân thiện, chàng cầu mong có thể đối mặt Với con lợn rừng hung dữ, hay con sư tử ngăm ngăm oai hùng đến từ đỉnh núi kia (trích thơ Virgil) Tôi nóng lòng có thứ gì đó để đánh bại - thứ gì tôi có thể chịu đựng như một phần của sự trui rèn. Bởi đó là một phẩm chất khác của Sextius: ông ta sẽ cho bạn thấy sự huy hoàng cao quý của hạnh phúc thực sự, nhưng không lấy đi của bạn hy vọng đạt được nó. Bạn sẽ nhận ra rằng nó rất xa bạn, nhưng đồng thời biết rằng nếu muốn chính mình cũng có thể có được. Phẩm cách cũng có những tính chất tương tự, bạn ngưỡng mộ chúng, nhưng có thể hy vọng có được chúng. Với tôi, ít nhất, suy nghĩ về sự thông tuệ chiếm lĩnh phần lớn thời gian của tôi. Tôi ngắm nhìn nó với vẻ ngạc nhiên và chút ngỡ ngàng, như cách thỉnh thoảng tôi vẫn nhìn lên trời, cảm giác như thể đó là lần đầu tiên vậy. Bởi vậy tôi luôn trân quý, thậm chí tôn sùng những thành quả của triết và những người đã tìm ra chúng; và tôi sung sướng được thừa hưởng chúng từ lớp người đi trước. Mọi thứ họ tổng hợp được, hay tự phát hiện ra, đều là cho tôi! Nhưng hãy để ta làm thứ mà một người đứng đầu gia đình làm: hãy để ta đóng góp thêm vào cái khối tài sản ấy. Hãy để nó trở nên lớn hơn khi ta truyền lại cho thế hệ sau. Rất nhiều thứ còn phải làm, và luôn là thế: không gì cản trở, ngay cả ngàn thế hệ đi sau, có thể tiếp tục cống hiến và mở rộng nó. Nhưng ngay cả nếu cha ông ta đã tìm ra mọi thứ, đây là điều sẽ luôn mới mẻ: tiếp nhận những thành quả ấy, áp dụng chúng, nhằm đạt đến cái hiểu và có thể sắp xếp chúng. Ví như có vài loại thuốc được truyền lại cho ta để chữa mắt. Ta không cần tìm loại thuốc mỡ nào khác, nhưng ta vẫn phải dùng chúng đúng loại đúng liều lượng cho từng bệnh và từng hoàn cảnh. Một thứ có thể điều trị viêm mắt, thứ khác làm bớt sưng mí mắt, thứ khác nữa chữa việc chảy nước mắt, thứ nữa cải thiện khả năng nhìn. Nhưng chúng sẽ chỉ mang lại hiệu quả khi bạn làm phần việc của bạn - trộn bột và chọn thời điểm và phương pháp cho đúng với từng người. Đơn thuốc cho tâm trí cũng được phát hiện bởi cha ông; vậy nên công việc của ta là tìm hiểu khi nào và làm thế nào để áp dụng chúng. Cha ông ta đã đạt được rất nhiều thành quả, nhưng công việc của họ chưa hoàn thành. Nhưng không phải vì thế mà ta thôi ngưỡng mộ họ. Ngược lại, ta còn nên coi họ như những vị chúa của mình. Tại sao tôi không nên giữ hình ảnh những con người vĩ đại bên cạnh mình, để khích lệ tâm trí tôi, và thậm chí kỷ niệm sinh nhật họ? Tại sao tôi không nên tiếp tục thể hiện sự tôn kính với họ, như sự tôn kính tôi có với thầy cô của mình. Tôi nợ họ, những người giáo viên của nhân loại, cội nguồn của rất nhiều thứ tốt đẹp. Nếu tôi tình cờ gặp một người pháp quan, tôi sẽ thể hiện sự tôn kính với ông ta theo cách thông thường: xuống ngựa, ngả mũ, nhường đường. Vậy, chẳng lẽ tôi sẽ không thể hiện sự tôn kính tương tự khi nghe đến tên Marcus Cato? Laelius người thông thái? Socrates hay Plato? Zeno hay Cleanthes? Tôi thực lòng kính trọng họ: khi những cái tên ấy được nhắc đến, tôi sẽ luôn cúi mình kính cẩn. Tạm biệt! Bức thư số 65: Về căn nguyên và khởi nguồn của vạn vật! Bạn thân mến! Ngày hôm qua tôi sống cùng căn bệnh của mình (bệnh hen suyễn, Seneca viết về nó trong bức thư số 54) : nó chiếm ưu thế buổi sáng, nhưng để tôi thảnh thơi vào buổi chiều. Đầu tiên tôi thử tự kiểm soát nhịp thở của mình với một chút đọc; và khi cảm thấy có thể chịu đựng được, tôi quyết định đòi hỏi nhiều hơn, hay là cố gắng giành lại khoảng thời gian đã mất. Tôi viết một chút; thực ra, tôi đã viết chăm chú hơn mọi khi, vì đang đối mặt với một chủ đề khá khó khăn và không muốn để mình bị đánh bại. Cuối cùng vài người bạn đến thăm, và họ quyết ngăn tôi khỏi công việc, như đối xử với một người bệnh cứng đầu ngang ngược. Kết quả là cuộc trò chuyện thay thế bút sách, và trong đó có một chủ đề chưa ngã ngũ mà tôi muốn chia sẻ với bạn. Chúng tôi muốn bạn làm giám khảo. Có thể nó phức tạp hơn bạn nghĩ: vấn đề được chia làm 3 phần nhỏ như sau. Như bạn biết đấy, những người trong trường phái Stoicism chúng tôi cho rằng trong thế giới tự nhiên có hai thứ mà từ đó mọi thứ khác được sinh ra: căn nguyên và vật chất. Vật chất thì không có sự sống, trơ ra, là thứ chấp nhận mọi khả năng, nhưng sẽ duy trì sự không hoạt động nếu không có ai tác động vào nó. Nhưng căn nguyên, hay nói cách khác, ý thức hoặc lý trí, đẽo gọt, đưa vật chất vào khuôn mẫu và biến chúng thành thứ gì nó muốn, từ các hoạt động hay sự kết hợp khác nhau. Vậy nên với bất cứ thứ gì tồn tại trên đời, sẽ phải có thứ mà từ đó nó được làm ra và . Cái đầu tiên là vật chất, cái sau thứ là tác nhân khiến nó được làm ra là căn nguyên. Mỗi kỹ năng thực ra đều là một sự sao chép từ thiên nhiên; vậy nên ta có thể áp dụng thuyết tôi vừa trình bày một cách tổng quát cho những thứ được làm ra bởi con người. Một bức tượng có cả và để áp lên nguyên liệu người nghệ nhân nguyên liệu ấy một hình dạng. Vậy nên trong trường hợp một bức tượng, nguyên liệu là những thứ vật chất như đồng, đất, và căn nguyên là chính người nghệ nhân. Điều tương tự cũng có thể được áp dụng với những thứ khác: chúng đều là kết hợp của nguyên liệu và căn nguyên. (vật chất) Stoicism cho rằng chỉ có một căn nguyên - đối tượng thực hiện hành động. Aristotle cho rằng từ có thể được dùng theo 3 nghĩa. "Căn nguyên "căn nguyên" đầu tiên", ông ta nói, "là chính , thứ mà nếu không có ta sẽ không thể tạo vật chất ra bất cứ thứ gì (Lời người dịch: ở đây theo mình hiểu là Aristotle không phân loại vật chất và căn nguyên, mà cho vật chất chính là căn nguyên đầu tiên) ; thứ hai là ; và thứ ba là cho từng sản phẩm, ví dụ như người nghệ nhân khuôn mẫu bức tượng". Đó là thuyết mà Aristotle gọi là . "Có thứ căn nguyên thứ tư eidos nữa", ông ta bàn thêm, "bên cạnh những căn nguyên trước, ta có cả mục đích tổng quan của toàn bộ công việc". Để tôi dùng ví dụ làm rõ điều này. Theo Aristotle, đồng là căn nguyên thứ nhất của bức tượng, vì nếu không có nó (thứ vật chất hiện hữu) ta sẽ không thể có bức tượng. Căn nguyên thứ hai là người nghệ nhân, vì một lượng đồng không thể tự nó làm nó thành hình dạng một bức tượng nếu như không có bàn tay người nghệ nhân. Căn nguyên thứ ba là khuôn mẫu hình dạng bức tượng, vì bức tượng sẽ không thể được gọi là "Kẻ chống lao" hay "cậu bé thắt dải buộc đầu" (Lời người dịch: những bức tượng nổi tiếng thời nếu hình dáng khuôn mẫu không được áp vào nó. Căn nguyên thứ tư, theo ấy) ông ta, là mục đích của việc tạo ra bức tượng; vì nếu không có nó, bức tượng cũng sẽ không được làm ra. Vậy mục đích là gì? Đó là thứ đã tạo ra động lực cho người nghệ nhân, và là thứ anh ta muốn có được qua việc làm ra bức tượng. Có thể đó là tiền, nếu anh ta tạo ra tượng để bán; hoặc là lòng sùng kính, nếu anh ta tạo ra nó để dâng tặng nhà thờ. Bởi vậy mục đích cũng là căn nguyên để bức tượng được tạo ra; hay bạn nghĩ rằng ta có thể thực sự tách biệt nó khỏi những căn nguyên khác, thứ mà nếu không có nó thì sản phẩm sẽ chẳng bao giờ được làm ra? Rồi Plato thêm vào một thứ nữa, căn nguyên thứ năm, mô hình của sản phẩm (Lời người dịch: mình hiểu cái này ý chỉ giống loài, tức là tổng quát hơn cái khuôn mẫu cá biệt cho từng sản phẩm - căn nguyên thứ ba của Aristotle trình bày bên trên) , thứ mà ông ta gọi là . Đây là thứ người nghệ nhân có trong Ý niệm đầu khi ông ta tạo ra sản phẩm. Nó có thể được lấy cảm hứng từ một đối tượng bên ngoài ông ta đã nhìn thấy, hay thứ chỉ tồn tại trong trí tưởng tượng của anh ta mà thôi. Cũng như Chúa có trong đầu toàn bộ mô hình của vạn vật, và tâm trí Người hoàn thiện mọi thứ từ khối lượng vật chất đến các tiêu chuẩn để các mô hình ấy có thể trở thành sự thật. Người tràn đầy những mô hình mà Plato gọi là Ý niệm - không thể bị tiêu diệt, không thay đổi, và không thể bị phân hủy. Vậy nên dù mỗi cá thể chúng ta có thể bị tiêu hủy, thì loài người nói chung - mà từ đó mỗi người được nặn ra, sẽ tiếp tục tồn tại; và dù mỗi người sẽ phải chịu đựng đau khổ và cuối cùng là cái chết, thì loài người sẽ không bị ảnh hưởng. Lời người dịch: Mình không tìm hiểu sâu về ý niệm này nên cũng không chắc lắm, nhưng cảm nhận nó hơi ngô nghê một chút nếu xem xét từ thời đại bây giờ. Vì có lẽ thời Seneca ngay cả những người thông thái nhất cũng cho rằng các loài sẽ không thể bị tuyệt chủng. Thực tế thì con người cũng chỉ là một trong những giống loài mà thôi. Vậy nên, theo Plato có 5 căn nguyên: từ nó mà ra, bởi tay nó mà ra, trong nó mà ra, dựa theo nó mà ra, và bởi vì nó mà ra. Và cuối cùng thì sản phẩm được tạo thành. Ví dụ, với bức tượng, ta có đồng là căn nguyên thứ 1, người nghệ nhân là căn nguyên thứ 2, khuôn mẫu, hình dạng riêng biệt là căn nguyên thứ 3, Ý niệm về giống loài là căn nguyên thứ 4, và mục đích mà bởi nó bức tượng được làm là căn nguyên thứ 5. Vũ trụ, theo Plato, cũng chứa những điều tương tự. căn nguyên thứ 1 là vật chất; căn nguyên thứ 2 là Chúa; căn nguyên thứ 3 - khuôn mẫu, là hình dạng và sự sắp xếp mọi thứ hài hòa của thế giới mà ta thấy; căn nguyên thứ 4 - Ý niệm - thứ mà dựa theo nó Chúa tạo ra những tạo vật thật đẹp của Người; và căn nguyên thứ 5 - mục đích - là tâm nguyện của Người. Bạn hỏi tâm nguyện đó là gì? Là sự tốt đẹp. Đó là thứ chính Plato đã khẳng định: "Căn nguyên nào khiến Chúa tạo ra thế giới? Người tốt đẹp; và một đấng linh thiêng tốt đẹp thì không bao giờ dè sẻn với những thứ cũng tốt đẹp; Người tạo ra nó như thế giới tốt đẹp nhất Người có thể tạo ra". Bạn là giám khảo, vậy hãy thử cân nhắc về vấn đề này. Hãy đánh giá ý kiến của ai theo bạn là gần với sự thật nhất, chứ không phải ai đã nói ra sự thật. Vì điều đó là quá sự hiểu biết của con người như chúng ta. (Thêm một gợi ý cho bạn) Luận điểm về căn nguyên của Aristotle và Plato bao hàm hoặc là quá nhiều hoặc là quá ít. Vì nếu ý kiến của họ là bất cứ khi nào việc loại bỏ một trong những căn nguyên cũng sẽ khiến sản phẩm không thể được tạo ra, thì họ đã liệt kê quá ít. cũng cần được thêm vào danh sách; vì không Thời gian thứ gì có thể được làm mà không có thời gian. Họ cũng cần đề cập đến ; địa điểm vì nếu không có địa điểm thì thứ gì có thể được tạo ra. Và cả sự vận động nữa: không có , thì không gì có thể được tạo ra hay tiêu hủy; nếu không sự vận động có nó, sẽ không có người nghệ nhân, và không có sự thay đổi. Tuy nhiên, giờ hãy thử xem xét đến cái căn nguyên tổng quát đầu tiên. Nó cần phải đơn giản, vì vật chất thì đơn giản. Vậy thử hỏi căn nguyên là gì? Không nghi ngờ gì, đó là ý thức, là lý trí muốn tạo ra mọi vật, hay nói cách khác, Chúa. Vì tất cả những căn nguyên họ đề cập đến không độc lập, mà đều phụ thuộc vào một thứ - . Họ nói khuôn mẫu là một căn nguyên? Khuôn mẫu là thứ đấng sáng tạo người nghệ nhân áp lên sản phẩm; nó là một phần của căn nguyên, nhưng không thể là căn nguyên. Tương tự, Ý niệm cũng không phải là căn nguyên, mà là một bộ phận cần thiết của căn nguyên. Ý niệm cũng cần thiết cho người nghệ nhân như cách cái chàng cái đục hay cục mài cần thiết vậy: nếu không có chúng thì công việc của người nghệ nhân không thể được tiếp tục, nhưng chính chúng lại không phải là một phần của sản phẩm, và vậy nên không thể coi chúng là căn nguyên. Có người sẽ nói: "Mục đích của người nghệ nhân - lý do khiến ông ta muốn làm ra cái gì đó - là căn nguyên". Ta cứ cho nó là sự thật, thì đó cũng chỉ là một căn nguyên thêm vào, chứ không phải cái cốt lõi. Và những thứ thêm vào ấy thì rất nhiều; trong khi thứ ta đang cân nhắc là cái căn nguyên cốt lõi. Đồng thời, những lời ấy của Plato và Aristotle không đồng nhất với quan điểm phổ biến của họ, cho rằng cả vũ trụ là căn nguyên đầu tiên tổng quát nhất. Vì có một sự khác biệt rất lớn giữa sản phẩm và căn nguyên của nó. Hoặc là đưa ra ý kiến của bạn, hoặc là theo phương án dễ dàng hơn trong trường hợp này, khẳng định rằng vấn đề không rõ ràng, không thể đưa đến kết luận cuối cùng và giải tán đám đông. Nhưng bạn sẽ hồi đáp: "Điều gì cuốn hút ông, khiến ông lãng phí thời gian vào những vấn đề như thế này, những vấn đề không có chút ích lợi gì trong việc loại bỏ cảm xúc quá nồng nhiệt hay những ham muốn thói xấu của con người?" Bạn biết mà, tôi cũng tập trung vào những thứ quan trọng hơn, những thứ ảnh hưởng trực tiếp đến sự vững vàng và thông thái của tâm trí. Tuy nhiên, tôi cho rằng đây cũng là một trong những vấn đề có thể mang lại sự bình thản cho tâm trí. Tôi tìm hiểu bản thân mình trước, rồi mở rộng ra thế giới. Ngay cả lúc này tôi cũng không lãng phí thời gian như bạn chê trách. Vì bao lâu những vấn đề ấy chưa ngã ngũ, với điều kiện người ta không chia nhỏ nó ra và đi vào tiểu tiết, chúng có thể nâng cao và soi sáng tâm trí. Chúng giải tỏa tâm trí khỏi những gánh nặng của cuộc sống đời thường và khơi gợi trong nó khao khát được tự do, trở lại như những yếu tố đã tạo ra nó. Vì cái cơ thể này là gánh nặng, là một sự trừng phạt với tâm trí: khi nào còn phải chịu giam cầm trong cơ thể, tâm trí bị ràng buộc và nô lệ, nếu nó không thể tìm đến triết như một sự giải cứu, và để triết nâng đỡ nó lên, có được sự dũng cảm để thấy được sự rộng lớn của vũ trụ, và hướng nó đến những thứ thiêng liêng thay vì những thứ vật chất tầm thường. Đó là tự do: nó được giải thoát khỏi tù ngục cơ thể và tìm đến sự thiêng liêng của thiên đường. Giống như nghệ nhân, khi họ chú tâm vào những thao tác khó khiến mắt mỏi mệt trong điều kiện không đủ ánh sáng, thường đi ra ngoài và tìm đến những chỗ thông thoáng để thư giãn mắt với ánh sáng tự nhiên; thì tâm trí cũng vậy, bị kìm hãm trong một nơi tối tăm ảm đạm, sẽ thoát ra bất cứ khi nào nó có thể để tìm đến nơi rộng lớn hơn trong những suy nghĩ về vũ trụ. Người thông thái, và những người đi theo con đường ấy, vẫn chịu ràng buộc của sự tồn tại trong cơ thể của họ, nhưng phần tốt đẹp hơn trong họ đã tự thoát ra, đến với những thứ thiêng liêng hơn. Trung thành với lời thề tồn tại, họ coi cuộc đời như là giai đoạn họ phải thực hiện nhiệm vụ. Họ đã được trui rèn đến mức họ có thể không yêu cũng chẳng chán ghét cuộc sống; họ chỉ đơn giản là chấp nhận sống cuộc sống rồi sẽ đến lúc phải kết thúc này, với suy nghĩ rằng những thứ tốt đẹp hơn sẽ đến sau nó. Không lẽ bạn không cho phép tôi được chìm trong suy tưởng về vũ trụ? Không lẽ bạn sẽ kéo tôi lại từ sự toàn vẹn thiêng liêng, và ràng buộc tôi trong một phần nhỏ bé này? Không lẽ tôi không thể tự vấn đâu là điểm mở đầu của mọi thứ? Bàn tay nào đã nặn ra thế giới? Khi mọi thứ chỉ là một và chìm trong trạng thái không vận động, ai đã phân chia chúng? Không lẽ tôi không thể hỏi ai là người nghệ nhân của vũ trụ? Bằng kế hoạch vĩ đại và kỳ công nào mà sự rộng lớn bao la ấy """