Hồi Kí Nguyễn Hiến Lê - Những nội dụng bị kiểm duyệt PDF EPUB

" Hồi Kí Nguyễn Hiến Lê - Những nội dụng bị kiểm duyệt PDF EPUB 🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Hồi Kí Nguyễn Hiến Lê - Những nội dụng bị kiểm duyệt PDF EPUB Ebooks Nhóm Zalo +ӖI KÍ NGUYӈN HIӂN LÊ Nhà xuҩt bҧn: 9ăn hӑc 1ăm xuҩt bҧn: 1993 Ĉánh máy, rà soát - sӱa lӛi và bә sung chú thích: Goldfish (ngoҥi trӯ phҫn nӝi dung bӏ kiӇm duyӋt) 7ҥo ebook: B[i]N Ngày hoàn thành ebook: 10/07/2014 (L˱u ý: N͡i dung b͓ ki͋m duy͏t bao g͛m các ch˱˯ng XXI, XXII, XXIV, XXX, XXXI, XXXII và Phͭ lͭc “Kinh hoàng trên ÿ̫o Kokra”. Các mͭc này không n̹m trong n͡i dung sách cͯa Nxb mà ÿ˱ͫc tìm th̭y trên m̩ng (ch˱a rõ ai là ng˱ͥi ÿ˱a lên) và b͝ sung vào ebook) 1 0ӨC LӨC Vài lӡi thѭa trѭӟc ............................................................................................................................ 8 /ӡi Nhà xuҩt bҧn ............................................................................................................................. 9 /ӡi nói ÿҫu ..................................................................................................................................... 10 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) ...................................................... 12 CHѬѪNG I: NѪI SINH VÀ TӘ QUÁN ................................................................................... 12 0ӝt Câu Thѫ cӫa Tân Khí Tұt ................................................................................................. 12 1ѫi Sinh Trѭӣng: Ngõ Phҩt Lӝc .............................................................................................. 13 7ә Quán: Làng Phѭѫng Khê .................................................................................................... 14 CHѬѪNG II - TӘ TIÊN ........................................................................................................... 18 TruyӅn Thӕng và Môn Phong Thuӹ ......................................................................................... 18 Các Bác Tôi ............................................................................................................................ 19 CHѬѪNG III - TUӘI THѪ ...................................................................................................... 20 Song Thân và Bà Ngoҥi Tôi .................................................................................................... 20 Tôi Hӑc Vӥ Lòng .................................................................................................................... 22 Cách Dҥy Trҿ Xѭa và Nay ...................................................................................................... 23 Buәi Ĉҫu Tiên Hӑc Trѭӡng Yên Phө....................................................................................... 24 Trѭӡng Yên Phө ..................................................................................................................... 25 Cha Tôi Mҩt ............................................................................................................................ 26 %ӕn Anh Em Tôi ..................................................................................................................... 26 CHѬѪNG IV - NHӲNG NĂM Ӣ TIӆU HӐC ......................................................................... 28 &ҧnh Nhà sau khi Cha Tôi Mҩt ............................................................................................... 28 ChӃ Ĉӝ Ĉҥi Gia Ĉình .............................................................................................................. 29 0ӝt Thӡi Lêu Lәng ................................................................................................................. 31 Tu TӍnh ................................................................................................................................... 32 Lãnh Phҫn Thѭӣng ӣ Nhà Hát Tây, gҫn BӃn Thҧo Tân ............................................................ 33 +ӑc Giӓi mà Thi Rӟt - Hӑc Tѭ ................................................................................................ 34 CHѬѪNG V - NHӲNG NĂM Ӣ TRUNG HӐC ...................................................................... 35 Trѭӡng Bѭӣi ........................................................................................................................... 35 %ӕn Năm Trѭӡng Bѭӣi ........................................................................................................... 36 Kí Tính Không Phҧi là Quan Trӑng Nhҩt................................................................................. 37 Các Thҫy Dѭѫng Quҧng Hàm, Foulon, Thҭm QuǤnh, NguyӉn Gia Tѭӡng… ........................... 38 Ngoҥi Ô Hà Nӝi ...................................................................................................................... 39 CHѬѪNG VI - Vӄ PHѬѪNG KHÊ HӐC CHӲ HÁN ............................................................ 43 0ӝt QuyӃt Ĉӏnh cӫa Mҽ Tôi ................................................................................................... 43 Con Ĉѭӡng Hà Nӝi – Sѫn Tây ................................................................................................ 43 /ӟp Hӑc cӫa Bác Tôi .............................................................................................................. 44 Tôi Hӑc Chӳ Hán và Dҥo Ĉӗng Quê ....................................................................................... 44 Gia Ĉình Bác Tôi .................................................................................................................... 47 CHѬѪNG VII - LÀNG TÔI THӠI ĈҤI NÔNG NGHIӊP ...................................................... 50 Ba Hҥng Dân: Giàu, Trung Lѭu, Nghèo .................................................................................. 50 ThiӃu Ăn, ThiӃu Thuӕc ........................................................................................................... 52 An Phұn, Sӧ Li Hѭѫng ............................................................................................................ 53 2 Nhӳng Cái Vui Nho Nhӓ cӫa Hӑ ............................................................................................. 54 TiӇu ThuyӃt TiӅn ChiӃn vӅ Nông Dân ..................................................................................... 55 Thӡi Trѭӟc Nѭӟc Mình Không Có Giai Cҩp Ĉҩu Tranh .......................................................... 56 ĈÁM TANG BÁC TÔI - SӴ SUY VI CӪA CON CHÁU ....................................................... 57 CHѬѪNG VIII - TӮ KHI BÀ NGOҤI TÔI MҨT ................................................................... 60 Bà Ngoҥi Tôi Mҩt ................................................................................................................... 60 0ӜT GIA ĈÌNH CÁCH MҤNG: HӐ ĈӚ Ӣ THӎNH HÀO..................................................... 60 +ӑc Giӓi mà lҥi Rӟt ................................................................................................................ 62 Thăm ĈӅn Hùng...................................................................................................................... 63 Ĉұu Vào Trѭӡng Công Chánh ................................................................................................. 64 CHѬѪNG IX - NHӲNG NĂM Ӣ ĈҤI HӐC ........................................................................... 66 +ӑc Xá Paul Bert và Bobillot .................................................................................................. 66 0ҩy Tháng Ĉӧi Bә - Hӑc Chӳ Hán ......................................................................................... 67 PHҪN II - VÔ NAM LÀM VIӊC (1935-1955) ....................................................................... 71 CHѬѪNG X - LÀM SӢ THUӸ LӦI MIӄN TÂY .................................................................... 71 Trên Xe Lӱa, Nhӟ Lҥi Lҫn Cҩt Mӝ Cha Tôi ............................................................................ 71 Hà Nӝi - Sài Gòn – Long Xuyên ............................................................................................. 71 Bác Ba Tôi và Làng Tân Thҥnh ............................................................................................... 73 Công ViӋc cӫa Chúng Tôi ....................................................................................................... 75 Ngѭӡi Nam ............................................................................................................................. 76 &ҧnh Nam ............................................................................................................................... 77 Ĉӑc Sách, ViӃt Hӗi Kí............................................................................................................. 80 CHѬѪNG XI - ĈӠI CÔNG CHӬC Ӣ SÀI GÒN..................................................................... 82 Xuân Nhұt Tҫm Phѭѫng .......................................................................................................... 82 +ӑ Trӏnh - LӉ Cѭӟi ................................................................................................................. 83 Ĉәi VӅ Sài Gòn - Mҽ Tôi Vô Thăm Cháu Nӝi ......................................................................... 84 Con Tôi Hӑc Vҫn Quӕc Ngӳ ................................................................................................... 85 CHѬѪNG XII - BA LҪN RA BҲC .......................................................................................... 87 ChӃ Ĉӝ Gia Ĉình Phѭѫng Ĉông .............................................................................................. 87 %әn Phұn Con Trѭӣng ............................................................................................................ 88 Ra Bҳc Lҫn Thӭ Nhҩt – Mҽ Tôi Mҩt ....................................................................................... 88 Ra Bҳc Lҫn Thӭ Nhì - Ĉám Cѭӟi Em Tôi – Xây Mӝ Tә Tiên .................................................. 90 Ra Bҳc Lҫn Thӭ Ba – Thi Kƭ Sѭ .............................................................................................. 91 &ҧnh Bӡ BiӇn Trung ViӋt - Ĉèo Cҧ, Ĉèo Ҧi Vân, Thành Phӕ Nha Trang ................................. 92 CHѬѪNG XIII - TÔI TҰP VIӂT ............................................................................................. 95 Ĉӑc Sách ĈӇ Tiêu KhiӇn và Hӑc Thêm ................................................................................... 95 Muӕn HiӇu Rõ Mӝt Ngoҥi Ngӳ thì phҧi Dӏch .......................................................................... 97 'ӏch Sách ............................................................................................................................... 99 ViӃt Du Kí ............................................................................................................................ 100 %ҧn Thҧo ViӃt Tӯ Năm 1937 ĈӃn Năm 1945 ........................................................................ 103 CHѬѪNG XIV - VIӊT NAM TӮ ĈҪU THӂ Kӌ ĈӂN THӂ CHIӂN THӬ NHÌ ...................105 A. CHÍNH TRӎ ..................................................................................................................... 105 B. KINH Tӂ .......................................................................................................................... 108 C. XÃ HӜI ........................................................................................................................... 111 3 D. VĂN HÓA ....................................................................................................................... 113 CHѬѪNG XV: THӂ CHIӂN THӬ NHÌ .................................................................................122 Ĉӭc Mҥnh Lên – Pháp Thua .................................................................................................. 122 Ĉông Dѭѫng trong Ĉҫu ChiӃn Tranh ..................................................................................... 123 Ngѭӡi ViӋt Yêu Nѭӟc – Các Giáo Phái ӣ Nam ...................................................................... 124 Nhұt Lұt Ĉә Pháp Ĉêm 9-3-1945 .......................................................................................... 127 1ӝi Các Trҫn Trӑng Kim – Nhұt Ĉҫu Hàng – ViӋt Minh Ĉҧo Chính - Bҧo Ĉҥi Thoái Vӏ ....... 127 9ӧ Con Tôi Tҧn Cѭ - HuǤnh Phú Sә và ViӋt Châu ................................................................ 129 7ӡ Tân ViӋt Nam .................................................................................................................. 130 Ngày 2 Tháng 9 Năm 1945 ӣ Sài Gòn – Pháp Trӣ Lҥi Sài Gòn .............................................. 131 Tôi Tӵ Hӑc TiӃng Anh .......................................................................................................... 132 *һp HuǤnh Phú Sә và Cө Võ Hoành ..................................................................................... 132 PHҪN III - TRONG CHIӂN TRANH VIӊT – PHÁP (1945-1954) ...................................135 CHѬѪNG XVI: TҦN CѬ Vӄ TÂN THҤNH ..........................................................................135 7ӯ Sài Gòn tӟi Tân Thҥnh ..................................................................................................... 135 ViӋt Châu .............................................................................................................................. 138 Tân Phѭѫng .......................................................................................................................... 138 Không Khí Làng Tân Thҥnh .................................................................................................. 139 Tôi Hӑc Ĉông Y ................................................................................................................... 139 Các Khoa Hӑc HuyӅn Bí cӫa Trung Hoa ............................................................................... 140 Trӗng Dâu Nuôi Tҫm ............................................................................................................ 143 Pháp Bҳn Phá Tân Thҥnh – Tôi Mҩt Bҧn Thҧo ...................................................................... 143 CHѬѪNG XVII: CÁC CUӜC THѬѪNG THUYӂT VIӊT - PHÁP ......................................145 0ӝt Năm Chӡ Ĉӧi: 1946 ....................................................................................................... 145 ChiӃn Sӵ 1945-1946 ............................................................................................................. 146 D’Argenlieu Phá HiӋp Ѭӟc 6-3-46 - Nam Kì Quӕc - Hӝi Nghӏ Ĉà Lҥt................................... 148 +ӝi Nghӏ Fontainebleau Thҩt Bҥi .......................................................................................... 149 +ӗ Chí Minh VӅ Nѭӟc – Vө Hҧi Phòng ................................................................................ 149 Ĉêm 19-12-46 ....................................................................................................................... 149 CHѬѪNG XVIII: TÔI QUA LONG XUYÊN.........................................................................151 HuǤnh Phú Sә Bӏ Thӫ Tiêu ................................................................................................... 151 Tình Hình Long Xuyên ......................................................................................................... 151 Tôi Dҥy Tѭ Tҥi Nhà .............................................................................................................. 152 +ӑc Hàm Thө ....................................................................................................................... 153 'ҥy Tҥi Trѭӡng Thoҥi Ngӑc Hҫu .......................................................................................... 154 1Ӄp Sӕng cӫa Tôi – Chӳ Nhàn và ĈLӋu Hát Nói – Cҧnh MiӅn Tây ........................................ 155 ViӃt Sách ÿӇ Tӵ Hӑc ............................................................................................................. 158 Loҥi Tә Chӭc Công ViӋc ...................................................................................................... 159 Loҥi vӅ ViӋt Ngӳ .................................................................................................................. 162 'ӏch Dale Carnegie và ViӃt Loҥi Sách Hӑc Làm Ngѭӡi ........................................................ 163 ViӃt vӅ Văn Hӑc Trung Quӕc ................................................................................................ 165 Do Hoàn Cҧnh Mà Tôi Tӯ BiӋt Long Xuyên ĈӇ ChuyӇn Làm NghӅ ViӃt Văn ....................... 168 CHѬѪNG XIX: PHÁP SA LҪY VÀ THUA Ӣ BҲC VIӊT ....................................................173 7ҥi Sao Pháp Thua? .............................................................................................................. 173 4 /ӵc Lѭӧng và Tính Thҫn Quân Ĉӝi Pháp .............................................................................. 174 ChiӃn Sӵ ӣ Nam, Bҳc ............................................................................................................ 175 Giҧi Pháp Bҧo Ĉҥi ................................................................................................................ 176 De Lattre De Tassigny và Võ Nguyên Giáp ........................................................................... 177 Navarre và Trұn ĈLӋn Biên Phӫ ............................................................................................. 178 SÁCH TÔI DÙNG Ĉӆ VIӂT Vӄ CHIӂN TRANH VIӊT - PHÁP ......................................... 179 PHҪN IV - NAM BҲC CHIA HAI – CHIӂN TRANH VIӊT MƬ (1954-1975) ...............180 CHѬѪNG XX: LҰP LҤI CUӜC ĈӠI ....................................................................................180 Trên Ĉѭӡng Long Xuyên - Sài Gòn ....................................................................................... 180 Chuҭn Bӏ Lұp Nhà Xuҩt Bҧn ................................................................................................. 180 *һp Các Bҥn Văn: Hѭ Chu, Thiên Giang, Ĉông Hӗ, NguyӉn Hӳu Ngѭ ................................. 181 Không Dҥy Tѭ – ChӍ Xuҩt Bҧn Tác Phҭm cӫa Tôi ................................................................ 185 Ĉau, Trӏ BӋnh ....................................................................................................................... 192 HiӋp Ѭӟc Genève.................................................................................................................. 193 Nhà Xuҩt Bҧn cӫa Tôi Bҳt Ĉҫu Hoҥt Ĉӝng ........................................................................... 193 Phong Trào Di Cѭ ................................................................................................................. 194 CHѬѪNG XXI: VIӊT NAM CHIA HAI ................................................................................196 A- MiӅn Nam ........................................................................................................................ 196 B- MiӅn Bҳc ......................................................................................................................... 202 CHѬѪNG XXII: CHIӂN TRANH VIӊT MƬ (1965-1975) ......................................................208 Các chính phӫ quân nhân ...................................................................................................... 208 0ƭ ÿѭa quân sang .................................................................................................................. 209 9ө Mұu Thân ........................................................................................................................ 210 9ӯa ÿánh vӯa ÿàm - HiӋp ÿӏnh Paris ..................................................................................... 211 Nhӳng bí mұt trong chiӃn tranh ViӋt Mƭ ................................................................................ 212 0ƭ rút vӅ, quân Nam tan rã. ChiӃn tranh chҩm dӭt ................................................................. 213 CHѬѪNG XXIII: GIA ĈÌNH TÔI ..........................................................................................216 9ӧ Dҥy Hӑc, Chӗng ViӃt Sách .............................................................................................. 216 Thêm Bҥn Ĉӡi ...................................................................................................................... 216 Con Tôi Qua Pháp ................................................................................................................. 217 Mua Nhà Kì Ĉӗng ................................................................................................................. 217 ChuyӋn Buӗn trong Gia Ĉình ................................................................................................ 218 Ý Chí và Ĉӏnh MӋnh ............................................................................................................. 220 CHѬѪNG XXIV: XÃ HӜI MIӄN NAM TRONG THӠI MƬ .................................................222 Kinh tӃ miӅn Nam tӯ 1945 ÿӃn 1974 ..................................................................................... 222 Nhân sӕ bӝc phát - Nҥn ÿói ................................................................................................... 223 +ҥn chӃ sinh ÿҿ. Mҩt các giá trӏ cә truyӅn ............................................................................. 223 Thӏ dân tăng lên quá mau. NӅn kinh tӃ trái luұt kinh tӃ .......................................................... 224 6ҧn xuҩt kém mà tiêu thө mҥnh ............................................................................................. 225 Ĉӡi sӕng quay cuӗng............................................................................................................. 228 &ҧm giác bҩt an - Thӡi ÿҥi kƭ nghӋ ÿLӋn tӱ ............................................................................ 229 Phong hóa suy ÿӗi ................................................................................................................. 231 PHҪN V - CHUYӊN LÀM VĂN HOÁ (1954-75) ................................................................235 CHѬѪNG XXV: NHӠ ĈÂU TÔI VIӂT ĈѬӦC NHIӄU? .....................................................235 5 Tôi Gһp Hoàn Cҧnh Thuұn TiӋn và ÿѭӧc Thӡi Cuӝc Thúc Ĉҭy ............................................. 235 Làm ViӋc ĈӅu ĈӅu, BӅn BӍ Có Hѭӟng Rõ RӋt Tұp Trung Năng Lӵc ..................................... 236 Không ĈӇ Phí Thì Giӡ .......................................................................................................... 237 Hi Sinh ViӋc Xuҩt Bҧn, ÿӇ Có Thì Giӡ ViӃt .......................................................................... 238 CHѬѪNG XXVI: CÁCH TÔI LÀM VIӊC ............................................................................240 Giӡ Làm ViӋc Mӛi Ngày ....................................................................................................... 240 KiӃm Tài LiӋu – Ĉӑc Sách Báo ............................................................................................. 241 /ұp Bӕ Cөc ........................................................................................................................... 243 ViӃt ....................................................................................................................................... 243 Bút Pháp cӫa Tôi: Tӵ Nhiên Thành Thӵc .............................................................................. 244 6ӵ Bình Dӏ ............................................................................................................................ 246 Không Quên Ĉӝc Giҧ - Yêu ĈӅ Tài ....................................................................................... 247 Chánh Tҧ - Dùng Chӳ ........................................................................................................... 248 'ӏch Loҥi Phә Thông KiӃn Thӭc ........................................................................................... 249 'ӏch TriӃt Hӑc, Văn Hӑc....................................................................................................... 250 'ӏch Mӝt TiӇu ThuyӃt Dài .................................................................................................... 251 'ӏch Mӝt Tác Phҭm nhѭ DiӉn Mӝt Bҧn Nhҥc ....................................................................... 252 CHѬѪNG XXVII: HAI CHӨC NĂM LÀM VIӊC TÍCH CӴC ............................................255 Sách Tôi ViӃt Tӯ 1955 ĈӃn 1975 .......................................................................................... 255 Báo Tôi Hӧp Tác .................................................................................................................. 257 9ăn Hӑc MiӅn Nam tӯ 1954 ÿӃn 1975 .................................................................................. 264 Tôi Có Chuyên Không? ......................................................................................................... 267 CHѬѪNG XXVIII: TÔI TӴ NHҰN ĈӎNH TÁC PHҬM CӪA TÔI......................................271 6ӣ Thích cӫa Ĉӝc Giҧ ........................................................................................................... 271 Loҥi Hӑc Làm Ngѭӡi ............................................................................................................ 271 Loҥi Văn Hӑc........................................................................................................................ 274 Khҧo Luұn vӅ Ngӳ Pháp ViӋt Nam ....................................................................................... 278 Các Tác Phҭm vӅ TriӃt Hӑc Trung Quӕc ............................................................................... 279 9Ӆ Sӱ .................................................................................................................................... 281 Bác Ba Tôi Mҩt ..................................................................................................................... 282 Kinh TӃ ................................................................................................................................. 284 TiӇu Phҭm............................................................................................................................. 284 CHѬѪNG XXIX: BҤN XA GҪN ............................................................................................294 %ҥn Văn ................................................................................................................................ 294 Các Bҥn trong Nhóm Bách Khoa ........................................................................................... 311 Các Bҥn Khác ....................................................................................................................... 312 Giӟi Bác Sƭ ........................................................................................................................... 314 Ĉӝc Giҧ ................................................................................................................................ 315 PHҪN VI - TӮ NGÀY GIҦI PHÓNG (1975-80) ............................................................317 CHѬѪNG XXX: CHӂ ĈӜ TҰP THӆ Ӣ MIӄN NAM............................................................317 &ҧm Tình Cӫa Tôi Vӟi Kháng ChiӃn .................................................................................... 317 Ngày 30-4-75 - ViӋt Nam Thӕng Nhҩt .................................................................................. 319 ChӃ Ĉӝ Mӟi .......................................................................................................................... 320 CHѬѪNG XXXI: KӂT QUҦ SAU 5 NĂM .............................................................................351 6 “Thҩt-Bҥi Trong Hòa Bình” .................................................................................................. 351 Xã Hӝi Sa Ĉӑa ...................................................................................................................... 356 Con Ngѭӡi Mҩt Nhân Phҭm .................................................................................................. 358 Phong Trào Vѭӧt Biên .......................................................................................................... 359 Ngѭӡi Ta Ĉã Nhұn Ĉӏnh Sai ................................................................................................. 362 CHѬѪNG XXXII: TA PHҦI BIӂT SӔNG THEO TA...........................................................366 0ӝt Cuӝc Ĉàm Thoҥi - Bài Hӑc Cӫa Cә Nhân ...................................................................... 366 Mình Theo Cҧ Nhӳng Lҫm Lүn Cӫa Ngѭӡi ........................................................................... 372 Xu Hѭӟng Cӫa Thӡi Ĉҥi ....................................................................................................... 373 6ӱa Sai ................................................................................................................................. 377 0ӝt Lӕi Phát TriӇn Riêng - Mӝt Lӕi Sӕng Riêng ................................................................... 381 CHѬѪNG XXXIII: LҤI TIӂP TӨC VIӂT .............................................................................385 TiӃp Bҥn Văn – Dӵ Các Cuӝc Hӑp ........................................................................................ 385 Sách Báo MiӅn Bҳc ............................................................................................................... 391 Tôi Góp Ý ............................................................................................................................. 392 6ӱa Lҥi Bҧn Thҧo Chѭa In .................................................................................................... 394 ViӃt Nӕt vӅ TriӃt Hӑc Tiên Tҫn ............................................................................................. 399 9Ӆ TriӃt Hӑc Chính Trӏ Thӡi Tiên Tҫn .................................................................................. 404 %ҥn Bè .................................................................................................................................. 408 9Ӆ Long Xuyên ..................................................................................................................... 408 PHӨ LӨC .....................................................................................................................................412 Tôi tӵ xét mình hӗi 60 tuәi .......................................................................................................412 'ѭ luұn vӅ Giҧi Tuyên dѭѫng sӵ nghiӋp Văn hӑc, NghӋ thuұt năm 1973 ..............................414 Trích thѭ ngày 9.9.1977 cӫa Trҫn Quí Nhu bên Mƭ ................................................................416 Kinh hoàng trên ÿҧo Kokra (Trích báo Ĉҩt Mӟi – Tin tӷ nҥn) ..............................................416 7 Vài lӡi thѭa trѭӟc Cuӕn +͛i kí Nguy͍n Hi͇n Lê, bҧn cӫa nhà Văn hoá in năm 1993 gӗm: - /ͥi nhà xṷt b̫n. - Vài nét v͉ h͕c gi̫ Nguy͍n Hi͇n Lê cӫa NguyӉn Q. Thҳng (Tôi tҥm lѭӧc bӓ bài này). - /ͥi nói ÿ̯u cӫa tác giҧ. - 33 chѭѫng (Nhà xuҩt bҧn tҥm lѭӧc bӓ lҥi 6 chѭѫng XXI, XXII, XXIV, XXX, XXXI và XXXII), chia làm 6 phҫn. - 3 phө lөc. Trong khi gõ cuӕn +͛i kí này, khi gһp nhӳng chӛ ngӡ sai, tôi thѭӡng ÿӕi chiӃu vӟi cuӕn Ĉͥi vi͇t văn cͯa tôi (Nxb Văn hoá – Thông tin, năm 2006, vӅ sau gӑi tҳt là ĈVVCT), QӃu sai tôi sӁ châm chѭӟc sӱa lҥi mà phҫn lӟn không chú thích ÿӇ khӓi rѭӡm. Ví dө ÿRҥn sau ÿây: “Trong bӝ Ĉ̩i c˱˯ng Văn h͕c s͵ Trung Qu͙c, chӍ có mӝt sӕ ít bài do tôi dӏch, mà toàn là nhӳng bài dӉ, còn hҫu hӃt ÿӅu do mӝt ông bác tôi dӏch cho và kí tên là Vô danh. Nh˱ thѫ Fә phong loҥi “tӯ” P͡t th͋ th˯ và loҥi thѫ mӟi cӫa Trung Hoa thì tôi có thӇ dӏch ÿѭӧc vì không bӏ trói buӝc vào niêm luұt” (tr.403). Câu cuӕi cӫa ÿRҥn trên, trong ĈVVCT in là: “Nh˱ng thѫ cә phong loҥi “tӯ” (m͡t th͋ th˯) và loҥi thѫ mӟi cӫa Trung Hoa thì tôi có thӇ Gӏch ÿѭӧc vì không bӏ trói buӝc vào niêm luұt” (tr.168), nên tôi châm chѭӟc sӱa lҥi câu cuӕi ÿó thành: “Nh˱ thѫ cә phong loҥi “tӯ” (m͡t th͋ th˯) và loҥi thѫ mӟi cӫa Trung Hoa thì tôi có thӇ dӏch ÿѭӧc vì không bӏ trói buӝc vào niêm luұt”. Còn hai chӳ “ÿӋ tӭ” trong câu “Nhóm ÿӋ tӭ TriӅu Sѫn, ThӃ Húc, Tam Ích, Thiên Giang cǊng viӃt ít bài phê bình có tѭ tѭӣng xã hӝi, sau in thành vài tұp mӓng; TriӅu Sѫn viӃt khá hѫn cҧ, nhѭng chӃt sӟm” (tr.426), tôi vүn giӳ nguyên mһc dù trong ĈVVCT in là “ÿӋ tӱ” (tr.199) vì tôi ÿoán “ÿӋ tӭ” ӣ ÿây có nghƭa là “ĈӋ tӭ Quӕc tӃ”, còn gӑi là “ĈӋ tӭ Cӝng sҧn”. Ӣ mӝt sӕ chӛ, tôi cǊng phҧi chép ÿúng theo +͛i kí nhѭ câu sau ÿây trong ÿRҥn nói vӅ cuӕn 6͙ng ÿ́p, nguyên tác cӫa Lâm Ngӳ Ĉѭӡng: “Mҩy năm sau tôi thҩy ӣ nhà xuҩt bҧn Á Châu mӝt bҧn ViӋt dӏch hình nhѭ cӫa VǊ Bҵng…” (tr.466); nhѭng tôi phҧi ghi thêm chú thích vì trong ĈVVCT lҥi cho biӃt tên bҧn ViӋt dӏch là /̩c thú ͧ ÿͥi và ngѭӡi dӏch lҥi là Trình Xuyên (tr.248). Tôi cǊng ÿѭa vào chú thích mӝt sӕ ÿRҥn có trong ĈVVCT nhѭng không có trong +͛i kí. Ngoài ra tôi cǊng chú thích vài chӛ khác biӋt mà tôi không có ÿLӅu kiӋn ÿӇ kiӇm tra xem cuӕn nào in ÿúng, ví dө nhѭ ngày mҩt cӫa cө Phѭѫng Sѫn, bác ba cӫa cө NguyӉn HiӃn Lê, trong +͛i kí ghi: “Ĉҫu tháng giêng năm 1960, ngày 11 tháng chҥp năm KӍ Hӧi, tôi ӣ Sài gòn ÿѭӧc ÿLӋn tín ngѭӡi qui tiên”, nhѭng trong ĈVVCT lҥi ghi: “Ĉҫu tháng giêng 1960 (12 tháng chҥp năm Kӹ Hӧi) ngѭӡi quy tiên…”. Trong +͛i kí cǊng có mӝt sӕ chӛ khác biӋt vӟi các tác phҭm cӫa cө ÿã viӃt trѭӟc cuӕn +͛i kí. Ví dө nhѭ trong cuӕn ĈӃ Thiên ĈӃ Thích, cө bҧo rҵng lúc ÿi thăm Siemreap cө ÿã “…hӓi mua cuӕn Guide Groslier mà không có, ÿành mѭӧn cӫa anh T.”; nhѭng trong cuӕn +͛i kí, cө bҧo lҥi bҧo: “Tôi mang theo cuӕn Guide Groslier rӗi lên xe ÿò ÿi Nam Vang”. Sau +͛i kí và ĈVVCT, cө còn viӃt bӝ 6͵ Trung Qu͙c. Trong +͛i kí, phҫn xét riêng các triӃt gia vӅ chính trӏ thӡi Tiên Tҫn, cө NguyӉn HiӃn Lê sҳp các triӃt gia làm ba phái: hӳu vi, vô vi và cӵc hӳu vi. Và theo cө thì: “Phái vô vi chӫ trѭѫng can thiӋp rҩt ít (Lão tӱ) hoһc không can thiӋp chút gì (Trang tӱ, LiӋt tӱ) vào ÿӡi sӕng cӫa dân, ÿӇ mһc dân sӕng theo bҧn Qăng, trӣ vӅ tính chҩt phác thӡi nguyên thuӹ, nhѭ vұy xã hӝi sӁ hӃt loҥn”. Nhѭng trong 6͵ Trung Qu͙c, cǊng xét vӅ tѭ tѭӣng chính trӏ, thì trong phái vô vi cө chӍ kӇ ÿӃn Lão tӱ, Trang Wӱ và Dѭѫng tӱ, còn LiӋt tӱ thì cө lҥi không nhҳc ÿӃn. 8 Trên ÿây tôi chӍ nêu mӝt vài chӛ khác biӋt giӳa +͛i kí và vài tác phҭm khác cӫa cө mà tôi ÿѭӧc biӃt. Có chӛ tôi chú thích, có chӛ không vì nӃu chú thích hӃt thì rѭӡm quá. Trong +͛i kí có quá nhiӅu sӵ kiӋn, ÿӑc mӝt hai lҫn khó mà nhӟ hӃt, hiӇu hӃt. Do vұy, ÿӇ tìm hiӇu cuӝc ÿӡi và sӵ nghiӋp cӫa cө NguyӉn HiӃn Lê, ngoài +͛i kí và ĈVVCT nhiӅu Oҫn, ta còn phҧi ÿӑc thêm các sách khác cӫa cө, các bài viӃt cӫa các tác giҧ khác viӃt vӅ cө, các tài liӋu liên quan ÿӃn các thông tin liên quan ÿӃn bӝ +͛i kí này. Cuӕi cùng, tôi xin ÿѭӧc nói thêm là, cǊng nhѭ ÿӕi vӟi các tác phҭm mà tôi ÿã gõ trѭӟc ÿây, khi gõ tác phҭm này, tôi cǊng ÿѭӧc bác Vvn giҧi thích giúp các thҳc mҳc liên quan ÿӃn chӳ Hán, mà mӝt phҫn các lӡi giҧi ÿáp cӫa bác Vvn ÿѭӧc tôi ghi lҥi trong phҫn chú thích. Xin chân thành cҧm ѫn bác Vvn và xin chia sҿ cùng các bҥn. Ngày 7.12.2009 Goldfish /ӡi Nhà xuҩt bҧn NguyӉn HiӃn Lê ra ÿӡi trong hoàn cҧnh nho hӑc không còn ÿѭӧc sӫng ái. Cha mҩt Vӟm, ông sӕng nhӡ bàn tay tҧo tҫn buôn bán cӫa ngѭӡi mҽ. Cuӝc sӕng nhӳng năm thiӃu thӡi Fӫa ông ӣ giӳa ranh tӕt và xҩu: hѭ hӓng, tha hoá và trong sҥch, trinh trҳng. Sau nhӳng ngày tháng lêu lәng, cұu bé NguyӉn HiӃn Lê còn biӃt giұt mình nghƭ lҥi ÿӇ rӗi mình hӭa vӟi mình tu chí hӑc hành, phҩn ÿҩu vѭѫn lên. Ngѭӡi mҽ ít hӑc kia lҥi là ngѭӡi biӃt bù ÿҳp nhӳng thiӃu Kөt vӅ kiӃn thӭc cho con trai bҵng cách cho cұu bé ÿLӅu kiӋn tiӃp cұn vӟi Hán hӑc. 9ұy là vӯa hӑc trѭӡng Tây, chӳ Tây, cұu bé hiӃu hӑc côi cút kia ÿã tұn dөng nhӳng Pҧnh nhӓ thӡi gian trong cuӝc ÿӡi nghèo khó cӫa mình ÿӇ hӑc chӳ cӫa Thánh hiӅn. Ĉây là chiӃc cҫu nӕi quan trӑng dүn NguyӉn HiӃn Lê, cұu bé ham hiӇu biӃt, trӣ thành NguyӉn HiӃn Lê – hӑc giҧ. Không phҧi là ngѭӡi cách mҥng, là nhà văn cách mҥng, nhѭng NguyӉn HiӃn Lê cǊng không phҧi là nhà văn cӫa chӃ ÿӝ cǊ, mһc dù ông sӕng giӳ lòng xã hӝi ҩy suӕt mҩy chөc Qăm. Mӝt lҫn nӳa NguyӉn HiӃn Lê lҥi ӣ giӳa lҵn ranh nhân cách và phi nhân cách. Có ngѭӡi cho rҵng ông ÿi giӳa hai làn ÿҥn. Và mӝt lҫn nӳa ông ÿã tӓ ra bҧn lƭnh vӳng vàng trѭӟc sau ông vүn giӳ ÿѭӧc nhân cách cӫa mình. Ngòi bút NguyӉn HiӃn Lê, tâm hӗn và con tim NguyӉn HiӃn Lê ngay tӯ ÿҫu ÿã thuӝc YӅ nhân dân, nhӳng ngѭӡi lao ÿӝng, nhӳng ai cӵc khә, bҫn hàn và bҩt hҥnh. NiӅm tӵ hào vӅ dòng giӕng, tә tiên và nӛi ÿau vӅ dân tӝc trѭӟc nhӳng cuӝc ngoҥi xâm ÿã kéo NguyӉn HiӃn Lê, mӝt nhà văn luôn ý thӭc lánh xa nhӳng gì phù phiӃm nhѭ chӭc tѭӟc, ÿӏa vӏ và sӵ giàu sang không lѭѫng thiӋn, xích gҫn vӟi Cách mҥng và tӵ coi mình là ngѭӡi cӫa Cách mҥng, bӣi OӁ dӉ hiӇu, nhӳng ÿLӅu Cách mҥng ÿang làm cǊng chính là nhӳng mѫ ѭӟc cӫa ông. 'ҫu ÿӭng ӣ nhӳng góc nhìn khác nhau, ai cǊng dӉ tìm thҩy ӣ NguyӉn HiӃn Lê mӝt cái gì ÿó gҫn vӟi tâm trҥng cӫa dân tӝc mình, mӝt cái gì ÿó thuӝc nhân bҧn cӫa con ngѭӡi cҫu tiӃn luôn vѭѫn tӟi mөc ÿích cao thѭӧng và hoàn mӻ. Rҩt nhiӅu thӃ hӋ ÿӝc giҧ khác nhau ÿӅu kính phөc sӵ nghiêm túc cӫa hӑc giҧ này. Tính nghiêm túc cӫa NguyӉn HiӃn Lê có ÿѭӧc bӣi nó bҳt nguӗn tӯ trí nhӟ tuyӋt vӡi cӫa ông và cùng vӟi trí nhӟ là cách làm viӋc khoa hӑc, tӍ mӍ trong tӯng chi tiӃt nhӓ, sӵ hӑc hӓi và lӕi ghi chép hӃt sӭc cҭn thұn. NguyӉn HiӃn Lê luôn coi trӑng tѭ liӋu, bӣi hѫn ai hӃt ông hiӇu sӵ khách quan cӫa mӝt tác phҭm là vô cùng quan trӑng. Nó là chiӃc cҫu ÿҫu tiên nӕi lòng trân trӑng hay sӵ coi thѭӡng, khinh miӋt cӫa ÿӝc giҧ ÿӕi vӟi ngѭӡi cҫm bút. Ngay khi nói vӅ mình, NguyӉn HiӃn Lê cǊng cӕ giӳ tính nghiêm túc và khách quan, luôn luôn tӵ tách mình ra khӓi văn mҥch chӫ quan cӫa chính mình. Trên tinh thҫn tôn trӑng mӝt hӑc giҧ nghiêm túc và ÿѭӧc nhiӅu ngѭӡi mӃn mӝ, kính 9 QӇ ҩy, Nhà xuҩt bҧn Văn hӑc trân trӑng giӟi thiӋu cuӕn +͛i kí cӫa ông. Tuy là hӗi ký mӝt ngѭӡi, mӝt nhà văn, nhѭng qua ÿҩy ngѭӡi ÿӑc cҧm nhұn ÿѭӧc xã hӝi ViӋt Nam xuyên suӕt hai cuӝc kháng chiӃn chӕng xâm lѭӧc mà nét hào hùng lүn nhӳng vӋt máu và nѭӟc mҳt vүn còn thҩm ÿүm mӟi rӧi trên tӯng trang sӱ cӫa dân tӝc chúng ta. Tӯng sӵ kiӋn, tӯng con ngѭӡi (tӯ nhà chính khách cho ÿӃn nhà văn…) ÿӅu ÿѭӧc cách nhìn NguyӉn HiӃn Lê soi rӑi và ÿánh giá. 7ҩt nhiên, dù cӕ gҳng khách quan, chúng tôi thiӇn nghƭ thұt khó có thӇ thoát khӓi dҩu ҩn chӫ quan. “Văn là ngѭӡi”, ÿLӅu ҩy có thӇ dүn ÿӃn mӝt sӕ ÿánh giá cӫa ông chѭa ÿѭӧc hӧp lý theo quan niӋm ÿѭѫng thӡi hoһc theo cách nhìn cӫa mӝt bӝ phұn, mӝt sӕ ngѭӡi nào ÿҩy chăng? Vì tác giҧ ÿã mҩt, Nhà xuҩt bҧn không nӣ cҳt bӓ nhiӅu quá. Trong quá trình biên tұp chúng tôi chӍ lѭӧc bӟt phҫn rѭӡm ra và cҳt nhӳng chӛ không thӇ nào ÿӇ lҥi ÿѭӧc. Chúng tôi mong bҥn ÿӑc thông cҧm. 6ӵ ÿóng góp cӫa NguyӉn HiӃn Lê trong nӅn văn hӑc ViӋt Nam ÿѭѫng ÿҥi là hӃt sӭc quý báu, mӭc ÿӝ tҫm cӥ ÿӃn ÿâu chҳc chҳn cҫn phҧi có thӡi gian mӟi ÿánh gia ÿúng mӭc ÿѭӧc. Mӝt lҫn nӳa chúng tôi tin rҵng, xuҩt bҧn tұp +͛i kí này là hӃt sӭc cҫn thiӃt, và rҩt bә ích, nhѭng chúng tôi cǊng nghƭ rҵng sӁ có nhӳng vҩn ÿӅ cҫn phҧi tranh luұn. Mӝt tác phҭm ra ÿӡi không mӝt tiӃng vang ÿâu hҷn là tác phҭm tӕt. Dù thӃ nào, xét trên cҧm hӭng chung cӫa ngòi bút NguyӉn HiӃn Lê, chúng tôi vүn thҩy trѭӟc tiên ÿây là mӝt hӑc giҧ ÿҫy trách nhiӋm và xây dӵng. Nhà xuҩt bҧn rҩt mong sӵ ÿóng góp cӫa ÿӝc giҧ trong nѭӟc cǊng nhѭ ngoài nѭӟc ÿӇ Oҫn in sau chúng tôi rút ÿѭӧc nhӳng kinh nghiӋm tӕt hѫn. NHÀ XU̬T B̪N VĂN H͔C /ӡi nói ÿҫu 1ăm 1935, hӗi mӟi vào ÿӡi, làm ӣ Sӣ Thӫy lӧi Nam ViӋt, nhӳng lúc lênh ÿênh trên kinh rҥch miӅn Hұu Giang, nhӟ mһt nѭӟc xanh rêu cӫa Hӗ Gѭѫm, con ÿê thăm thҷm cӫa sông Nhӏ, tôi viӃt hӗi kí, chép lҥi nhӳng hình ҧnh cӫa ngѭӡi thân, nhӳng vui buӗn cӫa tuәi thѫ và tuәi niên thiӃu. ViӃt ÿѭӧc khoҧng sáu trăm trang vӣ hӑc trò, không có ý in thành sách mà chӍ ÿӇ vài ngѭӡi thân ÿӑc. Tұp ÿó còn lҥi ÿѭӧc vài trăm trang, gҫn ÿây ÿӑc lҥi, không có gì ÿáng giӳ. Năm nay, 1980, gҫn tӟi lúc cuӕi ÿӡi; thӵc hiӋn xong chѭѫng trình biên khҧo vӅ triӃt hӑc Trung Hoa thӡi Tiên Tҫn - tұp cuӕi cùng: Kinh D͓ch, Ĉ̩o cͯa ng˱ͥi quân t͵, hoàn thành năm ngoái - cǊng trong cҧnh xa quê và ngѭӡi thân nhѭ 45 năm trѭӟc, tôi lҥi viӃt hӗi kí, FǊng không có ý in thành sách mà chӍ ÿӇ cho vài ngѭӡi thân ÿӑc. ViӃt lҫn này không say mê nhѭ lҫn trѭӟc, mà tôi chҳc cǊng không có gì ÿáng lѭu lҥi. ĈӇ qua nhӳng dѭ niên, thӃ thôi. Chép sӱ, dù có tinh thҫn khách quan, khoa hӑc tӟi mҩy, dù tra cӭu ÿѭӧc ÿӫ tài liӋu, dù ÿích thân ÿѭӧc sӕng thӡi ÿҥi mình chép, thì cǊng không sao ghi ÿúng ÿѭӧc sӵ thұt. ChӍ có loҥi sӱ biên niên chép nhӳng biӃn cӕ, nhӳng viӋc lӟn xҧy ra tӯng năm tӯng tháng, sҳp ÿһt theo thӭ tӵ thӡi gian mà không thêm bӟt gì hӃt, nhҩt là không phê bình hoһc ghi cҧm tѭӣng Fӫa mình hay cӫa ngѭӡi trѭӟc, chӍ có loҥi ÿó là không sai, nhѭng nó lҥi câm, không cho ta biӃt chút gì vӅ dân tình, không khí cӫa thӡi ÿҥi, nhѭ vұy ÿâu phҧi là sӵ thұt! Vì ngѭӡi chép không thӇ nào ghi hӃt mӑi viӋc ÿѭӧc, tҩt phҧi lӵa chӑn, bӓ bӟt, và nӝi công viӋc ÿó cǊng có tính cách chӫ quan ít nhiӅu rӗi. Cho nên tôi nghƭ không có gì là sӵ thұt thuҫn túy cҧ. Chép hӗi kí vӅ ÿӡi mình, lҥi càng dӉ bӏ nhiӅu ngѭӡi chê là chӍ nêu nhӳng cái hay cӫa mình mà giҩu nhӳng cái xҩu; ngay khi tӵ vҥch nhӳng cái xҩu cӫa mình ra thì nӃu không phái do lòng tӵ cao, cǊng là ÿӇ tӵ biӋn hӝ. Dù là tұp Confessions cӫa J.J. Rousseau hay tұp Autobiography cӫa Bertrand Russel thì cǊng chӍ ÿáng tin mӝt phҫn nào thôi. 10 Tôi lҥi nhұn thҩy bây giӡ chép lҥi tuәi thѫ và thiӃu niên, tôi bӓ ÿi gҫn hӃt nhǊng ÿLӅu tôi ÿã chép năm 1935; mà tұp tôi mӟi viӃt xong ÿây nӃu chép tӯ năm 1974, ÿҫu năm 1975, thì Qӝi dung tҩt khác bây giӡ nhiӅu; nӃu trái lҥi tôi ÿѭӧc sӕng ÿӃn năm 1985-90, và lúc ÿó mӟi chép thì nӝi dung cǊng lҥi khác, có thӇ khác xa nӳa. Tôi ÿã ghi mӝt sӕ biӃn cӕ, mӝt sӕ tình cҧm, suy tѭ cӫa tôi lúc này vӅ mӝt sӕ viӋc xҧy ra trong ÿӡi tôi mà tôi ÿã ÿѭӧc nghe hoһc thҩy. Có nhiӅu chӛ tôi ÿã vô tình chép sai sӵ thұt, hoһc bӓ sót, ÿLӅu ÿó không sao tránh ÿѭӧc, lӛi ӣ kí tính con ngѭӡi: nó bӏ tình cҧm sai khiӃn; Oҥi thêm ӣ tuәi 70 nhѭ tôi, nó suy giҧm nhiӅu rӗi. 0ӝt ÿӡi ngѭӡi 70 năm dài thұt chӭ! Có bao nhiêu viӋc tѭӣng nhѭ ngүu nhiên mà xét cho kƭ thì ÿӅu có ý nghƭa nhѭ ÿã ÿѭӧc an bài tӯ trѭӟc ÿӇ mӛi ngѭӡi ÿóng cho xong vai trò cӫa mình. Ngày nay, ôn lҥi dƭ vãng, tôi thҩy ngoài hai ÿҩng sinh thành ra tôi, và bà ngoҥi tôi; còn ba bӕn vӏ nӳa tiӃp tay nhau dҳt dүn cho tӟi khi tôi thành ngѭӡi, cӭ vӏ này xong thì lҥi giao cho vӏ khác. Ra ÿӡi rӗi, tôi ÿѭӧc hai ngѭӡi bҥn cùng chia xҿ nhӳng khә vui, thành bҥi vӟi tôi; Oҥi giúp mӑi viӋc nhà cho, ÿӇ tôi có thӇ ÿem tҩt cҧ tâm trí vào viӋc trӭ tác. Hai hҥng ngѭӡi trên ÿӅu ҧnh hѭӣng rҩt lӟn ÿӃn ÿӡi tôi, ÿӅu là ân nhân cӫa tôi. TiӃng ân nhân này tôi thҩy nhҽ quá, vì ân nhân hàm cái nghƭa là ngѭӡi khác vӟi mình, còn nhӳng ngѭӡi thân cӫa tôi ÿó ÿӅu tҥo nên tôi, là mӝt phҫn cӫa tôi. Ngoài ra, tôi lҥi may mҳn gһp ÿѭӧc khoҧng mӝt chөc bҥn cùng ÿi mӝt quãng ÿѭӡng dài hay ngҳn vӟi tôi, hӧp tác vӟi tôi mӛi ngѭӡi mӝt cách; và mӝt sӕ khá ÿông bҥn bӕn phѭѫng kҿ xa ngѭӡi gҫn; nhiӅu ngѭӡi tôi không biӃt mһt mà cǊng không biӃt cҧ tên, nhѭng KӃt thҧy ÿӅu theo dõi con ÿѭӡng cӫa tôi, gӧi ý cho tôi hoһc khuyӃn khích tôi, khiӃn tôi vӳng Eѭӟc - cái duyên ÿó, duyên văn tӵ, thұt bҩt ngӡ mà thích thú, không bao giӡ tôi quên ÿѭӧc. Tính sә ÿӡi, tôi chӍ mӯng rҵng ÿã không làm gì khiӃn các bұc trѭӣng thѭӧng cӫa tôi phҧi xҩu hә và các bҥn cӫa tôi phҧi thҩt vӑng. Long Xuyên, ngày 12 tháng 9 năm 1980 (Mùng 4 tháng 8 năm Canh Thân) (Ngày giӛ ông Nӝi tôi) 11 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG I: NѪI SINH VÀ TӘ QUÁN PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ %ҲC (1912-34) CHѬѪNG I: NѪI SINH VÀ TӘ QUÁN 0͡t Câu Th˯ cͯa Tân Khí T̵t Hai năm trѭӟc, hai ông bҥn tôi ÿӅu trên dѭӟi thҩt tuҫn, mӝt ӣ Paris, mӝt ӣ Gia Ĉӏnh Jҫn nhѭ cùng mӝt lúc nhҳc ÿӃn câu thѫ này: 9̩n s͹ qua nh˱ mây khói mà tôi ÿã dӏch cӫa Tân Khí Tұt: "Vҥn sӵ vân yên hӕt quá" trong bài Tây giang nguy͏t. Câu ÿó ӣ thӃ kӍ XII, ÿӡi Tӕng ÿã là sáo rӗi, vұy mà thӡi này ÿӑc lên chúng tôi vүn xúc ÿӝng, buӗn mang mang. Nghƭ cho kƭ, khó kiӃm ÿѭӧc mӝt hình ҧnh nào diӉn ÿúng ÿѭӧc cái ý trong câu ÿó Kѫn nӳa. /ӏch sӱ nhân loҥi ngày nay tiӃn vӟi mӝt tӕc ÿӝ siêu thanh. Các thӃ kӍ trѭӟc, hoàn cҫu nhѭ mһt hӗ thu lâu lâu gӧn sóng; qua thӃ kӍ này thành mӝt mһt biӇn trong cѫn giông tӕ. Khoan nói tӟi thӃ giӟi, chӍ xét riêng nѭӟc ta: Thӡi biӃn ÿӝng nhҩt trong lӏch là thӡi cuӕi Lê. Trong 30 năm anh em Tây Sѫn nәi lên dҽp hӑ NguyӉn ӣ Nam, diӋt hӑ Trӏnh ӣ Bҳc, ÿXәi quân Thanh vӅ Tàu, chҩm dӭt nhà Lê, nhѭng thӕng nhҩt quӕc gia mӟi ÿѭӧc mҩy năm thì giang sѫn ÿã vӅ hӑ NguyӉn ӣ Nam. BiӃn cӕ dӗn dұp, khiӃn Phҥm Thái thӡi ÿó phҧi than thӣ: Ba m˱˯i tu͝i l̓ là bao tá, 1ăm sáu ÿͥi vua th̵t chóng ghê! Chúng ta ӣ thӡi này, cǊng chӍ trong 30 năm, tӯ 1945 ÿӃn 1975 ÿã chӭng kiӃn biӃt bao Vӵ thay ÿәi. Chúng ta ÿã thҩy ba bӕn trào thӵc dân cǊ và mӟi: Pháp rӗi Nhұt, rӗi lҥi Pháp, sau cùng là Mƭ; non chөc ÿӡi thӫ tѭӣng - cǊng không khác chi ÿӡi vua thӡi Phҥm Thái - hai cuӝc cách mҥng vӟi hai cuӝc ÿҧo chánh hөt; cә nhân chӍ ÿXәi quân Thanh, chúng ta ÿã ÿXәi Pháp, ÿXәi Mƭ, ÿXәi Miên rӗi bây giӡ lҥi phҧi ÿѭѫng ÿҫu vӟi Trung Hoa nӳa; chúng ta ÿã biӃt xã Kӝi nông nghiӋp cӫa tә tiên, xã hӝi tѭ bҧn rӗi xã hӝi kƭ nghӋ cӫa phѭѫng Tây, lҥi ÿѭӧc thҩy hình ҧnh xã hӝi hұu kƭ nghӋ - cǊng gӑi là xã hӝi tiêu thө cӫa Mƭ. Còn chӃ ÿӝ chính trӏ thì chúng ta tӯ quân chӫ dѭӟi quyӅn thӵc dân chѭa kӏp tiӃn lên quân chӫ lұp hiӃn ÿã nhҧy qua chӃ ÿӝ dân chӫ Tây phѭѫng, rӗi bây giӡ là chӃ ÿӝ xã hӝi chӫ nghƭa. Tôi không biӃt các bҥn năm ÿã 50 tuәi trӣ lên, mөc kích nhӳng biӃn chuyӇn ÿó có hãnh diӋn ÿѭӧc làm chӭng nhân trong mӝt thӡi ÿҥi cӵc kì quan trӑng cӫa lӏch sӱ nѭӟc nhà không; có vui hoһc buӗn rҵng mình ÿã ÿóng góp hoһc không ÿóng góp ÿѭӧc chút gì trong thӡi ÿó không; nhѭng tôi chҳc ngѭӡi nào cǊng phҧi nhұn rҵng mӑi sӵ qua mau quá, nhѭ mây khói và ôn lҥi thì không khác chi ÿã sӕng trong mӝt giҩc mӝng. Tôi sinh ngày 20 tháng 11 ta, giӡ dұu, năm Tân Hӧi1 (nhҵm ngày 8 tháng 1 năm 19122 nhѭng khai sinh ghi là 8-4-1912), ӣ nhà sӕ 4 ngõ Phҩt Lӝc, Hà Nӝi. 1ăm Tân Hӧi là năm có cuӝc cách mҥng ÿҫu tiên ӣ Trung Hoa (ngày 10-10-1911) mà ngày nay ngѭӡi ta gӑi là cuӝc cách mҥng tiӇu tѭ sҧn; cuӝc cách mҥng sau, năm 1949, là cuӝc 1 Ĉәi ra bát tӵ, bӕn can bӕn chi ÿӇ lҩy sӕ Tӱ bình hay Hà Lҥc thì tôi sinh năm Tân Hӧi, tháng Tân Sӱu, ngày Quí Mùi, giӡ Tân Dұu. 2 Trong phҫn này tôi tính theo tuәi ta, vì tôi sinh gҫn cuӕi năm âm âm lӏch. 12 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG I: NѪI SINH VÀ TӘ QUÁN cách mҥng vô sҧn. Tӟi nay, sau non 70 năm, Trung Hoa cǊng có biӃt bao cuӝc cách mҥng lӟn lao nhѭ ViӋt Nam, nhѭng xét vӅ mӭc sӕng cӫa nhân dân thì gҫn nhѭ không có gì thay ÿәi, khiӃn tôi nhӟ lӡi mӝt chính khách phѭѫng Tây nói mѭѫi năm trѭӟc ӣ Sài Gòn trѭӟc mӝt nhóm trí thӭc ViӋt Nam: “Muӕn biӃt mӝt xã hӝi hai mѭѫi năm nӳa ra sao thì cӭ coi xã hӝi ÿó lúc này, sӁ không có thay ÿәi gì lӟn ÿâu”. Lӡi ÿó trѭӟc tôi cho là bi quan, nay tôi thҩy có phҫn ÿúng và bên cҥnh nhӳng cái biӃn chuyӇn rҩt mau khiӃn Tân Khí Tұt và Phҥm Thái phҧi than thӣ, cho ta thҩy nhiӅu cái gҫn nhѭ không thay ÿәi gì cҧ. Xã hӝi Trung Hoa bây giӡ tѭѫng ÿӕi quân bình hѫn thӡi trѭӟc, không còn sӵ cách biӋt quá lӟn giӳa ngѭӡi giàu và ngѭӡi nghèo, không còn nҥn chӃt ÿói hăng triӋu ngѭӡi nhѭ dѭӟi thӡi quân chӫ; nhѭng mӭc sӕng Fӫa nhân dân sau ba chөc năm cách mҥng vô sҧn vүn rҩt thҩp: không chӃt ÿói chӟ vүn thiӃu ăn, thiӃu mһc, ăn thì ăn ÿӝn, quanh năm chӍ có món bҳp cҧi nhѭ ӣ mình món rau muӕng, mһc thì mӛi năm mӛi ngѭӡi ÿѭӧc phát cho không tӟi mӝt thѭӟc vҧi, mà vҧi hҫu thì hҫu hӃt là màu lam. Xã hӝi mình ӣ Bҳc khá hѫn hӑ mӝt chút, nhѭng ÿҥi khái cǊng vұy. Ĉó là mӝt sӵ bҩt biӃn chung cho các nѭӟc kém phát triӇn trong cuӝc ÿҥi biӃn cӫa nhân loҥi. Còn nhiӅu sӵ bҩt biӃn Qӳa trên thӃ giӟi: sӵ bҩt quân, bҩt bình ÿҷng giӳa các nѭӟc phát triӇn mҥnh và "thӃ giӟi thӭ ba" ӣ Á, Phi, ÿӡi sӕng xa xӍ cӫa Âu, Mƭ: sҧn xuҩt cho nhiӅu ÿӇ hѭӣng thө cho thích, và Kѭӣng thө thұt phí phҥm ÿӇ có thӇ sҧn xuҩt ÿѭӧc nhiӅu; rӗi tinh thҫn tranh giành nhau ҧnh Kѭӟng giӳa các nѭӟc mҥnh, sӵ ganh ÿua chӃ tҥo vǊ khí mӛi ngày mӝt mӟi hѫn, mҥnh hѫn, tàn sát ÿѭӧc nhiӅu hѫn...; nhѭng ӣ ÿây tôi không muӕn bàn ÿӃn vҩn ÿӅ ÿó, mà chӍ muӕn ghi Oҥi ít cҧm nghƭ liên miên cӫa tôi do mӝt câu thѫ cӫa Tân Khí Tұt gӧi nên. 1˯i Sinh Tr˱ͧng: Ngõ Ph̭t L͡c Ngõ Phҩt Lӝc, nѫi tôi sinh cǊng là mӝt cái bҩt biӃn, nhѭng thӭ bҩt biӃn này có ÿLӇm khҧ ái: nó là di tích cӫa mӝt thӡi cә, may mҳn không bӏ tàn phá, nên tôi muӕn ghi lҥi vài nét ӣ ÿây sӧ mӝt ngày kia, hai ba thӃ hӋ nӳa, nó cǊng sӁ qua “nhѭ mây khói”. 7ӯ ngày nѭӟc nhà thӕng nhҩt ÿӃn nay, tôi chѭa có dӏp ra Hà Nӝi, nhѭng theo các bҥn tôi ӣ ngoài ÿó thì nó vүn nhѭ hӗi tôi còn ÿi hӑc nӱa thӃ kӍ trѭӟc. 1ҵm sau lѭng phӕ Bӡ Sông (Quai du Commerce)3, ÿҫu trông ra Cӝt ÿӗng hӗ ӣ bӡ Sông Nhӏ, ÿuôi trӣ ra phӕ hàng Mҳm, ngõ Phҩt Lӝc rҩt hҽp ÿӝ hai thѭӟc, dài non hai trăm thѭӟc, lát ÿá gӗ ghӅ, chӍ có mӝt dãy nhà nhìn ra phía sau mӝt dãy nhà mӟi hѫn, cao hѫn ӣ sát ngay trѭӟc mһt. Ĉã không có gì ÿҽp mà lҥi bҭn thӍu nӳa, chӍ có ÿһc ÿLӇm là cә. Nhà nào cǊng xây cҩt có lӁ tӯ thӡi Tӵ Ĉӭc, thҩp hѫn mһt ÿѭӡng khoҧng mӝt thѭӟc - vì ÿѭӡng ÿѭӧc ÿҳp sau - và tӯ ÿѭӡng phҧi xuӕng ba bӕn bӵc gҥch mӟi vào ÿѭӧc phòng ngoài. Thӡi xѭa có vài nhà bҵng lá, nhѭng tӯ hӗi tôi lӟn lên thì nhà nào cǊng bҵng gҥch. Nhà ÿa sӕ Kҽp, chӍ hai ba thѭӟc, và sâu có chӛ tӟi trên 30 thѭӟc. Ĉi ngoài ÿѭӡng nhìn vào thѭӡng thҩy Pӝt căn phòng hun hút thҩp kê mӝt án thѭ vӟi hai tràng kӍ hai bên, và mӝt ông già ngӗi vӟi chiӃc ÿLӃu thuӕc lào mà xe ÿLӃu là mӝt cҫn trúc uӕn cong. Trѭӟc năm 1930 thӍnh thoҧng còn thҩp thoáng mӝt thiӃu nӳ mҧnh khҧnh, trҳng trҿo, xanh xao, ăn mһc theo lӕi cә, tóc ÿӇ ÿuôi gà, tӯ phía trong ÿi ra nhà ngoài rӗi lҥi trӣ vào ngay. Nhӳng nhà ÿó vào hҥng khá phong lѭu, chӫ nhân là mӝt ông phán hay mӝt ông ÿӗ. Nhà nào cǊng có sân nhӓ ӣ trong, trӗng cây cҧnh; Wѭӡng hai bên xây thành tӯng bӵc ÿi xuӕng nhѭ cҫu thang, tôi nhӟ nhѭ chӍ có mӝt nhà là có Wѭӡng thҩp phía trѭӟc, tӯ trong ló ra mӝt ngӑn cây ÿào, cây lӵu hoһc khӃ, và khách qua ÿѭӡng không thӇ không ngӯng bѭӟc trѭӟc cánh cӱa ÿóng kín mà tѭӣng tѭӧng vҿ yêu kiӅu, thѭӟt tha cӫa mӝt hai thiӃu nӳ chѫi vӟi em nhӓ ӣ phía trong. 3 Có tài liӋu ghi là phӕ Quai de Commerce : Kè Thѭѫng mҥi. (Goldfish) 13 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG I: NѪI SINH VÀ TӘ QUÁN Ngõ có mӝt ngôi ÿӅn kiӃn trúc sѫ sài4, cӱa gӛ luôn luôn ÿóng, trên cӱa là mӝt mái nhӓ Yӟi mӝt bҫu rѭӧu lӟn ӣ giӳa. Tôi chӍ vô ÿӅn có mӝt hai lҫn thuӣ nhӓ, thҩy sân khá rӝng nhѭng rҩt vҳng, vҳng cҧ bóng ông tӯ. Ông lӫi thӫi nhѭ mӝt bóng ma, không ai thҩy ông ra khӓi ÿӅn. Tôi không biӃt ÿӅn thӡ ai mà quanh năm cѫ hӗ không có ngѭӡi ÿӃn lӉ. Lҥnh lӁo mà buӗn, nên tөi nhӓ chúng tôi chӍ ghé mҳt nhìn vào chӛ thӡ phөng tӕi om om rӗi chҥy ra liӅn. Hai căn nhà sӕ 2 và sӕ 4 ӣ ÿҫu ngõ do cө ngoҥi tôi cҩt trong ÿӡi Tӵ Ĉӭc (không rõ Qăm nào) có thӇ tiêu biӇu cho nhӳng ngôi nhà cә tѭѫng ÿӕi phong lѭu ӣ Hà Nӝi. Mái ngói, Wѭӡng gҥch, rui, cӝt, xà ÿӅu bҵng danh mӝc, năm sáu chөc năm không mӑt. Ngôi nhà sӕ 2 chiӅu ngang ba thѭӟc, chiӅu sâu 32 thѭӟc, ngoài ÿѭӡng bѭӟc vào là mӝt căn bӃp thҩp hѫn Pһt ÿѭӡng ba bӕn tҩc, qua khӓi bӃp, xuӕng ba bӕn bӵc nӳa, tӟi nhà trong thông thӕng tӯ trѭӟc tӟi sau, không ngăn thành tӯng phòng; có mӝt sân nhӓ mӛi chiӅu chӯng hai thѭӟc cho nhà khӓi tӕi; tiӃn vô sâu nӳa, gһp mӝt sân dài bӕn thѭӟc và choán hӃt chiӅu ngang cӫa nhà, sân ÿó có mӝt bӇ con chӭa nѭӟc. Gҫn cuӕi nhà có mӝt khúc quҽo qua bên trái thuӝc vӅ nhà sӕ 4, rӝng hai thѭӟc rѭӥi, sâu mѭӡi thѭӟc, gӗm hai phòng 2,5x3 thѭӟc, cách nhau bҵng mӝt cái sân dài bӕn thѭӟc. Nhìn bҧn ÿӗ5, chúng ta thҩy hai ngôi nhà thông vӟi nhau bҵng cӱa A ÿó, thұt là ngoҳt ngoéo nhѭ mӝt mê thҩt, không tiӋn cho ngѭӡi thѭӡng ӣ, mà rҩt tiӋn cho các nhà làm cách Pҥng. Trong cuӕn Ĉông Kinh Nghƭa Thͭc tôi ÿã nói các bác tôi dùng căn nhà sӕ 2 làm chӛ tiӃp các ÿӗng chí – Nói ÿôi khi vài nhà cách mҥng Trung Hoa, và giҩu các ÿӗ quӕc cҩm: sách, báo, truyӅn ÿѫn, súng lөc. Mұt thám cӫa Pháp tӟi xét thì mӟi còn mò tӯng bѭӟc ӣ nhà ngoài, các cө ӣ nhà trong ÿã kӏp trӕn hoһc chuyӇn ÿӗ qua nhà sӕ 4 bҵng cӱa C, xong rӗi khóa trái Fӱa ÿó lҥi; tӯ nhà sӕ 4 có thӇ leo tѭӡng qua nhà bên cҥnh ÿѭӧc. Nhѭng trong thӡi các cө hoҥt ÿӝng (1906-1910), mұt thám không tӟi xét lҫn nào cҧ. Thӡi ÿó hai ngôi nhà cӫa chúng tôi thұt là nѫi kín ÿáo, lí tѭӣng. Tôi nghe nói cuӕi năm 1946, ÿҫu năm 1947, các nhà ӣ ngõ Phҩt Lӝc ÿӅu ÿөc tѭӡng thông vӟi nhau ÿӇ tӵ vӋ quân dӉ dàng lѭu thông mà chӕng Pháp, sau cùng rút lui vӅ phía cҫu Long Biên, vѭӧt sông Nhӏ, qua bên Gia Lâm. 7͝ Quán: Làng Ph˱˯ng Khê Tôi sinh trѭӣng ӣ Hà Nӝi, nhѭng tә quán ӣ Sѫn Tây, phӫ Quҧng Oai, làng Phѭѫng Khê, nay là tӍnh Hà Sѫn Bình (Hà Ĉông - Sѫn Tây - Hòa Bình hӧp lҥi), huyӋn Ba Vì, làng Phú Phѭѫng (Phѭѫng Khê vӟi Phѭѫng Châu hӧp lҥi)6. Phѭѫng Khê nҵm trên hӳu ngҥn sông Hӗng Hà, cách khoҧng năm cây sӕ vӅ phía Bҳc phӫ lӏ Quҧng Oai, và hai cây sӕ vӅ phía Nam bӃn ÿò Vân Sa, bӃn này ÿӕi diӋn vӟi ViӋt Trì. 6ѫn Tây là mӝt tӍnh trung bình ӣ Bҳc ViӋt, không giàu mà cǊng không nghèo, tӯ xѭa Wӟi nay ít khi bӏ nҥn ÿói nhѭ Thái Bình, Hѭng Yên, vì dân tѭѫng ÿӕi thѭa thӟt. Phѭѫng Khê Oҥi là mӝt làng trung bình - có phҫn hѫi nhӓ - trong tӍnh Sѫn Tây; so vӟi các làng chung quanh thì kém Vân Sa (nѫi có tiӇu công nghӋ nuôi tҵm, dӋt tѫ) và Phú Xuyên (nѫi giàu có nhӡ nhiӅu ruӝng); nhѭng lӟn hѫn làng Hҥc Sѫn (ít ruӝng, dân ÿông). Làng có mӝt ngôi ÿình và mӝt ngôi chùa nhӓ. Năm 1920 ÿLӅn và thә ÿѭӧc hѫn trăm Pүu ta (mӛi mүu là 3.600 mét vuông), khoҧng 30 héc ta; sӕ ÿinh (trai tráng) ÿӝ 300; sӕ gia 4 Trong bài Tâm tình h͕c gi̫ Nguy͍n Hi͇n Lê, Lê Phѭѫng Chi ghi lҥi lӡi cӫa cө NguyӉn HiӃn Lê giҧi thích vӅ chӳ Ĉình (trong tên hiӋu Lӝc Ĉình) nhѭ sau: “Bên ngoài, trên ÿѭӡng bӡ Bӡ Sông, gҫn ngõ Phҩt Lӝc còn có mӝt cái ÿình không biӃt thӡ vӏ thҫn nào mà kiӃn trúc rҩt ÿѫn sѫ”. Vұy ÿình này ӣ trong ngõ hay ӣ ngoài ngõ Phҩt /ӝc? (Goldfish) 5 Trong sách không thҩy in bҧn ÿӗ. (Goldfish) 6 Nay là xã Phú Phѭѫng, huyӋn Ba Vì, thành phӕ Hà Nӝi. (Goldfish) 14 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG I: NѪI SINH VÀ TӘ QUÁN ÿình (hӝ) khoҧng 200, nhѭ vұy mӛi gia ÿình trung bình 5 ngѭӡi ÿѭӧc nӱa mүu ta (1.800 mét vuông). Hӑ Phùng lӟn nhҩt ÿѭӧc ÿӝ 200 ÿinh, rӗi tӟi hӑ tôi, ÿӝ 60 ÿinh, còn nhӳng hӑ khác chӍ có tӯ 10 ÿӃn 30 ÿinh. Ruӝng phҫn lӟn là ruӝng mùa, phҫn nhӓ là chiêm. Ngoài lúa ra chӍ trӗng ít khoai lang và ÿұu. Không có công trình thӫy lӧi, gһp lúc nҳng hҥn phҧi tát nѭӟc tӯ mӝt lҥch nhӓ, hҽp mà sâu, nhѭng cҥn, ÿѭa lên thѭӟc rѭӥi mӟi tӟi mһt ruӝng. Không có mӝt tiӇu công nghӋ nào, không có chӧ, không ai buôn bán gì; vѭӡn lҥi ít, cho nên quanh năm gia ÿình nào cǊng chӍ trông vào mҩy thӱa ruӝng. Gia ÿình giàu nhҩt, làm tiên chӍ, chӍ có sáu mүu ta (khoҧng hai héc ta); có nào có ÿѭӧc ba mүu nhѭ gia ÿình ông bác tôi kӇ là ÿã có máu mһt. Nhà nào cǊng có tháng phҧi ăn ÿӝn (ngô, khoai) kӇ cҧ hҥng giàu nhҩt, chӍ trӯ nhà bác tôi vì cө có nghӅ dҥy hӑc, trѭӟc làm ông ÿӗ, sau làm Hѭѫng sѭ, lѭѫng tháng năm 1930 là 10 ÿӗng. 9Ӆ phong tөc, làng tôi cǊng có ÿӫ nhӳng hӫ tөc và thói xҩu nhѭ các làng khác ӣ Bҳc ViӋt mà Ngô Tҩt Tӕ, Nam Cao, Tô Hoài, Trҫn Tiêu... tҧ trong các tiӇu thuyӃt tiӅn chiӃn: cǊng ham ngôi thӭ, ham ăn uӕng nhӳng khi có viӋc làng, cǊng cho vay nһng lãi, cǊng phe ÿҧng, Oӟn hiӃp bé, cǊng tranh giành nhau, gian lұn tӯng tҩc ÿҩt, tҩc vѭӡn, tӯng gҫu nѭӟc, gӕc lúa; FǊng bҥc ác giҧ dӕi, phҧn phúc, nhӓ nhen...(tôi nói sӕ ÿông). Dân tӝc nào, thӡi nào hӉ nghèo ÿói thì cǊng nhѭ vұy hӃt. Nhѭng vì trong làng không có ngѭӡi giàu quá, cǊng ít kҿ nghèo tӟi Qӛi không có cái bát mҿ, cho nên nhӳng cái xҩu xa kӇ trên so vӟi các làng khác cǊng vào mӵc trung. Không có kҿ hӕng hách quá, cǊng không có kҿ hung tӧn. Sӵ bóc lӝt, lӯa gҥt lүn nhau không quá tàn nhүn, trҳng trӧn. &ҧ làng chӍ có bӕn năm gia ÿình ÿi làm ăn nѫi xa: hoһc xuӕng Hà Nӝi sinh sӕng nhѭ nhà tôi, hoһc lên Hoàng Xá, chӧ Bӡ (Hѭng Hóa) buôn bán, làm rүy. Nhӳng gia ÿình ÿó, tӃt nhҩt vүn trӣ vӅ làng, vүn nӝp thuӃ cho làng, nhѭng không dӵ viӋc làng. Hӑ thѭӡng ÿӫ ăn; vì ra ngoài biӃt nhiӅu hѫn nên tәng lí nêu nӇ thì cǊng không ăn hiӃp hӑ. 9Ӆ văn hӑc, làng tôi kém hai làng Phú Xuyên và Vân Sa, nhѭng hѫn mҩy làng khác trong tәng, nhӡ có gia ÿình tôi. 7ӯ giӳa thӃ kӍ 18 ÿӃn ÿҫu thӃ kӍ 20, làng tôi chӍ có mӛi mӝt cө Tú, tӭc ông nӝi tôi, và trong nӱa ÿҫu thӃ kӍ 20 cǊng chӍ có mӝt mình tôi tӕt nghiӋp ÿҥi hӑc. 9Ӆ kiӃn trúc, Phѭѫng Khê chӍ có mӝt ngôi ÿình, mӝt ngôi chùa nhӓ hѫi cә, ÿӝ trăm Qăm và mӝt tӯ chӍ thӡ Khәng tӱ, cҩt giӳa ÿӗng sau khi ông nӝi tôi ÿұu tú tài; tӯ khi cө mҩt, trong làng không còn ai là khoa bҧng nӳa, nên không cúng tӃ nӳa, bӓ hoang. Vân Sa, Phú Xuyên có nhӳng kiӃn trúc lӟn hѫn, cә hѫn; nhҩt là làng Hҥc Sѫn, giáp làng tôi vӅ phía bҳc, có mӝt ngôi ÿình nhӓ nhѭng rҩt ÿҽp, cӝt, rui, mè chҥm trә rҩt khéo, ÿѭӧc liӋt vào hàng cә tích ÿáng bҧo tàng cӫa Quӕc gia. Phong cҧnh Phѭѫng Khê còn tҫm thѭӡng hѫn nӳa. Con ÿê Hӗng Hà tӯ phӫ Quҧng Oai lên Vân Sa, cҳt ÿôi làng tôi: bên phҧi là bãi, ӣ phía ngoài ÿê, ruӝng tӕt nhѭng năm nào tӟi tháng 7, mùa nѭӟc lӟn cǊng bӏ ngұp nhiӅu hay ít, bên trái là ÿӗng ӣ phía trong ÿê, ruӝng trung bình không bӏ ngұp. Tѭѫng truyӅn khoҧng cuӕi thӃ kӍ 18, phía ÿӗng có tӟi 72 cái gò, sau bӏ san bҵng lҫn lҫn ÿӇ làm ruӝng, và khi tôi lӟn lên chӍ còn năm sáu cái: cái lӟn nhҩt, cao Kѫn mһt ruӝng non mӝt thѭӟc, dài vài 30 thѭӟc, rӝng 7, 8 thѭӟc, bӓ hoang, gӑi là gò Cá vì giӕng hình mӝt con cá, ÿuôi hѭӣng vӅ mӝ tә cө Lê Anh Tuҩn (1671-1736) ӣ làng Thanh Mai, giáp làng tôi vӅ phía Tây. Cө nәi tiӃng thҫn ÿӗng, ÿӛ tiӃn sƭ năm 1694, làm tӟi chӭc tham Wөng thӡi Trӏnh Cѭѫng, nhұn Ĉoàn Thӏ ĈLӇm (1705-1746) làm con nuôi vì thҩy bà thông minh. Cө rҩt thanh liêm, cѭѫng trӵc, văn thѫ hay; nhѭng sau bӏ Trӏnh Giang hãm hҥi (có sách nói là buӝc phҧi tӵ tӱ) vì khi Trӏnh Cѭѫng muӕn lӵa Trӏnh Giang làm thӃ tӱ, cө biӃt Giang 15 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG I: NѪI SINH VÀ TӘ QUÁN hoang dâm, tàn bҥo, khuyên Trӏnh Cѭѫng lӵa ngѭӡi khác, Cѭѫng không nghe. Các nhà phong thӫy (xѭa gӑi là ÿӏa lí) cho rҵng tҥi kiӇu ÿҩt mӝ tә cӫa cө tuy ÿҽp nhѭng bӏ gò con Cá Yүy ÿuôi vào nên cө hiӇn ÿҥt nhѭng bҩt ÿҳc kì tӱ. Ngoài gò ÿó ra, các gò khác chi cao hѫn mһt ruӝng 1, 2 tҩc, dài năm ba thѭӟc nhѭ gò Mèo, nѫi có mӝ tә chi chúng tôi. &ҧ mӝt cánh ÿӗng dài, rӝng mҩy cây sӕ mà không có mӝt ngӑn ÿӗi, mӝt cây cao nhѭ cây ÿa, cây gҥo, toàn là ruӝng lúa. ChӍ ӣ chân trӡi phía bҳc có ngӑn núi Hùng, phía tây có dãy núi Lѭӟi LiӅm, dài mà thҩp; và phía tây nam có núi Tҧn Viên, hӃt thҧy ÿӅu cách xa làng tôi tӯ 15 ÿӃn 25 cây sӕ, là làm cho phong cҧnh bӟt tҿ. Núi Tҧn, cao nhҩt và ÿҽp nhҩt. Hình dáng, nhҩt là màu sҳc lúc xám, lúc xanh nhҥt, xanh ÿұm hoһc tím có sӭc thu hút tôi lҥ lùng. Nó cǊng có tên là Ba Vì, vì có ba ngӑn núi nhӑn, cao ÿӅu nhau; ngӑn thӭ ba ӣ phía bҳc khuyӃt mӝt mҧnh, tѭѫng truyӅn là sau mӝt lҫn Vөp núi thӡi Lê mҥt, báo hiӋu mӝt thӡi vұn suy cӫa dân tӝc. Thұt ÿáng tiӃc, nӃu không thì có OӁ không núi nào vӯa thanh tú vӯa hùng vƭ uy nghi nhѭ núi ÿó, Phú Sƭ sѫn ӣ Nhұt cǊng không Eҵng ÿѭӧc. Tháng 6 âm lӏch, trӡi Bҳc ViӋt thѭӡng trong mà cѫ hӗ không lúc nào không có mӝt ÿám mây trҳng vҳt ngang làm nәi bұt màu xanh lam ÿұm cӫa núi trên nӅn trӡi thanh thiên và trên mӝt cánh ÿӗng màu lá mҥ. Ĉӭng ӣ dѭӟi gӕc muӛm, tҥi cәng xóm, tôi nhìn thҩy rõ mӗn Pӝt nhӳng vҥch trҳng nhѭ nhӳng ô nhӓ hình chӳ nhұt, tӭc dãy nhà nghӍ mát trên núi. ThӍnh thoҧng mӝt ÿàn cò vүy cánh bay qua ÿҫu tôi, tiӃn vӅ phía núi và tôi ao ѭӟc ÿѭӧc nhѭ chúng. Khi ánh tà dѭѫng ÿã tҳt hҷn, núi ÿәi ra màu tím ÿen thì ӣ lѭng núi hiӋn lên nhӳng ÿám Oӱa hӗng chұp chӡn, nhҩp nháy cӫa ngѭӡi dân tӝc ÿӕt rӯng làm rүy; tôi tѭӣng ÿâu nhѭ mӝt dҥ Kӝi cӫa quҫn tiên, và núi lúc ÿó có vҿ huyӅn bí nhҳc cho tôi huyӅn thoҥi thҫn Tҧn Viên tӯ Pҩy ngàn năm trѭӟc. Ӣ Hà Nӝi, mӛi khi nhӟ quê hѭѫng, tôi thѭӡng lӵa mӝt ngày trong sáng lên ÿѭӡng Cә Ngѭ - nay là ÿѭӡng Thanh Niên - nhìn ngӑn núi Tҧn sau làn nѭӟc nhҩp nhô, bên kia Hӗ Tây, phía làng Bѭӣi, nhѭng ӣ ÿây nó kém cao mà màu kém tѭѫi nhiӅu lҳm. 0ӝt cҧnh nӳa tôi cǊng lѭu luyӃn là cҧnh sông Hӗng ӣ bӃn ÿò Vân Sa qua ViӋt Trì. Phҧi qua sông vào mùa nѭӟc ÿә - tháng 6, tháng 7 âm lӏch - mӟi thҩy ÿѭӧc sӵ bát ngát, hùng vƭ cӫa núi sông. Chӛ ngã ba Bҥch Hҥc này - mӝt nѫi danh tiӃng trong lӏch sӱ - ÿã ÿѭӧc NguyӉn Bá Lân (1701-1785), mӝt ông nghè làng Cә Ĉô làm thѭӧng thѭ ÿӡi Lê, tҧ trong bài phú Nôm bҩt hӫ “Ngã ba Hҥc”: (…) Xinh thay ngã ba H̩c; l̩ thay ngã ba H̩c. '˱ͣi hͫp m͡t dòng; trên chia ba ngác. Ngóc ngách khôn ÿo r͡ng h́p, dòng bi͇c l̳n dòng ÿào; Lênh lang d͍ bi͇t nông sâu, n˱ͣc ÿen pha b̩c. (…) Sông vào mùa lөt rӝng mênh mông, có tӟi ba cây sӕ, nѭӟc chҧy băng băng và ta liên Wѭӣng tӟi câu: “Ĉҥi giang ÿông khӭ" cӫa Tô Ĉông Pha. ChiӃc thuyӅn thúng chӍ dài hai ba thѭӟc bұp bӗng tránh làn sóng không khác chi mӝt cánh bèo. Phҧi ngѭӧc dòng mӝt khúc xa Uӗi mӟi qua sông, có khi mҩt hai giӡ mӟi tӟi bӡ bên kia. Cây gҥo cә thө trѫ trӑi, gӕc lӟn không biӃt mҩy ôm, cùng vӟi nhà cӱa ӣ ViӋt Trì nhô lên lҫn lҫn. 16 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG I: NѪI SINH VÀ TӘ QUÁN &ҧnh ӣ ÿây sao hӧp vӟi cҧnh trѭӟc Ph˱ͫng Hoàng ÿài ӣ Kim Lăng thӃ: Tam s˯n bán l̩c thanh thiên ngo̩i, Nh͓ thͯy trung phân B̩ch l͡ châu. Lí Bҥch Ba non7Uͣt n͵a ngoài trͥi bi͇c, Hai n˱ͣc chia ÿôi bãi L͡8E͛i.9 &Ǌng hai dòng nѭӟc: dòng sông Ĉà (quê hѭѫng Tҧn Ĉà ӣ trên bӡ con sông này) nѭӟc trong veo và dòng sông Hӗng cuӗn cuӝn nѭӟc ÿӓ nhѭ son, cǊng mӝt bãi cò trҳng (bҥch lӝ), Wӭc bãi Vân Sa chҥy lên tӟi ChiӇu Dѭѫng, nѫi có mӝt vѭӡn vҧi danh tiӃng nҵm sát bӡ sông, dài mҩy cây sӕ còn núi thì phía tây nam có ba ngӑn núi Tҧn, phía bҳc có ngӑn núi Hùng. Kim /ăng là cӕ ÿô cӫa Trung Hoa, thì ÿây trên bӡ con sông Hӗng này có làng Cә Ĉô (không rõ là kinh ÿô thӡi nào), lҥi có huyӋn Bҥch Hҥc, xѭa là ÿҩt Phong Châu, nѫi Hùng Vѭѫng ÿóng ÿô. 1ӛi hoài cә cӫa ta bát ngát nhѭ dòng sông. Sông Hӗng và núi Tҧn thұt hùng vƭ xӭng nhau, mà lҥi ӣ gҫn nhau nhѭ vұy thì dây chính là ÿҩt thiêng cӫa dân tӝc; tә tiên ta lӵa nѫi ÿây làm nѫi phát tích thì dòng giӕng tҩt trѭӡng cӱu và uy hùng nhѭ sông núi. Trѭӡng cӱu thì nhҩt ÿӏnh là trѭӡng cӱu, uy hùng thì ÿã có nhiӅu thӡi rҩt uy hùng, nhѭng cho tӟi bây giӡ, thӡi nào dân chúng cǊng nghèo, nghèo quá. Năm 1930, làng tôi có khoҧng 200 nóc nhà thì chӍ có ÿӝ mѭѫi nhà ngói, còn toàn là nhà tranh vách ÿҩt. Nhà thӡ cӫa chi chúng tôi do cө tә bӕn ÿӡi cӫa tôi cҩt vào thӡi 1840-1850, có thӇ tiêu biӇu cho nhӳng ngôi nhà gӑi là phong lѭu ӣ nông thôn Bҳc ViӋt thӡi TiӅn chiӃn, nên tôi cǊng ghi lҥi dѭӟi ÿây vài nét. &Ǌng vүn là kiӇu nhà ba gian hai chái rҩt thông dөng, chӍ khác mái ngói, tѭӡng gҥch dày 10 phân. Ba gian ӣ giӳa thông vӟi nhau, không có vách ngăn, mӛi gian rӝng hai thѭӟc, sâu năm thѭӟc, gian giӳa là bàn thӡ, hai gian bên kê giѭӡng, án thѭ, vӟi bӕn chiӃc ghӃ dӵa, và mӝt cái hòm (rѭѫng) lӟn, cao ÿӇ chӭa nhӳng ÿӗ vұt hѫi có giá. Hai chái hai bên hҽp hѫn, chӍ ÿӝ mӝt thѭӟc rѭӥi, mӝt chái là phòng cӫa ÿàn bà, mӝt chái dùng làm kho chӭa thӵc phҭm. Hai chái ÿó có vách gӛ ngăn cách vӟi ba gian giӳa. Không có cӱa sә. Phía ngoài hiên rӝng khoҧng thѭӟc rѭӥi, kê ÿѭӧc hai bӝ phҧn, mӝt ӣ giӳa làm chӛ dҥy hӑc và tiӃp khách, mӝt ӣ bên trái làm chӛ ăn; bên phҧi dӵng mӝt bӗ lúa. Mӝt dãy cӱa gӛ ngăn cách hiên vӟi các gian, chái. Hai bên nhà, cách ÿҫu nhà ÿӝ vài thѭӟc là hai căn nhà lá nhӓ, mӝt ӣ bên trái làm bӃp, Pӝt ӣ bên phҧi làm phòng khách. Cӕi xay lúa ÿһt ӣ trong bӃp, cӕi giã gҥo ÿһt ӣ bên hông bӃp. &ҧ nhà lүn vѭӡn, rӝng non hai sào (mӛi sào 360 thѭӟc vuông). Hai sào nhà, vѭӡn ÿó vӟi ba mүu ruӝng là sҧn nghiӋp các cө tôi xây dӵng trong khoҧng mӝt trăm năm, ba ÿӡi liên tiӃp; vұy mà khi suy, sau ngày bác Hai tôi mҩt thì chӍ trong Pѭӡi năm, hai ngѭӡi con trai lӟn bán hӃt, không chӯa mӝt chút gì. ViӋc này tôi sӁ kӇ kƭ hѫn trong mӝt chѭѫng khác. 7 Trӓ dãy núi phía nam thành Nam Kinh. 8 Tên mӝt bҧi nay trong thành Nam Kinh. 9 Hai câu thѫ dӏch này là cӫa Vô Danh, tӭc cӫa cө Phѭѫng Sѫn (theo NguyӉn HiӃn Lê, Ĉ̩i c˱˯ng văn h͕c s͵ Trung Qu͙c, Nxb Trҿ, năm1997 - vӅ sau gӑi tҳt là ĈCVHSTQ, trang 337). (Goldfish) 17 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG II - TӘ TIÊN CHѬѪNG II - TӘ TIÊN Truy͉n Th͙ng và Môn Phong Thuͽ Trong xã hӝi ta ngày xѭa, gia ÿình nào cǊng gӕc gác nhà nông và tuy có bӕn giӟi: sƭ, nông, công, thѭѫng, nhѭng có thӇ gom làm hai: sƭ và bình dân (nông nhiӅu nhҩt, công, thѭѫng rҩt ít) ít hӑc. Sƭ và bình dân trà trӝn vӟi nhau, chӭ không cách biӋt: trong mӝt gia ÿình, có thӇ mӝt ngѭӡi con là sƭ còn ba bӕn ngѭӡi khác là bình dân; hѫn nӳa mӝt ngѭӡi là bình dân, ít năm sau có thӇ trӣ thành kҿ sƭ. Mӝt gia ÿình bình dân, nӃu làm ăn phát ÿҥt do cҫn kiӋm, có dѭ mӝt chút mà biӃt trӑng sӵ hӑc, quyӃt tâm nuôi con ăn hӑc thì tӟi ÿӡi con hay ÿӡi cháu thӃ nào cǊng có ÿѭӧc mӝt vài kҿ sƭ; ÿã có mӝt thӃ hӋ là sƭ rӗi thì các thӃ hӋ sau rҩt dӉ Qӕi ÿѭӧc nghiӋp sƭ; nói cách khác là cha ÿã ÿӛ ông cӱ, ông tú thì con cháu cǊng dӉ thi ÿӛ, Pӝt phҫn nhӓ do di truyӅn, phҫn lӟn do không khí hӑc hӓi trong nhà, do kinh nghiӋm và sӵ Gҥy dӛ cӫa ông cha. Ӣ thӡi ÿҥi dân chӫ, bình ÿҷng ngày nay, khҳp thӃ giӟi ÿâu ÿâu cǊng vұy: thanh niên trong các gia ÿình trí thӭc (giáo sѭ, luұt sѭ, kƭ sѭ...) hay cán bӝ cao cҩp vô ÿҥi hӑc vүn ÿông Kѫn thanh niên trong các gia ÿình nông dân hay thӧ thuyӅn ít hӑc, chính là do ҧnh hѭӣng kӇ trên trong gia ÿình. Không phҧi là các gia ÿình trí thӭc có nhiӅu con thông minh hѫn ÿâu, lҩy Vӕ ÿông thì tӍ sӕ trҿ thông minh trong giӟi nào cǊng ngang ngang nhau: tӯ 10 ÿӃn 20 phҫn trăm (tùy cách ÿӏnh nghƭa thӃ nào là thông minh). ChӍ nhӡ ÿѭӧc hoàn cҧnh tӕt hѫn, có nhiӅu phѭѫng tiӋn tӕt hѫn ÿӇ hӑc nên hӑ thành công hѫn, vô ÿҥi hӑc dӉ dàng hѫn thӃ thôi. &ә nhân rҩt tin môn phong thӫy - xѭa gӑi là ÿӏa lí - có kinh nghiӋm hҵng ngàn năm, Oѭu lҥi nhiӅu sách; chúng ta ai cǊng ÿѭӧc nghe nhiӅu truyӋn ÿӇ ÿҩt rҩt linh nghiӋm. Tôi hӗi niên thiӃu cǊng ÿã ÿѭӧc mӝt ông bác dҳt ÿi coi vài kiӇu ÿҩt phát ӣ quê hѭѫng, nhѭ kiӇu ÿҩt Pӝ tә cө Lê Anh Tuҩn ÿã kӇ trên; rӗi lӟn lên, trong mӝt hӗi thҩt nghiӋp, ÿã bӓ ra vài tháng ÿӑc hӃt bӝ Ĉ͓a lí hám giá10 nhѭng tôi phҧi thú thӵc rҵng ra ngoài ÿӗng thì không sao nhұn ra ÿѭӧc "long mҥch" mà bác tôi chӍ cho cҧ. Tuy nhiên tôi cǊng không dám ngӡ rҵng cә nhân hoàn toàn bӏa ÿһt, vì không ai bӏa ra cҧ mӝt môn hӑc ÿҫy ÿӫ lí thuyӃt, chӭng cӭ, khiӃn cho biӃt bao ngѭӡi trong cҧ ngàn năm tin tѭӣng, nӃu nó hoàn toàn sai. Hѫn nӳa có nhiӅu chuyӋn ӭng nghiӋm, cә nhân kӇ lҥi mà tôi không thӇ ngӡ rҵng các cө ÿһt ra ÿӇ biӋn minh mӝt cách Kұu nghiӋm (a postériori) mӝt thuyӃt trong sách, chҷng hҥn chuyӋn ngôi mӝ thӫy tә hӑ NguyӉn TriӋu Luұt trong cuӕn Ng˱ͫc ÿ˱ͥng Tr˱ͥng Thi. Theo các bác tôi kӇ lҥi thì gia ÿình chúng tôi khá nhҩt trong hӑ, trong làng, phát vӅ Yăn hӑc là nhӡ hai ngôi mӝ kӃt: ngôi cө tә sáu ÿӡi cӫa tôi ӣ Gò Mèo ÿѭӧc kiӇu "bút gӕi sau ÿҫu, hӑc giӓi mà không ÿұu"; và ngôi cө tә năm ÿӡi cӫa tôi ӣ Gò Dù phát phú quí, nhѭng con cháu phҧi li hѭѫng và càng xa càng tӕt. Mӝt ÿLӅu lҥ lùng tôi không sao hiӇu nәi là có lҫn các bác tôi lҩy mӝt cөc ÿҩt ӣ ngôi mӝ Gò Dù ÿem lên Trung Hà, trên bӡ sông Ĉà, cách làng tôi 15 cây sӕ, nhӡ mӝt thҫy bói mù nәi tiӃng gieo cho mӝt quҿ xem ngôi mӝ ÿó có "ÿӝng" không, thì thҫy bói ÿó không hӅ quen biӃt gia ÿình tôi, bҧo ngôi ÿó không ÿӝng mà kӃt, nhѭng con cháu phҧi ÿi xa mӟi khá (y nhѭ lӡi thҫy ÿӏa lí ÿã nói) vì hào tӱ tôn (con cháu) không hiӋn trong quҿ, mà trong nhұt tuҫn nguyӋt kiӃn, tӭc trong ngày tháng coi quҿ. Hai cái gò ÿó, chӍ mӝt cái năm 1945 còn nhұn ra ÿѭӧc vì cao hѫn mһt ruӝng ÿӝ hai Wҩc, còn mӝt cái thành ruӝng rӗi, không cao hѫn các ruӝng chung quanh. NӃu là ÿҩt kӃt thì chӍ NӃt nhӓ thôi: vài cө nәi tiӃng hӑc giӓi trong tәng nhѭng thi rӟt, mӝt cө ÿұu tú tài và tӟi ÿòi tôi 10 Nghƭa ÿen là “Ĉӏa lí ăn mía”. Ăn mía thì hít hӃt nѭӟc rӗi bӓ bã. Nghƭa bóng là sách ÿó rút hӃt tinh tuý môn ÿӏa lí rӗi. Ngѭӡi Trung Hoa dùng nhiӅu hình ҧnh ngӝ nghƭnh mà ÿúng. 18 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG II - TӘ TIÊN thì hai ông anh con bác tôi11 hѫi nәi tiӃng vӅ văn thѫ, nhѭng không ÿӛ ÿҥt. Tôi xuҩt thân ÿҥi Kӑc ӣ Hà nӝi, con tôi xuҩt thân mӝt “trѭӡng lӟn”12 ӣ Paris (trѭӡng Hautes Etudes Commerciales). Bҧo là nhӡ kiӇu ÿҩt thì cǊng ÿѭӧc. Nhѭng tôi thì tôi cho là nhӡ công các cө chúng tôi rҭt săn sóc sӵ hӑc cӫa con cháu, mà gia ÿình nào có ÿѭӧc truyӅn thӕng trӑng hӑc ÿó thì kӃt quҧ cǊng ÿҥt ÿѭӧc nhѭ vұy, không sӟm thì muӝn. Tôi tin ӣ sӭc ngѭӡi hѫn. Các Bác Tôi Ông bà tôi sinh ÿѭӧc bӕn ngѭӡi con trai. Con cҧ tên là Nhuұn, hiӋu là Tùng Hѭѫng, thông minh, văn thѫ hay nhѭng ghét khoa Fӱ, không chӏu cѭӟi vӧ, gia nhұp Ĉông Kinh nghƭa thөc rӗi sau lҿn qua Trung Hoa, theo cө Phan Bӝi Châu, chӃt ӣ ÿâu, năm nào, không rõ. Ngѭӡi thӭ nhì tên là Cәn, tӵ Ĉҥo Quýnh, hiӋu là KӃ Phѭѫng hӑc cǊng khá, không thi Fӱ, giӳ tә nghiӋp ӣ Phѭѫng Khê, suӕt ÿӡi dҥy hӑc, mӟi ÿҫu làm tәng sѭ, sau làm thҫy ÿӗ dҥy Wҥi nhà, cuӕi cùng là hѭѫng sѭ, mҩt năm 1933. Ngѭӡi thӭ ba tên là Cәn, hiӋu là Phѭѫng Sѫn, thông minh, có văn tài nhҩt, thi Hѭѫng Pӝt khoa, rӟt, rӗi bӓ luôn, gia nhұp Ĉông Kinh nghƭa thөc, làm rӇ cө Lѭѫng Văn Can, thөc trѭӣng, sau lҿn vào Nam Kì, ÿәi tên là Khôn, ÿӏnh tiӃp tөc hoҥt ÿӝng mà không ÿѭӧc, mҩt Qăm 1960 ӣ Chӧ Thӫ (Long xuyên). Trong cuӕn Ĉông Kinh nghƭa thͭc tôi ÿã chép hoҥt ÿӝng cӫa ông Cҧ và ông Ba; ngôn hành ông Hai tôi cǊng ghi rҧi rác trong cuӕn 7͝ chͱc gia ÿình, Tӵa cuӕn &͝ văn Trung Qu͙c, cuӕi cuӕn Nhà giáo h͕ Kh͝ng. Ngѭӡi con thӭ tѭ tên là Bí, hiӋu là Ĉһc Nhѭ, tӭc cha tôi. 11 Tӭc “bác Ba”: cө Phѭѫng Sѫn. (Goldfish) 12 Grandes écoles: trѭӡng Ĉҥi hӑc sӕ sinh viên hҥn chӃ, thi vô rҩt khó. 19 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG III - TUӘI THѪ CHѬѪNG III - TUӘI THѪ Song Thân và Bà Ngo̩i Tôi Cha tôi ra ÿӡi năm Ĉinh Hӧi (1887). ViӋt Nam hoàn toàn mҩt hӃt chӫ quyӅn tӯ ba Qăm trѭӟc, năm kí hoà ѭӟc Patenôtre (1884) và triӅu ÿình HuӃ chӍ còn nhӳng vua quan bù nhìn. Ông nӝi tôi không phҧi là nhà cách mҥng, chӍ giӳ khí tiӃt cӫa mӝt nhà nho bҩt hӧp tác. Nhѭ tôi ÿã nói, cө bӓ thi cӱ sau khi ÿұu Tú tài, cǊng không muӕn ra làm quan; cө lҥi chán cҧ viӋc khuyӃn khích các con thi cӱ, chҳc trong thâm tâm cө nghƭ rҵng dù có ÿӛ ông cӱ ông nghè thì cǊng chӍ thêm cái hѭ danh, chҷng giúp ÿѭӧc gì cho nѭӟc. Cө ÿӇ các con tӵ do Oӵa con ÿѭӡng ÿi, miӉn là không làm gì nhөc cho tә tiên. Bác Cҧ tôi không muӕn lұp gia ÿình ÿӇ hi sinh cho tә quӕc, cө không cҧn; bác Hai tôi muӕn dҥy hӑc, bác Ba tôi muӕn kinh doanh YӅ thѭѫng nghiӋp, tuǤ ý. Cha tôi là con út. Hӗi bà nӝi tôi còn, chҳc cө cǊng dҥy vӥ lòng cho cha tôi, rӗi sau cha tôi hӑc vӟi các anh, vì lúc ÿó ông nӝi tôi ÿã già. Cha tôi ham chѫi mà trong nhà không ai ép Kӑc, nên sӭc hӑc chѭa ÿӫ ÿӇ thi hѭѫng thì ÿã bӓ, hӑc chӳ Quӕc ngӳ. So vӟi các anh trong nhà, sӭc hӑc cha tôi tҫm thѭӡng nhҩt, nhѭng so vӟi ngѭӡi trong làng, trong hӑ, cҧ vӟi hӑ bên Yӧ nӳa, thì ngѭӡi vào hҥng giӓi. Vì vұy ông nӝi tôi cǊng không buӗn. Trѭӟc khi mҩt, cө cѭӟi Yӧ cho cha tôi. Thân mүu tôi tên là Sâm, con dòng thӭ cө phӫ NguyӉn Khҳc Chѭӟc làng Hҥ Ĉình (Hà Ĉông). Nghe các bác tôi kӇ lҥi thì cө ÿӛ cӱ nhân, văn thѫ hay, nét chӳ tѭѫi, có tài hoa. Mҽ tôi Pӗ côi cha tӯ nhӓ, bà ngoҥi tôi không ѭa thói khinh bҥc cӫa mӝt ngѭӡi con chӗng lúc ÿó làm tri huyӋn, khҧng khái dҳt con vӅ ӣ vӟi em ruӝt, làm lѭӧc ÿӇ nuôi con. Mҽ tôi tұp buôn bán và khi ngѭӡi có chӗng thì bà ngoҥi tôi theo con vӅ ӣ vӟi rӇ, tҥi sӕ 4 ngõ Phҩt Lӝc, trong mҩy phòng ӣ bên phҧi và sau lѭng nhà thӡ. Nhà sӕ 2 ÿӇ cho các bác Cҧ và bác Ba tôi; sau khi bác &ҧ lҿn sang Trung Hoa, bác Ba lҿn vào Nam, thì nhà ÿó cha tôi cho thuê. Cuӝc ÿӡi vҩt vҧ và tұn tөy cӫa bà ngoҥi và mҽ tôi, tôi ÿã chép trong tұp Cháu bà n͡i, W͡i bà ngo̩i (nhà xuҩt bҧn Lá Bӕi). Tôi chӍ trích lҥi dѭӟi dây mӝt ÿRҥn ngҳn ÿӇ con cháu nhӟ công cӫa bên ngoҥi: "Bà ÿã thay má tôi, nuôi nҩng, săn sóc chúng tôi, lҥi thay cҧ ba tôi trong sӵ dҥy dӛ chúng tôi nӳa. Ngày nay, anh em tôi, con cháu tôi, có ai giӳ ÿѭӧc mӝt chút cái tính khí khái Fӫa bà, không chӏu lөy ai, cái ÿӭc cҫn cù, tiӃt kiӋm, cӕ chiӃn ÿҩu ÿӇ vѭӧt khӓi cҧnh nghèo, cái nӃp sӕng ÿҥm bҥc, cái tinh thҫn thanh khiӃt cӫa nhà Nho, phҫn lӟn là nhӡ bà". * Cha tôi thҩp ngѭӡi, không gҫy, không béo, nѭӟc da trҳng trҿo, trán cao, chӍ có tai là [ҩu nhҩt, nhѭ cái vҭy ӕc, theo sách tѭӟng thì không thӑ. Tӯ vҿ mһt ÿӃn cӱ chӍ, y phөc ÿӅu nghiêm trang, nhã nhһn. Ĉi ra ngoài thì chiӃc khăn xӃp bao giӡ cǊng ngay ngҳn, áo dài ÿen Eҵng the ӣ ngoài, áo dài trҳng ӣ trong, quҫn là (ӫi) sҥch sӁ, giày Gia Ĉӏnh ÿánh bóng. Ít nói mà có lӉ ÿӝ, nên ÿѭӧc mӑi ngѭӡi nӇ. 0ҽ tôi khác hҷn, dong dӓng cao, nѭӟc da tӕi, mһt lҥi rӛ hoa, trán thҩp nhѭ bà ngoҥi tôi - tѭӟng ÿó vҩt vҧ - nhѭng tai có thùy châu, mǊi cao và nө cѭӡi tѭѫi. Tôi giӕng cha ӣ trán, giӕng mҽ ӣ nѭӟc da, mǊi, tai, nө cѭӡi và bӅ cao. Mҽ tôi ăn mһc rҩt giҧn dӏ: quҫn áo, khăn ÿӅu Eҵng vҧi thâm hay nâu, ÿi ÿôi dép quai bҵng da, nhiӅu khi ÿi chân không. Tính tình rҩt ngay thҷng, khҧng khái, không chӏu nhӡ cұy ai, rҩt cҫn cù - quanh năm buôn bán tӯ tinh sѭѫng, tӕi Pӏt mӟi vӅ, nhѭng có tính dӉ xúc ÿӝng, tӫi thân, mau nѭӟc mҳt, ÿôi khi nóng nҧy. Khéo cѭ 20 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG III - TUӘI THѪ [ӱ vӟi hӑ hàng, biӃt tính toán nên cǊng ÿѭӧc nhiӅu ngѭӡi nӇ. Ӣ trong nhà thì có hiӃu vӟi mҽ và biӃt chiӅu chӗng. Mҽ tôi chӍ lo buôn bán thôi, công viӋc bӃp nѭӟc vӅ phҫn bà ngoҥi tôi, công viӋc dҥy con vӅ phҫn cha tôi. Hҫu hӃt sӵ chӍ tiêu trong nhà do ngѭӡi ÿҧm ÿѭѫng cҧ; sӕ tiӅn cho thuê nhà sӕ 2 (năm 1925 ÿѭӧc khoҧng 5, 6 ÿӗng mӝt tháng13 cha tôi giӳ ÿӇ tiêu riêng, làm giӛ tӃt, ÿóng thuӃ. Nhӡ vұy mà cha tôi sӕng khá ung dung: dҥy chӳ Nho và Quӕc ngӳ cho anh em chúng tôi và vài ÿӭa cháu bên nhà vӧ, hoһc con bҥn bè; còn thì chѫi hoa, lâu lâu ÿánh mӝt vài ván tә tôm, tài bàn; thӍnh thoҧng ÿi coi hát chèo ӣ rҥp Quҧng Lҥc, ÿi thăm bà con, bҥn bè. Tuy có tinh thҫn nghӋ sƭ - mӝt chút thôi - ngѭӡi sӕng rҩt có ngăn nҳp, ÿLӅu ÿӝ, không bao giӡ say rѭӧu, không bao giӡ vӅ quá khuya, và khi mҩt, còn ÿӇ lҥi cho mҽ tôi ba chөc ÿӗng bҥc trҳng mà ngѭӡi cҩt kƭ trong tӫ không cho vӧ hay. Tôi còn nhӓ tӕi hôm ÿó, chôn cҩt cha tôi xong rӗi, trѭӟc khi vӅ Phѭѫng Khê, bác Hai tôi gӑi mҽ tôi và tôi vào phòng trong cùng, mӣ mӝt cái tӫ xem có giҩy má gì không, và tìm ÿѭӧc mӝt gói bҥc, ÿӃm tӯng ÿӗng rӗi ÿѭa cho mҽ tôi. Nhӡ có sӕ tiӅn ÿó mà mҽ tôi trҧ hӃt ÿѭӧc công nӧ ÿӇ làm ma chay. Cái vui nhҩt cӫa ngѭӡi có lӁ là chѫi hoa. Năm nào, gҫn TӃt ngѭӡi cǊng ham mê gӑt thӫy tiên và săn sóc (ngҳt lá) hai gӕc ÿào trӗng trong sân nhӓ sau lѭng nhà thӡ. Mӝt gӕc nhӓ cao ÿӝ mӝt thѭӟc, trӗng ngay dѭӟi mái hiên trong mӝt cái thӕng, là loҥi ÿào thҩt thӕn chӍ có hoa, không có quҧ, hoa kép, ÿӓ thҳm và rҩt nhiӅu, kín cҧ cành trong mҩy ngày TӃt, cánh rөng xuӕng mһt sân, ÿҽp vô cùng. Mӝt gӕc nӳa lӟn hѫn trӗng trong mӝt cái bӋ, sát sau bӭc tѭӡng nhà thӡ, là loҥi ÿào ăn quҧ, hoa ÿѫn, cánh phѫn phӟt hӗng, không nhiӅu, lác ÿác trên cành, xen vӟi nhӳng lá non mӟi nhú, xanh tѭѫi, trông cǊng ÿҽp. Thӫy tiên thì năm nào cha tôi cǊng mua mӝt hai giò con cӫa tiӋm Hoa kiӅu phӕ hàng Buӗm, ÿem vӅ gӑt, ba mѭѫi TӃt lӵa lҩy hai giò ÿѫn ÿҽp nhҩt và nӣ kӏp TӃt ÿӇ bày trong hai cái cӕc thӫy tinh có chân nhѭ cӕc Champagne, miӋng lӟn bҵng bàn tay xòe ra, mӝt cӕc màu Kӗng, mӝt cӕc không màu. Giò thӫy tiên ÿһt trong nhӳng cӕc ÿó thұt vӯa khít, mà nhìn qua thành thӫy tinh thҩy rõ nhӳng rӉ trҳng muӕt cӫa hoa. Ai tӟi chѫi cǊng trҫm trӗ khen và bҧo không thҩy nhà nào khác có thӭ cӕc ÿó. Ngѭӡi Pháp cǊng có thӫy tiên, hӑ gӑi là narcisse, nhѭng tôi ngӡ rҵng thӫy tiên cӫa hӑ không giӕng cӫa mình, và chҳc chҳn là hӑ không có nghӋ thuұt gӑt thӫy tiên nhѭ mình, không quí nó bҵng mình. Thӫy tiên quí cҧ vӅ sҳc lүn hѭѫng. Lá xanh, rӉ trҳng muӕt, hoa thì nhѭ cái chén vàng ÿһt giӳa mӝt cái dƭa bҥc, hѭѫng nó thұt là thanh quí (hѭѫng huӋ và sen thì thanh cao). Nó thұt [ӭng vӟi danh: tiên trên nѭӟc. Cө Phan Sào Nam vӏnh nó trong bài hát nói mà dѭӟi ÿây tôi trích tám câu ÿҫu: 6˯n b̭t t̩i cao, hͷu tiên t̷c danh, Tiên trên non mà hi͇m có ÿã ÿành. Chân th͓ thͯy trung tiên càng hi͇m hi͇m. Muôn tía nghìn h͛ng thây tͭc pẖm, 1ăm h͛ b͙n bi͋n nhͣ ti͉n sanh. Nét ÿL͋m trang con t̩o khéo ÿa tình. Nhͭy kia vàng, hoa kia b̩c, lá kia xanh, Trên m̿t n˱ͣc long lanh trôi vͣi bóng… 13 Thӡi ÿó giá vàng khoҧng 25 ÿӗng mӝt lѭӧng. 21 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG III - TUӘI THѪ 0ӝt ngѭӡi bҥn kӇ cho tôi nghe ӣ Chapa, gҫn Lào Cai (Bҳc ViӋt) có nhӳng ngӑn ÿӗi toàn ÿào, ÿҫu xuân, ӣ xa nhìn nhѭ nhӳng mâm hӗng kӃ tiӃp nhau trên cҧ cây sӕ; cánh ÿào Kӗng nhҥt rөng xuӕng mһt cӓ xanh, bay lҧ tҧ trên dòng suӕi, ÿҽp nhѭ cҧnh tiên. Ĉúng là cҧnh Ĉào hoa nguyên cӫa Ĉào TiӅm. Vào Nam, tӃt năm nào tôi cǊng nhӟ ÿào, và tôi viӃt bài Hoa ÿào năm tr˱ͣc (Lá Bӕi xuҩt bҧn) chính là ÿӇ cho vѫi lòng nhӟ ÿó. Ӣ Sài gòn, tӯ mѭӡi năm trӣ lҥi ÿây, gҫn TӃt, ÿѭӡng NguyӉn HuӋ thѭӡng bày bán ít cành ÿào chӣ bҵng máy bay vào; có năm bҥn bè cho chúng tôi mӝt cành hoa ÿѫn phѫn phӟt Kӗng, nhѭng tôi không thích lҳm! Loài hoa nào cǊng phҧi hӧp vӟi thӫy thә cӫa nó thì mӟi ÿҽp. Hoa ÿào mà ÿày vô miӅn nҳng cháy này thì lam lǊ, ÿáng thѭѫng nhѭ thiӃu nӳ ÿài các, Pѫn mӣn mà phҧi tát nѭӟc hay nhә mҥ dѭӟi nҳng hè. Ӣ xӭ nào chӍ nên chѫi hoa xӭ ÿó, miӅn Nam có mai vàng, tuy không ÿҽp bҵng ÿào, nhѭng rӵc rӥ, có vҿ phú quí, lҥi có ám hѭѫng thoang thoҧng lúc ban mai, mà mӝt gӕc mai vàng thӏnh khai nәi bұt trong vѭӡn lá xanh, coi thұt hòa nhã. Cha tôi không chính thӭc gia nhұp Ĉông Kinh nghƭa thөc nhѭ bác Cҧ, bác Ba tôi, và nhà cách mҥng Ĉӛ Cѫ Quang (hiӋu là Chân ThiӃt - con cө Ĉӛ Uҭn – và là em con cô con cұu Yӟi cha tôi) nhѭng cǊng giúp ÿӥ ít nhiӅu cho nghƭa thөc. Trong cuӕn Ĉông Kinh nghƭa thͭc, chѭѫng VII, tôi có chép mӝt chuyӋn vui vӅ viӋc cҳt tóc mӝt cө Ĉӗ mà bác Ba tôi, cө Ĉӛ Chân ThiӃt và cha tôi dӵ vào. Sau khi nghƭa thөc bӏ ÿóng cӱa, bác Ba tôi và cө Chân ThiӃt (mà trong nhà chúng tôi Jӑi là chú Ba Ĉӛ), kҿ trѭӟc ngѭӡi sau bӓ quê hѭѫng, ngѭӡi qua Tàu, ngѭӡi vô Nam, lính mұt thám Hà Nӝi có lҫn lҥi nhà bҳt cha tôi nhӕt vào Hӓa Lò (tӭc Khám lӟn Hà Nӝi) ÿӇ bҳt khai tung tích cӫa ông anh. Cha tôi không khai gì cҧ, và mӝt tuҫn sau chúng thҧ ra. Có thӇ cha tôi Kӗi ÿó không liên lҥc vӟi các anh và không biӃt gì nhiӅu. Lҫn ÿó bà ngoҥi tôi hҵng thѭӡng ÿӃn Khám lӟn ÿӇ hӓi thăm tin tӭc vӅ cha tôi. ViӋc ÿó tôi có chép trong tұp Cháu bà n͡i, t͡i bà ngo̩i. Nhѭng sau cha tôi cǊng bҳt ÿѭӧc liên lҥc vӟi bác Ba tôi. Vào khoҧng 1919, khi mӝt ông bҥn thân tên là Khoa, làm cho mӝt nhà in Pháp, ÿәi vào Sài Gòn, cha tôi làm tiӋc tiӉn biӋt, dһn dò bҥn vô Nam thì tìm chӛ ӣ cӫa bác Ba tôi rӗi cho tin tӭc. Hӗi ÿó, bác Ba tôi - cө Phѭѫng Sѫn - ӣ làng Tân Thҥnh, quұn Chӧ Mӟi, Long Xuyên (trong Ĉӗng Tháp Mѭӡi). Chҳc lҫn ÿó cө Khoa tìm ÿѭӧc, vì sau này tôi ÿѭӧc biӃt rҵng nhӳng biӃn cӕ lӟn trong gia ÿình ӣ Hà Nӝi và Sѫn Tây, bác Ba tôi ÿӅu rõ cҧ. Cha tôi ít nói, mà hӗi ÿó tôi còn nhӓ, cǊng không thӇ nói gì vӟi tôi ÿѭӧc. Tôi chӍ ÿoán ÿѭӧc rҵng ngѭӡi không hoҥt ÿӝng chính trӏ nhѭng giӳ ÿѭӧc nӃp nhà, giӳ ÿѭӧc tѭ cách mӝt nhà nho yêu nѭӟc, không hӧp tác vӟi Pháp. Mӝt ngѭӡi em dӏ bào cӫa mҽ tôi làm thông phán, khuyên cha tôi hӑc chӳ Pháp ÿӝ mӝt năm rӗi sӁ giӟi thiӋu cho làm ӣ sӣ Ĉӕc lí (tòa Thӏ sҧnh) Hà Nӝi, cha tôi không chӏu. Hình nhѭ các bác tôi và cha tôi ÿã phân công vӟi nhau: hai ngѭӡi làm cách mҥng li Kѭѫng, hai ngѭӡi ӣ lҥi, mӝt ӣ Phѭѫng Khê, mӝt ӣ Phҩt Lӝc ÿӇ giӳ tә nghiӋp và mӗ mҧ ông bà. Tôi H͕c Vͩ Lòng Tôi mӗ côi cha sӟm, năm ÿó mѭӡi tuәi ta, nhѭng tuәi tây chӍ mӟi có tám tuәi rѭӥi, vì Yұy mà hӗi kí vӅ cha tôi không ÿѭӧc nhiӅu. Tôi thҩy ÿӭc quí nhҩt cӫa ngѭӡi là săn sóc sӵ hӑc cӫa con rҩt chu ÿáo. Chính ngѭӡi Kӗi nhӓ không ham hӑc, mà khi có con thì lҥi không tiӃc thì giӡ, tiӅn bҥc vào viӋc hӑc cӫa 22 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG III - TUӘI THѪ con. Ngѭӡi dҥy vӥ lòng chӳ Hán cho tôi, tôi không nhӟ vào hӗi mҩy tuәi, và cǊng không nhӟ ÿѭӧc hӑc chӳ Hán trong mҩy năm - tôi ÿoán chӍ ÿӝ mӝt năm rѭӥi thôi.14 Sau chӳ Nho, ngѭӡi dҥy cho tôi chӳ Quӕc ngӳ và làm bӕn phép toán. Tôi còn nhӟ Pӝt lҫn tôi phҧi hӑc lҥi bҧng cӱu chѭѫng cho thuӝc làu rӗi mӟi ÿѭӧc ÿi coi hӝi. Tôi ham chѫi nhѭ mӑi trҿ vào tuәi ÿó nên nhiӅu lҫn bӏ ÿòn vì quên lӡi cha dһn. VӅ viӋc hӑc, cha tôi rҩt nghiêm, rҩt dӳ ÿòn, và bà ngoҥi tôi thѭӡng phҧi xin cho tôi. Hình nhѭ sau mӛi cѫn thӏnh nӝ - Pӛi năm chҳc chӍ ÿӝ vài lҫn thôi - cha tôi ân hұn. Trong tұp Làm con nên nhͣ (Lá Bӕi) tôi ÿã NӇ mӝt lҫn cha tôi nӑc tôi ra ÿánh dӳ cǊng chӍ vì tӝi ham chѫi, quên hӑc; nhѭng tӕi hôm ÿó ngѭӡi dҳt tôi lҥi ÿѭӡng Paul Bert15 mua cho tôi mӝt gói kҽo Tây rӗi hai cha con quay vӅ bӡ Kӗ Hoàn KiӃm, ngӗi nghӍ trong mӝt chӛ ít ánh ÿèn, ngѭӡi ÿùa giӥn vӟi tôi, giҩu gói kҽo, bҧo tôi kiӃm, kiӃm ÿѭӧc mӟi cho ăn. Mӝt lҫn khác, ÿêm hè, ngѭӡi thuê giӡ mӝt chiӃc xe kéo, bҧo xe chҥy chұm chұm dӑc ÿѭӡng Bӡ Sông, vӅ phía Cҫu Ĉҩt ÿӇ hóng gió. Ngӗi xe, ngѭӡi không nói gì cҧ, có vҿ trҫm ngâm. Nên tôi không dám gӧi chuyӋn. 0ӛi năm ba bӕn lҫn ngѭӡi dҳt tôi ÿi xem hát chèo ӣ rҥp Quҧng Lҥc. Ĉѭӧc ÿi chѫi vӟi cha, tôi thích, nhѭng nghe hát ÿѭӧc mӝt lúc, tôi buӗn ngӫ, nҵm ngay trên ghӃ bên cҥnh mà ngӫ vì rҥp Uҩt vҳng. Ngày nay thӍnh thoҧng tôi cho chҥy mӝt băng nhҥc Chèo cҧi lѭѫng cӫa NguyӉn Ĉình Nghӏ ÿӇ nghe các giӑng ngâm thѫ, than cӫa ÿào Nhã mà nhӟ lҥi ngày trѭӟc. Nhѭng tôi phҧi thú thӵc không thích nghe hát chèo, hát tuӗng và cҧ cҧi lѭѫng nӳa. Tôi thích nhӳng kӏch có ý nghƭa, loҥi này hiӃm lҳm. Nhӳng kӏch trên tivi chӍ nghe dăm ba phút là tôi chán. Cách D̩y Tr̓ X˱a và Nay Ĉi thăm bà con bên nӝi bên ngoҥi ӣ phӕ hàng Ĉѭӡng, làng Thӏnh Hào, hoһc thăm mӝt vài bҥn thân, cha tôi thѭӡng dҳt tôi theo (em trai tôi kém tôi ba tuәi, hӗi ÿó còn nhӓ quá), mӝt phҫn ÿӇ tұp cho tôi có lӉ phép. Mӛi lҫn mӝt ông bác tôi ӣ Thӏnh Hào, ông Hi Thanh, con cө Ĉӛ Uҭn, anh ông Ba Ĉӛ lҥi chѫi, cha tôi pha trà và bҳt tôi ÿӭng ӣ bên ÿӇ "hҫu trà" các cө, nghƭa là ÿӇ nghe các cө nói chuyӋn vӟi nhau. Ĉӭng nhѭ vұy khá lâu, các cө chҷng sai bҧo mà FǊng chҷng hӓi han gì cҧ, tôi thҩy bӵc bӝi, nhѭng không dám không tuân. Lӟn lên tôi hiӇu nhà Nho dҥy trҿ nhѭ vұy là tұp cho chúng cѭ xӱ vӟi ngѭӡi trên, nhҩt là hӑc tӵ chӫ, rán làm nhӳng bәn phұn mà mình không thích; nhѭng dҥy con tôi, tôi cho nó tӵ do hѫn, không bҳt nó vào khuôn phép quá khi nó dѭӟi mѭӡi, mѭӡi hai tuәi; lӟn lên vài tuәi nӳa, nó ÿã hiӇu biӃt rӗi, tôi mӟi giҧng cho nó rҵng ӣ ÿӡi bҩt kì ai và vào tuәi nào cǊng thӍnh thoҧng có nhӳng viӋc mình không thích làm mà phҧi làm, và nó nghe ra, không tӓ vҿ khó chӏu nӳa. Mһc dҫu vұy, tôi vүn rán tránh cho nó nhӳng sӵ bó buӝc nhѭ vұy. Tôi không biӃt tôi có dӉ dãi quá vӟi nó không. %ӏ ÿòn dӳ, nhѭng tôi không oán cha, vì tôi cҧm thҩy ngѭӡi yêu tôi mӝt cách kín ÿáo theo lӕi nhà Nho. Nhѭng có mӝt lҫn tôi thҩy ngѭӡi nghiêm quá cái mӭc cҫn thiӃt. Hôm ÿó trѭa mùng mӝt TӃt, cҧ nhà quây quҫn chung quanh mâm cѫm. Tôi ngӗi ngay ngҳn, xӃp bàn tròn, gҳp mӝt miӃng măng khô kho thӏt, vӯa bӓ vào miӋng nhai thì nhè ra liӅn vì chѭa quen Yӟi mùi khó tҧ cӫa nó. Cha tôi giұn, tát cho tôi mӝt cái. Tôi tiu nghӍu suӕt ngày quan trӑng nhҩt trong năm ÿó. Bà tôi, mҽ tôi ÿӅu làm thinh, không nói gì cҧ, nhѭng chҳc ÿӅu thѭѫng hҥi 14 Sau câu này, trong ĈVVCT còn có ÿRҥn sau (tr.15-16): “Ngѭӡi mua cho tôi mҩy cái thҿ bҵng gӛ rӝng chӯng Qăm phân, dài chӯng ba tҩc, trên mһt khҳc chìm nhӳng chӳ Hán dӉ, lӟn nhѭ chӳ: thiên, trung, l̵p, môn… Tôi dùng mӝt cây bút lông chҩm vào nѭӟc lã rӗi tô nhӳng chӳ ÿó. Nhѭ vұy ít lâu cho quen tay rӗi mӟi tұp viӃt phóng. Nhӳng thҿ bҵng gӛ ÿó hình nhѭ không thông dөng, tôi không thҩy ӣ các nhà khác. Ngày nào tôi cǊng phҧi trҧ bài, hӉ còn ngҳc ngӭ thì phҧi hӑc lҥi cho thuӝc kƭ rӗi mӟi ÿѭӧc ÿi chѫi”. (Goldfish) 15 Nay là phӕ Tràng TiӅn. (Goldfish) 23 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG III - TUӘI THѪ tôi. Cha mҽ ai cǊng có nhӳng lúc bҩt công vӟi con - vӧ chӗng vӟi nhau cǊng vұy - nhѭng tôi nghƭ dҥy con, thà mҳc lӛi vӅ nghiêm còn hѫn là mҳc lӛi vӅ khoan, nhѭ hào 3 quҿ Gia nhân trong kinh Dӏch ÿã khuyên. Và bây giӡ tôi mӯng rҵng nhӡ ÿѭӧc cha nghiêm khҳc mà tôi tӵ chӫ, có nghӏ lӵc ÿѭӧc Pӝt chút, không mang tiӃng là kҿ thiӃu giáo dөc. 1ӱa thӃ kӍ trѭӟc, các nhà giáo dөc Âu, Mƭ ÿѭa ra mӝt ÿѭӡng lӕi có lӁ chӏu ҧnh hѭӣng Fӫa Léon Tolstoi: cho trҿ hoàn toàn tӵ do muӕn làm gì thì làm, không cҩm ÿoán, chӍ khuyên Uăn thôi; và ӣ nѭӟc mình có nhiӅu ngѭӡi cho nhѭ vұy là văn minh, tҩn bӝ, mҥt sát thұm tӋ lӕi Gҥy con cӫa ông cha, là làm cho trҿ hoá nhút nhát, không có cá tính, không hoҥt bát hoá giҧ Gӕi... hӑ không biӃt rҵng khi hӑ bҳt chѭӟc phѭѫng Tây thì chính ӣ phѭѫng Tây ngѭӡi ta ÿã nhұn thҩy ngѭӡi ta ÿã lҫm rӗi, mà ÿã bҳt ÿҫu sӱa lҥi chính sách phóng nhiӋm ÿӕi vӟi trҿ. Tôi ÿã xét vҩn ÿӅ ÿó trong bài "Vҩn ÿӅ ÿánh trҿ" in ӣ sau cuӕn '̩y con theo l͙i mͣi (Thanh Tân - 1958), và ÿã dӏch cuӕn Ba m˱˯i ba câu chuy͏n Yͣi các bà ḿ cӫa Benjamin Spock, mӝt tác phҭm bán rҩt chҥy ӣ Âu, Mƭ, khuyên phҧi cѭѫng quyӃt vӟi trҿ, không nên ÿӇ cho chúng quá Wӵ do. Trҿ có nhu cҫu ÿѭӧc an toàn, ÿѭӧc cha mҽ cѭѫng quyӃt cho biӃt ÿLӅu gì chúng ÿѭӧc phép làm, ÿLӅu gì không, có vұy chúng mӟi khӓi hoang mang, khә sӣ. Mҩy năm nay tôi thҩy nhiӅu phө huynh ӣ Bҳc khen trҿ trong Nam ngoan, dӉ thѭѫng hѫn trҿ ngoài Bҳc nhiӅu, xin các thҫy giáo, cô giáo trong Nam nghiêm khҳc vӟi con hӑ, và nӃu cҫn thì cӭ trӯng trӏ. Có thӵc là trҿ trong Nam kém hoҥt bát, thiӃu cá tính hѫn trҿ ngoài Bҳc không? ĈLӅu chҳc chҳn không ai chӕi cãi ÿѭӧc là chúng siêng năng. Tôi nghe nói tӯ niên khóa 1979-1980, ÿѭӡng lӕi Gҥy trҿ có thay ÿәi: ngѭӡi ta ÿã muӕn trҿ có kӍ luұt hѫn, nghe lӡi cha mҽ và thҫy cô hѫn. Bu͝i Ĉ̯u Tiên H͕c Tr˱ͥng Yên Phͭ Tôi chӍ có tӝi ham chѫi chӭ hӑc không ÿӃn nӛi dӕt lҳm, vì cha tôi dҥy tôi chӳ Nho rӗi chӳ Quӕc ngӳ chung vӟi vài ÿӭa em hӑ tôi và con mӝt ngѭӡi bҥn cӫa mҽ tôi. Chúng ÿӅu hѫn tôi 2, 3 tuәi mà hӑc kém tôi. +ӑc nhѭ vұy ÿѭӧc khoҧng hai năm, rӗi cha tôi nhӡ mӝt thҫy kí có bҵng TiӇu hӑc Pháp ViӋt dҥy vҫn Tây cho tôi. Ĉҫu năm Canh Thân (1920) cha tôi xin cho tôi ÿѭӧc vào hӑc lӟp dӵ Eӏ (cours préparatoire) trѭӡng Yên Phө. Lúc ÿó vào giӳa năm hӑc, chҳc tôi không ÿѭӧc chính thӭc ghi tên vô sә. Buәi hӑc ÿҫu tiên cӫa tôi nhҵm ngày mùng 7 tháng giêng âm lӏch. Cha tôi dұy sӟm, Vҳp xӃp bút mӵc, thѭӟc kҿ, sách vӣ vào cái cһp da nhӓ - mӝt xa xӍ phҭm thӡi ÿó - rӗi khăn áo chӍnh tӅ, thuê mӝt chiӃc xe kéo bánh sҳt (chѭa có bánh cao su) ÿӇ ÿѭa tôi tӟi trѭӡng ӣ dѭӟi chân ÿê Yên Phө, cách nhà tôi hai cây sӕ, dҳt tôi lҥi chào thҫy Hà Ngӑc Chӱ, gӣi gҳm tôi vӟi thҫy. Ngày nay ÿӑc lҥi hai trang ÿҫu bài Tӵa cuӕn Th͇ h͏ ngày mai trong ÿó tôi chép lҥi Pӝt buәi hӑc ÿҫu tiên cӫa tôi và buәi hӑc ÿҫu tiên cӫa con tôi ngoài hai chөc năm sau vүn còn bùi ngùi: tình cha tôi ÿӕi vӟi tôi, và tình vӧ chӗng tôi ÿӕi vӟi con tôi, sӵ săn sóc cӫa chúng tôi ÿӕi vӟi con y nhѭ nhau, hai thӃ hӋ mӝt tҩm lòng, mӝt tinh thҫn. Tôi còn thҩy rõ nét mһt cӫa cha tôi, cӫa thҫy Chӱ, cҧnh sân trѭӡng, cҧnh lӟp hӑc, Wѭӣng ÿâu nhѭ viӋc mӟi xҧy ra tháng trѭӟc, thӃ mà ÿã sáu chөc năm qua rӗi. Bài Tӵa ÿó ÿã làm cҧm ÿӝng nhiӅu ÿӝc giҧ, có ngѭӡi16 ÿӏnh lӵa cho vào mӝt tұp Văn tuyӇn. 16 Chҳc cө NguyӉn HiӃn Lê muӕn nói ÿӃn ông Châu Hҧi KǤ, tác giҧ cuӕn Nguy͍n Hi͇n Lê, cu͡c ÿͥi và tác 24 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG III - TUӘI THѪ Hôm ÿó cҧ sáng lүn chiӅu, cha tôi ÿѭa tôi tӟi trѭӡng, rӗi ÿӧi tan hӑc lҥi ÿѭa tôi vӅ. Nhѭng chӍ ngày hôm sau, cha tôi kiӃm ÿѭӧc mӝt bҥn hӑc cùng lӟp vӟi tôi, lӟn hѫn tôi mӝt hai tuәi, nhà ӣ hàng Mҳm gҫn nhà tôi, và nhӡ em ÿó hӉ ÿi hӑc thì rӁ vào nhà tôi, ÿón tôi cùng ÿi. Tӯ ÿó ngѭӡi khӓi phҧi ÿѭa tôi nӳa, và mӛi ngày tôi vӟi bҥn ÿi ÿi vӅ vӅ bӕn lѭӧt, tӯ nhà tôi Wӟi trѭӡng, tӯ trѭӡng vӅ nhà. Mùa hè ÿӇ tránh nҳng, chúng tôi theo bӡ ÿê Nhӏ Hà, qua phӕ hàng Nâu, ô Quan Chѭӣng gҫn cҫu Doumer (cҫu Long Biên), bӃn Nӭa ÿӇ hѭӣng hѭѫng thѫm ngào ngҥt cӫa vài cây ÿuôi chӗn (loҥi lilas) ӣ khӓi dӕc hàng Than, lá mùa xuân xanh nhѭ ngӑc thҥch, mùa ÿông ÿӓ nhѭ lá bàng. Mùa ÿông ÿӇ tránh gió bҩc tӯ sông thәi vào, chúng tôi theo con ÿѭӡng ӣ phía trong, xa hѫn, qua phӕ hàng Ĉѭӡng, hàng Than, sau nhà máy nѭӟc, nhà máy thuӕc lá. Có lӁ nhӡ ÿi bӝ nhѭ vұy mӛi ngày tám cây sӕ luôn năm sáu năm trӡi, nên thân thӇ cӭng cáp, mһc dҫu thiӃu ăn thiӃu mһc. Tr˱ͥng Yên Phͭ Thӡi ÿó Hà Nӝi có ÿӝ mѭѫi trѭӡng tiӇu hӑc Pháp ViӋt (chuyӇn ngӳ là tiӃng Pháp, tiӃng ViӋt chӍ dҥy mӛi tuҫn 3 giӡ tұp ÿӑc, luұn văn), mӛi trѭӡng trung bình mѭӡi lӟp tӯ cours enfantin tӟi cours supérieur (lӟp năm tӟi lӟp nhҩt)17. Trѭӡng Yên Phө ӣ xa trung tâm, không Qәi tiӃng bҵng trѭӡng Bӡ Sông, trên Quai du Commerce, không lӟn bҵng trѭӡng Sinh Tӯ hay hàng Than, nhѭng tôi thích nó nhҩt vì nó ÿҽp nhҩt. Nó nҵm ӣ chân ÿê Nhӏ Hà, bên bӡ hӗ Trúc Bҥch. Nó vӕn là mӝt ngôi chùa (?) cӫa làng Yên Phө, xây cҩt thêm mӝt dãy phòng kiӇu mӟi dùng làm lӟp hӑc. Phía trѭӟc là mӝt bӭc tѭӡng cә, bҵng gҥch làm hàng rào. Phía trong là mӝt khu rҩt Uӝng gӗm ba cái sân ӣ ba mӵc khác nhau. Có lӁ xѭa là mӝt ngӑn ÿӗi ngѭӡi ta cuӕc, xén, ÿӇ xây cҩt. Tӯ cәng vào là khu sân giӳa, thoai thoҧi, bên trái có mӝt dãy lӟp hӑc tӯ lӟp ba tӟi Oӟp nhҩt. Sau nhӳng lӟp ÿó là nhà cӫa ngѭӡi lao công quét trѭӡng. 7ӯ sân ÿó, ӣ bên phҧi có nhiӅu bӵc ÿѭa lên sân trên cao hѫn ÿӝ mӝt thѭӟc; sân này có hai tòa chùa hay ÿình cә, nóc uӕn cong, cӝt gӛ rҩt lӟn, tѭӡng gҥch có ÿҳp hình hai ông tѭӟng tô màu. Hai tòa ÿó sӱa sang lҥi mӝt chút, ÿөc thêm cӱa, lҳp thêm kính, dùng làm lӟp năm và Oӟp tѭ. Bên hông tòa bên phҧi và lùi vӅ phía sau là nhà cӫa ông giáo lӟp năm kiêm giám thӏ. Bên trái còn mӝt tòa nӳa, nhìn xuӕng sân dѭӟi và mһt hӗ. Sân dѭӟi ӣ sát mí hӗ, thҩp hѫn sân trên ÿӝ hai thѭӟc, và thҩp hѫn sân giӳa ÿӝ mӝt thѭӟc. Có hai thang ÿá ÿѭa tӯ sân giӳa xuӕng sân dѭӟi, và mӝt thang gҥch ít bӵc hѫn ÿѭa tӯ sân giӳa xuӕng sân dѭӟi. 9ѭӡn rҩt rӝng, trӗng sҩu, me, nhҩt là nhãn. Có tӟi chөc gӕc nhãn già. Ngѭӡi ta nói ӣ Gѭӟi chân nhӳng gӕc nhãn ÿó và chân các tѭӧng ông tѭӟng ÿҳp trên tѭӡng, có nhӳng lӛ sâu, hang cӫa mҩy con rҳn có mào. Tôi thích vҿ cә kính cӫa trѭӡng, thích ba khu sân rӝng tha hӗ cho chúng tôi chҥy nhҧy, leo lên, leo xuӕng; nhѭng thích nhҩt là hӗ Trúc Bҥch. Ngӗi ӣ mí nѭӟc, chúng tôi nhìn mây nѭӟc, nhӳng thuyӅn ÿánh cá vào mùa ÿông, con ÿѭӡng Cә Ngѭ ngăn hӗ Trúc Bҥch vӟi Kӗ Tây ӣ bên phҧi, và nhà cӱa trong làng NgǊ Xã (?) ӣ bên trái mӝt làng ÿúc ÿӗ ÿӗng trên pẖm. (Goldfish) 17 HӋ thӕng giáo dөc công cӝng dѭӟi thӡi Pháp thuӝc trѭӟc 1945, bҳt ÿҫu tӯ khi trҿ em bѭӟc vào ngѭӥng cӱa Fӫa F̭p S˯ Ĉ̻ng (Élémentaire), gӗm có 3 năm: lӟp Năm tӭc lӟp Ĉӗng Ҩu (Cours Enfantin), lӟp Tѭ tӭc lӟp Dӵ %ӏ (Cours Préparatoire) và lӟp Ba tӭc lӟp Sѫ Ĉҷng (Cours Élémentaire). Sau lӟp Ba nӃu thi ÿұu bҵng Sѫ Hӑc <Ӄu Lѭӧc thì ÿѭӧc thi “Concours lên lӟp Nhì”, nӃu ÿұu thì ÿѭӧc hӑc tiӃp 3 năm F̭p Ti͋u h͕c (Primaire Supérieur) gӗm lӟp Nhì Nhҩt Niên (Cours Moyen Première Année), lӟp Nhì Nhӏ Niên (Cours Moyen Deuxième Année) rӗi ÿӃn lӟp Nhҩt (Cours Supérieur) và cuӕi năm này thì thi bҵng TiӇu Hӑc Cө ThӇ (Certificat d’Études Primaire Supérieure). (Bs Bùi Minh Ĉӭc, Th͇ h͏ giáo khoa th˱, tҥp chí Sông H˱˯ng sӕ 230, tháng 04-2008, http://tapchisonghuong.com.vn/modules/printview.php?ID=102). (Goldfish) 25 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG III - TUӘI THѪ Pӝt cù lao ӣ giӳa hӗ Trúc Bҥch. Gió tӯ hӗ hiu hiu thәi vào, sóng bұp bӅnh vӛ nhҽ dѭӟi chân và cánh chim lѭӟt qua trѭӟc mһt, trong ÿám mây hӗng. Tôi cǊng thích cây gҥo ӣ bên ÿѭӡng, trên ÿҫu dӕc ÿѭa xuӕng trѭӡng. Gҥo là mӝt loҥi cây ÿһc biӋt cӫa ÿӗng quê Bҳc, cǊng nhѭ cây sao ÿһc biӋt cӫa miӅn Nam. Không nên lҫm nó Yӟi cây gҥo ӣ miӅn Qui Nhѫn, cùng tên mà khác loài. Nó y hӋt cây gòn nhѭng lӟn hѫn nhiӅu, thân có thӇ tӟi vài ôm, nhiӅu gai hѫn gòn, cao tӟi hai chөc thѭӟc, hoa nhѭ hoa gòn nhѭng ÿӓ nhѭ hoa vông và lӟn bҵng chén ăn cѫm. Khoҧng ÿҫu xuân, lá rөng hӃt, cành ÿҫy nө trông nhѭ nhӳng trái әi ÿen; ÿӝ mӝt tháng sau, hoa nӣ chi chít, ÿӓ ӕi cҧ cây, ӣ xa nhѭ mӝt khӕi lӱa lӟn in lên nӅn trӡi xanh. Nhөy hoa có mӝt thӭ nhӵa hѫi ngӑt, chim bay lҥi tӯng ÿàn, ríu rít trên cành. Khi có mӝt rһng gҥo bên ÿѭӡng thì mһt ÿѭӡng ÿӓ vì hoa rөng. Giӳa mùa hè, quҧ gҥo Qӭt vӓ và gһp cѫn gió, bông túa ra, bay nhѭ tuyӃt, rҩt ÿҽp mҳt. Trѭӟc năm 1920, miӅn quê tôi, hҫu hӃt làng nào cǊng trӗng mӝt cây gҥo ӣ vӋ ÿê, ngay ÿҫu dӕc ÿѭa vào xóm. Cây gҥo ÿó ÿánh dҩu ranh giӟi cӫa làng. Phө nӳ ÿi chӧ thѭӡng ÿӧi nhau ӣ dѭӟi gӕc gҥo ÿӇ cùng ÿi; ӣ chӧ vӅ cǊng ngӗi nghӍ tҥi ÿó nói chuyӋn vӟi nhau mӝt lát. Ӣ gҫn ÿó thѭӡng có mӝt cái quán hay ÿLӃm canh. Nhӳng ai li hѭѫng trӣ vӅ, xa xa trông thҩy Jӕc gҥo cӫa làng mình, lòng cǊng hӗi hӝp nhѭ ngѭӡi Nam trông thҩy ngӑn sao ӣ ÿình làng. Tôi không hiӇu tҥi sao cây gҥo có mӝt ÿӏa vӏ quan trӑng nhѭ vұy mà ít ai nhҳc tӟi nó trong thѫ văn. Tôi chӍ gһp nó bӕn năm lҫn trong thѫ cӫa Cao Bá Quát và trong thѫ mӟi thӡi TiӅn chiӃn, mӛi lҫn chӍ trong mӝt câu hay nӱa câu. *ҥo trӗng ӣ vӋ ÿê có mӝt ÿLӇm bҩt lӧi là khi nó già, nhӳng rӉ lӟn cӫa nó mөc ÿi, thành hang nhӳng cho chuӝt hay cua, hҥi cho sӵ vӳng chãi cӫa ÿê, cho nên nhà nѭӟc bҳt ÿӕn KӃt, làng quê và con ÿê mҩt ÿi mӝt vҿ ÿҽp. Cây gҥo ӣ ÿҫu dӕc xuӕng trѭӡng Yên Phө vì ӣ xa chân ÿê nên không bӏ ÿӕn. Nó ÿánh Gҩu trѭӡng tôi, và hӗi nhӓ chúng tôi thѭӡng kiӃm cách bҿ nhӳng nө cӫa nó ÿӇ lҩy dao chҥm thành ÿҫu ngѭӡi, lѭӧm nhӳng hoa rөng ÿӇ ÿá cҫu. Cha Tôi M̭t Tôi mӟi hӑc ÿѭӧc bӕn năm tháng thì ÿã tӟi nghӍ hè. Hè năm ÿó cha tôi ÿau ruӝt, ÿҥi tiӋn ra huyӃt. NhiӅu thҫy lang trӏ mà không bӟt. Tôi ӣ nhà coi chӯng siêu thuӕc và hҫu hҥ cha tôi. BӋnh trҫm trӑng thêm, cha tôi nҵm liӋt trong màn suӕt mӝt tháng. Mҽ tôi bӓ viӋc buôn bán, và sáng ngày 26 tháng 8 âm lӏch, cha tôi tҳt thӣ, mӟi 34 tuәi. Lúc ÿó tôi ÿau mҳt, ÿѭѫng nghӍ hӑc. “Hai ngày sau ÿѭa cha tôi tӟi huyӋt rӗi, trӣ vӅ nhà lúc năm giӡ chiӅu. Trӡi gҫn cuӕi thu, u ám, lá bàng bay lҧ tҧ dѭӟi gió lҥnh. Tôi buӗn và lo, nghƭ bөng: "Mӟi hai tháng trѭӟc Fұu còn mҥnh, và mӟi tuҫn trѭӟc ông lang còn bҧo bӋnh sӁ hӃt, mà bây giӡ... mình ÿã hóa ra con côi. NӃu chҷng may mҽ lҥi ÿau nӳa thì bӕn anh em mình… “Lҫn ÿó là lҫn ÿҫu tiên trong ÿӡi, tôi cҧm thҩy thҩm thía sӵ bҩt an toàn cӫa kiӃp ngѭӡi. Tôi chӍ lo thҫm nhѭ vұy thôi, không dám thӕ lӝ vӟi ai". Ngày nay nhӟ lҥi, tôi cho rҵng cha tôi hoһc vì biӃt sӕ mình hoһc vì linh cҧm rҵng khó thoát ÿѭӧc năm ÿó, nên rán vұn ÿӝng xin cho tôi vô hӑc trѭӡng Yên Phө ӣ giӳa niên khóa, khác hҷn vӟi lӋ thѭӡng, ÿӇ có nhҳm mҳt thì ngѭӡi ÿѭӧc yên bөng. %͙n Anh Em Tôi Cha tôi mҩt ÿi, ÿӇ cho mҽ tôi bӕn ÿӭa chúng tôi. Tôi là trѭӣng, 10 tuәi ta, em trai tôi 26 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG III - TUӘI THѪ là Hӳu Hùng 7 tuәi, rӗi tӟi hai em gái: Oanh 5 tuәi, và Mùi 2 tuәi, mӟi ÿѭӧc 8, 9 tháng. Khi lӟn lên tôi nghe trong nhà kӇ lҥi: trѭӟc ngày sinh ra tôi, cha tôi nҵm mӝng thҩy Pӝt ông già tóc bҥc phѫ, chӕng gұy cҫm mӝt trái lê ÿѭa cho cha tôi bҧo giӳ lҩy, vì vұy mà ÿһt tên cho tôi là Hi͇n Lê: dâng trái lê; và trѭӟc ngѭӡi sinh em trai, cha tôi nҵm mӝng thҩy vào sӣ thú cõng con gҩu vӅ, vì vұy mà ÿһt tên là +ͷu Hùng: có con gҩu. Tôi không tin mӝng mӏ, suӕt ÿӡi cǊng chӍ nҵm mӝng vài ba lҫn thӡi nhӓ và thӡi trҿ, mà ÿӅu là nhӳng mӝng vô nghƭa nhѭ tìm thҩy mӝt ÿӕng bi (hӗi tôi ham chѫi bi) hoһc gһp mӝt ngѭӡi bҥn. Có thӇ rҵng ÿêm nào tôi cǊng mӝng nhiӅu lҫn nhѭ mӑi ngѭӡi - các nhà sinh lí hӑc nói vұy - nhѭng khi tӍnh dұy, không nhӟ gì cҧ, nên tѭӣng rҵng mình không nҵm mӝng bao giӡ. Em tôi không có vҿ gì hùng dǊng nhѭ con gҩu cҧ, có lӁ mӝng thҩy gҩu chӍ có nghƭa là sinh con trai. Còn mӝng ÿѭӧc ông lão tһng trái lê thì có thӇ giҧng rҵng tôi sӁ hiӅn lѭѫng (lê là Pӝt loҥi trái thѫm, ngӑt mà lành) và thӑ nhѭ ông lão. Tôi không tin hai mӝng ÿó, chép lҥi ÿây ÿӇ con cháu hiӇu ý nghƭa tên cӫa tôi và em tôi thôi. Nhѭng có ÿLӅu dѭӟi ÿây thì tôi nghiӋm thҩy ÿúng. Khi tôi mӟi sinh, nhӓ bé, yӃu ÿXӕi và ÿen, coi xҩu xí. Cha tôi chҳc thҩt vӑng, thҩy không hӧp vӟi mӝng; bác Ba tôi lúc ÿó chѭa vô Nam, lҩy sӕ tӱ vi cho tôi, bҧo cha tôi: "Sӕ thҵng này dӉ nuôi, sau sӁ phú quí, chú thím không muӕn nuôi thì cho tôi". Sau mӝt ngѭӡi khác coi sӕ cho cҧ bӕn anh em tôi, bҧo: Sӕ tôi tӕt nhҩt, sӕ em trai tôi non; còn hai em gái tôi thì mӝt ngѭӡi (Oanh) ÿѭӧc nhӡ chӗng, mӝt ngѭӡi (Mùi) ÿѭӧc nhӡ con. Ngày nay, tôi thҩy ÿúng nhѭ vұy: em trai tôi cǊng yӇu nhѭ cha tôi, 32 tuәi ÿã chӃt; em Oanh tôi chӗng cǊng khá giҧ, còn em Mùi tôi thì ngoài 50 góa chӗng, nhѭng ba ÿӭa con ÿӅu Kӑc khá, hiӋn nay ÿã có mӝt ÿӭa giúp mҽ. %ӕn lá sӕ ÿӅu ÿúng cҧ bӕn, vұy khoa tӱ vi có chӛ ÿáng tin, ít nhҩt là vӅ vài nét chính. Tôi sӁ nhұn xét vӅ khoa ÿó trong mӝt phҫn sau. 27 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG IV - NHӲNG NĂM Ӣ TIӆU HӐC CHѬѪNG IV - NHӲNG NĂM Ӣ TIӆU HӐC &̫nh Nhà sau khi Cha Tôi M̭t Cha tôi mҩt là bҳt ÿҫu thӡi suy cӫa gia ÿình tôi. Mҽ tôi buӗn khә nhѭng không than thӣ, không thҩt vӑng, âm thҫm chӕng vӟi nghӏch cҧnh. Ngѭӡi lҥi ÿi bán hàng, tôi lҥi ÿi hӑc, không có gì thay ÿәi, chӍ khác có thêm bàn thӡ cӫa cha tôi và dҧi khăn sô trên ÿҫu mҽ tôi. Trѭӟc kia mӑi viӋc trong nhà nhѭ cúng giӛ, giao thiӋp vӟi hӑ hàng bên nӝi bên ngoҥi, thu tiӅn nhà, cha tôi lo hӃt; nay mҽ tôi phҧi ÿҧm ÿѭѫng lҩy, bà ngoҥi tôi ÿi chӧ nҩu cѫm, giһt giǊ, săn sóc bӕn anh em tôi, mà em út tôi lúc ÿó chҳc mӟi thôi bú. Ngѭӡi ra ÿi tӯ mӡ ÿҩt, mùa ÿông cǊng nhѭ mùa hè, ngày mѭa cǊng nhѭ ngày nҳng, ra EӃn sông ӣ gҫn Cҫu Ĉҩt18 cách nhà tôi ÿӝ mӝt cây sӕ, ÿón ghe ÿӇ mua trái cây: dѭa hҩu, dӭa, Eѭӣi, mía… tùy mùa, rӗi thuê xe kéo chӣ vӅ chӧ Ĉӗng Xuân, chia lҥi cho bҥn hàng ÿӇ lҩy chút huê hӗng, còn thì bán buôn cho nhӳng ngѭӡi ӣ nhӳng chӧ nhӓ, cǊng bán lҿ nӳa. %ӕn giӡ chiӅu tan chӧ, ngѭӡi nghӍ bán, ÿi ÿòi tiӅn bҥn hàng thiӃu, tӕi mӟi vӅ tӟi nhà, lâu lâu ÿӝi vӅ mӝt thúng gҥo. Có hӗi ÿӝi vӅ mӝt thúng lҥc ÿӇ bóc vӓ thuê cho ngѭӡi ta: cҧ nhà ăn cѫm xong, xúm lҥi bóc ÿӝ mӝt giӡ là xong, tiӅn công không biӃt ÿѭӧc bao nhiêu, lӧi là vӓ Oҥc vӅ mình ÿӇ ÿun bӃp, ÿӥ mua cӫi. Mùa hè, anh em chúng tôi ÿi lѭӧm nhӳng quҧ bàng chín, Uөng vӅ phѫi khô, bӱa hӝt ra, lҩy nhân ăn bùi, béo hѫn lҥc, còn cùi cǊng ÿӇ ÿun bӃp; cuӕi thu, lá bàng rөng, chúng tôi lѭӧm vӅ tӯng thúng. Khi bà cháu, anh em làm chung thì chӍ thҩy vui và thѭѫng yêu nhau chӭ không thҩy khә. Nhà tôi ӣ Long Xuyên hiӋn nay, trѭӟc cӱa có mӝt cây nính cao 15, 16 thѭӟc, thân lӟn hai ôm, cӭ tӟi ÿҫu xuân là thay lá: ban ÿêm tôi nҵm nghe thҩy lá rөng ào ào, sáng dұy sân và ÿѭӡng ÿã ÿҫy nhӳng lá ÿen, và mӝt cô giáo vӟi hai ÿӭa con bҧy tám tuәi, ÿã tӟi tӯ hӗi nào ÿӇ quӃt và hӕt thӗn vào nhӳng cái bao ni lông lӟn. Cô giáo cӝt vào xe ÿҥp chӣ vӅ. Có khi mҽ Eұn, hai ÿӭa nhӓ phҧi ÿӝi nhӳng bao ÿó ÿi bӝ vӅ nhà. Chúng thұt dӉ thѭѫng, có trái cây hay Pӝt miӃng bánh tráng chúng cǊng chia nhau: con chӏ cҳn trѭӟc rӗi chìa cho thҵng em, em cҳn Pӝt miӃng rӗi ÿѭa lҥi cho chӏ. Nhìn hӑ tôi vui ÿѭӧc sӕng lҥi tuәi thѫ. Thì ra thӡi này cӫi quӃ Jҥo châu nhѭ 60 năm trѭӟc. Lѭӧm lá cây nhѭ vұy mӛi ngày ÿӥ ÿѭӧc hai ÿӗng bҥc cӫi, mà Oѭѫng giáo viên ÿѭӧc 60 ÿӗng mӛi tháng. Nhѭng chӍ ÿѭӧc nӱa tháng, trút hӃt lá, cây nính lҥi Pѫn mӣn dѭӟi ánh nҳng ban mai, lҥi phҧi ÿӧi ÿҫu xuân năm sau mӟi ÿѭӧc cái vui quét lá. Chúng tôi phҧi tiӃt kiӋm, rút mӑi chi tiêu xuӕng mӭc tӕi thiӇu. Anh em tôi không ÿѭӧc ăn kҽo tây nӳa, không ÿѭӧc dҳt ÿi chѫi, ÿi xem hát, không có áo mӟi; bà tôi nhӏn ăn trҫu. Nhѭng còn may là không phҧi ăn ÿӝn, và mӛi sáng ÿi hӑc tôi còn ÿѭӧc mӝt xu hay mӝt trinh (nӱa xu) ÿӇ mua mӝt cӫ khoai lang tròn, lӟn bҵng nҳm tay, hoһc mӝt khúc sҳn (khoai mì) dài non mӝt gang tay, nhiӅu bӝt, bӣ, trҳng tinh, ngon hѫn khoai và sҳn ngày nay nhiӅu. 0ҽ tôi cǊng lo viӋc hӑc cho chúng tôi, có ai ÿâu ÿӇ nhӡ cұy? Tôi còn nhӟ buәi trѭa hôm ÿó, không rõ là ngày thҩt tuҫn hay trăm ngày cӫa cha tôi, mҽ tôi bѭng mӝt cái quҧ (thӭ tráp lӟn, tròn) ÿӵng xôi và thӏt quay, cùng vӟi tôi ngӗi xe lҥi nhà thҫy giáo tôi ӣ trên mӝt gác nhӓ, khu hàng Bún (?) ÿӇ biӃu thҫy, và kӇ tình cҧnh mҽ goá con côi cӫa chúng tôi, nhӡ thҫy Văn sóc sӵ hӑc cӫa tôi. Ngѭӡi lҥi tìm thҫy dҥy vҫn Quӕc ngӳ và vҫn Tây cho em trai tôi ÿӇ sau xin cho nó vào hӑc lӟp Năm cǊng trѭӡng Yên Phө. +ѫn nӳa, ngѭӡi còn cho tôi, con trѭӣng, thӍnh thoҧng có dӏp nào tiӋn thì vӅ thăm quê 18 BӃn ÿó cǊng tӵa nhѭ cҫu Ông Lãnh ӣ Sài Gòn, nhѭng nhӓ hѫn nhiӅu. 28 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG IV - NHӲNG NĂM Ӣ TIӆU HӐC Qӝi ӣ Phѭѫng Khê. Lҫn ÿҫu tôi theo mӝt ngѭӡi anh hӑ, ÿi tàu thӫy tӯ Hà Nӝi lên Sѫn Tây, rӗi Wӯ Sѫn Tây ÿi xe kéo vӅ làng; lҫn thӭ nhì chúng tôi ÿi xe kéo suӕt tӯ Hà Nӝi vӅ phӫ Quҧng Oai, rӗi ÿi bӝ vӅ làng. Sau khi ÿRҥn tang chӗng, mҽ tôi nhân dӏp TӃt, ngѭӡi lҥi ÿѭa tôi và em út tôi vӅ Phѭѫng Khê nӳa. Nhѭ vұy là phҧi nghӍ bán hàng sáu ngày vì ÿi ÿѭӡng mҩt hai ngày, YӅ mҩt hai ngày rӗi. 7Ӄt nào không vӅ ÿѭӧc thì ngѭӡi gӣi thì ngѭӡi gӣi biӃu bác Hai tôi trái cây, ÿӗ nҩu, Kѭѫng thѫm, trà mӭt ÿӇ cúng tә tiên, y nhѭ hӗi cha tôi còn sӕng, không thay ÿәi gì cҧ. Trên bàn thӡ cha tôi thì tӃt nào cǊng có hai giò thӫy tiên ÿһt trong hai cái cӕc quí bҵng thӫy tinh nhѭ trѭӟc chӍ khác thӫy tiên không ÿҽp bҵng vì mua ӣ chӧ chiӅu 30 tӃt cho rҿ. Ngày nay nhӟ lҥi ÿӡi sӕng và ngôn hành cӫa ngѭӡi, tôi thҩy ngѭӡi không kém bà Tú ;ѭѫng. Bà Tú: Quanh năm buôn bán ͧ ven sông, Nuôi ÿͯ năm con vͣi m͡t ch͛ng. thì mҽ tôi cǊng quanh năm mua ӣ ven sông, bán ӣ chӧ, và cǊng nuôi ÿӫ bӕn con - có khi thêm mӝt ÿӭa cháu ӣ bên chӗng nӳa - vӟi mӝt mҽ già. ViӋc gì ngѭӡi tính toán cǊng kín ÿáo và chu tҩt, xӱ sӵ ngay thҷng và ÿàng hoàng. Tôi nghiӋm thҩy phө nӳ ngѭӡi nào tӯ dung mҥo tӟi tính tình, có nhiӅu nam tính hѫn nӳ tính thì Kҫu hӃt ÿҧm ÿang, gây dӵng nәi cѫ ÿӗ, nhѭng ÿӡi thѭӡng vҩt vҧ. Mҽ tôi thuӝc hҥng ngѭӡi ÿó. Thұt là mӝt phúc lӟn cho chúng tôi và cҧ cho gia ÿình bên nӝi tôi nӳa. NӃu ngѭӡi tái giá thì chҳc anh em chúng tôi phҧi li tán, kҿ vӅ Sѫn Tây ӣ vӟi ông bác, kҿ ÿi ӣ nhӡ mӝt bà dì, nӃu không thì cǊng phҧi sӕng tӫi nhөc vӟi ngѭӡi chӗng sau cӫa mҽ; cҧ trong hai trѭӡng hӧp ÿó, chúng tôi ÿӅu không hӑc hành ÿѭӧc gì, may lҳm là biӃt ÿӑc, biӃt viӃt rӗi kiӃm nghӅ ÿӇ mѭu sinh. Nhѭng dù ngѭӡi không tái giá mà không có bà ngoҥi tôi thì chúng tôi cǊng không nên ngѭӡi ÿѭӧc. Công cӫa bà rҩt lӟn. Ch͇ Ĉ͡ Ĉ̩i Gia Ĉình Nhóm Tӵ Lӵc văn ÿoàn trong nhӳng năm 1932-1945, xuҩt bҧn mӝt sӕ tiӇu thuyӃt (ĈR̩n tuy͏t, L̩nh lùng, Thoát li, Thͳa t͹...) ÿӇ chӍ trích chӃ ÿӝ ÿҥi gia ÿình, bênh vӵc phө Qӳ, nhҩt là nhӳng ngѭӡi làm dâu, nhӳng ngѭӡi vӧ trҿ ӣ góa, ÿӅ cao hҥnh phúc cá nhân, chӫ trѭѫng sӵ thoát li gia ÿình. Hӑ có lí: chӃ ÿӝ gia ÿình có nhiӅu cái bҩt công, cә hӫ nӳa, phө nӳ ÿáng thѭѫng; dӉ tҥo ra nhӳng con ngѭӡi ӹ lҥi, thiӃu tinh thҫn phҩn ÿҩu, không hӧp vӟi mӝt xã Kӝi bҳt ÿҫu bѭӟc qua thӡi ÿҥi tѭ bҧn công nghiӋp; nhѭng chúng ta phҧi nhұn rҵng nó rҩt thích Kӧp vӟi mӝt xã hӝi nông nghiӋp và có nhiӅu nét ÿҽp cao quí: tình gia tӝc ÿҵm thҳm hѫn, ÿoàn NӃt hѫn, ngѭӡi ta tѭѫng trӧ nhau hѫn, biӃt tôn kính cha mҽ, ông bà, ít ích kӍ, có tình cҧm, có tinh thҫn trách nhiӋm; và thân phұn ÿàn bà có khi ÿáng thѭѫng thұt, nhѭng ÿӏa vӏ cӫa hӑ cǊng ÿѭӧc xã hӝi tôn trӑng, nhӳng cө nào nhѭ mҽ tôi, chӏu hi sinh cho chӗng con, gây ÿѭӧc sӵ nghiӋp cho gia ÿình bên chӗng thì chҷng nhӳng con cháu, hӑ hàng, mà ÿӃn hàng xóm, xã hӝi FǊng ÿӅu kính nӇ. Còn chӃ ÿӝ tiӇu gia ÿình ӣ phѭѫng Tây bây giӡ thì thôi, tôi ngán quá! Chҷng phҧi chӍ riêng tôi, các bҥn già cӫa tôi cǊng vұy, mà ngay trong sӕ nhà văn, nhà báo Âu, Mƭ cǊng ngán Qӳa. Cuӕi cuӕn 7˱˯ng lai ͧ trong tay ta (Cҧo Thѫm - 1962) tôi ÿã chép hai cҧnh thѭѫng tâm do bà Pearl S. Buck kӇ lҥi: cҧnh mӝt bà già muӕn ÿѭӧc ngӫ mӝt ÿêm vӟi mӝt ÿӭa cháu nӝi nhӓ mà phҧi xin phép con trai cӫa mình, cha ÿӭa nhӓ, ông con cho phép sau khi dһn kƭ: "ChӍ Oҫn này thôi nhé!"; và cҧnh mӝt ông già khi bѭӟc chân vào mӝt viӋn dѭӥng lão, quay lҥi nhìn con trai, nghe nó dһn nhӓ: "Ba ÿӯng nói hӟ tên gia ÿình mình ra nhé". 29 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG IV - NHӲNG NĂM Ӣ TIӆU HӐC Ngѭӡi ta có thӇ bҧo bà P.S. Buck hӗi nhӓ sӕng ӣ Trung Hoa, chӏu ҧnh hѭӣng ÿұm cӫa Trung Hoa, nên lҥc hұu. Nhѭng mӝt kí giҧ Pháp trong tҥp chí Lectures pour tous cǊng phàn nàn rҵng mӛi vө hè ӣ Paris có cҧ ngàn gia ÿình dҳt cha mҽ già lҥi gӣi trong mӝt dѭӥng ÿѭӡng ÿӇ hӑ ÿѭӧc rҧnh rang ÿi tҳm biӇn, leo núi hoһc du lӏch ngoҥi quӕc vӟi vӧ con; rӗi hӃt hè hӑ “quên” không lҥi ÿón cha mҽ vӅ! Mӝt vài bӝ lҥc bán khai ӣ châu Phi, khi cha mҽ già thì khiêng cha mҽ bӓ vào giӳa rӯng vӟi mӝt giӓ cѫm, mӝt bình nѭӟc; ngày nay ngѭӡi ta bӓ cha Pҽ vào dѭӥng ÿѭӡng, vào viӋn dѭӥng lão, kӇ cǊng tiӃn bӝ lҳm. Còn cҧnh ông bà chӃt mà không ÿi ÿѭa ma, cҧnh nàng dâu gӑi bӕ chӗng là con “khӍ ÿӝt” là chuyӋn thѭӡng quá rӗi! Già ÿã cô ÿӝc mà trҿ cǊng cô ÿӝc. Ӣ Mƭ, ӣ Pháp - ӣ Paris - kinh ÿô ánh sáng, có nhӳng khu trҿ dѭӟi mѭӡi tuәi, ÿi hӑc thì ÿeo tòng teng mӝt cái chìa khoá ӣ cә, ÿӇ chiӅu ÿi Kӑc vӅ nhà, tӵ mӣ cӱa lҩy, rӗi mӣ tӫ lҥnh, lҩy bánh mì và ÿӗ hӝp ra ăn, trong khi ngó tivi, vì cha mҽ chúng tám chín giӡ tӕi mӟi vӅ. Ngѭӡi ta gӑi chúng là “Key children” (trҿ ÿeo chìa khoá). ViӋt Nam mình chѭa có tình trҥng ÿó, nhѭng tôi ÿã thҩy nhiӅu gia ÿình cha mҽ ÿi làm viӋc cҧ, nhӕt con tӯ 3 ÿӃn 6 tuәi ӣ trong nhà, khoá cӱa lҥi, trѭa vӅ cho chúng ăn rӗi lҥi ÿi tӟi chiӅu tӕi. Nhѭng ngѭӡi ta bҳt trҿ lӟp Mӝt hӑc thuӝc lòng bài này: Công cha nh˱ núi Thái S˯n, Nghƭa ḿ nh˱ n˱ͣc trong ngu͛n ch̫y ra. Bác H͛ h˯n ḿ h˯n cha… và giҧng cho chúng rҵng công Bác Hӗ nuôi chúng, dҥy dӛ chúng… Ông Hӗ Chí Minh biӃt viӋc này hҷn ông không vui? Nhѭ vұy là ngѭӡi ta nhӗi vào óc trҿ ÿLӅu này: ÿoàn thӇ, ÿҧng quan trӑng hѫn gia ÿình, ÿӇ tұp cho chúng sӟm thoát li gia ÿình, và hӉ cha mҽ già thì ÿѭa vào dѭӥng lão viӋn. Ngѭӡi ta không hiӇu rҵng không thӇ chӍ có ÿoàn thӇ mà không có gia ÿình, rҵng ÿoàn thӇ dù tә chӭc hoàn hҧo tӟi ÿâu, có nhӳng tiӋn nghi tӕi tân tӟi ÿâu cǊng không thӇ thay thӃ ÿѭӧc tình yêu cӫa cha mҽ, ông bà. ThiӃu tình yêu ÿó thì trҿ không sung sѭӟng, khoҿ mҥnh, thông minh ÿѭӧc, lӟn lên sӁ không giúp gì ÿѭӧc nhiӅu cho ÿoàn thӇ, quӕc gia. (Coi cuӕn Ĉͥi Pͣi d̩y con theo l͙i mͣi cӫa tôi -1958). Nghe nói gҫn ÿây ngѭӡi ta ÿã bӓ câu: “Bác Bác H͛ K˯n ḿ h˯n cha” rӗi. TiӃn bӝ! Tôi mӯng rҵng ӣ thӡi ÿҥi này ÿѭӧc sinh ӣ phѭѫng Ĉông, hӗi nhӓ ÿѭӧc cha mҽ và bà ngoҥi săn sóc (ông nӝi, bà nӝi tôi ÿӅu mҩt trѭӟc khi tôi sanh), lӟn lên ÿѭӧc hӑc ÿҥo Khәng; biӃt chӫ trѭѫng xã hӝi cӫa Khәng là "lão giҧ an chi, thiӃu giҧ hoài chi"19 (Lu̵n Ngͷ, Công Dã Tràng). Và bây giӡ còn thҩy nhiӅu gia ÿình tôn trӑng, săn sóc cha mҽ già, hoa quҧ trong Yѭӡn có thӭ gì ngon nhҩt thì ÿӇ dành cho cha mҽ, cha mҽ ÿi xóm mà chұm vӅ thì ÿi tìm, nӃu cha mҽ gһp mѭa không vӅ ÿѭӧc thì ÿem áo mѭa, dù ÿi ÿón; phòng cӫa cha mҽ thì giӳ cho Wƭnh mӏch, sҥch sӁ. Tôi lҥi ÿѭӧc thҩy mӝt sӕ hӑc trò cǊ cӫa tôi, nay ÿã gҫn 50 tuәi, coi vӧ chӗng tôi nhѭ cha mҽ. Nhà văn NguyӉn Hӳu Ngѭ - mҩt năm kia20 - có lҫn hӓi tôi: "Anh là ngѭӡi cǊ hay ngѭӡi mӟi?". Tôi không biӃt ÿáp ra sao, chӍ bҧo: "Cái ÿó tùy mӛi ngѭӡi nhұn ÿӏnh". Tôi 19 Cҧ câu Khәng tӱ nói vӟi Tӱ Lӝ: "Lão gi̫ an chi, b̹ng hͷu tín chi, thi͇u gi̫ hoài chi", nghƭa là: "(Ta mong muӕn) các ngѭӡi già ÿѭӧc an vui, các bҥn bè tin lүn nhau, các trҿ em ÿѭӧc săn sóc vӛ vӅ". (Theo NguyӉn HiӃn Lê, Kh͝ng t͵, Nxb Văn hóa, 1991, trang 100). (Goldfish) 20 Ngày 18-2-1979. (Goldfish). 30 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG IV - NHӲNG NĂM Ӣ TIӆU HӐC không nhҩt ÿӏnh cho rҵng tөc lӋ, luân lí cӫa xã hӝi nông nghiӋp hoàn toàn tӕt ÿҽp; tôi cǊng không bҧo rҵng xã hӝi kƭ nghӋ phѭѫng Tây sa ÿӑa quá rӗi, con ngѭӡi cӵc kì ích kӍ, phóng ÿãng, tàn nhүn. Tôi thҩy xã hӝi nào có cái gì ÿҽp thì tôi theo, cái gì xҩu thì tôi bӓ. Hai mѭѫi Oăm năm trѭӟc, mӝt anh bҥn theo ÿӋ tӭ hay ÿӋ tam, nghe tôi nói vұy, bƭu môi, chê: "Vұy là anh theo éclectisme à?" Tôi ÿáp: "NӃu nhѭ vұy là éclectisme thì tôi theo éclectisme"21. Tôi thӵc tình mӯng rҵng tӯ niên khóa 1979-1980 này, ӣ cҩp mӝt các trѭӡng phә thông Oҥi có giӡ luân lí hay ÿҥo ÿӭc gì ÿó, và các trҿ lҥi ÿѭӧc cô giҧng cho tình thѭѫng và công cӫa cha mҽ. 0͡t Thͥi Lêu L͝ng 0ҽ tôi, ngày nào cǊng ÿi tӯ sáng sӟm, tӕi mӏt mӟi vӅ nhà, ngѭӡi lҥi không biӃt chӳ, nên không thӇ kiӇm soát sӵ hӑc cӫa chúng tôi ÿѭӧc. Ĉҫu năm hӑc, chúng tôi cҫn tiӅn mua bút Pӵc sách vӣ thì ngѭӡi lҩy trong ruӝt tѭӧng ra ÿѭa; cuӕi năm ngѭӡi hӓi có ÿѭӧc lên lӟp không, thӃ thôi. Ruӝt tѭӧng cӫa ngѭӡi là mӝt cái túi hҽp mà dài khoҧng thѭӟc rѭӥi bҵng sӗi (tѫ gӕc, mһt sù sì, rҩt bӅn) vӯa ÿӇ thҳt lѭng vӯa ÿӇ ÿӵng tiӅn. Tӕi nào ngѭӡi ÿi thu tiӅn vӅ thì ruӝt tѭӧng ÿҫy xu ÿӗng và trinh, phӗng ӣ trѭӟc bөng. Khi cha tôi mҩt, tôi ÿã biӃt lo vӅ thân phұn cӫa mình, nhѭng tuәi ÿó chӍ ngӫ mӝt ÿêm, sáng dұy ÿã quên hӃt. Lo thì lo vұy, chӭ không biӃt siêng hӑc. Không còn cha nhҳc nhӣ, kiӅm chӃ nӳa, tôi bӓ bê viӋc hӑc trӑn mӝt niên khóa. Tôi vүn ÿi hӑc ÿӅu ÿӅu, không trӕn buәi nào, nhѭng thѭӡng ÿi sӟm mà vӅ rҩt trӉ vì cùng vӟi bҥn thѫ thҭn trên bӡ ÿê tìm cӓ gà, bҳt dӃ. Tӕi Wӕi, tôi và em trai tôi rӫ nhau ra chѫi ӣ cӝt ÿӗng hӗ - mӝt cӝt sҳt cao khoҧng 3 thѭӟc, trên có Pӝt ÿӗng hӗ, lӟn nhѭ ÿӗng hӗ chӧ BӃn Thành; cӝt dӵng ӣ giӳa ngã năm, bên bӡ sông, ÿҫu ngõ Phҩt Lӝc trông ra, cӝt ÿó nay vүn còn. Thӡi ÿó ÿѭӡng Bӡ Sông chӍ trҧi ÿá, chѭa tráng nhӵa, chiӅu hè gió ngoài sông thәi vào, bөi mù, thành phӕ phҧi dùng nhӳng xe bò kéo chӣ Qѭӟc ÿi tѭӟi. Tӕi, có ba bӕn ngӑn ÿèn ÿLӋn sáng trѭng, các loài sâu có cánh bu lҥi, trҿ con Pҩy phӕ và ngõ chung quanh cǊng bu lҥi chҥy nhҧy trên mӝt cái nӅn tròn rӝng, bҳt cào cào, Eѭѫm bѭӟm, dӃ, cҧ cà cuӕng nӳa. Chѫi chán, chúng tôi ra bӡ sông, ӣ phía ngoài ÿê, lҥi bӃn tàu, leo lên nhӳng ÿӕng hàng - nhiӅu nhҩt là thùng rѭӧu - hóng gió, nhìn tàu và thuyӅn ÿұu san sát trên mһt nѭӟc loang loáng chӛ sáng, chӛ tӕi. Ba bӕn ÿӭa nói chuyӋn láo vӟi nhau, hoһc chѫi hú tìm, ÿXәi bҳt nhau giӳa nhӳng ÿӕng hàng mӟi bӕc ӣ dѭӟi tàu lên, chѭa kӏp chӣ vô kho. Ĉêm nào cǊng tӟi lúc nghe tiӃng rao: “Bánh giò, bánh dày” cӫa nhӳng ngѭӡi bán hàng ÿҫu ÿӝi thúng, tay xách mӝt cái ÿèn dҫu, ÿi dӑc bӡ sông chuyên bán cho các phu khuân vác làm khuya, chúng tôi mӟi vӅ nhà. Lúc ÿó vào khoҧng chín mѭӡi giӡ tӕi. Trӑn các ngày nghӍ, chúng tôi chӍ có mһt ӣ trong nhà trong bӳa cѫm, còn thì ra ngõ, hoһc ÿѭӡng Bӡ Sông chѫi vӟi trҿ trong xóm. Chúng là con gia ÿình lao ÿӝng: bӕ làm thӧ Pӝc, thӧ cѭa, mҽ bán cháo, bán xôi, có khi cҧ bӕ lүn mҽ ÿӅu làm phu khuân vác ӣ bӃn tàu. &Ǌng có ÿӭa biӃt ÿӑc chӳ Quӕc ngӳ, lâu lâu chán chѫi, lҩy chuyӋn Th̩ch Sanh, Ph̩m Công Cúc Hoa cӫa bӕ, ngӗi ÿӑc cho cҧ bӑn nghe. Chúng coi anh em tôi là cùng bӑn, khi nào gây Jә vӟi tөi con nhà giàu theo ÿҥo “Giê du ma” (ÿҥo Ki Tô), có xe nhà gӑng ÿӗng bóng lӝn ӣ dãy nhà lҫu trѭӟc ngõ thì chúng rӫ anh em tôi cho thêm ÿông. Thôi thì ÿӫ các trò nghӏch, mҩt Gҥy “ma cà bông” (vagabond) nhѭ ngѭӡi nói thӡi ÿó. Bà chúng tôi hiӅn tӯ không mҳng chúng tôi, cӭ ÿӃn bӳa cѫm thì ÿi gӑi chúng tôi vӅ ăn; còn mҽ chúng tôi thì nghiêm khҳc hѫn, hôm nào vӅ nhà sӟm, gһp chúng tôi lê la ӣ ngoài 21 Có tӵ ÿLӇn dӏch là chӫ nghƭa chi͇t trung, tôi nghƭ có thӇ dӏch là Tr̩ch thi͏n chͯ nghƭa, thì ÿúng hѫn. Trҥch thiӋn, chӳ trong Lu̵n ngͷ (Thuұt nhi 21) có nghƭa là lӵa cái hay mà theo. 31 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG IV - NHӲNG NĂM Ӣ TIӆU HӐC ngõ vӟi trҿ hàng xóm thì quát tháo, bҳt phҧi vӅ liӅn, có khi quҩt nӳa. Mùa ÿông, tôi không ra ÿѭӡng chѫi ÿѭӧc thì ӣ nhà ÿӑc truyӋn Tàu cho cҧ nhà trong (tӭc gia ÿình chúng tôi), nhà ngoài (tӭc gia ÿình bà Cҧ Chiêm, ăn thӯa tӵ) nghe; hӃt mӝt cuӕn thì cҫm hai xu chҥy vù lҥi hiӋu Cát Thành ÿҫu phӕ hàng Gai ÿәi cuӕn khác. Suӕt mӝt năm nhѭ vұy, bài nhà trѭӡng, tôi có hӑc, có làm không, tôi không nhӟ nӳa; tôi có hӑc thêm ÿѭӧc chút nào không? Có lӁ cǊng ÿѭӧc ít chӳ, nhѭng không ÿӫ ÿӇ lên lӟp trên, và ÿҫu niên khóa sau tôi hӑc lҥi vӟi thҫy Chӱ. Cha tôi còn thì chҳc chҳn tôi khӓi phҧi ÿúp". Ngày nay nghƭ lҥi, mӝt năm ÿó, xét vӅ viӋc hӑc, tôi ÿã bӓ phí rҩt nhiӅu, ÿáng tiӃc thұt; nhѭng vӅ mһt khác - vӅ thӇ chҩt, vӅ tính tình chҷng hҥn - biӃt ÿâu tôi chҷng ÿѭӧc lӧi mӝt chút: chҥy nhҧy nhanh nhҽn hѫn, sӕng giҧn dӏ, tӵ nhiên hѫn, hiӇu biӃt trҿ bình dân hѫn? Tu T͑nh Niên khóa sau, sau ngày nhұp hӑc ÿӝ mӝt hai tháng, mӝt hôm thҫy Chӱ chҩm bài cho tôi rӗi ngӳng lên nói vӟi cҧ lӟp: "Lê marche à reculons" (Trò Lê ÿi giұt lùi). Bӏ bҥn bè chӃ giӉu, tôi xҩu hә, nhӟ hoài câu ÿó, quyӃt tâm sӱa tính. Ít bӳa sau, tôi xin tiӅn mҽ mua ӣ hiӋu Thuӷ Ký phӕ hàng Giҩy mӝt “manh” giҩy (main de paper) tӭc mӝt xҩp 25 tӡ hҥng tӕt, dày, trҳng mӏn, mӝt cái bìa, mӝt cây viӃt chì mӅm Gilbert và mӝt cây thѭӟc kҿ thұt thҷng. Thӡi ÿó chѭa có nhӳng tұp vӣ 48 hay 100 trang, chúng tôi phҧi mua giҩy ÿóng vӣ lҩy. Giҩy khә lӟn, gҩp thành 21 x 31 phân, lҥi chѭa kҿ hàng, chúng tôi phҧi kҿ lҩy, vì vұy cҫn có bút chì và thѭӟc tӕt. 0ӝt sáng mùa ÿông - chҳc là ÿҫu tháng mѭӡi vì trӡi chѭa rét lҳm - tôi dұy tӯ lúc tӯ còn tӕi trӡi, ÿӕt ÿèn dҫu ôn lҥi bài hӑc, ăn mӝt chén cѫm rang rӗi sҳp tұp vӣ mӟi vào cһp ÿӇ Wӟi trѭӡng. Tӯ hôm ÿó tôi giӳ gìn tұp vӣ sҥch hѫn, hӑc bài kƭ hѫn; cuӕi niên tôi vѭӧt lên hҥng nhҩt hay hҥng nhì. ChӍ có ba chӳ cӫa thҫy mà thay ÿәi ÿѭӧc ÿӡi hӑc sinh cӫa tôi, ÿLӅu ÿó, thҫy tôi có ngӡ ÿѭӧc không? Còn trong gia ÿình thì không ai biӃt cҧ vì tôi không hӅ nói vӟi ai. Lên lӟp nhҩt (cours Supérieur), khi hӑc câu ÿҫu bài Rentreé des classes cӫa Anatole France: “Je vais vous dire ce que me rappellent tous les ans, le ciel agité de l’automne, les premiers dîners à la lampe et les feuilles qui jaunissent dans les arbres qui frissonnent…22 thì hình ҧnh bӳa ÿLӇm tâm dѭӟi ánh ÿèn cӫa tôi năm ÿó lҥi hiӋn lên. Tôi nhӟ hoài công cӫa thҫy tôi. Trên 30 năm sau, hӗi tôi ӣ ÿѭӡng HuǤnh Tӏnh Cӫa, tӵ xuҩt bҧn sách cӫa tôi, mӝt hôm mӝt ÿӝc giҧ lҥi thăm. Thҩy ông ta là ngѭӡi Bҳc di cѭ năm 1954, sau hiӋp ÿӏnh Genève mà lҥi hӑ Hà, tôi hӓi ngay: "Ông có cùng hӑ vӟi cө Hà Ngӑc Chӱ23, khoҧng 1920 dҥy ӣ trѭӡng Yên Phө, Hà Nӝi và quê ӣ Hà Giang không?". Ông ta ÿáp không. Tôi lҥi hӓi có nghe nói vӅ cө ҩy không? - cǊng không nӳa. Tôi hѫi buӗn. Hӗi ÿó nӃu ÿѭӧc tin thҫy, thì thӃ nào tôi cǊng tìm thăm hoһc viӃt thѭ ôn lҥi chuyӋn cǊ vӟi thҫy. 1ăm sau lên lӟp 3 tôi vүn vào hҥng giӓi trong lӟp. Nhӳng môn Sӱ, Ĉӏa, Thѭӡng thӭc (Leçons de choses)24 dùng tiӃng Pháp làm chuyӇn ngӳ. Mӛi bài dài ÿӝ 7, 8 hàng. Nhà trѭӡng không bҳt hӑc sinh mua sách. Thҫy giáo chép bài lên bҧng ÿen ÿӇ hӑc sinh nhìn mà chép vào Yӣ. Tôi và mӝt anh bҥn lӟn hѫn tôi ÿӃn 4-5 tuәi - thӡi ÿó hӑc sinh ÿӅu khai rút tuәi - ngӗi sát 22 Tôi xin kӇ bҥn nghe, hàng năm tôi bâng khuâng nhӟ nhӳng gì khi mà trӡi thu mây vҫn, bӳa ăn chiӅu ÿã bҳt ÿҫu phҧi thҳp ÿèn, và lá ÿã ngã vàng trên các cành run rҧy. 23 Tên ngѭӡi thҫy này, trong sách có chӛ in là “Chӳ”, có chӛ in là “Chӱ”. Tôi tҥm ghi tҩt cҧ là “Chӱ”. (Goldfish) 24 Thӡi ÿó gӑi là Cách trí, do bӕn chӳ Cách v̵t trí tri trong sách Ĉ̩i h͕c. 32 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG IV - NHӲNG NĂM Ӣ TIӆU HӐC nhau, vӯa chép bài vӯa nhҭm tӯng câu, khi hӃt bài, ÿӑc lҥi trӑn bài 1, 2 lҫn, nhѭ vұy là thuӝc. Giӡ ra chѫi chúng tôi trҧ bài vӟi nhau ӣ dѭӟi gӕc nhãn. Vì vұy mà vӅ nhà còn dѭ thì giӡ nhiӅu lҳm; không có ai dҥy thêm, cǊng không có sách ÿӇ ÿӑc, hình ÿӇ coi nhѭ trҿ ngày nay. Ĉã sҹn ÿà rӗi, mҩy năm sau tôi hӑc dӉ dàng. ChӍ có niên khóa lӟp nhì năm thӭ nhҩt (Moyen première année), tôi gһp mӝt thҫy bҩt công, giҧ dӕi, tôi không ѭa, suӕt ÿӡi tôi ghét nhҩt bӑn giҧ dӕi và bӑn bán nѭӟc, lҥi thêm mùa ÿông bӏ bӋnh sѭng ÿҫu gӕi và mҳt cá chân, ÿau nhӭc vô cùng, phát sӕt lên mê man cҧ tuҫn lӉ, phҧi nҵm liӋt giѭӡng, uӕng thuӕc Bҳc và thuӕc Nam gҫn mӝt tháng mӟi hӃt, phҧi bӓ mҩt mҩy kì thi hҵng tuҫn; nên sӕ ÿLӇm cӫa tôi kém, cuӕi năm tôi phҧi "ÿúp", mһc dҫu tôi còn sӭc lên lӟp hѫn nhiӅu bҥn khác. Thӡi ÿó Pháp muӕn hҥn chӃ sӵ hӑc cӫa mình, không cho cuӕi hè ÿѭӧc thi lҥi nhӳng môn thiӃu ÿLӇm. Trong Qăm ÿó tôi ÿã ÿӑc loҥi sách Livres roses cӫa Pháp, muӕn tra nhӳng chӳ khó, tôi ÿã nhӏn ăn sáng 6 tháng ÿӇ mua cuӕn tӵ ÿLӇn Larousse élémentaire illustré. Ngày nay hӑc sinh ӣ cҩp 3 Yүn không có tӵ ÿLӇn ViӋt ngӳ ÿӇ tra. Hai năm cuӕi cùng bұc tiӇu hӑc Pháp ViӋt: Lӟp nhì năm thӭ nhì (Moyen deuxième année) và lӟp nhҩt (Supérieur) tôi ÿӅu nhҩt lӟp. Lӟp nhҩt tôi chѫi thân vӟi hai anh VǊ Ĉình Hoè và Lê Huy Vân: ba chúng tôi ÿӅu vào hҥng nhӓ tuәi nhҩt mà hӑc khá nhҩt. Hai anh Hoè và Vân sau ÿӅu hӑc cӱ nhân Luұt, viӃt báo Thanh Ngh͓ (anh Hoè làm chӫ bút), hiӋn nay ÿӅu còn sӕng ӣ Hà Nӝi, thӍnh thoҧng cǊng viӃt báo Dân Chͯ (Hoè) và 7͝ Qu͙c (Văn). Không ngӡ ba anh em tôi ÿӅu thành nhà văn, nhà báo cҧ. Lãnh Ph̯n Th˱ͧng ͧ Nhà Hát Tây, g̯n B͇n Th̫o Tân Thӡi ÿó, nhӳng hӑc trò ÿѭӧc giҧi thѭӣng nhҩt (Prix d’Exellence)25 ӣ lӟp nhҩt cӫa các trѭӡng tiӇu hӑc Hà Nӝi thì ÿѭӧc lҥi nhà hát Tây lãnh thѭӣng, còn nhӳng trò khác lãnh tҥi trѭӡng mình. Ĉi hӑc chúng tôi toàn ÿi chân không; riêng tôi có năm bұn mӝt chiӃc áo dài vҧi ÿen vá mӝt miӃng hình chӳ L trѭӟc ngӵc, bӏ Hòe và Vân chӃ là mang tên trѭӟc ngӵc. Nhѭng vào rҥp hát lӟn lãnh thѭӣng mà ÿi chân ÿҩt hoһc ÿi guӕc thì không ÿѭӧc; tôi thѭa nhѭ vұy vӟi Pҽ tôi và ngѭӡi mua cho tôi mӝt ÿôi giày cǊ cӫa mӝt ngѭӡi thӧ sӱa giày nào ÿó ӣ gҫn chӧ. Ĉã không quen ÿi giày mà giày lҥi lӟn, xӓ chân vào bѭӟc ÿѭӧc hai bѭӟc thì nó ÿã văng ra ÿҵng trѭӟc; vì vұy hôm ÿi lãnh thѭӣng, tôi xách giày mà ÿi ÿҩt, tӟi gҫn nhà hát Tây, xuӕng bãi cӓ ӣ chân bӡ ÿê sông Nhӏ rӱa chân26, xӓ vào giày rӗi rón rén tӯng bѭӟc ÿi lҥi nhà hát cách Eӡ sông ÿӝ trăm thѭӟc. Ngӗi trong rҥp thҩy chung quanh toàn nhӳng hӑc sinh lӟn nhӓ, nam Qӳ sang trӑng, tôi lo ngҥi ÿi không khéo ÿӇ giày văng ra thì ê quá. /ѭӧt vӅ tôi cǊng rón rén tӯng bѭӟc vì mӝt tay ôm chӗng sách lӟn, mӝt tay xách giày thì kì quá. Lҫn ÿó là lҫn ÿҫu tiên tôi thҩy bӵc mình vì sӵ bó buӝc cӫa cách ăn mһc. Sau tôi còn bӏ mӝt lҫn nӳa: ngày cѭӟi vӧ, tôi phҧi bұn bӝ smoking vӟi chemise à plastron chӍ ÿӇ chөp Pӝt tҩm hình, dӵ mӝt bӳa tiӋc rӗi bӓ, thұt uәng tiӅn! Tôi quí bà Marie Curie ngày cѭӟi chӍ may mӛi mӝt chiӃc áo vӯa ÿӇ làm lӉ ӣ giáo ÿѭӡng vӯa ÿӇ ÿi dұy hӑc ÿѭӧc. Suӕt ÿӡi tôi chӍ thích bұn bӝ bà ba, ra ngoài thì khoác thêm chiӃc áo dài, xӓ ÿôi dép, không mҩt mӝt phút. %ұn ÿӗ Tây phҧi cài khuy manchette, thҳt cà vҥt, cӝt giày, tôi cho là mҩt thì giӡ quá. VӅ y phөc, tôi giҧn dӏ nhѭ mҽ tôi, khác hҷn cha tôi và vӧ con tôi. 7ӕi hôm ÿó, nhìn chӗng sách thѭӣng cӫa tôi, mҽ tôi rҩt vui và chҳc hãnh diӋn ít nhiӅu, nhѭng ngѭӡi không bao giӡ khoe sӵ hӑc cӫa tôi vӟi ai cҧ. 25 Prix d’Exellence là giҧi thѭӣng hҥng ѭu. Chҳc sách in sai thành “giҧi thѭӣng nhҩt”. (Goldfish) 26 Bҧi cӓ ÿó, theo NguyӉn TriӋu Luұt trong Ng˱ͫc dòng sông Nh͓ thì thӡi xѭa là BӃn Cӓ (Thҧo Tân). 33 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG IV - NHӲNG NĂM Ӣ TIӆU HӐC +͕c Gi͗i mà Thi Rͣt - H͕c T˱ Có nhӳng sӵ rӫi kì cөc mà lҥi ҧnh hѭӣng tӕt tӟi ÿӡi mình, khiӃn chúng ta không thӇ không tin rҵng có sӕ phұn, mӝt sӵ an bài nào ÿó. +ӑc nhҩt lӟp mà thi tuyӇn vô trѭӡng Bѭӣi, hӗi ÿó còn gӑi là Collège du Protectorat (trѭӡng Bҧo hӝ) tôi rӟt, còn Hoè và Văn ÿӅu ÿұu. Rӟt vӅ môn ám tҧ Pháp, môn này không ÿӫ ÿLӇm thì bӏ loҥi ngay, không chҩm các môn sau, dù bài làm có hay tӟi mҩy cǊng vô ích. Cho nên rӟt chánh tҧ, chúng tôi gӑi là “bay kinh nghƭa”. (Thi Hѭѫng thӡi xѭa, bài ÿҫu tiên là bài kinh nghƭa, không ÿӫ ÿLӇm thì không ÿѭӧc vào kì nhì, rӟt luôn). Tôi ngӗi gҫn cuӕi phòng mà giám khҧo hôm ÿó là mӝt nӳ giáo sѭ Pháp, già, quҥu quӑ, ÿӑc rҩt khó nghe. Ĉҫu bài chính tҧ là Notre chat Casimir. Bài ÿó tôi bӏ nhiӅu lӛi quá. TiӃc nhҩt là mӝt tháng trѭӟc, khi hӑc tѭ trѭӡng Trí Ĉӭc, trѭӡng ÿã ÿӑc bài ÿó cho hӑc sinh viӃt, nhѭng ÿêm ÿó mѭa, tôi nghӍ hӑc; nӃu ÿi hӑc thì nhҩt ÿӏnh khi thi tôi không mҳc mӝt lӛi nào và ÿã ÿӛ trên hҥng trung bình, vì nhӳng bài khác tôi làm khá hӃt. Chѭѫng IX tôi sӁ giҧng vì sӵ rӫi lҫn ÿó mà sau tôi mӟi vô trѭӡng Công chánh rӗi làm viӋc ӣ Nam, ÿLӅu này quyӃt ÿӏnh cҧ ÿӡi tôi. Buӗn cho mҽ tôi lҳm, nhѭng ngѭӡi không hӅ nói gì cҧ, mà tôi có tính thҩt bҥi thì chӏu chӭ không viӋn lӁ này lӁ khác ÿӇ biӋn bҥch dù là nhӳng lӁ rҩt chính ÿáng, rҩt ÿúng. VӅ ÿLӇm ÿó tôi lҫm lì, có ngѭӡi cho tôi là tӵ cao. 0ӝt ngѭӡi bà con ӣ phӕ hàng Ĉѭӡng (tӭc bên mҽ tôi) vӧ mӝt ông ҩm, khuyên mҽ tôi cho tôi phá ngang, nghƭa là thôi hӑc, kiӃm mӝt viӋc gì ÿó mà làm. Bà ta còn hӧm hӍnh bҧo Yӟi nhiӅu ngѭӡi “con cái nhà tôi không hӑc nhѭ con cái các ngѭӡi”, ý muӕn nói hӑc ÿӇ thành ông cӱ, ra làm quan huyӋn kia, chӭ không làm thҫy kí, thҫy thông. Mҽ tôi nghe chӍ làm thinh và cӭ cho tôi tiӃp tөc hӑc, mӛi tháng bӓ ra hai ba ÿӗng, trҧ hӑc phí trѭӡng tѭ. Sau khi hӑc thӱ hai trѭӡng, tôi trӣ lҥi trѭӡng Trí Ĉӭc, chuyên luyӋn Pháp văn và Toán, mӛi tӕi hai giӡ. Trong năm này tôi ÿӑc ÿѭӧc mӝt sӕ tiӇu thuyӃt Pháp, loҥi “Meilleurs livres” rҿ tiӅn cӫa nhà Hachette, mӛi tұp khә 11 x 17 phân, 90 trang, bán hai xu27. Tôi say mê ÿӑc Les Misérables cӫa Victor Hugo mà lúc ÿó NguyӉn Văn Vƭnh mӟi dӏch ra tiӃng ViӋt, rӗi Les travailleurs de la mer, Notre Dame de Paris cǊng cӫa Hugo. Tôi nhұn thҩy Hugo hay dùng antithèse (nhѭ phép ÿӕi ngүu cӫa mình), mҥnh mà kêu, và tôi hѫi lây bút pháp ÿó. Ӣ trѭӡng Trí Ĉӭc, tôi xuҩt sҳc cҧ vӅ hai môn Pháp văn và Toán. Ông hiӋu trѭӣng mӃn tôi, giao mӝt công viӋc sә sách cho tôi làm trong ngày chӫ nhұt, và sӕ tiӅn ông cho tôi ÿӇ mua sách, tôi ÿem vӅ ÿѭa hӃt cho bà ngoҥi tôi (tôi ÿã chép viӋc ÿó trong Cháu bà n͡i t͡i bà ngo̩i). 1ăm sau (1927), tôi thi lҥi và trѭӡng Bѭӣi, ÿұu thӭ 12 trên 160 hӑc sinh trúng tuyӇn (thí sinh là 650). Em trai tôi ÿѭѫng hӑc trѭӡng Yên Phө. Lúc này mҽ tôi yên tâm rӗi. Ngѭӡi phҧi tiêu pha nhiӅu cho chúng tôi (vì không ai chӍ bҧo cho chúng tôi ÿӇ xin hӑc bәng) mà hӑc phí cӫa tôi là 3 ÿӗng mӛi tháng, nhѭng viӋc buôn bán cӫa ngѭӡi hӗi này cǊng khá. Cҧnh gia ÿình tôi, nhӡ ngѭӡi lҥi vѭӧng lên. 27 TiӇu thuyӃt ÿҫu tiên tôi ÿӑc khi hӑc lӟp Moyen première année là cuӕn Voyage à Madagascar, loҥi Livres roses cho thiӃu niên. 34 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG V - NHӲNG NĂM Ӣ TRUNG HӐC CHѬѪNG V - NHӲNG NĂM Ӣ TRUNG HӐC Tr˱ͥng B˱ͧi 1ăm tôi mӟi vào, trѭӡng Bѭӣi còn là trѭӡng Cao ÿҷng tiӇu hӑc Pháp ViӋt (Collège) Kӑc bӕn năm rӗi thi ra lҩy bҵng Diplôme d’études primaires supérieures franco – indigènes Wѭѫng ÿѭѫng vӟi bҵng Brevet élémentaire (sau ÿәi là Brevet d’études du première cycle) cӫa Pháp. Mӝt hӑc sinh giӓi thi cҧ hai bҵng và ÿұu hӃt. Năm sau trѭӡng mӣ thêm ba lӟp nӳa ÿӇ Gҥy tӟi tú tài bҧn xӭ (Baccalauréat local), và trѭӡng ÿәi tên là Lycée du Protectorat (Trung Kӑc Bҧo hӝ); ban Cao ÿҷng tiӇu hӑc ÿәi là ban Trung hӑc ÿӋ nhҩt cҩp. 1ăm 1927, cҧ nѭӟc chӍ có chín trѭӡng Cao ÿҷng tiӇu hӑc cho nam sinh và ba cho nӳ sinh (tôi không kӇ nhӳng trѭӡng Sѭ phҥm chuyên ÿào tҥo giáo viên tiӇu hӑc); ӣ Bҳc có ӣ Hà 1ӝi (trѭӡng Bѭӣi), ӣ Nam Ĉӏnh, ӣ Lҥng Sѫn cho nam sinh; và mӝt trѭӡng nӳa (Ĉӗng Khánh) ӣ Hà Nӝi cho nӳ sinh, ӣ Trung có hai trѭӡng ӣ HuӃ (mӝt cho nam, mӝt cho nӳ), mӝt trѭӡng ӣ Vinh, mӝt trѭӡng nӳa ӣ Qui Nhѫn, ӣ Nam có hai trѭӡng ӣ Sài Gòn: Pétus Ký cho nam, Gia Long cho nӳ, mӝt trѭӡng ӣ Mƭ Tho, mӝt trѭӡng nӳa ӣ Cҫn Thѫ. Trѭӡng Tây dҥy tӟi tú tài Pháp (Bacalauréat métropolitain) thì cҧ nѭӟc chӍ có hai: Lycée Albert Sarraut ӣ Hà Nӝi và Lycée Chasseloup Laubat ӣ Sài Gòn (sau mӟi thêm trѭӡng Qӳ Marie Curie). Ngoài ra còn mӝt sӕ trѭӡng cӫa công giáo và mӝt sӕ trѭӡng tѭ. Trѭӡng Bѭӣi nәi tiӃng nhҩt ӣ Bҳc cǊng nhѭ Pétrus Ký ӣ Nam. Ĉa sӕ hӑc trѭӡng Bѭӣi ӣ trong giӟi trung lѭu, ông cha có Nho hӑc. Nhӳng gia ÿình giàu có, có thӃ lӵc ít nhiӅu, nhҩt là theo Pháp thì xin cho con vào hӑc trѭӡng Tây, tӕn kém hѫn vì phҧi mһc ÿӗ Tây. Giáo sѭ trѭӡng Bѭӣi thӡi tôi hӑc phҫn nhiӅu là ViӋt, ӣ trѭӡng Cao ÿҷng Sѭ phҥm Hà 1ӝi ra. Giáo sѭ Pháp chӍ có hai ba ngѭӡi có bҵng cӱ nhân hay tiӃn sƭ, còn thì chӍ có Brevet supérieur hoһc Brevet élémentaire. Hҥng ít hӑc này dҥy rҩt kém, có tinh thҫn kì thӏ chӫng tӝc. .Ӎ luұt nhà trѭӡng rҩt nghiêm, hiӋu trѭӣng và tәng giám thӏ Pháp rҩt hách dӏch, có kҿ tàn nhүn. Ӣ trѭӡng Albert Sarraut, giáo sѭ ít nhҩt phҧi có cӱ nhân, mӝt sӕ là tiӃn sƭ, thҥc sƭ, dҥy giӓi hѫn, cho hӑc sinh tӵ do hѫn. Chính vì sinh trong các gia ÿình có Nho hӑc, nhà nghèo, nên hӑc sinh trѭӡng Bѭӣi siêng hѫn trѭӡng Albert Sarraut: mӝt sӕ ÿұu Diplôme d'études pimaires supérieures (bҵng Thành chung) rӗi, hӑc tѭ hoһc tӵ hӑc mӝt năm là ÿұu ÿѭӧc tú tài mӝt cӫa Pháp, và mӝt sӕ ÿұu tú tài bҧn xӭ (chѭѫng trình gӗm cҧ lӟp Toán và lӟp TriӃt cӫa trung hӑc Tây), rӗi thi ngay tú tài Pháp ÿұu nӳa mà còn ÿұu cao, cҧ Toán lүn TriӃt, thành thӱ mӝt năm ÿұu ÿѭӧc ba bҵng Fҩp tú tài28. 28 Có lӁ cө NguyӉn HiӃn Lê muӕn nói, trong mӝt năm ÿұu mӝt bҵng Tú tài bҧn xӭ và hai bҵng Tú tài Pháp: mӝt ban Toán (Mathématiques élémentaires) và mӝt ban TriӃt (Philosophie). Trҫn Bích San, trong bài Giáo dͭc Vi͏t Nam thͥi Pháp thu͡c, cho biӃt: “Bұc Cao Ĉҷng TiӇu Hӑc (Primaire) 4 năm: Hӑc xong 4 năm ÿѭӧc thi lҩy bҵng Cao Ĉҷng TiӇu Hӑc (Diplôme d'Étude Primaire Supérieurs Franco-Indigène) còn gӑi là bҵng Thành Chung. Phҧi có bҵng Thành Chung mӟi ÿѭӧc dӵ thi lên bұc Trung Hӑc tӭc bұc Tú Tài. Các trѭӡng dҥy bұc Cao Ĉҷng TiӇu Hӑc ÿѭӧc gӑi là Collège. %̵c Trung H͕c (Enseignement Secondaire) 3 năm: còn ÿѭӧc gӑi là bұc Tú Tài Pháp-ViӋt, bұc Trung Hӑc gӗm 3 năm [ngày nay là các lӟp 10, 11, 12]. Hӑc xong 2 năm ÿҫu ÿѭӧc thi lҩy bҵng Tú Tài phҫn thӭ nhҩt (Baccalauréat, 1ère partie). Ĉұu bҵng này ÿѭӧc hӑc tiӃp năm thӭ ba không phҧi thi tuyӇn. Năm thӭ 3 ÿѭӧc chia làm 2 ban: ban TriӃt và ban Toán. (…) Tӯ niên hӑc 1937-1938 trên toàn cõi ViӋt Nam ÿӅu áp dөng chѭѫng trình Pháp-ViӋt ÿӫ 3 ban: Toán, Khoa Hӑc, TriӃt. Ngoài ban mình hӑc, hӑc sinh ÿѭӧc phép thi tӕt nghiӋp các ban 35 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG V - NHӲNG NĂM Ӣ TRUNG HӐC &Ǌng vì là con cháu nhà Nho, nên tinh thҫn ái quӕc xét chung cǊng cao hѫn hӑc sinh trѭӡng Tây, và chӍ ӣ trѭӡng ViӋt mӟi có nhӳng cuӝc bãi khoá nhѭ cuӝc bãi khoá năm 1925 YӅ vө truy ÿLӋu nhà cách mҥng Phan Châu Trinh. Trong vө ÿó nhiӅu hӑc sinh trѭӡng Bѭӣi bӏ ÿXәi. 1Ӄu làm thӕng kê thì tôi chҳc sӕ nhà cách mҥng và sӕ hӑc giҧ, thi sƭ, nghӋ sƭ, khoa Kӑc gia, chính trӏ gia… nәi danh xuҩt thân tӯ trѭӡng Bѭӣi ÿông hѫn hӃt thҧy các trѭӡng trung Kӑc khác ӣ Bҳc nhұp lҥi. Ngay trong lӟp tôi, tôi ÿã biӃt hai anh bҥn làm cách mҥng tӯ hӗi còn hӑc năm thӭ ba: anh ThiӅu, anh Nghiêm mà tôi ÿã nhҳc tӟi trong bài Tӵa cuӕn *˱˯ng danh nhân (1959); và trong khoá tôi (1927-31) có hai ngѭӡi bҥn viӃt văn khá nәi danh tӯ trѭӟc thӃ chiӃn: Hѭӟng Minh (Phó Ĉӭc Vinh) và Thao Thao (Cao Bá Thao). Nam 1945 (hay 1946) trѭӡng ÿәi tên là Chu Văn An. Tôi thҩy không có tên nào hӧp Kѫn. TruyӅn thӕng cӫa trѭӡng là hӑc ÿӇ thành nhӳng nhà trí thӭc yêu nѭӟc, có khí tiӃt. ĈLӇm ÿһc biӋt nhҩt, có lӁ chѭa ai ÿӇ ý tӟi, là truyӅn thӕng ÿó không do chѭѫng trình hӑc tҥo nên - vì chѭѫng trình có tính cách thӵc dân rҩt nһng: sӱ Pháp thì 4 năm hӑc 3, 4 cuӕn, mӛi cuӕn dày 2, 3 trăm trang; sӱ ViӋt thì cҧ bӕn năm chӍ hӑc mӝt cuӕn dày ÿӝ 200 trang mà do mӝt ngѭӡi Pháp chӍ có bҵng Brevet élémentaire dҥy, lão chҷng biӃt gì cҧ, cӭ chӍ bài trong sách cho chúng tôi hӑc rӗi tuҫn sau trҧ bài - cǊng không do giáo sѭ truyӅn cho hӑc sinh, vì các giáo sѭ chӍ theo ÿúng chѭѫng trình, không ai muӕn hoһc dám giҧng thêm. Tôi biӃt nhiӅu vӏ FǊng yêu nѭӟc, chҷng hҥn nhѭ giáo sѭ Dѭѫng Quҧng Hàm, em ruӝt nhà cách mҥng Dѭѫng Bá Trҥc trong Ĉông Kinh nghƭa thөc, nhѭng kӍ luұt cӫa trѭӡng là trong lӟp không nói tӟi chính trӏ và tҩt nhiên các vӏ ҩy không thӇ làm khác. TruyӅn thӕng cӫa mӝt trѭӡng mà lҥi do chính hӑc sinh tҥo nên, ÿLӅu ÿó thұt lҥ lùng, rҩt ít thҩy ӣ phѭѫng Tây: ÿó là mӝt niӅm hãnh diӋn cho hӑc sinh trѭӡng Bѭӣi, có lӁ cӫa vài trѭӡng trung hӑc khác trong nѭӟc nӳa mà tôi không ÿѭӧc biӃt. %͙n Năm Tr˱ͥng B˱ͧi Trѭӡng Bѭӣi ӣ cuӕi ÿѭӡng Quan Thánh, trên bӡ Hӗ Tây, ngó qua vѭӡn Bách Thҧo, chӍ cách trѭӡng Yên Phө hai làn nѭӟc, không tӟi 500 thѭӟc, nӃu không có hai rһng cây ÿѭӡng Cә Ngѭ che khuҩt thì ӣ trѭӡng này nhìn thҩy trѭӡng kia ÿѭӧc. Sau này, lên Ĉҥi hӑc thì chӛ hӑc và nӝi trú cӫa tôi ӣ Sӣ Tәng Thanh tra Công chánh, ÿҫu phӕ hàng Vôi (?) và trong khu Ĉҥi hӑc Bobillot; hai nѫi này ÿӅu ӣ bӡ sông Nhӏ. Thành thӱ suӕt ÿӡi hӑc sinh cӫa tôi dài Pѭӡi mҩy năm, chӍ di chuyӇn dӑc theo bӡ ÿê sông Nhӏ, trong mӝt khoҧng dài non 4 cây sӕ (tӯ trѭӡng Bѭӣi tӟi hӑc xá Bobillot) mà nhà tôi ӣ giӳa ÿѭӡng, chӛ Cӝt ÿӗng hӗ Bӡ sông. Quê tôi ӣ Phѭѫng Khê cǊng ӣ bӡ sông Nhӏ. Tôi thұt có duyên vӟi con sông lӏch sӱ ÿó. 7ӯ nhà tӟi trѭӡng Bѭӣi ÿѭӡng dài khoҧng hai cây sӕ rѭӥi, tôi ÿi bӝ mҩt khoҧng 45 phút, mӛi ngày bӕn lѭӧt, mѭӡi cây sӕ, mҩt khoҧng 3 giӡ, vӯa mӋt sӭc vӯa mҩt thì giӡ. Hӗi ÿó khác nhѭng phҧi tӵ hӑc thêm nhӳng môn mà ӣ ban mình theo hӑc không có. Hӑc sinh cǊng ÿѭӧc phép thi bҵng Tú Tài Pháp. Hӑc xong năm này thi lҩy bҵng Tú Tài Toàn Phҫn (Certificat de Fin d'Études Secondaire Franco Indigènes). Hӑc sinh tӕt nghiӋp 2 hoһc 3 ban hoһc thêm bҵng Tú Tài Pháp ÿѭӧc ѭu tiên khi thi vào các trѭӡng Ĉҥi Hӑc có thi tuyӇn nhѭ các trѭӡng Grandes Écoles ӣ Pháp hoһc các trѭӡng Cao Ĉҷng Chuyên NghiӋp ӣ Hà 1ӝi lúc ÿó. Tӯ niên hӑc 1926-1927 Pháp thiӃt lұp thêm chӃ ÿӝ Tú Tài Bҧn Xӭ (Baccalauréat Local) hӑc thêm các môn vӅ Yăn chѭѫng ViӋt Nam, lӏch sӱ, triӃt hӑc Ĉông Phѭѫng và Cұn Ĉông (Ҩn Ĉӝ, Trung Hoa, Do Thái). Chѭѫng trình rҩt nһng, bӏ chӍ trích và ta thán rҩt nhiӅu nên ÿã bӏ hӫy bӓ tӯ niên hӑc 1937-1938”. (http://profiles.yahoo.com/blog/XBGZHQBJUW2X4NUF3FWEGNH3XE?eid=9XO7OqY7kX5otk0tIuqoBqVy Q_FtjPU_SKj7vrgpCSNnO2379w). (Goldfish) 36 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG V - NHӲNG NĂM Ӣ TRUNG HӐC xe ÿҥp còn là mӝt xa xí phҭm, cҧ lӟp tôi không chҳc có ÿѭӧc mӝt chiӃc. Riêng tôi thì ngay ÿӗng hӗ và áo mѭa cǊng không có. Nhӳng tháng cuӕi niên hӑc, trӡi nҳng gҳt, tôi phҧi ÿi xe ÿLӋn, ÿón xe ӣ góc phӕ hàng Buӗm và hàng Ngang, mӛi chuyӃn hai xu. Ĉi xe ÿLӋn thì ÿӥ mӋt, tiӃt kiӋm thì giӡ ÿӝ mӝt phҫn ba vì phҧi ÿӧi xe và vүn phҧi ÿi bӝ mӝt quãng. Tôi ÿұu khá cao, nhà lҥi nghèo, nӃu biӃt mà làm ÿѫn thì có thӇ ÿѭӧc hӑc bәng vào nӝi trú, có ÿӫ tiӋn nghi, phѭѫng tiӋn tӕt ÿӇ hӑc hѫn. Hai năm ÿҫu, tôi không thích lӕi dҥy cӫa vài giáo sѭ mà sӭc khoҿ cǊng kém, lҥi bӏ Vѭng ÿҫu gӕi, mҳt cá chân, phҧi nghӍ hӑc non mӝt tháng. Lҫn này nhӡ uӕng mӝt thӭ thuӕc ngâm rѭӧu gӗm 4, 5 vӏ rҩt nóng: quӃ chi, ÿҥi hӗi, tiӇu hӗi, xѭѫng truұt… và xông chân bҵng khói cành dâu ÿӕt cháy, tѭӟi nѭӟc tiӇu mà bӋnh hӃt luôn, không tái phát nӳa. Gҫn ÿây tôi mӟi biӃt bӋnh ÿó là bӋnh phong thҩp, sѭng khӟp xѭѫng cҩp (rhumatisme articulaire aigu), có thӇ biӃn chӭng, hҥi cho tim; thӡi ÿó nhӳng gia ÿình nghèo nhѭ nhà tôi, ÿau nһng thì nhӡ sӕ phұn, nhӡ trӡi hӃt, chӭ tiӅn ÿâu mà ÿi bác sƭ: mӛi lҫn coi mҥch phҧi trҧ 5 ÿӗng, bҵng hai chӍ vàng. 0ӟi mҥnh ÿѭӧc ít tháng thì bӏ mөn ghҿ… Mөn ghҿ nәi khҳp ngѭӡi, mѭng mӫ lên, nӱa năm Pӟi hӃt, nên hӑc chӍ vào hҥng khá - khoҧng thӭ mѭӡi trong lӟp thôi, nhѭng cǊng ÿѭӧc phҫn thѭӣng vì xuҩt sҳc vӅ môn: Toán, Sӱ. Lên năm thӭ ba và thӭ tѭ tôi lҥi vѭӧt lên, ÿӭng ÿҫu lӟp, ÿѭӧc phҫn thѭӣng vӅ hҫu hӃt các môn, và cuӕi năm thӭ tѭ lҥi ÿѭӧc ra Nhà hát Tây lãnh thѭӣng. Tôi hӑc rҩt ÿӅu, môn nào FǊng tӯ hҥng tѭ hҥng ba trӣ lên, nhѭng không có môn nào vѭӧt xa bҥn thӭ nhì trong lӟp vӅ riêng môn ÿó. Tôi chӍ là mӝt hӑc sinh siêng mӝt cách vӯa phҧi - không bao giӡ tôi thӭc khuya ÿӇ hӑc - mà hѫn hҥng trung bình, nhҩt là rҩt có qui cӫ, phѭѫng pháp. Trong lӟp tôi thҩy có anh hӑc mau nhӟ hѫn tôi, nhѭng thұt xuҩt sҳc thì trong niên khóa cӫa tôi,cѫ hӗ không có ai cҧ. Sau này tôi nghe nói, rѭӟc chúng tôi mҩy năm có mӝt anh bҥn kí tính lҥ lùng, sách gì FǊng chӍ ÿӑc qua mӝt lѭӧt là nhӟ. HiӋn nay anh ta còn sӕng, trên bҧy chөc rӗi mà trong ÿӡi chѭa thҩy lұp nên sӵ nghiӋp gì. Kí Tính Không Ph̫i là Quan Tr͕ng Nh̭t Có mӝt kí tinh siêu ÿҷng là mӝt ÿLӅu rҩt lӧi, nhѭng bҩy nhiêu chѭa ÿӫ. ThӃ hӋ nào FǊng có mӝt vài ngѭӡi chӍ ÿӑc sách qua mӝt vài lҫn là nhӟ, nhѭng suӕt thӡi Hán hӑc dài ngàn Qăm, dân tӝc ta chӍ có mӝt Lê Quí Ĉôn và mӝt Phan Huy Chú, còn biӃt bao ngѭӡi khác bӓ Xәng tài cӫa mình, có kҿ sinh kiêu căng hoһc tӵ tín quá, không chӏu kiӇm soát lҥi xem mình có nhӟ ÿúng không, do ÿó mà lҫm lүn. 7ӯ thӡi thѭӧng cә loài ngѭӡi ÿã tìm mӑi cách ÿӇ giúp trí nhӟ. Mӟi ÿҫu ngѭӡi ta dùng cách buӝc nút (kӃt thҵng) hoһc gҥch nhӳng vҥch lên mӝt cái gұy nhѭ các bӝ lҥc bán khai hiӋn nay ӣ châu Phi, châu Á. Khi có chӳ viӃt thì ngѭӡi ta dùng chӳ ÿӇ ghi; và mӝt sӕ kinh cӫa Trung Hoa nhѭ Mһc kinh, Dӏch kinh (Thoán tӯ, Hào tӯ) chӍ là nhӳng cuӕn “giúp trí nhӟ” (aid-mémoire), lӡi rҩt gӑn, phҧi có “truyӋn” ÿӇ giҧi thích mӟi hiӇu ÿѭӧc. Ngѭӡi ta phҧi hӑc thuӝc lòng và Ĉông, Tây ÿâu ÿâu cǊng tìm ta ÿѭӧc nhӳng thuұt ÿӇ dӉ nhӟ, chҷng hҥn ÿһt thành vè nhѭ Tam t͹ kinh29: thiên trӡi, ÿ͓a ÿҩt, W͵ mҩt W͛n còn… Ngѭӡi Trung Hoa phҧi thuӝc lòng ngǊ kinh, tӭ thѭ, ngѭӡi Ҧ Rұp cǊng phҧi thuӝc lòng kinh Coran. Thӡi ÿó trí nhӟ quan trӑng vào bӵc nhҩt. 7ӯ sau thӃ chiӃn thӭ nhҩt, ngѭӡi phѭѫng Tây in mӛi ngày mӝt nhiӅu Bách khoa t͹ ÿL͋n cho mӑi tuәi (trҿ nhӓ và ngѭӡi lӟn) cho mӑi môn, mӑi giӟi ngѭӡi. KiӃn thӭc mӛi ngày Pӝt tăng, không bӝ óc nào nhӟ cho hӃt ÿѭӧc, và nhӳng bӝ tӵ ÿLӇn giúp chúng ta tìm kiӃm nhӳng ÿLӅu muӕn biӃt; do ÿó trí nhӟ bӟt quan trӑng, mà cách sҳp xӃp, tә chӭc, tѭӣng tѭӧng, 29 Ĉúng ra là Tam thiên t͹. (Goldfish) 37 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG V - NHӲNG NĂM Ӣ TRUNG HӐC tìm tòi thành ra cҫn thiӃt hѫn. HiӋn nhӳng máy ÿLӋn tӱ, nhӳng “bӝ óc ÿLӋn tӱ” công hiӋu gҩp triӋu, gҩp tӍ lҫn bӝ óc con ngѭӡi. ChӍ trong vài giây nó làm ÿѭӧc nhӳng phép toán rҩt khó mà các nhà toán hӑc giӓi nhҩt phҧi vài năm mӟi làm xong. Nó ghi ÿѭӧc tҩt cҧ nhӳng kiӃn thӭc cӫa loài ngѭӡi, và ta muӕn hӓi nó ÿLӅu gì thì chӍ cҫn bҩm nút là nó trҧ lӡi liӅn. Nhѭ vұy thì cҫn gì phҧi nhӟ nӳa? +ӗi nhӓ tôi phҧi hӑc nhѭ cuӕc kêu mùa hè không biӃt bao nhiêu lâu mӟi thuӝc bҧng cӱu chѭѫng, và ӣ trung hӑc phҧi thuӝc nhӳng con sӕ nhѭ ÿӇ làm toán. Ngày nay nghe nói ӣ Pháp hӑc sinh tiӇu hӑc khӓi phҧi hӑc cӱu chѭѫng, và tôi Pӟi ÿѭӧc mӝt anh bҥn cho coi mӝt máy ÿLӋn tӱ nhӓ bҵng bàn tay, nһng ÿӝ 200 gram, do Nhұt chӃ tҥo, vӯa là ÿӗng hӗ báo thӭc, vӯa là máy tính làm ÿѭӧc bӕn phép tính căn bҧn và phép Oҩy căn sӕ hai (extraction de la racine carrée) vӟi sáu sӕ lҿ. Mà giá chӍ vào khoҧng 30 Mƭ kim. ChӍ vài chөc năm nӳa, nhӳng máy ÿLӋn tӱ nhѭ vұy sӁ phә biӃn khҳp thӃ giӟi, lӧi biӃt bao cho Kӑc sinh. Nhѭng tôi nghƭ không thӃ nào bӓ hҷn sӵ luyӋn kí tính ÿѭӧc. Không nên bҳt trҿ nhӟ nhӳng cái vô ích, nhѭng vүn có nhӳng ÿLӅu căn bҧn mà ngѭӡi nào cǊng phҧi nhӟ, nӃu không thì không gӑi là có hӑc thӭc ÿѭӧc. Công viӋc ÿҫu tiên là ÿӏnh sao cho ÿúng nhӳng ÿLӅu nào là Făn bҧn. Các Th̯y D˱˯ng Qu̫ng Hàm, Foulon, Tẖm QuǤnh, Nguy͍n Gia T˱ͥng… Trong sӕ giáo sѭ trѭӡng Bѭӣi tôi ÿѭӧc hӑc, tôi quí hai thҫy nhҩt: Thҫy Dѭѫng Quҧng Hàm và thҫy Poulon. Tôi ÿã viӃt mӝt bài vӅ thҫy Dѭѫng ÿăng trong sӕ Bách Khoa 236 (1-11-1966). Thҫy có ÿӫ tѭ cách mӝt nhà mô phҥm và mӝt hӑc giҧ. Thҫy dҥy ViӋt văn ӣ ban Tú tài; ViӋt văn và Pháp văn ӣ ban Cao ÿҷng tiӇu hӑc, năm thӭ ba và thӭ tѭ. Thҫy nhӓ ngѭӡi, vui vҿ, nө cѭӡi Kӗn nhiên, sӕng rҩt giҧn dӏ, làm viӋc rҩt có qui cӫ và cҭn thұn. Ĉӕi vӟi chúng tôi, thҫy rҩt công bҵng, nghiêm mӝt cách vӯa phҧi, có phҫn hѫi dӉ dãi nӳa; mӝt lҫn thҫy tӓ ra ÿa cҧm và ÿҥi ÿӝ khi cҧ lӟp chúng tôi làm reo không hӑc bài thuӝc lòng (récitation) tҧ Hӗ Tây (ӣ Hà 1ӝi) cӫa Jules Boissière, mӝt nhà văn thӵc dân mà chúng tôi rҩt ghét. Thҫy chӍ tӓ vҿ buӗn thôi chӭ không hӅ phҥt chúng tôi. ChuyӋn ÿó tôi thuұt lҥi rõ trong sӕ báo kӇ trên. Thҫy soҥn vài ba cuӕn sách giáo khoa cho ban Trung hӑc: mӝt cuӕn vӅ sӱ ViӋt, bҵng tiӃng Pháp: Abrégé d’Histoire d’Annam; hai cuӕn vӅ văn hӑc ViӋt Nam và Văn hӑc sӱ ViӋt Nam bҵng tiӃng ViӋt, cҧ hai ÿӅu có giá trӏ. ThӍnh thoҧng thҫy cǊng viӃt bài in trên báo Nam Phong và mӝt nӝi san cӫa mӝt cѫ quan Văn hóa Pháp nghiên cӭu vӅ ViӉn Ĉông hay vӅ Ĉông Dѭѫng. Suӕt ÿӡi, hӉ thҫy thôi giҧng thì cҫm cây bút. Tҩt cҧ hӑc sinh trѭӡng Bѭӣi không ai không trӑng thҫy vì vұy. Mà các Eҥn ÿӗng sӵ Pháp, ViӋt cӫa thҫy cǊng quí thҫy nӳa. Thұt ÿáng tiӃc, thҫy không thӑ, mҩt trong nhӳng ngày ÿҫu cuӝc kháng Pháp ӣ Hà Nӝi. Thҫy Foulon trái lҥi, cao lӟn, có lӁ cao hѫn mӝt thѭӟc tám, lúc nào cǊng hҩp tҩp, rҥp mình xuӕng lái chiӃc xe "cuӕc" (course), có vҿ khác ÿӡi, chӭ không hҷn là mӝt triӃt nhân. Thҫy dҥy luân lí (Morale) ӣ năm thӭ tѭ cho chúng tôi và dҥy triӃt (hay Pháp văn) cho ban Tú tài. Thҫy bҳt hӑc sinh gҳng sӭc nhiӅu, giҧng cao hѫn chѭѫng trình, gҳt vӟi hӑc sinh kém, nhѭng thân vӟi hӑc sinh giӓi. Tôi rҩt chán cái lӕi hӑc luân lí trong sách rӗi trҧ lӡi mӝt vài mӝt vài câu hӓi. Thҫy Foulon không dùng sách, gҫn suӕt giӡ giҧng vӅ mӝt ÿӅ tài nào ÿó, 38 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG V - NHӲNG NĂM Ӣ TRUNG HӐC chúng tôi ngӗi nghe, ghi chép rӗi vӅ nhà viӃt lҥi thành bài, thѭӡng dài mӝt trang rѭӥi khә giҩy lӟn (21x33); giӡ sau thҫy gӑi mӝt vài trò lên ÿѭa tұp cho thҫy coi, nӃu sai thì sӱa lҥi. Bài nào tôi viӃt lҥi cǊng kƭ, ÿѭӧc thҫy khen. Nhѭ vұy mӛi tuҫn gҫn nhѭ chúng tôi phҧi làm thêm Pӝt bài luұn mà mau tiӃn vӅ Pháp văn ÿѭӧc. Tôi thích lӕi hӑc ÿó, nó rҩt có kӃt quҧ. Thҫy lҥi có tình lѭu luyӃn vӟi hӑc trò, không kì thӏ ViӋt. Khi sҳp vӅ Pháp nghӍ sáu tháng, thҫy tӟi trѭӡng tӯ biӋt chúng tôi, thҩy tôi chѭa ÿӃn, nhҳn các bҥn tôi rҵng thҫy gӣi lӡi thăm và ân hұn không ÿӧi tôi ÿѭӧc vì bұn nhiӅu viӋc. Cuӕi niên hӑc (năm thӭ 4), thҫy Dѭѫng ghi vào hӑc bҥ cӫa tôi: “Le meilleur élève de sa classe à tous les points de vue”; thҫy Poulon ghi: “Excellent élève”. Còn hai thҫy nӳa sau cǊng viӃt sách nhѭ thҫy Dѭѫng: thҫy Thҭm QuǤnh, cӱ nhân Hán Kӑc, dӏch Kinh Th˱, bӝ Quӕc gia giáo dөc xuҩt bҧn năm 1965, bҧn dӏch cӫa thҫy kƭ hѫn bҧn Fӫa Nhѭӧng Tӕng; và thҫy NguyӉn Gia Tѭӡng, anh hӑa sƭ NguyӉn Gia Trí, dҥy chúng tôi suӕt bӕn năm vӅ môn Khoa hӑc tӵ nhiên (Sciences naturelles - nay gӑi là Vҥn vұt hӑc); sau khi vӅ hѭu ӣ Sài gòn có viӃt mӝt cuӕn mӓng vӅ giáo dөc và nhiӅu bài cǊng vӅ giáo dөc, ÿăng trên tҥp chí Bách Khoa. Thҫy rҩt buӗn vӅ sӵ bê bӕi trong các trѭӡng tѭ ӣ Nam trong nhӳng Qăm 1960. Thұt là mӝt ngѭӡi có nhiӋt tâm vӟi tiӅn ÿӗ quӕc gia. Thҫy còn sӕng, năm nay trên 80 tuәi. Thҫy Thҭm ÿã mҩt khoҧng 8, 9 năm trѭӟc rӗi. Ngo̩i Ô Hà N͡i Trѭӡng Bѭӣi cǊng ӣ trên bӡ mӝt cái hӗ - hӗ Tây - nhѭ trѭӡng Yên Phө, nhѭng rӝng Oӟn hѫn nhiӅu, kiӃn trúc mӟi hѫn, có nhiӅu dãy lӟp hӑc mà hai dãy có lҫu làm phòng ngӫ cho Kӑc sinh nӝi trú. Tôi không thích nó bҵng trѭӡng Yên phө vì thiӃu vҿ cә kính, nhѭng nó ÿѭӧc Pӝt ÿLӇm là ӣ giӳa mӝt khu có nhiӅu cә tích. Phía bên trái là con ÿѭӡng xe ÿLӋn lên làng Yên Thái, tӭc làng Bѭӣi; rӗi tӟi vѭӡn Bách Thҧo, nhӓ hѫn Sӣ Thú ӣ Sài Gòn, nhѭng trong vѭӡn có núi Nùng mà hӉ nhҳc tӟi Thăng Long thì ai cǊng nghƭ ngay tӟi núi Nùng, sông Nhӏ. Gӑi là núi chӭ thӵc sӵ chӍ là mӝt cái gò cao bӕn năm thѭӟc có thӇ là nhân tҥo. Trѭӟc hoһc sau giӡ hӑc, nhӳng hôm nào ít bài, có mӝt giӡ nghӍ giӳa hay cuӕi buәi, chúng tôi thѭӡng rӫ nhau lang thang trong vѭӡn nhìn nhӳng chùm nhãn, nhӳng trái sҩu trên cây hoһc hѭӣng hѭѫng sen trong hӗ, hѭѫng hoàng lan trên Pҩy chuӗng khӍ. Sau vѭӡn Bách Thҧo là làng Ngӑc Hà, làng chuyên cung cҩp hoa cho thành phӕ: ÿào, mai, cúc, thѭӧc dѭӧc, lan, hӗng, huӋ, sói, nhài… ThiӃu nӳ làng này nӱa quê nӱa WӍnh, tình tӭ, thuǤ mӏ mà lanh lӧi, ÿѭӧc Khái Hѭng ÿѭa vào tiӇu thuyӃt Gánh hàng hoa. TiӃn vô chút nӳa tӟi chùa Mӝt Cӝt, mӝt kiӃn trúc nhӓ nhѭng ÿӝc ÿáo, nhѭ mӝt bông sen nәi giӳa Kӗ. Góc ÿѭӡng Quan Thánh và ÿѭӡng Cә Ngѭ (nay ÿәi tên là ÿѭӡng Thanh niên) có ÿӅn Quan Thánh, tӭc ÿӅn Trҩn Võ, cҩt tӯ ngàn năm trѭӟc, nәi tiӃng vì mӝt tѭӧng thánh bҵng ÿӗng ÿen cao bӕn thѭӟc, nһng bӕn tҩn, ÿúc vào ÿӡi Trҫn (?). ;ѭa nay trong sân ÿӅn mӛi năm có mӝt cuӝc thi thѫ. Khoҧng giӳa ÿѭӡng Cә Ngѭ, trên hӗ Tây, ӣ gҫn bӡ có chùa Trҫn Quӕc, nѫi mà vua Lê, chúa Trӏnh thѭӡng lҥi hӭng gió ngҳm cҧnh. Hӗ Tây, tӯ ÿӅn Quan Thánh tӟi chùa Trҫn Quӕc xѭa trӗng sen, mùa hè hѭѫng thѫm ngào ngҥt; còn hӗ Trúc Bҥch thì nѭӟc trong, cҥn, tҳm rҩt mát, nghe nói ngày nay nѭӟc ÿөc vì các cӕng ӣ chung quanh trút hӃt nѭӟc bҭn vào. Tôi nhӟ nhӳng buәi chiӅu cùng vӟi bҥn ngӗi trên ÿѭӡng Cә Ngѭ này nhìn mһt hӗ nhҩp nhô, loang loáng ánh nҳng, ÿàn chim bay vӅ phía núi Tҧn xanh thҷm ӣ chân trӡi, nѫi quê hѭѫng tôi mà nhӟ câu: “Nhұp thӃ cөc bҩt khҧ vô Yăn tӵ” cӫa NguyӉn Công Trӭ, trong lòng nәi lên mӝt ѭӟc mѫ ngông ngông. Cuӕi ÿѭӡng làng Yên Phө ӣ chân ÿê sông Nhӏ; chӛ này cǊng trӗng nhiӅu hoa nhѭ 39 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG V - NHӲNG NĂM Ӣ TRUNG HӐC Ngӑc Hà nhѭng có phҫn thú hѫn vì nҵm ngay trên bӡ hӗ. Trong tiӃng sóng vӛ vào bӡ, tôi Wѭӣng nhѭ văng vҷng có tiӃng ngâm thѫ cӫa Hӗ Xuân Hѭѫng. Chung quanh hӗ, phía bên Nghi Tàm cǊng nhѭ phía bên Thөy Khuê, có biӃt bao cә miӃu, cә tӵ, ÿình ÿài, nhiӅu ngôi xây Fҩt tӯ ÿӡi Lý, cách nay tám chín thӃ kӍ, hӉ bѭӟc vào là lòng tôi rung ÿӝng nhè nhҽ mӝt cách tuyӋt thú. Nhӳng ngày lӉ, nhҩt là ÿҫu và cuӕi nghӍ hè, tôi thѭӡng ÿi chѫi xa hѫn, nhѭ vô Thái Hà ҩp, lên Ĉӕng Ĉa thăm ÿӅn Trung LiӋt. Ĉây là nѫi vua Quang Trung ÿã chôn mҩy vҥn quân Thanh năm 1789, năm mà ӣ Pháp có cuӝc ÿҥi cách mҥng. Thӡi cha tôi còn sӕng, có lҫn ngѭӡi dҳt tôi leo nhӳng bӵc gҥch lên ÿӅn này và bҧo tôi ÿӑc ba chӳ Trung LiӋt MiӃu ӣ cӱa ÿӅn. ĈӅn thӡ trung thҫn liӋt sƭ cӫa mình, nhѭng hҵng vҥn vong hӗn Trung Hoa mà xѭѫng chӗng chҩt lên thành gò ÿó chҳc cǊng ÿѭӧc hѭӣng chung hѭѫng khói. 7ӯ ҩp Thái Hà vô Ngã Tѭ Sӣ, quҽo qua tay trái theo con ÿѭӡng trҧi ÿá gӗ ghӅ bên bӡ sông Tô Lӏch, qua các làng Thѭӧng Ĉình, Hҥ Ĉình. Sông Tô thӡi ÿó cҥn, chӍ còn là mӝt cái Pѭѫng nhӓ, rau muӕng phӫ ÿҫy, nghe nói nay ÿã vét, ÿào rӝng thêm. Hҥ Ĉình là quê mҽ tôi. Tôi nhӟ nhӳng ngày thanh minh ÿi tҧo mӝ cùng vӟi hӑ hàng phӕ hàng Ĉѭӡng. TiӃt thanh minh ngoài ÿó ÿã hӃt lҥnh nhѭng cǊng chѭa nóng. Bҧy giӡ sáng chúng tôi lên xe ÿLӋn ӣ bӡ hӗ Hoàn KiӃm. Xe ÿông ngѭӡi ÿi tҧo mӝ, gia ÿình nào cǊng có mӝt bà già và vài thiӃu nӳ mang nhӳng cái quҧ sѫn son ÿӵng nhang, rѭӧu, hoa quҧ, xôi thӏt. Hӑ cùng ÿi chuyӃn xe Hà Ĉông, Pӛi gia ÿình xuӕng mӝt nѫi: Ô Chӧ Dӯa, Thái Hà ҩp, Ngã Tѭ Sӣ hoһc xa hѫn nӳa. Chúng tôi vào làng Hҥ Ĉình, ÿi thăm năm sáu ngôi mӝ trên mӝt cánh ÿӗng trӗng hoa màu ӣ ÿҫu làng, tӯ ngôi này ÿӃn ngôi kia có khi phҧi ÿi vài ba trăm thѭӟc trên bӡ ruӝng. Ĉҫu tháng ba, không khí trong sáng, hoa ít hѫn nhѭng lá xanh hѫn, chim ríu rít trên nhӳng cành Jҥo ÿӓ rӵc. Lác ÿác trên cánh ÿӗng có nhӳng ÿám năm ba ngѭӡi, tà áo ÿӫ màu phҩt phѫ trên ÿám cà hay cҧi xanh; hѭѫng khói tӓa nhҽ trong làn gió. Gһp nhau, ngѭӡi ta nhìn nhau mӍm Fѭӡi hoһc hӓi nhau vài câu lӏch sӵ. Thăm xong các ngôi mӝ rӗi, chúng tôi tìm mӝt gӕc gҥo, mӝt gӕc ÿa ӣ giӳa ÿӗng hoһc trong mӝt sân ÿình, ngҧ ÿӗ cúng ra ăn rӗi mӟi vào nhà bà con nghӍ. Vui mà có ý nghƭa hѫn nhӳng picnic ngày nay nhiӅu. Khoҧng bӕn giӡ chiӅu, bӟt nҳng, chúng tôi lên xe ÿLӋn vӅ nhà. Ngӗi trên xe tôi thҩy buӗn buӗn vì hӃt mӝt ngày vui, và không lҫn nào tôi không nhӟ ÿRҥn tҧ Fҧnh ÿi chѫi thanh minh cӫa chӏ em Thúy KiӅu. Trong văn thѫ cӫa mình, không có bài nào tҧ OӉ tҧo mӝ hay nhѭ ÿRҥn ÿó, mà cǊng không có bài nào tӃ thұp loҥi chúng sinh bi thҧm nhѭ bài Fӫa NguyӉn Du. Lӵa tiӃt Thanh minh ÿӇ làm lӉ tҧo mӝ, ngѭӡi phѭѫng Ĉông chúng ta yêu ÿӡi Kѫn ngѭӡi phѭѫng Tây: hӑ lӵa mùa thu - ngày 2-11 - ÿӇ làm Fête des morts, ÿi tҧo mӝ, và Fҧnh nghƭa trang cӫa hӑ ngày ÿó dѭӟi nӅn trӡi u ám, trong tiӃng gió xào xҥc, vӟi nhӳng ngӑn QӃn chұp chӡn bên nhӳng thánh giá trҳng gӧi cho tôi cҧnh nhӳng cuӝc hӝi hӑp cӫa tín ÿӗ Thiên Chúa giáo trong nhӳng hҫm mӝ (catacombes) thӡi hӑ bӏ ngѭӡi La Mã ÿàn áp. Ӣ làng Hҥ Ĉình, tôi nhiӅu lҫn rӁ vào thăm nhà thӡ cө Lê Ĉình Duyên, thҫy hӑc cӫa ông nӝi tôi mà cǊng là ông nӝi chӗng mӝt bà cô tôi, con gái cө Ĉә Uҭn mà chѭѫng II tôi ÿã nhҳc tӟi. Cө làm Ĉӕc hӑc Hà Nӝi trào Tӵ Ĉӭc, thӡi Hà Nӝi bӏ Pháp chiӃm, có khí tiӃt, ÿѭӧc Vƭ phu Hà Nӝi rҩt trӑng. Nhà thӡ cӫa cө bҵng gҥch nhѭng rҩt nhӓ, chiӅu sâu chѭa ÿҫy ba thѭӟc, chiӅu ngang chӍ ÿӝ bӕn thѭӟc, giӳa có mӝt cái bӋ gҥch, hai bên cҳm hai tҩm bҧng "Vinh qui" vua ban khi cө ÿұu Hoàng Giáp. Ĉӗ thӡ không có gì quí. Phía trѭӟc là mӝt nhà mái lá, phía sau là mӝt căn bӃp mái lá, bên trái là mӝt cái ao nhӓ. Ĉҩt vѭӡn rӝng ÿӝ mӝt sào. Các nhà Nho chân chính thӡi xѭa ÿa sӕ nghèo nhѭ vұy. 7ӯ Hҥ Ĉình, cǊng theo bӡ sông Tô Lӏch, tôi tiӃn vô làng Lӫ nәi tiӃng vӅ cӕm Lӫ - không ngon bҵng cӕm Vòng - và nhӳng vѭӡn әi; rӗi tӟi làng Quang có loҥi vҧi quí, hӝt rҩt 40 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG V - NHӲNG NĂM Ӣ TRUNG HӐC nhӓ, xѭa ÿӇ tiӃn vua, và có ÿӅn thӡ Chu Văn An; ÿi vô nӳa, trên bӡ sông NhuӋ, mӝt bên là Tҧ Thanh Oai (tөc gӑi là làng Tó) quê cӫa Ngô Thӡi Sƭ, Ngô Thӡi NhiӋm, mӝt bên là Hӳu Thanh Oai. Tҩt cҧ khu này trên bӡ sông Tô Lӏch và sông NhuӋ, lan qua các làng Nhân Mөc30 (Mӑc Chính Kinh, Mӑc Quan Nhân...) bên kia ÿѭӡng xe ÿLӋn ÿi Hà Ĉông, tӯ Ngã Tѭ Sӣ quҽo qua tay phҧi, xѭa là ÿҩt văn vұt, sinh ÿѭӧc nhiӅu danh nho, ÿâu ÿâu cǊng có dҩu tích cӫa cә nhân, gӧi cho tôi mӝt niӅm cҧm hoài vô hҥn. Nhѭng hai cҧnh tôi thích nhҩt là cҧnh chùa Láng, u nhã mà cә kính, “ÿӋ nhҩt tùng lâm Fӫa cӕ ÿô”, nay còn hai hàng thông tӯ cәng ÿѭa vào tӟi mӝt sân lát gҥch bát tràng, giӳa có Pӝt nhà bát giác và cҧnh ÿӅn Voi Phөc vӟi hàng chòi mòi ӣ bên bӡ lҥch, hӗ nѭӟc ӣ giӳa sân và vѭӡn nhãn ӣ sau ÿӅn. Chùa Láng thӡ Tӯ Ĉҥo Hҥnh tѭѫng truyӅn là tiӅn thân cӫa Lí Thҫn Tôn và xây cҩt tӯ năm 1164, hiӋn nay ӣ bên ÿѭӡng ÿê Parreau31, vӃt tích cӫa Ĉҥi La Thành (?). ĈӅn Voi Phөc thӡ mӝt vӏ hoàng tӱ ÿӡi Lí có công dҽp giһc, nҵm bên ÿѭӡng xe ÿLӋn tӯ hӗ Hoàn KiӃm ÿi Ô Cҫu Giҩy, cách Ô non mӝt cây sӕ. Vì hai cҧnh ÿó gҫn nhau, nên lҫn nào tôi cǊng bӓ trӑn mӝt buәi, tӯ hai giӡ chiӅu ÿӃn Wӕi ÿӇ thăm cҧ hai nѫi mӝt lѭӧt. Tôi thѭӡng ÿi mӝt mình ÿӇ hѭӣng cái thú cô liêu, hoài cә. 1Ӄu có bҥn thì tôi thích bҥn nào ít nói, mӛi ngѭӡi theo dõi tâm tѭ riêng cӫa mình chӍ lâu lâu trao ÿәi vҳn tҳt cҧm tѭӣng vӟi nhau thôi nhѭ Valéry trong bài Le bois amical: Nous avons pensé des choses pures Côte à côte, le long des chemins, Nous nous sommes tenus par les mains Sans dire... parmi les fleurs obscures. Nghƭa: Chúng tôi ÿã nghƭ ÿ͇n nhͷng ÿL͉u thanh cao, tinh khi͇t, Ĉi c̩nh nhau… dài theo các quãng ÿ˱ͥng Chúng tôi ÿã c̯m tay nhau Không nói năng gì… giͷa nhͷng khóm hoa u t͙i. Thѭӡng tôi ÿi xe ÿLӋn lên ÿӅn Voi Phөc trѭӟc, ngӗi dѭӟi gӕc chòi mòi nghe chim ríu rít trên cành, rӗi vào sân ÿӅn, ngӗi trên mӝt bӋ cao, nhìn hӗ nѭӟc, hѭӣng hѭѫng sói, hѭѫng lan, hѭѫng hӗng, sau cùng ra vѭӡn nhãn ӣ sau ÿӅn, mua mӝt bó, ăn ngay dѭӟi gӕc cây. 7ӯ vѭӡn tôi kiӃm ÿѭӡng nhӓ ra ÿê Parreau, quҽo tay phҧi ÿӇ lҥi chùa Láng. Con ÿê này cao hѫn mһt ruӝng khoҧng hai thѭӟc, trҧi nhӵa, rӧp bóng cây, ít xe, vӯa tҧn bӝ vӯa nhìn phong cҧnh, rҩt thú. Lâu lâu gһp mӝt quán nѭӟc bên ÿѭӡng bán trà tѭѫi và chuӕi, bánh gai, bánh nhӧm. ĈӃn chùa Láng thì ánh tà dѭѫng ÿã xiên qua nhӳng lá thông, chiӃu xuӕng con ÿѭӡng lát gҥch, chӛ thѭa chӛ ÿұm. Thѫ thҭn ӣ dây mӝt lát, tôi trӣ ra ÿѭӡng Parreau ÿi ngang qua làng Hҥ Yên QuyӃt (tөc gӑi là Cót) mӝt làng văn hӑc có tiӃng, ÿӇ tӟi làng Bѭӣi. Mùa thu, chiӅu thѭӡng có mӝt làn sѭѫng mӓng, nhҽ nhѭ màn lөa phѫn phӟt xanh lam phӫ lên ÿӗng ruӝng, lǊy tre, cәng xóm ӣ hai bên ÿê, cҧnh vұt mӡ mӡ, buӗn dìu dӏu, thұt nên thѫ. Ngoҥi ô Hà Nӝi có nhiӅu cҧnh thiên nhiên ÿҽp, nhiӅu di tích lӏch sӱ, nên lҫn nào ÿi chѫi nhѭ vұy tôi cǊng nhӟ ÿRҥn Chateaubriand tҧ cҧnh ngoҥi ô La Mã trong tұp Mémoires d'Outre tombe và tiӃc trong văn thѫ cӫa mình chѭa có bài nào tѭѫng tӵ. Ngoҥi ô HuӃ cǊng 30 Tөc gӑi là làng Mӑc. (Goldfish) 31 Nay là ÿѭӡng Hoàng Hoa Thám. (Goldfish) 41 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG V - NHӲNG NĂM Ӣ TRUNG HӐC nên thѫ, nhiӅu di tích, mà có phҫn lӝng lүy hѫn, nhiӅu dinh thӵ hѫn (khu Kim Luông), nhѭng tôi chѭa ÿѭӧc biӃt, ngoҥi ô Sài Gòn thì kém xa, chӍ có cҧnh vѭӡn Lái Thiêu là nhã thú. Tôi thích bài Bán bán ca cӫa Lí Mұt Am, tӯ hӗi trҿ tôi vүn mong: 6͙ng ͧ n˯i n͵a thành th͓, n͵a thôn quê, Có v˱ͥn t˱ͫc ͧ n͵a ÿ˱ͥng lên núi, n͵a ÿ˱ͥng xu͙ng sông, 1͵a ÿ͕c sách, n͵a làm ru͡ng, n͵a buôn bán, 1͵a là k̓ sƭ, n͵a bà con vͣi bình dân... (Lâm Ngӳ Ĉѭӡng dүn trong The Importance of Living - Bҧn dӏch cӫa tôi: 6͙ng ÿ́p - Tao Ĉàn 1965). Không ÿѭӧc vұy thì cǊng nguyӋn có mӝt khu vѭӡn ӣ ngoҥi ô ӣ Hà Nӝi hay HuӃ, vұy mà gҫn suӕt ÿӡi (trӯ mҩy năm di tҧn) tôi phҧi sӕng ӣ giӳa Sài Gòn bөi bһm, náo nhiӋt. 42 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VI - Vӄ PHѬѪNG KHÊ HӐC CHӲ HÁN CHѬѪNG VI - Vӄ PHѬѪNG KHÊ HӐC CHӲ HÁN 0͡t Quy͇t Ĉ͓nh cͯa Ḿ Tôi Ngay ÿҫu năm tôi hӑc trѭӡng Bѭӣi, mҽ tôi ÿã có mӝt quyӃt ÿӏnh, khiӃn ÿӡi tôi sau theo mӝt hѭӟng mà chính ngѭӡi và các bác tôi không ai có thӇ ngӡ ÿѭӧc. Ngày nay càng nghƭ Oҥi tôi càng thҩy công lӟn cӫa ngѭӡi và càng không hiӇu ÿã có cái gì xui khiӃn ngѭӡi nҧy ra quyӃt ÿӏnh ÿó. Thӡi ÿó (1927-1931) cә hӑc ӣ nѭӟc nhà (mà ӣ Trung Quӕc cǊng vұy) cӵc suy. Các nhà Nho trong nhóm Nam Phong nhѭ Phan KӃ Bính, NguyӉn Hӳu TiӃn, NguyӉn Ĉӛ Mөc, 'ѭѫng Bá Trҥc... tӵ lãnh cái viӋc "bàn giao" cә hӑc cho phái tân hӑc (dӏch và giӟi thiӋu văn Kӑc, triӃt hӑc Trung Quӕc và ViӋt Nam) ÿã cӕ gҳng nhiӅu nhѭng các cө tuәi cao, sӭc giҧm, mà tӡ Nam Phong không thӑ thêm ÿѭӧc bao năm nӳa. Trҫn Trӑng Kim cǊng nhұn rҵng "nhà Fә hӑc… ÿã ÿә bҽp xuӕng", mà "ngѭӡi trong nѭӟc ÿang háo hӭc vӅ sӵ bӓ cǊ theo mӟi, không ai nghƭ ÿӃn nó nӳa", nên ông rán "vӁ lҥi bҧn ÿӗ Nho giáo... ÿӇ giӳ lҩy cái di tích" (bài Tӵa bӝ Nho giáo xuҩt bҧn lҫn ÿҫu vào năm 1929 hay 1930). Ông là ngѭӡi nӱa tân nӱa cӵu (hӗi nhӓ ÿѭӧc hӑc chӳ Hán khá lâu), tiӃp tөc công viӋc bàn giao cӫa các nhà cә hӑc trong phái Nam Phong, mà công trình cӫa ông có giá trӏ lӟn, các nhà cӵu hӑc không ai hѫn ÿѭӧc. Tôi nhӟ, Pӝt buәi chiӅu ÿҫu mùa hè, trong mӝt giӡ toán, thҫy QuǤ, cҫm cuӕn Nho giáo (thѭӧng?) ÿѭa lên cao, giӟi thiӋu vӟi chúng tôi và bҧo ÿҥi ý rҵng: "Hӑc mӝt ngàn quyӇn không bҵng viӃt ÿѭӧc mӝt quyӇn nhѭ quyӇn này. Nhӟ nhiӅu bao nhiêu cǊng không bҵng sáng tác ÿѭӧc mӝt chút thôi"32. Tình hình cә hӑc nhѭ vұy mà hè năm 1928 (tӭc hè cuӕi năm thӭ nhҩt cӫa tôi ӣ trѭӡng %ѭӣi), mҽ tôi xin bác Hai cho tôi vӅ Phѭѫng Khê ӣ trong dӏp hè ÿӇ hӑc chӳ Nho "mà sau này ÿӑc ÿѭӧc gia phҧ bên nӝi bên ngoҥi, chӭ không lӁ con cháu nhà Nho mà không biӃt gӕc gác ông bà". Muӕn cho con cháu biӃt gӕc gác ông bà thì bác tôi chӍ cҫn Gӏch hoһc viӃt lҥi gia phҧ ra chӳ Quӕc ngӳ, cҫn gì phҧi hӑc chӳ Hán. Thâm ý cӫa mҽ tôi là muӕn cho tôi biӃt ÿҥo Nho, giӳ ÿѭӧc truyӅn thӕng nhà Nho chăng? 9ұy là tӯ ÿó, trong hai mùa hè liên tiӃp, tôi vӅ Phѭѫng Khê hai tháng, trѭӟc kia chӍ vӅ chѫi mӝt tuҫn hay nӱa tháng. Con Ĉ˱ͥng Hà N͡i – S˯n Tây Lúc này ӣ Bҳc ÿã có xe hѫi ÿѭa khách trên hai ÿѭӡng Hà Nӝi – Hà Ĉông, và Hà Nӝi – 6ѫn Tây. Sau mӟi có thêm nhӳng ÿѭӡng Hà Nӝi ÿi Bҳc Ninh, ÿi Nam Ĉӏnh, ÿi Vƭnh Yên, Phúc Yên… Xe ÿi Hà Nӝi – Sѫn Tây – phӫ Quҧng Oai – Trung Hà cӫa hãng Mӻ Lâm. TiӅn xe Pӟi ÿҫu tôi nhӟ ÿâu nhѭ năm hào ÿi Sѫn Tây (40 cây sӕ) sau hҥ xuӕng còn ba hào. Ĉi xe hѫi Yӯa rҿ vӯa tiӋn hѫn ÿi xe kéo nhiӅu, sáng ÿi thì chiӅu tӟi quê tôi rӗi, không phҧi tìm nhà quen nghӍ ÿêm tҥi Sѫn Tây nhѭ trѭӟc; nhѭng tôi vүn nhӟ nӛi mӋt nhӑc mà vui thӡi ÿi xe kéo, nhӟ nhӳng buәi sáng gió hiu hiu, ngӗi xe nhìn nhӳng hàng nhãn ÿã có trái bên lӅ ÿѭӡng, nhӳng Fҧnh hӑp chӧ ӣ xa xa trong xóm dѭӟi gӕc ÿa cách ÿѭӡng lӝ năm sáu trăm thѭӟc, nhӳng con ÿѭӡng ÿҩt ÿӓ ӣ giӳa cánh ÿӗng lúa xanh ÿѭa vào cәng làng bҵng gҥch quét vôi trҳng nәi bұt giӳa mӝt lùm tre, nhӳng con ngӵa ÿá ÿӭng trѫ trѫ trѭӟc mӝt cái lăng cӫa mӝt vӏ ÿҥi thҫn nào ÿó – nghe nói nhӳng con ngӵa ÿó ÿã qua sông, nghƭa là con sông (sông nào tôi không biӃt) [ѭa chҧy trѭӟc mһt nó, sau ÿәi dòng, chҧy qua sau lѭng – tôi nhӟ nhӳng quán lá bên ÿѭӡng 32 Mãi năm năm sau, ÿi làm có tiӅn, tôi mӟi mua ÿѭӧc bӝ ÿó trong mӝt tiӋm tҥp hoá ӣ Bҥc Liêu. 43 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VI - Vӄ PHѬѪNG KHÊ HӐC CHӲ HÁN Gѭӟi gӕc mӝt cây muӛm hay gҥo ӣ Nhәn, ӣ Phùng, và khi thҩy nhӳng ÿӗi thông xa xa, nhӳng hàng mít thân ÿҫy trái ӣ bên ÿѭӡng thì tôi mӯng rѫm: ÿã sҳp ÿӃn Sѫn Tây, sҳp hӃt cái cӵc hình ngӗi chen chúc suӕt bҧy tám giӡ trong mӝt chiӃc xe bánh sҳt lҳc lѭ dѭӟi nҳng. 0ӝt lҫn ÿã xӃ chiӅu, trӡi âm u muӕn mѭa, anh em tôi tӟi mӝt trҥm nào ÿó, phҧi ÿәi xe - vì ÿѭӡng xa phҧi ÿi tӯng chһng - mà chӍ kiӃm ÿѭӧc mӛi mӝt chiӃc do mӝt ngѭӡi ÿàn bà nhà quê kéo thay cho chӗng ÿang ÿau. Thҩy vұy, lòng tôi bҩt nhүn, nhѭng không có cách nào khác, và ngӗi xe tôi thѭѫng hҥi cho chӏ ta quá, chӍ mong mau tӟi trҥm sau ÿӇ ÿәi xe. Cҧnh ÿó có lӁ chѭa thѭѫng tâm bҵng cҧnh ÿàn bà phҧi làm trâu kéo cày mà tôi ÿѭӧc nghe nói chӭ chѭa thҩy. /ͣp H͕c cͯa Bác Tôi Bác tôi năm ÿó còn làm thҫy ÿӗ, sáng nào cǊng dҥy khoҧng hai chөc hӑc trò tӯ lӟn tӟi nhӓ. Ngѭӡi lӟn nhҩt hăm lăm hăm sáu tuәi, ÿã có vӧ, ÿi hӑc thì chít khăn, mһc áo the dài nhѭng chân ÿҩt, tӟi nghe bác tôi giҧng nghƭa sách thuӕc cho. Bác tôi không làm ông lang, không tiӃp bӋnh nhân, cho nên không dҥy thӵc hành: "vӑng, văn, vҩn, thiӃt", mà cǊng không Gҥy cách ra toa, gia giҧm ra sao tùy trѭӡng hӧp. Ngѭӡi ÿó ÿem mӝt pho sách thuӕc lҥi ÿӑc, chӛ nào không vӥ nghƭa thì hӓi bác tôi, thӃ thôi. Hӑc nhѭ vұy thì khó ÿoán bӋnh, trӏ bӋnh ÿѭӧc. NhiӅu nhà Nho hӑc thuӕc cách ÿó, rӗi khi hành nghӅ thì nghӅ lҥi dҥy nghӅ. Có dăm sáu hӑc trò non hai chөc tuәi, phҫn nhiӅu ӣ làng khác ÿi ba bӕn cây sӕ lҥi Kӑc; hӑ hӑc kinh Thi, kinh /͍, hoһc %̷c s͵... Nhӳng trò nhӓ tuәi hѫn hӑc 0̩nh t͵, Lu̵n ngͷ... nhӓ nhҩt hӑc Tam t͹ kinh. +ӑ tӟi rҩt sӟm, chia nhau ngѭӡi quét sân, lau bӝ phҧn ӣ giӳa mái hiên, ngѭӡi ÿun Qѭӟc, mài nghiên son. Khi bác tôi bҳt ÿҫu dҥy thì bӑn lӟn ÿѭa bài hӑ ÿã chép ӣ nhà cho bác tôi chҩm câu, trong khi hӑ ÿӭng bên trҧ bài hôm trѭӟc, xong rӗi, bác tôi mӟi giҧng bài mӟi cho, có khi cho hӑ tұp làm câu ÿӕi ngăn ngҳn. Không ai ÿӫ sӭc ÿӇ hӑc làm thѫ, làm phú. Hӑ chӍ cӕt hӑc ÿѭӧc, viӃt ÿѭӧc mӝt văn tӵ bán nhà bán ruӝng và kí tên ÿӇ sau làm tәng lí. Nhӳng hӑc trò nhӓ thì bác tôi phҧi viӃt chӳ son cho chúng tô; còn dҥy chӳ thì giao cho hӑc trò lӟn ÿҧm nhiӋm, bác tôi chӍ kiӇm soát lҥi thôi. Hai chөc hӑc trò mà có tӟi bӕn năm trình ÿӝ, có mӝt sӕ ít hӑc cùng mӝt sách nhѭ Lu̵n ngͷ hay 0̩nh t͵, nhѭng không cùng bài, ngѭӡi thiên trѭӟc, ngѭӡi thiên sau. Dҥy nhѭ Yұy khoҧng ba bӕn giӡ mӟi xong, vӯa kӏp buәi cѫm sáng, trong ba giӡ ÿó không ÿѭӧc nghӍ, trӯ phi có khách tӟi. Cuӕi cuӕn Nhà giáo h͕ Kh͝ng (Cҧo Thѫm - 1973), tôi ÿã tҧ không khi Yӯa nghiêm, vӯa thân mұt trong lӟp hӑc cӫa ngѭӡi. Tôi H͕c Chͷ Hán và D̩o Ĉ͛ng Quê 'ҥy cho hӑ xong rӗi, buәi chiӅu bác tôi mӟi dҥy cho tôi. Hӗi nhӓ tôi ÿã ÿѭӧc hӑc chӳ Hán khoҧng mӝt năm rѭӥi; bҧy tám chín năm sau vào trѭӡng Bѭӣi, mӛi tuҫn ÿѭӧc hӑc chӳ Hán mӝt giӡ, nên ÿã biӃt mӝt sӕ chӳ. Năm ÿҫu (1928), bác tôi cho tôi hӑc bӝ ̬u h͕c Hán t͹ tân th˱, cuӕn thӭ tѭ (cuӕi) rӗi năm sau cho hӑc bӝ Vi͏t s͵, chҳc cǊng trong loҥi “tân thѭ” Qӳa. Công viӋc cӫa tôi là chép lҥi vào mӝt tұp giҩy Tây, bҵng bút sҳt và mӵc Tây33, bài hӑc trong sách, rӗi bác tôi giҧng nghƭa cho. Tôi chӍ cӕt hӑc ÿӇ “ÿӑc ÿѭӧc gia phҧ”, không làm Yăn, thѫ, nên không cҫn hӑc thuӝc lòng, không cҫn biӃt cách ÿһt câu, chӍ nhӟ mһt chӳ, hiӇu 33 Gi̭y Tây: loҥi giҩy manh, không có gҥch hàng. 0͹c Tây: mӵc ngâm nѭӟc, không phҧi mài nhѭ mӵc Tàu (theo Nam Sѫn Trҫn Văn Chi, 0͡t thͥi ÿ͋ nhͣ, DatViet.com). (Goldfish) 44 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VI - Vӄ PHѬѪNG KHÊ HӐC CHӲ HÁN nghƭa là ÿѭӧc rӗi. Bài ÿҫu, bác tôi cho tôi hӑc ÿӝ bҧy chөc chӳ vӅ ÿҥo tu thân; rӗi lҫn lҫn bài dài hѫn, hai tháng sau, cuӕi vө hè, tôi ÿã hӑc nhӳng bài tӯ hai trăm tӟi ba trăm chӳ. 0ӛi bài bác tôi giҧng cho chӯng hai chөc chӳ trӣ lҥi, có nhӳng chӳ tôi biӃt rӗi nhѭng FǊng giҧng thêm. Mӛi chӳ, tôi hӑc nhӳng nghƭa thông thѭӡng cӫa nó và nhӳng tӯ ngӳ mà nó là thành phҫn. Chҷng hҥn trong bài ÿҫu có chӳ Ύ thanh là trong (nghƭa này tôi biӃt rӗi), bác tôi giҧng thêm thanh còn nghƭa là xong, nhѭ V͹ thanh là viӋc xong rӗi, và chӍ cho tôi nhӳng tӯ ngӳ: thanh bҥch, thanh bình, thanh tƭnh, thanh minh, thanh khiӃt, hoàng các thanh phong. 9ұy là do chӳ thanh tôi biӃt thêm ÿѭӧc năm sáu chӳ khác. 0ӛi ngày bác tôi bӓ ra ÿӝ mӝt giӡ riêng cho tôi. Tôi không phҧi hӑc thuӝc lòng, cǊng không phҧi phiên âm, dӏch ra ViӋt ngӳ, chӍ cҫn nhӟ mһt chӳ và nghƭa thôi, nhѭ ÿã nói ӣ trên. Tôi còn giӳ tұp chӳ Hán năm ÿó, tҩt cҧ ÿѭӧc 61 bài. Bài cuӕi có câu: "Ngѭӡi ÿi hӑc ngày nay nên mài bӓ hai chӳ "khoa cӱ" ÿi, phóng mҳt nhìn ÿҥi dѭѫng tìm bӡ bӃn, ÿӯng nhұn Oҫm lѭng cá là bӡ". Vұy bӝ ÿó do mӝt sӕ nhà cӵu hӑc tiӃn bӝ soҥn sau phong trào Ĉông Kinh nghƭa thөc. Năm 1960, ÿӑc lҥi tôi thҩy ÿã quên mӝt sӕ chӳ nhѭ thͯy m̳u là con sӭa, và tôi ngҥc nhiên rҵng: du thuyӃt, thuyӃt khách chính ra phҧi ÿӑc là du thu͇, thu͇ khách. Nhѭng tôi tiӃc bác tôi không có hӑc Tây, không giҧng cho tôi cách cҩu tҥo tӯ nguyên Fӫa mӝt sӕ chӳ, và cho tôi biӃt khi nào thì ÿӑc là thuy͇t (khi là danh tӯ), khi nào ÿӑc là thu͇ (khi là ÿӝng tӯ)34. Mà chҷng riêng bác tôi, tҩt cҧ các nhà Nho thӡi trѭӟc, cҧ thҫy Thҭm QuǤnh dҥy trѭӡng Bѭӣi, có chút tân hӑc, ÿӅu vұy hӃt. Nhҩt là cách dùng các hѭ tӵ: chi, hӗ, giҧ, dã... thì không cө nào giҧng cҧ, ÿӇ cho hӑc sinh hӑc nhiӅu, thҩm lҫn rӗi tӵ hiӇu lҩy. Nhӳng bài luân lí trong tұp ³̬u h͕c” ÿó không có gì hҩp dүn, nhѭng thѭӡng trích nhӳng câu cӫa Khәng, Mҥnh, nhѭ bài ÿҫu, có câu: "Khәng tӱ viӃt: Thanh tѭ trҥc anh, trӑc tѭ trҥc túc" (Khәng tӱ nói: Nѭӟc trong thì ngѭӡi ta dùng ÿӇ giһt dҧi mǊ; nѭӟc ÿөc thì ngѭӡi ta dùng ÿӇ rӱa chân); lҥi thêm thӍnh thoҧng bác tôi cǊng cao hӭng ÿӑc cho tôi chép mӝt vài câu thѫ nhѭ: "Nhҩt kӏ hӗng trҫn Phi tӱ tiӃu, vô nhân chi thӏ lӋ chi lai"35, tҧ nӛi mӯng cӫa Dѭѫng Quí Phi khi thҩy trong ÿám bөi ÿӓ mӝt ngѭӡi phi ngӵa chӣ trái vҧi ӣ Quҧng Ĉông vӅ kinh cho nàng. Nhӡ vұy tôi biӃt ÿѭӧc chút ít vӅ cә hӑc. Thӡi ÿó tôi ham biӃt văn thѫ Trung Quӕc, nghe nhӳng tên nhѭ 9ăn tâm ÿiêu long, Chiêu minh văn tuy͋n, Ti͉n Xích bích phú, Qui khͱ lai tͳ là trong lòng vang lên mӝt ÿLӋu trҫm trҫm nhѭ nhӟ nhung cái gì, nhѭng khi gӧi ý vӟi bác tôi thì ngѭӡi gҥt ÿi: "Cháu hӑc tiӃng Tây mà muӕn biӃt nhӳng cái ÿó làm gì? Phҧi tӕn công mѭӡi năm ÿèn sách mӟi hiӇu ÿѭӧc, mà cái hӑc Nho bây giӡ ÿã thành vô dөng rӗi. Thím Tѭ (tӭc mҽ tôi) muӕn cho cháu vӅ ÿây hӑc bác ÿӇ sau này ÿӑc ÿѭӧc gia phҧ bên nӝi bên ngoҥi. Bác nghƭ vұy là phҧi, còn văn thѫ cә nhân thì thôi. ĈӇ sӭc mà tìm hiӇu khoa hӑc, cháu”. Ĉó là tâm trҥng chung các nhà nho thӡi ÿó; các cө thҩy cái hҥi cӫa thӭ văn chѭѫng “tám vӃ”, thҩy tөi “bҥch quӍ” chiӃm ÿѭӧc nѭӟc mình chӍ nhӡ tàu chiӃn cӫa hӑ mҥnh, súng ӕng cӫa hӑ tӕt, nên chӍ muӕn cho con cháu chuyên hӑc kƭ thuұt cӫa phѭѫng Tây ÿӇ sau này Yѭӧt hӑ, ÿұp lҥi hӑ nhѭ Nhұt Bҧn năm 1905. Các cө “mài bӓ” hai chӳ khoa cӱ rӗi, muӕn tҭy xoá luôn cҧ văn thѫ Trung Quӕc. +ӑc chӳ Hán chѫi bӡi nhѭ tôi thӡi ÿó thì mӛi ngày chӍ mҩt ÿӝ hai giӡ, kӇ cҧ công 34 Có sách bҧo cách phân biӋt nhѭ vұy chӍ có tӯ ÿӡi Ĉѭӡng. Thӡi cә danh tӯ và ÿӝnh tӯ ÿӑc nhѭ nhau hӃt. 35 Trích trong bài Quá Hoa thanh cung cӫa Ĉӛ Mөc. Tѭѫng Nhѭ dӏch là: “Bөi hӗng ngӵa ruәi, Phi cѭӡi nө/ Vҧi tiӃn mang vӅ, ai biӃt ÿâu”. (Goldfish) 45 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VI - Vӄ PHѬѪNG KHÊ HӐC CHӲ HÁN chép bài. Nhӟ ÿѭӧc chӳ nào thì nhӟ, bác tôi không ép. Cho nên tôi rãnh lҳm: ÿӑc tiӇu thuyӃt Pháp, ra cәng xóm ngҳm núi Tҧn, vào chѫi nhà mӝt ngѭӡi trong hӑ, xay lúa, giã gҥo giúp anh em trong nhà, và gҫn nhѭ chiӅu nào, ăn cѫm xong cǊng theo bác ra ÿӗng thăm lúa, hóng gió, lâu lâu ÿi chѫi chӧ Vân Sa, chӧ Mѫ (chӧ làng Thanh Mai) chӍ ÿӇ mua mҩy chөc tӡ giҩy bҧn, hoһc mӝt gói nhân ÿѫn (thuӕc tiêu), mӝt ve dҫu bҥc hà. Bác tôi thích dҳt tôi ÿi thăm các ngôi Pӝ kӃt, nhѭ mӝ tә hӑ Phùng ӣ làng tôi, mӝ tә cө Lê Anh Tuҩn ӣ Thanh Mai, mӝ tә hӑ tôi ӣ Phú Xuyên…, chӍ cho tôi tay long, tay hә, thӃ nào là tàng phong, tө thuӹ, ÿâu là án, ÿâu là minh ÿѭӡng… Tôi không mҩy tin, không sao nhұn ÿӏnh ÿѭӧc long mҥch, nhѭng cǊng “dҥ, Gҥ”; mà bác tôi cǊng chҷng cҫn biӃt tôi hiӇu hay không, miӉn có ngѭӡi nghe là ÿӫ rӗi. Bác tôi mӃn tôi nhҩt trong sӕ mҩy anh em trong nhà, ÿi ÿâu cǊng gӑi tôi theo. Mӝt phҫn vì tôi lanh lӧi hѫn cҧ, mӝt phҫn vì biӃt sӕ tôi sau này khá hѫn cҧ, nhѭng mӝt phҫn có lӁ FǊng vì tôi có tính khҷng khái. Ĉây là chuyӋn cǊ. Hӗi tôi hӑc lӟp nhì, vӅ ăn TӃt ӣ quê. Năm ÿó em trai tôi cǊng ӣ Phѭѫng Khê vì mҽ tôi nhӡ bác tôi răn ÿe nó; nó ham ÿi chѫi quá, sӧ sӁ lêu lәng. Nó khoҧng mѭӡi tuәi, hôm mùng ba hay mùng bӕn TӃt, gây lӝn vӟi mӝt ÿӭa cháu Kӑ trѭӟc mһt bác tôi và vài ngѭӡi trong hӑ. Thҩy em tôi bӏ thҵng cháu ăn hiӃp mà ngѭӡi lӟn không ai can, tôi nәi dóa, xông vào ÿҩm cho thҵng ÿó mӝt cú mҥnh, mҳng: "Cháu mà dám ÿánh chú hҧ?", rӗi quay lҥi bҧo em tôi: "Cӭ ÿánh nó ÿi, ÿӯng sӧ. VӅ Hà Nӝi mách mҽ, không thèm ӣ ÿây nӳa". Nói xong, tôi chҥy băng ra cәng, ra ÿӗng. Mӝt ngѭӡi lӟn ÿXәi theo ba bӕn trăm thѭӟc, hөt hѫi mӟi bҳt tôi ÿѭӧc. Tôi hҫm hҫm ÿi vӅ, không nói gì cҧ, ÿӏnh bөng sáng hôm sau sӁ dҳt em tôi xuӕng Hà Nӝi. Thái ÿӝ là thái ÿӝ phҧn kháng bác, mà bác cǊng nhѭ cha. Vұy mà bác trai, bác gái tôi không nói gì cҧ, coi nhѭ không có viӋc gì xҧy ra. Sáng hôm sau ngӫ dұy, tôi nguôi rӗi, không trӕn vӅ Hà Nӝi nӳa. Tôi không nhӟ sau tôi có kӇ lҥi vө ÿó cho mҽ tôi nghe vө ÿó không, nhѭng gҫn tӟi nghӍ hè, mҽ tôi xin bác tôi cho em tôi vӅ Hà Nӝi. &Ǌng vào vө TӃt năm sau hay năm sau nӳa, bác tôi cho tôi mӝt ÿӗng bҥc trҳng ÿӇ mua sách vӣ. Tôi nhҩt ÿӏnh không lҩy, vì "con có ÿӫ tiӅn rӗi", bác tôi ÿһt vào tay tôi, tôi cǊng ÿһt Oҥi xuӕng giѭӡng, trѭӟc mһt nhiӅu ngѭӡi trong nhà, trong hӑ. Bác tôi khen: "Thҵng này có hùng tâm", hai tiӃng ÿó tôi mӟi ÿѭӧc nghe lҫn ÿҫu và nhӟ hoài. Tính không ham tiӅn cӫa tôi ÿã có tӯ hӗi ÿó, và suӕt ÿӡi, dù gһp cҧnh nghèo túng, tôi cǊng không bao giӡ mѭӧn tiӅn cӫa ai, cǊng không nhұn tiӅn cӫa bҥn bè tӵ ý giúp ÿӥ. Con trai tôi bây giӡ giӳ ÿѭӧc ÿӭc ÿó mà bà ngoҥi tôi di truyӅn lҥi. Hai vө ÿó cҧ hӑ ai cǊng biӃt, nên vӅ quê tôi ÿѭӧc nhiӅu ngѭӡi nӇ, nhҩt là khi tôi ÿұu tiӇu hӑc (hӗi ÿó ÿұu tiӇu hӑc cǊng nhѭ hӗi xѭa ÿұu khóa sinh) rӗi vô trѭӡng Bѭӣi. Bác tôi biӃt tôi nóng tính nhѭng thҷng thҳn, lӉ phép, mau hiӇu, nên hay khuyên bҧo tôi. Tôi ÿã chép lҥi trong cuӕn 7͝ chͱc gia ÿình lӡi ngѭӡi khuyên tôi khi hai bác cháu ӣ trên gò có ngôi mӝ tә cө Lê Anh Tuҩn (cҧ ngôi mӝ cө Lê Anh Tuҩn nӳa) bѭӟc xuӕng: “Bác ÿã vào thăm nhà thӡ hӑ Lê ӣ Thanh Mai. Nghƭ cҧnh thanh bҥch cӫa cә nhân mà ÿáng phөc. Ông Lê Anh Tuҩn làm Tham tөng (nhѭ tӇ tѭӟng) mà rҩt nghèo, suӕt ÿӡi ki cóp, Fҩt ÿѭӧc mӛi ngôi nhà ngói, hiӋn nay dùng làm nhà thӡ hӑ Lê. Nhà ÿó chӍ nhӓ bҵng nӱa nhà mình. Cө Cúc Hiên (tӭc Lê Ĉình Duyên), thҫy hӑc cӫa ông nӝi, cǊng ÿұu tiӃn sƭ, làm ÿӃn chӭc Tѭ nghiӋp Quӕc tӱ giám mà cǊng nghèo nhѭ vұy. Cháu ÿã có dӏp vào thăm nhà thӡ cө ӣ làng Hҥ Ĉình, có thҩy chҥnh lòng không? Cө nghè làng VӁ mà bác gӑi là ông chú, còn bҫn hàn hѫn; khi ÿã khoa bҧng rӗi mà ӣ mӝt căn nhà tranh mái giӝt tѭӡng xiêu, mӛi bӳa cѫm chӍ có dăm con tép và bát rau muӕng. Chúng mình tài ÿӭc không bҵng các cө mà ӣ nhà ngói, Fѫm thѭӡng có thӏt có cá, nhiӅu khi bác nghƭ cǊng tӵ lҩy làm thҽn. Ĉӭc giҧn dӏ, thanh bҥch Fӫa cә nhân, chúng ta ÿã ÿánh mҩt ÿi nhiӅu rӗi. “Sӕ cháu sau này sӁ khá vì có Thiên phӫ, Lӝc tӗn ӣ Thiên di, bác ngҥi cho cháu dӉ 46 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VI - Vӄ PHѬѪNG KHÊ HӐC CHӲ HÁN Pҳc bүy xa hoa mà lѭѫng tâm tán tұn, nên bác khuyên cháu noi gѭѫng cә nhân, và nhӟ lӡi này: “Ĉӡi sӕng vұt chҩt thì nên dѭӟi mӵc trung, còn ÿӡi sӕng tinh thҫn thì nên trên mӭc ҩy”. /ӡi khuyên ҩy tôi nhӟ hoài, hӗi tôi dҥy hӑc ӣ Long Xuyên, năm 1951-1952, ÿem ra khuyên lҥi hӑc trò, và mӟi năm ngoái, mӝt ngѭӡi trong sӕ hӑc trò ÿó, ÿã 46, 47 tuәi, lҥi thăm tôi, bҧo không bao giӡ quên ÿѭӧc bài hӑc ҩy. Tôi rҩt mӯng, thӃ là bác tôi vүn còn sӕng trong tâm hӗn tôi, tâm hӗn hӑc trò tôi, mһc dù ngѭӡi ÿã trӣ vӅ vӟi cát bөi hѫn 45 năm rӗi. Gia Ĉình Bác Tôi Không, cái ÿӭc giҧn dӏ, thanh bҥch cӫa cә nhân, ngѭӡi không hӅ ÿánh mҩt chút nào Fҧ, suӕt ÿӡi giӳ ÿѭӧc trӑn. Thân hình mҧnh khҧnh, thҩp, trán rӝng và cao. Vҿ mһt nghiêm, nhѭng tính tình thì khoan, lúc vui thѭӡng nói ÿùa nӳa. Ӣ nhà bұn mӝt bӝ áo cánh bҵng vҧi tám, thô, dày, khuy cài bên trái theo kiӇu xѭa, chӭ không ӣ giӳa ngӵc; ÿi dҥy hӑc thì chít thêm cái khăn lѭӧt, khoác thêm chiӃc áo dài vҧi thâm; khi nào xuӕng Hà Nӝi - trong 13 năm tôi chӍ thҩy ba lҫn: lҫn cha tôi mҩt, lҫn bà ngoҥi tôi mҩt, và lҫn thay mһt bác Ba ÿi ÿLӃu cө /ѭѫng văn Can - ngѭӡi mӟi bұn chiӃc áo the duy nhҩt cӫa ngѭӡi, có lӁ may tӯ khi cѭӟi vӧ và Wӟi khi mҩt vүn còn. Bác gái tôi cǊng nhѭ mҽ tôi, là con dòng thӭ cӫa mӝt cө phӫ, mӗ côi cha sӟm, ӣ vӟi anh làm chánh tәng, ngѭӡi mҧnh khҧnh, trҳng trҿo, hoҥt bát, môi mӓng, chӍ lo viӋc nhà chӭ không tháo vát, cѭѫng trӵc nhѭ mҽ tôi; biӃt sӧ chӗng, cѭng con, và ÿӕi vӟi tôi rҩt tӕt. Sӕng FǊng giҧn dӏ, ӣ nhà thì mһc toàn áo vҧi thô nhuӝm nâu, ÿi ÿâu xa mӟi bұn chiӃc áo the cǊng duy nhҩt, may tӯ hӗi cѭӟi. Rҩt ít giao thiӋp, ӣ trong làng không hӅ lҥi nhà ai chѫi. Cҧ hai bác tôi ÿӅu là hҥng ngѭӡi cҫn kiӋm, trì thӫ, khéo giӳ tә nghiӋp, khuӃch trѭѫng ÿѭӧc mӝt chút, chӭ không gây ÿѭӧc cѫ ÿӗ. Có bӕn ngѭӡi con trai, vӅ già mӟi thêm mӝt con gái út. Không mӝt ngѭӡi nào thông minh, chӍ có ngѭӡi thӭ nhì, kém tôi mӝt tuәi, hӑc tҥm ÿѭӧc, ÿұu tiӇu hӑc Pháp ViӋt, làm Kѭѫng sѭ trong làng, còn ba ngѭӡi kia hӑc chӳ Hán cҧ chөc năm mà không ÿӑc nәi mӝt bӭc thѭ, chӳ Quӕc ngӳ thì viӃt sai nhiӅu. Bác tôi hình nhѭ có ÿi thi Hѭѫng mӝt lҫn, rӟt rӗi bӓ luôn. Văn thѫ chҳc không hay, thӵc thà chӭ không tài hoa. CǊng nhѭ hҫu hӃt các nhà Nho, ngѭӡi nhӡ sách, nhѭng ÿӑc ít vì không có sách ÿӇ ÿӑc. Trong bài .͑ nguyên tiêu thͭ và ngh͉ vi͇t văn, cuӕn 0˱ͥi câu chuy͏n Yăn ch˱˯ng (1975) tôi ÿã nói bác tôi chӍ có hai cái "cһp" sách gӗm sáu bҧy chөc cuӕn: 7ͱ th˱, NgǊ kinh, B̷c s͵, t͹ ÿL͋n Khang Hi, Ĉ˱ͥng thi, Tình s͵, Văn tâm ÿiêu long, Liêu trai..., ít cuӕn truyӋn nôm: Ki͉u, Hoa Tiên.... ít sách thuӕc, tӱ vi, ÿӏa lí, bói… Vұy mà ÿã vào hҥng có nhiӅu sách nhҩt trong tәng. Suӕt ÿӡi, ngѭӡi chӍ ÿӑc ÿi ÿӑc lҥi mҩy chөc cuӕn ÿó. Tân thѭ Fӫa Khang Hӳu Vi, Lѭѫng Khҧi Siêu ngѭӡi cǊng có ÿӑc, nhѭng trong nhà không có. Nhӡ biӃt chӳ Quӕc ngӳ, làm ÿѭӧc bӕn phép toán, cho nên sau khi ông nӝi tôi qui tiên, ngѭӡi làm tәng sѭ, dҥy chӳ Nho và Quӕc ngӳ cho trҿ trong tәng (cҧ tәng chӍ có mӝt trѭӡng). Khi trѭӡng ÿó dҽp rӗi, ngѭӡi vӅ nhà làm thҫy ÿӗ mѭӡi mҩy năm, mãi ÿӃn gҫn năm chөc tuәi Pӟi làm hѭѫng sѭ trong làng, lѭѫng 10 ÿӗng mӝt tháng do làng trҧ. Làm thҫy ÿӗ, tuy cҧ tәng ÿӅu biӃt tiӃng, nhѭng lӝc không ÿѭӧc bao nhiêu: ngày giӛ, ngày TӃt, cha mҽ hӑc trò biӃu mӝt thúng gҥo hay mӝt con gà, mӝt bánh chè mҥn, mӝt cân ÿѭӡng, mӝt hai trái bѭӣi... Ĉôi khi ngѭӡi cǊng ra toa cho mӝt bӋnh nhân, lҩy sӕ tӱ vi cho mӝt ÿӭa nhӓ, làm giùm mӝt ÿôi câu ÿӕi cho bà con, nhѭng toàn là vӏ tình hay ÿӇ tiêu khiӇn cҧ. Nhӡ có vѭӡn ruӝng ông bà tôi ÿӇ lҥi, nên ngѭӡi tҥm ÿӫ sӕng. Cái vui cӫa ngѭӡi là ÿѭӧc khҳp Wәng trӑng vӑng, ngay ÿӃn quan phӫ và quan huҩn ÿҥo cǊng nӇ. Cuӕi cuӕn Nhà giáo h͕ Kh͝ng (Cҧo thѫm – 1973) tôi ÿã tҧ không khi vӯa trang 47 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VI - Vӄ PHѬѪNG KHÊ HӐC CHӲ HÁN nghiêm vӯa thân mұt trong lӟp hӑc cӫa ngѭӡi. Gia ÿình bác tôi sӕng cӵc kì thanh ÿҥm, mà cǊng không thӇ khác ÿѭӧc, vì nghèo. Mӛi ngày chӍ ăn hai bӳa, bӳa sáng vào khoҧng 10 giӡ, bӳa chiӅu vào khoҧng 4, 5 giӡ. "Tӭ thӡi rau muӕng, tӭ thӡi tѭѫng". Rau muӕng nhà trӗng mà tѭѫng cǊng nhà làm. Ĉәi bӳa thì tùy mùa, có cà, ÿұu, rau lang... ThӍnh thoҧng mӟi mua vài bìa ÿұu phө cӫa mӝt ngѭӡi bán dҥo. Lâu lâu Eӳa cѫm mӟi có vài con tép (tôi không bao giӡ thҩy có cá lӟn nhѭ cá chép, cá quҧ...), mӝt hai cái trӭng gà chiên, mӝt dƭa thӏt kho. ChӍ nhӳng ngày giӛ mӟi có thӏt gà và xôi vò. Bác tôi bao giӡ cǊng nuôi sҹn mӝt hai con gà trӕng thiӃn "nhӗi" ngô cho mұp ÿӇ cúng tә tiên. TӃt năm nào mҽ tôi cǊng gӣi vӅ bóng, mӵc, nҩm hѭѫng, hӗ tiêu, mӝc nhƭ, tôm he, măng khô... cho nên trên bàn thӡ có ÿѭӧc vài món ÿӗ nҩu. Nhѭng chính bác trai tôi phҧi nҩu lҩy vì bác gái quê mùa, không biӃt. Tóm lҥi, lӕi sӕng y hӋt lӕi sӕng nông dân, chӍ khác chúng tôi không phҧi ăn ÿӝn, ngày 7Ӄt ÿѭӧc ăn cӛ có ÿӗ nҩu. Có ÿLӇm này ÿáng ghi: quanh năm bác tôi bұn mӝt bӝ áo cánh Eҵng thӭ vҧi thô nhѭ quҫn áo nông dân; dù cǊ, màu trҳng ngҧ ra màu cháo lòng thì cǊng mһc cho tӟi rách, nhѭng không khi nào nhuӝm nâu. Hình nhѭ trong nhà không bao giӡ dùng xà bông. Có lӁ bұn ÿӗ trҳng nhѭ vұy ÿӇ tӓ rҵng bác tôi thuӝc giӟi biӃt chӳ, làm thҫy, chӭ không thuӝc giӟi chân lҩm tay bùn. Nhѭng có khi bác tôi không cҫn giӳ thӇ diӋn. Tôi còn nhӟ, tháng sáu hay tháng bҧy âm lӏch, nhӳng ngày mѭa lӟn, châu chҩu (trong Nam gӑi là cào cào) ѭӟt cánh, ÿұu trên ngӑn lúa, bám vào thân lúa, rҩt dӉ bҳt; mҩy anh em chúng tôi xách mӝt cái giӓ ÿi bҳt ngay trên mҩy thӱa ruӝng cӫa nhà trѭӟc cӕng xóm. Ĉӭa nào ÿӭa nҩy ӣ trҫn, chӍ bұn chiӃc quҫn, dò dò theo Eӡ ruӝng, "chӝp" ÿӝ nӱa giӡ ÿѭӧc vài trăm con, ÿem vӅ vһt càng, cánh ÿi, cho vào mӝt cái chҧo ÿҩt, chiên vӟi nѭӟc muӕi cà, ít mӥ và ít hành, ăn rҩt ngon: bùi, béo. Có ÿêm chúng tôi vác ÿXӕc ra ÿӗng vӗ Ӄch, bác tôi dүn dҫu, vӗ ÿѭӧc chӫ nào là cѭӡi vang cҧ cҧnh ÿӗng. Ĉѭӧc ÿӝ mѭѫi con thì vӅ. Sáng hôm sau bác gái tôi làm món Ӄch xáo Păng, ngon tuyӋt. ӂch, bác tôi gӑi là gà ÿӗng, có lӁ vì thӏt nó trҳng, ngӑt nhѭ thӏt gà chăng? Nhӡ nhӳng buәi bҳt châu chҩu, bҳt Ӄch rҩt vui ÿó, chúng tôi có thêm ÿѭӧc chút protéine; vì dân quê Bҳc, Trung tӯ xѭa tӟi nay, thӡi nào cǊng thiӃu protéine, lúc nào cǊng thèm thӏt. Ĉӑc cuӕn Vi͏c làng cӫa Ngô Tҩt Tӕ, chúng ta thҩy dân quê ganh tӏ nhau tӯng miӃng thӏt mӓng dính, dài hai ÿӕt tay, chúng ta không nên khinh hӑ mà nên thѭѫng hҥi hӑ. NhiӅu vө ÿánh nhau, gây thѭѫng tích, kiӋn nhau ӣ phӫ huyӋn, nguyên do là tҥi chia thӏt không ÿӅu. Nhӳng câu tөc ngӳ nhѭ "Mӝt miӃng ӣ làng bҵng mӝt sàng xó bӃp", nhӳng tөc khao vӑng, viӋc chҷng quan trӑng gì nhѭ ÿѭӧc lên lão, mua ÿѭӧc chӭc nhiêu, xã, ÿұu bҵng sѫ Kӑc (hӃt lӟp ba), cǊng ÿһt ra ăn uӕng linh ÿình, mӡi hѭѫng chӭc và bà con tӟi dӵ, không có tiӅn thì bán ruӝng, cҫm vѭӡn ÿi, nӃu không thì bӏ làng chê cѭӡi, không công nhұn ÿӏa vӏ, chӭc Yӏ, bҵng cҩp cӫa mình; rӗi nhѭ thói nhӟ ngày giӛ cӫa bà con, hàng xóm còn hѫn ngày giӛ nhà mình ÿӇ lҥi làm giúp mà ÿѭӧc mӡi ăn; thói ÿâu ÿӝng ÿǊa ÿӝng bát là bu lҥi; ăn uӕng no say Uӗi còn ÿem phҫn vӅ nhà nӳa: mӝt cөc xôi, vài miӃng thӏt mӓng gói trong cái lá chuӕi; tҩt cҧ nhӳng hӫ tөc mà nhóm Tӵ Lӵc văn ÿoàn và Ngô Tҩt Tӕ chӃ giӉu tàn nhүn, truy nguyên tӟi cùng thì mӝt phҫn lӟn chӍ tҥi dân quê thiӃu thӏt, thiӃu protéin. Trong Nam dân quê không quá nghèo, vài chөc năm trѭӟc có rҩt nhiӅu tôm cá, rùa, chim... nên không thèm thӏt nhѭ dân quê Bҳc, Trung, không có nhӳng tөc, nhӳng thói xҩu kӇ trên. Nay ÿã khác rӗi: tӯ ngày Giҧi phóng, cán bӝ ngoài Bҳc ÿem vô ÿây thói mӛi chút mӛi "liên hoan", hӑp nhau ăn uӕng, chҳc cǊng chӍ vì hӑ thiӃu protéin. Nghe nói ӣ Bҳc có nѫi chӍ ÿһt mӝt trҥm bѫm nѭӟc vô ruӝng mà tӯ khi dӵ ÿӏnh tӟi khi hoàn thành, mә hӃt 100 con heo. 0ӝt ÿLӅm ÿһc biӋt này nӳa là bác tôi không hӅ dӵ viӋc làng, không có mӝt chӭc vӏ gì 48 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VI - Vӄ PHѬѪNG KHÊ HӐC CHӲ HÁN trong làng, không bao giӡ ra hӑp ӣ ÿình, không hѭӣng mӝt chút quyӅn lӧi gì - nhѭ phҫn công ÿLӅn ÿѭӧc chia - mһc dҫu ÿóng ÿӫ thuӃ ÿLӅn thә và thuӃ thân cho làng. Nhѭ vұy là tӵ ÿһt mình lên trên các hѭѫng chӭc; nhѭng vì gia ÿình nào trong làng cǊng có mӝt hai ÿӡi hӑc ông Qӝi tôi hoһc bác tôi, hѭѫng chӭc nào cǊng là hӑc trò cǊ cӫa bác tôi, nên ngѭӡi làng cho nhѭ Yұy là tӵ nhiên; có mӝt vài ngѭӡi thҩy chѭӟng, nhѭng không nói gì, vì biӃt mình lҿ loi. Bác tôi còn sӕng thì gia ÿình ÿѭӧc yên; ngѭӡi mҩt rӗi, vì bӕn ngѭӡi con không ai khá, Eӏ ngѭӡi làng khinh thӏ, chèn ép, mӟi sinh ra nhiӅu chuyӋn, mà nhà cӱa suy rҩt mau. ĈLӇm này, sau tôi sӁ trӣ lҥi. Bây giӡ tôi hãy kӇ qua tình cҧnh nông dân, tӭc toàn thӇ các gia ÿình khác trong làng, mөc ÿích chӍ ÿӇ ghi lҥi vài nét vӅ xã hӝi ViӋt Nam trong thӡi ÿҥi nông nghiӋp. 49 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VII - LÀNG TÔI THӠI ĈҤI NÔNG NGHIӊP CHѬѪNG VII - LÀNG TÔI THӠI ĈҤI NÔNG NGHIӊP Ba H̩ng Dân: Giàu, Trung L˱u, Nghèo Tôi rҩt tiӃc không ÿѭӧc biӃt nhiӅu vӅ ÿӡi sӕng dân làng tôi, vì mӛi năm chӍ vӅ quê chѫi trong bҧy ngày TӃt và hai năm ÿҫu ӣ trung hӑc, ÿѭӧc sӕng thêm ӣ làng tháng rѭӥi hay hai tháng trong dӏp hè nӳa. Ĉã vұy, gia ÿình tôi không phҧi là gia ÿình nông dân, lӕi sӕng hѫi cách biӋt vӟi dân làng, nên tôi chӍ thҩy ÿѭӧc bӅ ngoài cӫa hӑ thôi. Ngѭӡi giàu nhҩt trong làng tôi, hӑ Phùng, có mӝt ngôi nhà ngói ÿҥi khái cǊng nhѭ nhà tôi, và sáu mүu ruӝng. Ông ta trѭӟc làm ruӝng, có hӗi làm lí trѭӣng, có uy tín, ÿѭӧc bҫu làm tiên chӍ. Chӭc này nhѭ chӭc cӕ vҩn, có danh chӭ không có quyӅn. Tôi không biӃt ông ta, nghe nói không hӕng hách gì mҩy, rҩt có tinh thҫn gia tӝc, bênh vӵc ngѭӡi trong hӑ, muӕn Uҵng hӑ ông luôn luôn mҥnh nhҩt trong làng, mà quҧ thұt, không hӑ nào lӟn, nhiӅu ngѭӡi làm Kѭѫng chӭc bҵng hӑ ông. Sӣ dƭ ông giàu ÿѭӧc phҫn lӟn nhӡ cҫn và kiӋm: lúa dѭ ăn, nhѭng lúc nào giá cao, ông bán ÿӇ ÿәi ngô, bҳt cҧ nhà ăn ÿӝn. Ông có mӝt ngѭӡi con hӑc bác tôi, thông minh hѫn các hӑc trò khác nên bác tôi khuyên ông cho con ông sang ViӋt Trì hӑc, ông nghe lӡi và sau cұu bé trҥc tuәi tôi, ÿұu bҵng cҩp tiӇu hӑc, thi vào vào trѭӡng Sѭ phҥm, hӑc thêm mӝt năm, rӗi ÿѭӧc bә làm trӧ giáo (instituteur auxiliaire) ӣ trѭӡng sѫ hӑc Phú Xuyên, Wәng tôi, lѭѫng 20 ÿӗng mӝt tháng, bҵng hai lѭѫng hѭѫng sѭ. Hai ngѭӡi nӳa giàu vào hàng thӭ nhì có ba bӕn mүu ruӝng thì mӝt ngѭӡi cǊng hӑc bác tôi rӗi cǊng làm thҫy ÿӗ (dҥy mѭѫi ÿӭa nhӓ trong xóm) kiêm thҫy lang, mua mӝt chӭc phó lí hàm, mҩt mӝt sӕ tiӅn khao làng, ÿӇ có chút danh, khӓi bӏ ai ăn hiӃp, chӭ cǊng không dӵ gì vào viӋc làng. Sӕng cǊng giҧn dӏ, ăn ÿӝn, vӧ con phҧi làm vѭӡn, làm ruӝng, nhѭ mӑi gia ÿình nông dân. Nhà ngói cӫa tә tiên ÿӇ lҥi cǊng ba gian hai chái. Còn ngѭӡi kia thì hoàn toàn là nông dân, hӑc ít, hiӅn lѭѫng, nhӡ hai ÿӡi ki cóp nên có Pӝt ngôi nhà gҥch, vài ba sào vѭӡn và bӕn mүu ruӝng. Làm chánh hѭѫng hӝi nhӡ ÿѭӧc lòng nhiӅu ngѭӡi. Chӭc này tuy cao nhѭng không có quyӅn gì; có quyӅn nhҩt là lí trѭӣng do dân Eҫu. Tóm lҥi, nhӳng nhà giàu trong làng tôi toàn là nông dân, chӍ có khoҧng hai héc ta ruӝng, vӧ con làm lҩy, cǊng lam lǊ nhѭ ai, làm không hӃt thì cho lãnh canh; nhà nào nuôi trâu hay bò thì mѭӟn thêm mӝt ÿӭa bé ÿӇ chăn, mӛi năm cho mӝt bӝ quҫn áo nâu, rӝng rãi lҳm thì Eӕ mҽ nó cuӕi năm ÿѭӧc thêm mӝt ÿӗng bҥc. Ĉi hӑp viӋc làng, ÿi hҫu quan tәng lí ÿӅu xách cái ô, ÿi chân không hoһc mang theo ÿôi giày, tӟi nѫi mӟi rӱa chân, xӓ vào giày. Mãi ÿӃn Qăm 1927-1928, làng tôi mӟi có mӝt chiӃc xe ÿҥp, mà chӫ nhân lҥi không phҧi là ngѭӡi giàu, chӍ là con mӝt nhà trung bình có ÿѭӧc hai mүu ruӝng, ÿѭӧc hѭӣng gia tài cha ÿӇ lҥi, huy hoҳc trong hai ba năm thì hӃt. Cҧ làng chӍ có mӝt chiӃc ÿӗng hӗ báo thӭc mà bác tôi mua khi làm Kѭѫng sѭ, và sai mӝt ÿӭa hӑc trò ngày hai buәi xách tӟi trѭӡng rӗi lҥi xách vӅ nhà. Tôi ÿã nói tӍnh tôi là mӝt tӍnh trung bình ӣ Bҳc mà làng tôi là mӝt làng trung bình trong tӍnh, không có nhà nào giàu lӟn mà nhӳng năm mҩt mùa dân cǊng không ÿӃn nӛi chӃt ÿói. Vì ngѭӡi giàu ÿӅu gӕc nông dân, do cҫn kiӋm mà vѭӧt lên, mà cǊng chҷng phҧi giàu lӟn, nên nҥn cѭӡng hào ác bá ӣ làng tôi tѭѫng ÿӕi ít. Hӑ cǊng ăn bӟt ăn xén cӫa dân, cǊng cho vay nһng lãi, và bҳt ngѭӡi vay phҧi kí văn tӵ bán vѭӡn, bán ruӝng, quá hҥn không trҧ ÿӫ vӕn Oүn lӡi thì hӑ cǊng cҳm vѭӡn, cҳm ruӝng; nhѭng khҳp ÿҩt Bҳc ÿâu ÿâu cǊng vұy, nên hӑ không thҩy vұy là tàn nhүn, cho là thѭӡng. 0ӝt vài làng khác chung quanh nhѭ làng La Phҭm, làng Vân Sa, làng Phú Xuyên, ÿҩt Uӝng hoһc có tiӇu công nghӋ, nên có gia ÿình trung phú: mѭӡi lăm, hai mѭѫi mүu ruӝng, mӝt nhà gҥch hai tӯng; làm dân biӇu, có nàng hҫu, có tàu ngӵa; tôi không biӃt ÿӡi sӕng cӫa hӑ ra 50 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VII - LÀNG TÔI THӠI ĈҤI NÔNG NGHIӊP sao, nhѭng cǊng không nghe nói hӑ hà hiӃp dân tӟi cái mӭc nhѭ nghӏ Hách trong Giông t͙ Fӫa VǊ Trӑng Phөng, hoһc nhѭ hҥng tәng lí trong 7̷t ÿèn cӫa Ngô Tҩt Tӕ. Tҩt nhiên tôi không bҧo hӑ là hҥng lѭѫng thiӋn cҧ ÿâu. +ҥng trung lѭu trong làng tôi có tӯ mӝt tӟi hai mүu. Hӑ ӣ giӳa, có thӇ vѭӧt lên bӵc trên và cǊng dӉ dàng tөt xuӕng bӵc dѭӟi. 1Ӄu cҧ gia ÿình siêng năng, thҳt lѭng buӝc bөng, ÿӇ dành mӛi năm mӝt chút, nӃu lҥi Jһp may trúng luôn hai ba mùa thì thӃ cӫa hӑ vӳng rӗi, sӱa sang nhà cӱa, tұu thêm ruӝng, mua thêm con trâu cày rӗi. Lúc này là lúc hӑ phҧi khôn, ÿӯng nghe lӡi dө dӛ cӫa hӑ hàng, Eҥn bè, ÿӯng nóng nҧy trѭӟc lӡi khiêu khích, mӍa mai cӫa nhӳng kҿ ghen ghét hӑ, ÿӯng chҥy chӑt mӝt chân lí trѭӣng, chӍ mua mӝt chӭc nhӓ hӳu danh vô thӵc, nhѭ nhiêu, xã hay phó lí ÿӇ ÿѭӧc miӉn tҥp dӏch, khӓi bӏ gӑi là bӕ cu, ra ÿình cǊng có chӛ ngӗi ӣ hàng cuӕi - chӭc ÿó chӍ Wӕn tӯ mӝt ÿӃn hai sào ruӝng là nhiӅu- rӗi chí thú làm ăn, chҷng ganh ÿua, gây gә vӟi ai, thì thӃ nào hӗi năm chөc tuәi, hӑ cǊng có ÿѭӧc ngôi nhà ngói, bӇ nѭӟc, cây mít, có chuӗng lӧn, chuӗng trâu và ba bӕn mүu ruӝng, lúc ÿó hӑ sӁ ÿѭӧc mӑi ngѭӡi trӑng nӇ. Trái lҥi, nӃu hӑ tӭc khí, ham danh, ham ganh ÿua, ѭa nӏnh, dҥi dӝt bán ÿi hai mүu ruӝng ÿӇ mua phiӃu trong làng, ÿút lót quan phӫ mà tranh chӭc lí trѭӣng thì mau suy lҳm. Hӑ "bұn viӋc quan", vӧ hӑ ham danh bà lí, sinh làm biӃng, bӓ bê vѭӡn ruӝng, mà ruӝng bán cǊng Jҫn hӃt rӗi, huê lӧi không có gì, làm sao sӕng ÿѭӧc? Lí trѭӣng không có lѭѫng, chӍ ÿѭӧc thu tiӅn trà nѭӟc mӛi khi thӏ thӵc ÿѫn tӯ, văn tӵ cӫa dân, có thӇ mùa thu thuӃ cǊng ÿѭӧc hѭӣng Pӝt sӕ tiӅn nào ÿó do hѭѫng hӝi, tiên chӍ ҩn ÿӏnh tùy theo tөc lӋ mӛi làng; nhѭng nhӳng sӕ thu ÿó không ÿӫ ӭng nhӳng sӕ chi tiêu khá lӟn vì thѭӡng phҧi ra phӫ, phҧi ÿút lót cho quan, phҧi tiӃp ÿãi bҥn hѭѫng chӭc trong làng, nhҩt là phҧi tӓ ra "lӏch thiӋp", văn minh, chӭ không ÿình dù" (tiӃng này vӕn là tên mӝt làng, Tӵ Lӵc văn ÿoàn dùng vӟi nghƭa quê mùa, hӫ lұu), nói trҳng ra là phҧi biӃt hút thuӕc phiӋn và ÿi cô ÿҫu. Tӟi cái mӭc ÿó thì bán hӃt gia sҧn cǊng không ÿӫ, và tôi biӃt mӝt ông lí - em ruӝt ông nhà giàu làm thҫy ÿӗ và thҫy lang kӇ trên - khi làm hӃt khóa ba năm rӗi, phҧi bӓ làng vào Nam làm lao công, rӗi sau mua bán ve chai ÿӇ Vӕng và gӣi thây luôn ӣ Cao Lãnh. Mӝt ông lí khác sau khi bán hӃt tә nghiӋp, bӓ làng, vӅ quê Yӧ sӕng, không biӃt làm nghӅ gì, con cái không ÿӭa nào ÿѭӧc hӑc tӟi lӟp nhì. Sau cùng là hҥng nghèo. Tôi kӇ trѭӡng hӧp mӝt ngѭӡi em hӑ tôi, ӣ gҫn nhà tôi. Nhà chӍ có hai anh em trai. Khi cha chӃt, ÿӇ lҥi cho mӝt ngôi nhà lá ba gian hai chái, mӝt khoҧnh Yѭӡn ÿӝ mӝt sào, có hàng rào tre, không biӃt có ÿѭӧc thêm sào ruӝng nào không, nӃu có thì khi tôi lӟn lên cǊng bán rӗi, không còn. Vѭӡn không trӗng trӑt ÿѭӧc gì vì ÿҩt quá chai mà lҥi Uӧp bóng tre gҫn suӕt ngày. BiӃt không sӕng nәi, ngѭӡi em chѭa vӧ phҧi bӓ làng lên Hoàng Xá (Chӧ Bӡ) làm ăn. Ngѭӡi anh có vӧ rӗi ӣ lҥi giӳ nhà và viӋc cúng giӛ. Có hai ÿӭa con trai còn nhӓ. Làng tôi cǊng nhѭ mӑi làng khác ӣ Bҳc, có mӝt sӕ công ÿLӅn, theo nguyên tҳc thuӝc YӅ nhà nѭӟc, làng chia ÿӅu cho trai tráng (tӯ 18 ÿӃn 60 tuәi), mӛi ngѭӡi ÿѭӧc ÿӝ hai sào, mӛi Qăm phҧi ÿóng thuӃ. Tôi không nhӟ Marx hay Lénine gӑi chӃ ÿӝ ÿó là cách thӭc sҧn xuҩt cӫa Á châu. Ngѭӡi em lên Hoàng Xá ÿӇ lҥi phҫn công ÿLӅn cӫa mình cho anh làm, và anh phҧi ÿóng thuӃ, làm (hoһc thuê ngѭӡi làm) tҥp dӏch cho em. Nhѭ vұy là ngѭӡi anh có ÿѭӧc khoҧng bӕn sào công ÿLӅn - hҥng xҩu tҩt nhiên, ruӝng Wӕt thì hҥng chӭc sҳc ÿã chia nhau cҧ rӗi. Tôi không biӃt cách chia ÿó ra sao, vì gia ÿình tôi, bác tôi và các anh tôi ÿӅu nhѭӡng lҥi công ÿLӅn cho làng ÿӇ ÿѭӧc miӉn tҥp dӏch, nhѭng vүn ÿóng thuӃ nhѭ mӑi ngѭӡi. (Tôi sinh trѭӣng ӣ Hà Nӝi, không vào hӝ tӏch làng). 51 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VII - LÀNG TÔI THӠI ĈҤI NÔNG NGHIӊP 1һng nhҩt là khoҧn thuӃ thân. Mӟi ÿҫu, giàu nghèo phҧi ÿóng nhѭ nhau, sau (không nhӟ tӯ năm nào) phân biӋt ngѭӡi nghèo, vô sҧn ÿóng 1,5ÿ, còn nhӳng ngѭӡi khác 4,5ÿ mӝt Qăm. Vào nhӳng năm 1930-1933, dân quê làm mѭӟn chӍ ÿѭӧc mӝt hào mӝt ngày; 1,5ÿ tӭc là 15 ngày công cӫa hӑ. 9ұy em hӑ tôi có 4 sào ruӝng mà phҧi ÿóng hai phҫn thuӃ cho mình và cho em, phҧi nuôi vӧ và hai ÿӭa con trai nhӓ, mà vӧ yӃu ÿXӕi, vөng vӅ không làm ÿѭӧc gì cҧ, không hӅ ra khӓi nhà nӳa. Ngoài ngày mùa ra, trong làng không ai thuê mѭӟn, mà trong ngày mùa, mӝt mình làm sӕ công ÿLӅn ÿó cǊng không còn sӭc làm viӋc khác. Nhѭ vұy có thӇ nói là nghèo Pҥt. Tôi thѭӡng ÿi qua nhà, thӍnh thoҧng ghé vào chѫi. Ngoài sân không thҩy mӝt con gà, Pӝt ngӑn rau. Nhà rӝng mà tӕi om om, trӕng rӛng, ngoài bàn thӡ vӟi mӝt bát hѭѫng, hai cái chõng tre, không còn ÿӗ gì khác. Lҥnh lӁo, hôi hám. Có lҫn hai vӧ chӗng và con cái ngӗi ӣ mái hiên ÿѭѫng ăn khoai lang thay cѫm, biӃt rҵng tôi không ăn nhѭng cǊng chào mӡi lҩy lӋ. Không có công viӋc gì làm, ngѭӡi chӗng suӕt ngày ÿi dҥo xóm. Vào chѫi nhà mҩy ngѭӡi bà con, nói dăm ba câu chuyӋn, xin mӝt quҧ khӃ, mӝt vài trái әi, rӗi ÿi vӅ. Không ngày nào không vào nhà bác tôi vài lҫn, thҩy viӋc gì cǊng tiӃp tay, hút ÿLӃu thuӕc lào, uӕng mӝt ngөm trà mҥn. Mӛi khi bác tôi nhӡ mӝt viӋc gì nhѭ ÿӕn mӝt cây tre, làm mӝt cái máng nѭӟc, Gӵng cây rѫm, cuӕc khu vѭӡn thì bác tôi giӳ lҥi ăn cѫm, lâu lâu cho mӝt ít khoai, ngô. Suӕt mҩy tháng hè, tôi thҩy chú ҩy ӣ trҫn trùi trөi. Mùa ÿông tôi chҳc chӍ có mӝt manh áo, co ro, hai tay thu thu trong bөng cho ҩm, và nӃu không có công viӋc gì phҧi ra ngoài thì cҧ gia ÿình ngӗi trong bӃp, gҫn ÿӕng rѫm. Mùng mӝt TӃt, lҥi nhà tôi thì khoác thêm chiӃc áo dài vҧi ÿen. Ngoài Bҳc có câu: "Cѫm ba bát, áo ba manh", cho nhѭ vұy là ÿӫ, không Fҫn thêm. Nhѭng ӣ thành thӏ, ngѭӡi giàu thì mӟ bҧy mӟ ba, áo cánh ӣ trong, rӗi áo dài ÿѫn, kép hai ba lӟp, ngoài có khi thêm chiӃc áo bông nӳa; còn dân nghèo ӣ quê thì làm gì có áo bông, may lҳm ÿѭӧc cái áo cánh ÿӝp ӣ trong vӟi mӝt cái áo cánh tѭѫm tҩt ӣ ngoài, nghƭa là chӍ có hai manh, không ÿѭӧc ba manh; cѫm ngày mùa thì có thӇ ÿѭӧc ba bát, còn nhӳng tháng giáp hҥt, tӭc tháng 3, tháng 8, lúc thóc cǊ ÿã hӃt mà thóc mӟi chѭa có, thì chӍ nhӳng gia ÿình có máu mһt mӟi ÿѭӧc ba bát cѫm ÿӝn ngô, khoai. Thi͇u Ăn, Thi͇u Thu͙c Làng tôi không có ai chӃt ÿói, nhѭng không mӝt ai không thiӃu ăn (sous alimenté), tӯ ông tiên chӍ trӣ xuӕng, ít nhҩt là sáu tháng trong năm. Ngѭӡi nghèo thì may lҳm có ÿѭӧc 1.500 ca-lo thӭc ăn mӝt ngày, ÿӫ ÿӇ duy trì hѫi thӣ. ThiӃu ăn thì dӉ sinh bӋnh, mà hҥng nghèo bӏ bӋnh thì chӍ có cách rán chӏu dăm ba ngày, may ra tӵ nhiên bӟt. Mӝt sách thuӕc nói: ÿau mà không uӕng thuӕc, ÿӇ cѫ thӇ tӵ chӕng vӟi bӋnh, tӭc là gһp ÿѭӧc mӝt y sƭ trung bình Uӗi. Trăm lҫn thì có 50 lҫn bӋnh tӵ nhiên hӃt. Dân nghèo bҩt ÿҳc dƭ phҧi theo ÿúng lӕi ÿó. 1Ӄu dăm ba ngày không bӟt thì nghe ngѭӡi mách, kiӃm thuӕc nam trong xóm; nhѭng không hiӇu sao ngay thuӕc nam làng tôi cǊng ít nhà trӗng, dӉ gì xin ÿѭӧc mӝt cӫ riӅng, mӝt quҧ chanh, mӝt cӫ hành, mӝt nҳm kinh giӟi, hѭѫng nhu... Ngay bác tôi mà cǊng chӍ ÿӇ sҹn trong nhà mӝt gói thuӕc tiêu Nhân ÿѫn và mӝt ve bҥc hà; nhӳng nhà khác tuyӋt nhiên không trӳ mӝt thӭ gì hӃt. Mà gia ÿình bác tôi cҧ năm cǊng chӍ dùng hai thӭ thuӕc ÿó, không bao giӡ ÿi cân mӝt lҥng thuӕc Bҳc vì tӕn tiӅn và vì xa: phҧi ÿi hai cây sӕ lên chӧ Vân Sa mӟi có mӝt hiӋu thuӕc Bҳc nhӓ bán bӕn năm chөc thӭ thuӕc thông thѭӡng nhѭ ÿѭѫng qui, thөc ÿӏa, xuyên khung, bҥch thѭӧc, bҥch trұt, hoàng cҫm, hoàng liên, cam thҧo, phòng phong, chӍ xác, ma hoàng, sài hӗ, trҫn bì, cát căn... Tây y thì phҧi xuӕng phӫ, cách làng năm cây sӕ mӟi có mӝt trҥm y tӃ, mӝt nhà hӝ 52 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VII - LÀNG TÔI THӠI ĈҤI NÔNG NGHIӊP sinh. Không kiӃm ÿâu ra mӝt tiӋm trӳ thuӕc Tây; dân làng tôi không bao giӡ thҩy mӝt viên aspirine. Cho nên hӉ mӝt ngѭӡi bӏ bӋnh thә tҧ thì cҧ xóm kinh hoҧng, tѭӣng nhѭ Diêm vѭѫng sai quӍ sӭ lên bҳt. CǊng may trong mѭӡi mҩy năm, làng tôi và vài làng chung quanh không bӏ Qҥn dӏch tҧ lҫn nào. Có khi chӍ bӏ bӋnh tháo dҥ (diarrhée) vì phҧi cҧm gió hay ăn bұy mà không có thuӕc, sӭc suy quá, chӏu không nәi rӗi cǊng chӍ mӝt hai ngày là chӃt. Trong khoҧng mѭӡi năm, tôi chӍ thҩy mӛi mӝt năm, 1925 hay 1926, nhӡ ÿѭӧc mùa và lúa có giá mà dân làng tôi ăn tӃt khá vui. Gҫn nhѭ nhà nào cǊng may ÿѭӧc áo mӟi cho trҿ, Kҥng thanh niên còn "diӋn" mӝt ÿôi vӟ màu vàng nhѭ nghӋ, ÿi ÿôi guӕc. Trҿ con có xu ÿӗng leng keng trong túi và chӛ nào cǊng có mӝt ÿám ÿánh ÿáo. Năm ÿó hӑc trò ÿi tӃt bác tôi cǊng Kұu hѫn, và mùng hai bác tôi cho chúng tôi hai hào mua thêm mӝt bánh pháo toàn hӗng ÿӇ ÿӕt rӡi tӯng cái. Nhӳng năm khác, tӃt tuy không vui bҵng, nhѭng nhà nào cǊng có bánh chѭng, có thӏt Oӧn kho (mӝt ngѭӡi mә lӧn và bán cho cҧ xóm); còn quanh năm trong các gia ÿình nghèo không khí trҫm trҫm, an phұn, buӗn tҿ. Nhóm Tӵ Lӵc văn ÿoàn gӑi cҧnh quê là cҧnh bùn lҫy Qѭӟc ÿӑng, thұt ÿúng cҧ vӅ nghƭa ÿen lүn nghƭa bóng. 7ӯ trăm năm trѭӟc, ÿҩt ÿai khai phá hӃt rӗi, bҥt hӃt ÿӗi, gò ÿӇ biӃn thành ruӝng, rӗi bӡ ruӝng mӛi ngày mӝt xén lҫn tӟi mӭc chӍ còn ÿһt vӯa mӝt bàn chân, không còn cách nào mӣ mang thêm ÿҩt cày ÿѭӧc nӳa. Xѭa mӛi gia ÿình có ÿѭӧc bӕn năm mүu; dân sӕ mӛi ngày mӝt Wăng, nay mӛi gia ÿình chӍ còn trung bình ÿѭӧc năm bҧy sào ÿӇ nuôi năm sáu miӋng ăn. Phѭѫng pháp canh tác vүn cә hӫ nhѭ ÿӡi Minh Mҥng, ThiӋu Trӏ; cày bӯa vүn là kiӇu cǊ, phân bón vүn là phân chuӗng, không có phân xanh, lúa giӕng cǊng không thay ÿәi, công viӋc thӫy Oӧi thiӃu hҷn, năng suҩt cӫa ruӝng không tăng mà dân sӕ thì tăng, nên mӛi ngày mӝt nghèo thêm. Trong làng lҥi không có mӝt công nghӋ nào; ngoài nhӳng ngày mùa, dân không biӃt làm gì ÿӇ kiӃm thêm lӧi, nhѭ vұy là ÿa sӕ non nӱa năm ӣ không, ÿàn ông thì thҧ diӅu, chѫi Eӡi lêu lәng, ÿàn bà thì ngӗi lê ÿôi mách. An Ph̵n, Sͫ Li H˱˯ng Có mӝt cách cҧi thiӋn ÿӡi sӕng là li hѭѫng, nhѭng chӍ mӝt sӕ rҩt ít xuӕng Hà Nӝi, hoһc lên Chӧ Bӡ làm ăn, còn thì ngѭӡi ta sӧ bӓ quê cha ÿҩt tә lҳm, vì ngҥi phҩn ÿҩu, ngҥi Pҥo hiӇm, và mӝt phҫn cǊng vì ngѭӡi ta cho bӓ quê là tӫi nhөc.36 Trong cuӕn %̫y ngày trong Ĉ͛ng Tháp M˱ͥi tôi ÿã viӃt: "Hai năm trѭӟc37 tôi dҳt sáu ngѭӡi bà con ӣ Bҳc vào ÿây (Ĉӗng Tháp Mѭӡi). Hӑ nghèo, tôi muӕn giúp hӑ làm ăn, xuҩt tiӅn xe cho hӑ rӗi gӣi gҩm hӑ vӟi mӝt ông chӫ ÿLӅn ӣ ÿây ÿӇ hӑ làm ruӝng. Tôi dүn hӑ ÿi coi làng xóm, chӍ nhӳng cánh ÿӗng bát ngát, nhӳng ÿӕng lúa chót vót cho hӑ thҩy. Hӑ ÿӅu trҫm trӗ khen: "Chà! Ruӝng thұt là thҷng cánh cò bay! Quҧ là lúa chҩt thành núi!...” Tôi lҥi dҳt hӑ vào thăm nhӳng gia ÿình nghèo nhҩt ӣ ÿây: bӳa ăn luôn luôn có cѫm và 36 Tâm trҥng tӫi nhөc ÿó do tә chӭc hѭѫng thôn cӫa mình. Mӛi làng là mӝt ÿӏa phѭѫng tӵ trӏ, có tөc lӋ riêng, tài Vҧn riêng (công ÿLӅn), gҫn nhѭ mӝt triӅu ÿình riêng. Ngѭӡi nѫi khác tӟi có cҧm tѭӣng nhѭ vô mӝt xӭ lҥ, bӏ dân làng nghi kӏ, không muӕn cho nhұp tӏch – vì không muӕn chia công ÿLӅn cho hӑ - và chӍ cho ngө cѭ (ngày nay Jӑi là tҥm trú). Dân ngө cѭ không có chút quyӅn lӧi gì cҧ (không ÿѭӧc dӵ viӋc làng không ÿѭӧc chia ruӝng) nên Eӏ khinh. Ĉã bӏ nghi kӏ lҥi bӏ khinh, tҩt khó làm ăn, nên không ai muӕn bӓ quê hѭѫng mà ÿi ngө cѭ nѫi khác cҧ, cho viӋc li hѭѫng phҧi ngө cѭ là mӝt tӫi nhөc. Ngày nay chӃ ÿӝ xã hӝi chӫ nghƭa lҥi áp dөng chính sách thӡi phong kiӃn, chính sách ÿӏa phѭѫng tӵ trӏ ÿó cǊng phân biӋt tҥm trú và thѭӡng (có hӝ khҭu) gây rҩt nhiӅu rҳc rӕi và tham nhǊng. Bao giӡ nѭӟc mình mӟi văn minh ÿѭӧc? 37 Khoҧng 1936. Gҫn ÿây mӝt sӕ tӡ báo ÿһt vҩn ÿӅ bӓ chӃ ÿӝ hӝ khҭu, nhѭng thӵc tӃ cho thҩy sӵ cách biӋt giӳa thôn quê và thành thӏ còn quá xa, ÿLӅu ÿó ҧnh hѭӣng ÿӃn nhiӅu vҩn ÿӅ chѭa thӇ giҧi quyӃt ÿѭӧc (NXB) 53 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VII - LÀNG TÔI THӠI ĈҤI NÔNG NGHIӊP cá; quҫn áo có vài bӝ bҵng hàng (lөa). Hӑ nhұn rҵng dân miӅn này ít khi biӃt ÿói, rét, ít lҳm. 9ұy mà trong sӕ sáu ngѭӡi, chӍ có mӝt ngѭӡi chӏu ӣ hҷn trong này, nay sҳp thành mӝt thѭѫng gia nhӓ; còn năm ngѭӡi kia ÿi làm mѭӟn mӝt hai năm, dѭ ÿѭӧc ít tiӅn rӗi vӅ Bҳc ÿӇ thăm bà con, ÿình chùa, lǊy tre, cәng xóm mà không vô nӳa, chӏu cҧnh ăn khoai trӯ cѫm và mһc áo ÿөp quanh năm. Hӑ nһng lòng cӕ hѭѫng quá. Làm sao thay ÿәi tinh thҫn ÿó nhӍ?". Thӵc ra, thӡi nào và ӣ ÿâu cǊng có mӝt sӕ ngѭӡi có tinh thҫn phҩn ÿҩu, nhѭng dân làng tôi chӍ biӃt phҩn ÿҩu trong khu vӵc chұt hҽp cӫa làng thôi: rán làm nhiӅu, tiêu ít, ÿӇ dành ÿѭӧc mӝt sӕ tiӅn mua ruӝng, cho vay, mua chӭc nhiêu, chӭc xã, tӭc nhѭ tөc ngӳ nói: "Gà què ăn quҭn cӕi xay". Nhѭ vұy thì cҧ ÿӡi ăn ÿӝn, rӕt cuӝc hӑ cǊng chӍ ÿѭӧc bӕn năm mүu là cùng; nӃu vào Nam, nѫi ÿҩt hoang còn mênh mông, sӵ buôn bán dӉ dàng thì trong vài chөc Qăm có thӇ có ÿѭӧc vài chөc hécta (sáu chөc mүu, ngoài Bҳc)38, hoһc mӝt tiӋm tҥp hóa ӣ mӝt chӧ quұn. Nhͷng Cái Vui Nho Nh͗ cͯa H͕ +ӑ chӏu an phұn và cǊng tìm ÿѭӧc cái vui trong cҧnh ÿói rét. Ăn vài cӫ khoai, uӕng Pӝt gáo nѭӟc mѭa trong vҥi, rӗi qua hàng xóm ngӗi xem ÿánh cӡ, hoһc ra cәng xóm nhìn cánh diӅu, ÿҧo trên nӅn trӡi xanh, nói chuyӋn phiӃm dѭӟi bóng tre, trong ngӑn gió hiu hiu. Hôm nào có ÿѭӧc dăm xu trong túi, ÿi chӧ Vân, chӧ Mѫ cách xa làng hai ba cây sӕ, thăm cô hàng xén, mua mӝt chùm dâu da hoһc mӝt túi táo vӯa ÿi vӯa ăn. Tӕi ÿùa giӥn vӟi con ӣ sân, Gѭӟi bóng trăng, hát vài câu lí giao duyên. Mùa cҩy, mùa gһt có cái vui làm tұp thӇ, vӯa làm Yӯa hát ví: ͢i anh C̫ ̭y ˯i... ͢i cô Hai ̭y ˯i!...". Vui nhҩt là nhӳng ngày ra ÿình ăn cӛ, lҩy phҫn hoһc ăn khao, ăn giӛ nhà mӝt ngѭӡi quen. Rӗi nhӳng ÿêm hát chèo ӣ làng bên, mӝt ÿám ba bӕn chàng rӫ nhau ÿi coi, coi chèo thì ít, mà lѭӧn ÿӇ trêu các thiӃu nӳ làng khác thì nhiӅu. +ӑ có nhiӅu cái vui nho nhӓ nhѭ vұy. Còn cái vui này nӳa. Mӝt ông già gҫn lөc tuҫn Uӗi, mҳt mӡ, không thҩy rõ ÿѭӡng, ít khi ra khӓi nhà. Bà vӧ bé gҫn ngǊ tuҫn, phàn nàn vӟi Eҥn bè hàng xóm rҵng ông lão vүn chѭa cho bà nghӍ ÿҿ. Bác tôi mӝt hôm khuyên ông ta thôi ÿi, nӃu không thì "âm kiӋt mà hӓa quá vѭӧng" sӁ mù hҷn. Ông ta ÿáp: "Tôi cǊng biӃt vұy, nhѭng ông nghƭ mà xem: tôi không có danh vӑng chӭc phұn gì, chӭc tѭӟc gì, nhà cǊng chҷng giàu có gì, không ÿѭӧc ăn ngon mһc ÿҽp, sӕng ӣ ÿӡi còn có lҥc thú gì ngoài cái ÿó ÿâu, nӃu Oҥi tӵ cҩm mình thì sӕng ÿӇ làm gì kìa?". Dù trong cҧnh cӵc khә ÿӃn ÿâu, loài ngѭӡi cǊng tìm ÿѭӧc cái vui này, vui khác, có Yұy mӟi duy trì ÿѭӧc cuӝc sӕng và giӕng nòi. Ĉáng thѭѫng nhҩt là các thôn nӳ giàu cǊng nhѭ nghèo. Cҧ ÿӡi, hӑ chӍ ÿѭӧc hѭӣng Qăm sáu năm vui tѭѫi; tӯ tuәi mѭӡi lăm mѭӡi sáu, nhӵa sӕng trong ngѭӡi hӑ bҳt ÿҫu dӗi dào, Kӑ sҳm mӝt cái gѭѫng con bҵng lòng bàn tay, mӝt hӝp sáp Cô Ba ÿӇ bôi tóc cho mѭӟt, kiӃm Pӝt cái bao hѭѫng giҩy ÿӓ ÿӇ bôi môi, mua mӝt cái yӃm trҳng cә viӅn, mӝt cái thҳt lѭng bҵng Vӗi, mӝt cái khăn mӓ quҥ bҵng vҧi ÿen, láng (alpaga) và may mӝt cái áo tӭ thân bҵng vҧi nhuӝm nâu; nhѭ vұy là sang rҩt mӵc rӗi; nӃu hӑ có ÿѭӧc nѭӟc da bánh mұt, cһp mҳt tình tӭ, Qө cѭӡi tѭѫi thì ÿӫ làm cho trai làng mê mҭn tâm thҫn; và hӑ thҩy ÿӡi hӑ ÿҽp lҥ, mà tiӃng hát ví, hát lí, hát cò lҧ cӫa hӑ nhӳng khi cҩy, gһt hay giã gҥo, xay lúa trong trҿo, vui vҿ nhѭ tiӃng chim sѫn ca. Cái vui nhҩt cӫa hӑ là ngày xuân cùng vӟi chӏ em ÿi xem hӝi, lӉ chùa trong tәng (làng tôi nhӓ, không bao giӡ mӣ hӝi, chùa lҥi không có ngѭӡi trө trì, bӓ hoang, sau 38 Có lӁ tác giҧ muӕn nói: 2 hécta = 2 x 10.000m2 = 20.000m2 bҵng khoҧng 6 mүu ngoài Bҳc = 6 x 3.600m2 = 21.600m2. (Goldfish) 54 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VII - LÀNG TÔI THӠI ĈҤI NÔNG NGHIӊP dùng làm trѭӡng hӑc), hoһc theo mҩy ông già bà già ÿi xa hѫn, xem lӉ ÿӅn Hùng ӣ Phú Thӑ, ÿӅn ÿӭc thánh Trҫn ӣ KiӃp Bҥc. Ĉi nhѭ vұy có khi mҩt bӕn năm ngày, nhà có cӫa Pӟi ÿi ÿѭӧc. Lҫn nào cǊng có vài ba chàng trai nhұp bӑn, mà tình xuân thұt phѫi phӟi, suӕt ÿӡi không quên ÿѭӧc. Tôi chѭa thҩy bài thѫ nào tҧ cҧnh xuân thôn quê và tình xuân thôn nӳ Bҳc ViӋt ÿúng và hay nhѭ bài dѭӟi ÿây cӫa NguyӉn Bính: XUÂN Vӄ Ĉã th̭y xuân v͉ vͣi gió ÿông, 9ͣi trên màu má gái ch˱a ch͛ng. Bên hiên hàng xóm, cô hàng xóm, Ng˱ͣc m̷t nhìn trͥi, ÿôi m̷t trong. 7ͳng ÿàn con tr̓ ch̩y xum xoe, 0˱a t̩nh, trͥi quang, n̷ng mͣi hoe. Lá nõn cành non ai tráng b̩c? Gió v͉ tͳng tr̵n, gió bay ÿi... Thong th̫ nhân gian ngh͑ vi͏c ÿ͛ng, Lúa thì con gái m˱ͫt nh˱ nhung. Ĉ̯y v˱ͥn, hoa b˱ͧi hoa cam rͭng, Ngào ng̩t h˱˯ng bay b˱ͣm vͅ vòng. Trên ÿ˱ͥng cát m͓n, m͡t ÿôi cô, <͇m ÿó khăn thâm, tṟy h͡i chùa. *̵y trúc d̷t bà già tóc b̩c, Tay l̯n tràng h̩t ni͏m nam vô. (Tâm hӗn tôi) Phҧi sӕng vӟi nông dân mӟi tҧ mùa xuân trong lòng hӑ và trong cҧnh vұt nhѭ vұy ÿѭӧc. Nhѭng khi hӑ có chӗng thì chӍ vài ba năm sau, có ÿѭӧc hai ÿӭa con là cҧnh cӫa hӑ ÿã ÿáng thѭѫng rӗi. Ca dao có câu: Trai ba m˱˯i tu͝i ÿang xoan, (tͱc xuân) Gái ba m˱˯i tu͝i ÿã toan v͉ già. Tôi thҩy nhiӅu cô ӣ làng tôi mӟi ngoài hai mѭѫi, sau mҩy năm quҫn quұt làm viӋc nhà chӗng, sau vài lҫn sanh ÿҿ, ÿã không còn vҿ gì xuân nӳa, tѭӣng nhѭ ngoài ba mѭѫi. NӃu nhà chӗng ÿӫ ăn, chӗng không hѭ hӓng thì hӑ còn ÿѭӧc lành lһn, còn ÿѭӧc cái vui mang danh cô xã, cô nhiêu, bà chánh, bà phó; nӃu không thì chӍ là mҽ ÿƭ, lam lǊ cho tӟi chӃt, nhӏn ăn nhӏn Pһc cho chӗng, con, mà không ÿѭӧc ÿӅn ÿáp chút gì cҧ. Ti͋u Thuy͇t Ti͉n Chi͇n v͉ Nông Dân Trong mҩy trang trên tôi chӍ giӟi thiӋu sѫ sài ÿӡi sӕng dân quê làng tôi; muӕn biӃt rõ tính tình, phong tөc, cҧnh cѫ cӵc, ѭӟc vӑng cӫa nông dân Bҳc, Trung thì phҧi ÿӑc nhӳng tiӇu thuyӃt cӫa Trҫn Tiêu, Ngô Tҩt Tӕ, Nam Cao, Bùi HiӇn, Tô Hoài, Thanh Tӏnh... Nhӳng tiӇu thuyӃt ÿó có giá trӏ vӯa vӅ tài liӋu, vӯa vӅ nghӋ thuұt, mӝt vài trăm năm nӳa sӁ rҩt quí, vì là nhӳng bӭc tranh cӫa xã hӝi nông nghiӋp cuӕi thӡi ÿҥi phong kiӃn. 55 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VII - LÀNG TÔI THӠI ĈҤI NÔNG NGHIӊP 0ҩy nhà kӇ trên mӛi ngѭӡi ӣ mӝt miӅn, mӛi ngѭӡi mӝt bút pháp, mӝt cá tính, tác phҭm cӫa hӑ bә túc cho nhau. Thanh Tӏnh tҧ tình hӗn hұu, kín ÿáo, dӏu dàng cӫa dân quê miӅn Quҧng Trӏ, Thӯa Thiên (hay cҧ Quҧng Nam); truyӋn Quê Ḿ cӫa ông nên thѫ, sӵ thӵc chҳc không thѭӡng ÿѭӧc ÿҽp nhѭ vұy. Bùi HiӇn trong 1̹m V̩ và 0̩ Ĉ̵u có giӑng hoҥt kê, cho ta thҩy vài hài kӏch trong ÿӡi sӕng dân quê NghӋ-TӍnh. Trҫn Tiêu chuyên tҧ phong tөc hѫn là ÿӡi sӕng nghèo nàn cӫa nông dân Bҳc ViӋt (Thái Bình, Nam Ĉӏnh?). Trong Con Trâu và Ch͛ng Con, chúng ta thҩy ÿӫ các tөc mua nhiêu, mua xã, cҫu tӵ, vào ÿám tӃ ÿình, bӕc mҧ, cѭӟi nàng hҫu, cҧ trò chѫi diӅu nӳa... Tình tiӃt không có gì éo le mà văn lҥi có giӑng bình tƭnh, cho nên tiӇu thuyӃt cӫa ông không hҩp Gүn lҳm, nhѭng là nhӳng tài liӋu ÿáng tin vӅ ÿӡi sӕng nông dân - ÿӡi sӕng bӅ ngoài hѫn là ÿӡi Vӕng nӝi tâm. Ngô Tҩt Tӕ khác hҷn, ӣ Bҳc Ninh, vӕn là nhà Nho, sau hӑc thêm chӳ Pháp, viӃt nhѭ các nhà văn lӟp mӟi, có mӝt cá tính sҳc, mҥnh, không có tài vӅ tiӇu thuyӃt mà nәi tiӃng vӅ phóng sӵ. Tұp Vi͏c Làng cӫa ông tҧ tӍ mӍ, gӑn mà sҳc bén, thói tranh nhau mӝt miӃng thӏt, Pӝt cөc xôi cӫa hѭѫng chӭc trong ÿình, gây ra nhӳng vө ÿánh nhau chí mҥng rӗi ÿѭa nhau ÿӃn phӫ huyӋn. Thұt ÿúng vӟi câu "miӃng ăn là miӃng nhөc". Ông rҩt ghét hҥng hѭѫng chӭc, không xét do ÿâu mà có tөc ÿó: mӝt phҫn là tҥi hӑ luôn luôn thèm thӏt, nhѭ tôi ÿã nói; mӝt phҫn nӳa là hӑ có quan niӋm sai vӅ thӇ diӋn: "Mӝt miӃng ӣ làng bҵng mӝt sàng xó bӃp". Trái Oҥi, ông rҩt thѭѫng hҥng dân nghèo bӏ hѭѫng chӭc, phӫ huyӋn ӭc hiӃp; nhѭng ông dùng nhӳng màu tӕi quá, truyӋn 7̷t Ĉèn cӫa ông chӍ ÿúng sӵ thӵc mӝt phҫn thôi. Theo tôi, tiӇu thuyӃt cӫa Tô Hoài (Quê Ng˱ͥi) gҫn ÿúng sӵ thӵc hѫn hӃt, tҧ hҥng dân nghèo làng Nghƭa Ĉô (gҫn Hà Nӝi) chuyên nghӅ dӋt lƭnh (lãnh). Hӑ có nhӳng lúc vui - khi nghӅ dӋt thӏnh - và nhӳng lúc khә - khi kinh tӃ khӫng hoҧng, lƭnh Ӄ, hӑ phҧi tha phѭѫng cҫu thӵc. Tác giҧ sӕng vӟi hӑ, biӃt rõ ÿӡi sӕng vӅ tình cҧm cӫa hӑ, thѭѫng hӑ mà thӍnh thoҧng FǊng mӍa nhҽ hӑ. Ĉӡi hӑ không bi ÿát quá nhѭ trong 7̷t Ĉèn cӫa Ngô Tҩt Tӕ, cǊng không nên thѫ nhѭ trong Quê Mҽ cӫa Thanh Tӏnh. Văn Tô Hoài không chuӕt, nhѭng giҧn dӏ, tӵ nhiên, dí dӓm. Có tài nhҩt là Nam Cao, nhѭng Nam Cao chӍ giӓi viӃt truyӋn ngҳn, truyӋn dài cӫa ông Wҫm thѭӡng. Khi ông tҧ bӑn cѭӡng hào ác bá, hҥng du côn làm tay sai cho hҥng trên, ông FǊng dùng màu tӕi quá, mӍa mai cay ÿӝc nӳa, nên văn rҩt sҳc bén nhѭng không khiӃn ta cҧm ÿӝng. ChӍ nhӳng khi ông tҧ hҥng nông dân thҩp cә bé miӋng, an phұn, hiӅn lѭѫng, thành thӵc, thѭѫng vӧ, thѭѫng con, là ta thҩy tài cӫa ông cao mà lòng trҳc ҭn cӫa ông dào dҥt. Ông chӍ ghi tӯng cӱ chӍ, ngôn ngӳ, rӗi chép lҥi mӝt cách trung thӵc mà gây cho ta mӝt nӛi buӗn mênh mông. TruyӋn ngҳn hay nhҩt, bҩt hӫ cӫa ông là truyӋn 0͡t ÿám c˱ͣi ÿã khiӃn tôi ÿӑc ÿi ÿӑc Oҥi mҩy lҫn mà lҫn nào cǊng bùi ngùi, rѫm rӟm nѭӟc mҳt. Tôi dã giӟi thiӋu nó, lҫn ÿҫu trong Wұp +˱˯ng s̷c trong v˱ͥn văn (1961), lҫn sau kƭ hѫn, trong tӡ 7͝ Qu͙c sӕ 12 - 1977. Phҧi ÿӑc truyӋn ÿó mӟi yêu hҥng nông dân chҩt phác, hoàn cҧnh cӫa hӑ càng ÿáng thѭѫng thì hӑ càng dӉ thѭѫng. Ngoài ra còn mӝt sӕ tiӇu thuyӃt gia khác thӍnh thoҧng cǊng viӃt mӝt truyӋn hoһc mӝt ÿRҥn vӅ nông dân, nhѭ VǊ Trӑng Phөng, Thҥch Lam... nhѭng không có gì ÿһc biӋt, tôi ngӡ Uҵng hӑ không sӕng vӟi nông dân. Thͥi Tr˱ͣc N˱ͣc Mình Không Có Giai C̭p Ĉ̭u Tranh Quan niӋm giai cҩp cӫa phѭѫng Tây và ngѭӡi ÿѭa ra thuyӃt giai cҩp ÿҩu tranh có lӁ là 56 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VII - LÀNG TÔI THӠI ĈҤI NÔNG NGHIӊP Marx. Theo Raymond Aron trong La lutte des classes (Gallimard - 1964) thì Marx ÿѭa ra ba ÿӏnh nghƭa vӅ giai cҩp, mà ÿӏnh nghƭa dѭӟi ÿây trong Le 18 Brumaire de Louis Napoléon (Cuӝc ÿҧo chánh ngày 18 Brumaire cӫa Louis Napoléon, tӭc Napoléon III), rõ ràng, ÿҫy ÿӫ nhҩt: "Dans la mesure où des millions de familles vivent dans des conditions d'existence qui séparent leurs modes de vie, leurs intérêts et leur culture de ceux des autres classes et les mettent en contraste hostile à l'égard de ces derniers, ils forment une classe. Dans la mesure où il n'y a qu'une solidarité globale entre petits paysans et où l’identité de leur intérêts ne crée pas d'unité, pas d'union nationale, pas d’organisation politique, ils ne forment pas une classe". (tr.41 - 42). "Khi nào có nhi͉u tri͏u gia ÿình s͙ng trong nhͷng ÿL͉u ki͏n khi͇n cho tͳ l͙i s͙ng ÿ͇n quy͉n lͫi, văn hóa cͯa h͕ ÿ͉u cách bi͏t vͣi l͙i s͙ng, quy͉n lͫi, văn hóa cͯa các giai c̭p khác, và h͕ sinh ra t˱˯ng ph̫n, thù ngh͓ch vͣi nhͷng giai c̭p khác ÿó, khi nào nh˱ v̵y thì nhͷng gia ÿình ÿó h͕p thành m͡t giai c̭p. Khi nào ch͑ có m͡t s͹ ÿoàn k͇t t͝ng quát giͷa các ti͋u nông vͣi nhau mà s͹ ÿ͛ng quy͉n lͫi cͯa h͕ không t̩o nên s͹ th͙ng nh̭t, ÿoàn k͇t dân W͡c, cǊng không t̩o nên m͡t t͝ chͱc chính tr͓, khi nào ch͑ nh˱ v̵y thì không thành m͡t giai F̭p". 9ұy muӕn cho có mӝt giai cҩp thì mӝt sӕ ÿông ngѭӡi phҧi sӕng gҫn nhau, làm mӝt công viӋc ÿҥi khái nhѭ nhau; bҩy nhiêu chѭa ÿӫ, hӑ còn phҧi có tѭѫng quan thѭӡng xuyên Yӟi nhau thành mӝt sӵ nhҩt trí, cùng hòa ÿӗng vӟi nhau mà cùng chӕng ÿӕi nhӳng nhóm khác nghƭa là hӑ phҧi có ý thӭc vӅ sӵ ÿoàn kӃt, thӕng nhҩt cӫa mình mà chӕng ÿӕi vӟi các nhóm khác. Theo ÿӏnh nghƭa ÿó thì nông dân ViӋt Nam tӯ xѭa tӟi năm 1945, chѭa bao giӡ thành Pӝt giai cҩp cҧ. Có thӡi hӑ chӕng mӝt triӅu ÿҥi lҫm than, nhѭ hұu bán thӃ kӍ XIX, dân Bình Ĉӏnh, Phú Yên (nói chung là Ĉàng Trong) oán nhà NguyӉn mà theo Tây Sѫn, nhѭng hӑ không thành mӝt tә chӭc chính trӏ, mà khi nhà Tây Sѫn lên ngôi thì hӑ theo chӃ ÿӝ quân chӫ Fӫa nhà NguyӉn mӟi, rӗi khi nhà NguyӉn cǊ làm chӫ sѫn hà, hӑ cǊng theo nӳa. Ӣ Nam, trѭӟc Qăm 1945, thӍnh thoҧng có nhӳng cuӝc nәi loҥn lҿ tҿ nhӓ cӫa nông dân, nhѭ vө ÿӗng Nӑc 1ҥn ӣ Bҥc Liêu, nhѭng chӍ là ÿӇ chӕng ÿӕi bӑn ÿLӅn chӫ chiӃm công lao khai phá ÿҩt hoang Fӫa hӑ, không phҧi là chӕng cҧ "giai cҩp" ÿLӅn chӫ, không có tính cách chính trӏ. Công nhân cǊng vұy, tӯ 1930 ÿã có nhӳng cuӝc biӇu tình cӫa thӧ thuyӅn, hӑ ÿoàn kӃt, có ngѭӡi lãnh ÿҥo, có ý thӭc chính trӏ, nhѭng toàn là ÿӇ chӕng bӑn tѭ bҧn Pháp, vì lúc ÿó chӍ thӵc dân Pháp mӟi có nhӳng xѭӣng, mӓ, nhà máy, ÿӗn ÿLӅn lӟn; chѭa bao giӡ thӧ thuyӅn ViӋt chӕng tѭ bҧn ViӋt: các nhà tѭ bҧn ViӋt nhѭ Bҥch Thái Bѭӣi ӣ Bҳc, Trѭѫng Văn BӅn ӣ Nam, nhӓ quá, ÿâu ÿã làm mѭa làm gió gì ÿѭӧc? Ӣ làng tôi, nhѭ trên ÿã nói, ngoài nhà bác tôi ra, toàn là nông dân, mà nông dân giàu hay nghèo thì lӕi sӕng cǊng nhѭ nhau, trình ÿӝ văn hóa cǊng nhѭ nhau. Có sӵ bóc lӝt lүn nhau, nhѭng giàu nghèo cӭ thay ÿәi nhau lên xuӕng, không thành ÿѭӧc nhӳng giai cҩp phú nông hay bҫn nông có ý thӭc ÿoàn kӃt chính trӏ ÿѭӧc39. ĈÁM TANG BÁC TÔI - S͸ SUY VI CͮA CON CHÁU Bác tôi sӕng y nhѭ nông dân, chӍ khác hӑ vӅ nghӅ nghiӋp, văn hóa, cách ăn nói, cѭ [ӱ, giúp ÿӥ mӑi ngѭӡi, không hà hiӃp ai, chҷng ÿӭng vӅ mӝt phe nào, gia nhұp mӝt tә chӭc 39 ĈRҥn này nҵm trong văn mҥch, trong sӵ suy tѭ cӫa mӝt hӑc giҧ có nhiӅu uy tín vӟi bҥn ÿӑc, chúng tôi giӳ lҥi ÿӇ nhӳng ai nghiên cӭu vӅ NguyӉn HiӃn Lê có tài liӋu làm viӋc. (Nxb Văn Hoá) 57 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VII - LÀNG TÔI THӠI ĈҤI NÔNG NGHIӊP nào, nên ÿѭӧc dân làng trӑng nӇ. Nhѭng các con cӫa bác tôi, sӭc hӑc và tѭ cách không hѫn ai, mà vүn ÿѭӧc coi ӣ vào mӝt hҥng riêng, hҥng con nhà sang, hҥng “cұu”40 không phҧi chân Oҩm tay bùn, không phҧi làm xâu, ÿi tuҫn – vì không lãnh phҫn công ÿLӅn – nên bӏ nhiӅu kҿ ganh tӏ. Bác tôi biӃt hӃt nhѭng ÿáng lӁ phҧi cho ngѭӡi con cҧ và con thӭ ba, hӑc dӣ nhҩt, tұp Pӝt nghӅ tay chân, hoһc làm ruӝng, hoһc làm thӧ - thӧ may, thӧ mӝc, thӧ nӅ… và sӕng hoà ÿӗng vӟi nông dân, thì ngѭӡi vì thӇ diӋn, vì thѭѫng con hoһc vì mӝt lӁ gì khác, ÿӇ cho lêu bêu, không tӵ lӵc mѭu sinh ÿѭӧc, chӍ trông vào mҩy mүu ruӝng tә tiên ÿӇ lҥi. Mӕi suy bҳt ÿҫu tӯ ÿó, mà ÿó cǊng là tình trҥng chung cӫa bӑn con cái nhà nho lӥ thӡi. Bác tôi mҩt năm 1933, thӑ 55 tuәi (ÿã góa vӧ tӯ mҩy năm trѭӟc). Ĉám tang thұt long trӑng. Trong hai ngày, hàng trăm môn sinh lӟn tuәi lҥi thu xӃp, làm rҥp ÿӇ tә chӭc cuӝc tӃ tam sinh: bò, lӧn, dê. Có trӕng, kèn, văn tӃ. Môn sinh trҿ ÿӭng ÿҫy sân, và ngѭӡi tӟi coi chұt ngõ. Ĉӝng quan vào cuӕi giӡ ngӑ hay ÿҫu giӡ mùi mӝt ngày hè. Ĉích thân mѭӡi hai môn sinh thân tín bұn ÿӗ tang ghé vai khiêng linh cӳu. Mӝt ngѭӡi ÿi giұt lùi ӣ phía trѭӟc ÿӇ ra hiӋu cho cӱ ÿӝng cӫa mӑi ngѭӡi phӕi hӧp vӟi nhau. Hӑ phҧi rán khiêng sao cho bát nѭӟc ÿһt trên linh cӳu không sóng sánh. Hӑ rón rén bѭӟc mӝt bѭӟc rӗi lҥi ngѭng mӝt chút, tӯ trong nhà ra tӟi cәng ÿӝ hai chөc thѭӟc mҩt ÿӃn nӱa giӡ. Ngӯng ӣ ÿó khá lâu, rӗi lҥi tiӃn tӯng bѭӟc ra cәng xóm. Khúc ÿѭӡng này rӧp bóng tre, ÿӝ trăm thѭӟc, cǊng mҩt nӱa giӡ nӳa. Tӯ cәng xóm tӟi huyӋt (trong mӝt thӱa ruӝng cӫa bác tôi) toàn là ruӝng vӟi nhӳng bӡ ruӝng rӝng không ÿҫy gang tay, phҧi lӝi càn xuӕng ruӝng mӟi cҩy ÿӝ mӝt tháng. Dѭӟi nҳng chang chang và trong hѫi nѭӟc hӯng hӵc tӯ ruӝng bӕc lên, cҧ trăm ngѭӡi cǊng lӝi theo linh cӳu - vì theo lӉ Wӯ ÿӡi Chu (?) bên Tàu, thì "tӕng tang bҩt khҧ tӏ ÿӗ" (ÿѭa ma thì phҧi theo ÿúng ÿѭӡng cӫa linh cӳu, không ÿѭӧc tránh qua lӕi khác). Ngѭӡi nào ngѭӡi nҩy mӗ hôi ѭӟt cҧ áo trong và áo ngoài mà nét mһt vүn nghiêm chӍnh. Khúc này dài ÿӝ vài trăm thѭӟc, ÿi cǊng mҩt non mӝt giӡ nӳa, vì rҩt khó ÿi và khó giӳ cho bát nѭӟc khӓi sóng sánh. 7ӟi huyӋt, hҥ quan, lҩp huyӋt, ÿҳp nҩm kƭ lѭӥng cǊng mҩt mӝt giӡ nӳa. Tính ra trѭӟc sau mҩt non bӕn giӡ mӟi vӅ tӟi nhà. Lúc ÿó ÿã chiӅu rӗi, các môn sinh chia tay nhau. /ҫn ÿó tôi ÿѭӧc thҩy cái lӉ nghi nghiêm trang, cҧm ÿӝng cӫa Khәng giáo. Có phҫn nghiêm trang nhiӅu hѫn bi ai. Tình cӫa môn sinh nӃu ÿѭӧc nhѭ vұy hoài thì ÿҽp biӃt mҩy. Nhѭng chӍ sáu tháng sau, tình cӫa hӑ ÿӕi vӟi gia ÿình bác tôi ÿã khác nhiӅu. Ai cǊng biӃt trѭӟc rҵng gia ÿình ÿó sӁ suy mà suy rҩt mau. Nhӳng môn sinh ӣ làng khác, ba bӕn chөc tuәi, ÿӭng ÿҳn, vүn giӳ bәn phұn, ngày giӛ tӃt ÿӅu nhӟ lҥi cúng, nói dăm ba câu chuyӋn rӗi vӅ; có viӋc gì cҫn thì hӑ cǊng giúp. Còn các môn sinh trong làng, ngay cҧ mӝt sӕ ngѭӡi thân tín vào hҥng hӑc trò "ruӝt" cӫa bác tôi, cǊng mӯng thҫm rҵng giұu ÿã ÿә rӗi. Mà giұu ÿә thì bìm leo. +ӑ muӕn cho sҧn nghiӋp cӫa bác tôi ÿӇ lҥi tan tành sӟm, mà con cháu bác tôi cǊng sӁ nghèo khә nhѭ hӑ, hay hѫn hӑ. Hình nhѭ có mӝt tâm lí chung: trong làng thҩy nhà nào suy thì ngѭӡi ta mӯng, thҩy nhà nào thӏnh thì ngѭӡi ta nӏnh. Ngѭӡi con cҧ bác tôi và cҧ vӧ nӳa - con mӝt lí trѭӣng ӣ Thanh Mai - ÿӅu mong có Pӝt chӭc gì trong làng ÿӇ khӓi mang tiӃng là bҥch ÿinh, bӏ ngѭӡi ta gӑi là bӕ cu, mҽ ÿƭ: ba ngѭӡi em trai, cҧ ngѭӡi có bҵng tiӇu hӑc làm hѭѫng sѭ, cǊng muӕn cho anh nhѭ vұy; dân làng, môn sinh cǊ xúi giөc thêm; và hai ba năm sau khi bác tôi mҩt, nhân làng khuyӃt chân lí trѭӣng, cҧ bӕn anh em nghe mӝt bӑn môn sinh cӫa bác tôi bày kӃ, sӱa ÿәi chúc thѭ, bán ruӝng ÿi, cҧ ruӝng hѭѫng hӓa ÿӇ ra tranh lí trѭӣng. HӉ chӏu tung tiӅn cho nhiӅu thì ngu dӕt tӟi 40 Dân làng gӑi chúng tôi là “cұu”. NhiӅu gia ÿình hҥng sang gӑi cha là cұu, mҽ là mӧ cǊng ÿӇ tӓ ý ÿó. 58 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VII - LÀNG TÔI THӠI ĈҤI NÔNG NGHIӊP Pҩy cǊng thҳng. ThӃ là vӧ chӗng vinh hãnh ÿѭӧc dân làng gӑi là ông Lí bà Lí. Gia sҧn chӍ còn ÿӝ mӝt nӱa, bәng lӝc ít, tiêu pha nhiӅu, lҥi mang thêm tұt nghiӋn thuӕc phiӋn, ÿánh xóc Gƭa nӳa; vӧ lҥi ÿҫn và làm biӃng, nên còn mҩy mүu ruӝng bҧn lҫn ÿӇ ăn; hӃt rӗi thì cҫm cӕ Yѭӡn, nhà thӡ, bán hӃt ÿӗ ÿҥc trong nhà, cҧ câu ÿӕi, hoành phi, khám thӡ nӳa, rӕt cuӝc chӍ còn mӝt cái chõng tre, môn sinh tӟi làm giӛ thҫy phҧi ÿһt ÿӗ cúng lên chõng mà vái. Năm 1943, mѭӡi năm sau khi bác tôi mҩt, sҧn nghiӋp cӫa mҩy ÿӡi, không còn gì cҧ. Gia ÿình tan tác: vӧ chӗng con cái ngѭӡi con cҧ vô ӣ Thanh Mai (nhà bӕ vӧ); ngѭӡi con trai thӭ hai ӣ nhà Yӧ trên Vân Sa. Còn hai ngѭӡi sau vào Nam, ӣ vӟi bác Ba tôi. Tôi chép lҥi mҩy trang bi ÿát ÿó ÿӇ vҥch cái hҥi cӫa thói giӳ thӇ diӋn, không trӑng sӵ trӏ sinh; và cái kӃt quҧ rҩt hӡi hӧt cӫa sӵ giáo hóa: ÿӕi vӟi mӝt sӕ ngѭӡi, nó chi là lӟp sѫn lӉ nghƭa ӣ bӅ ngoài, còn cái tính, cái lòng thì không thay ÿәi ÿѭӧc. Tôi giұn nhҩt là chính mӝt hai môn sinh trѭӟc kia kính cҭn khiêng linh cӳu bác tôi ra sao, thì nay nhà bác tôi suy rӗi lҥi xúc xiӇm các con bác tôi ÿào mҧ ông nӝi tôi lên - tӭc cha cӫa thҫy hӑc cӫa hӑ - ÿӇ xem mӝ có ÿӝng gì không mà nhà mau suy nhѭ vұy! Và bӑn bӕn ÿӭa cháu bҩt hiӃu ÿó ÿã ngu xuҭn nghe Oӡi, quұt mӗ ông nӝi mình lên. Thҩy chiӃc áo gҩm khi liӋm còn nguyên vҽn, sӧ quá, vӝi lҩp Oҥi. Mӝt tai vҥ cӫa thói tin ÿӏa lí, mà cǊng là sӵ vô ѫn, tàn nhүn vô cùng cӫa mҩy tên tӵ xѭng là có “nho hӑc”. Không gì ÿúng bҵng câu này cӫa Mҥnh tӱ: “HӉ không có hҵng sҧn thì không có hҵng tâm”; nghèo khә thì sinh ra vô lӉ, bҩt nghƭa, tàn nhүn, ÿê tiӋn, vô sӣ bҩt vi. Muӕn hӑc gì thì hӑc nhѭng trѭӟc hӃt phҧi có mӝt nghӅ ÿӇ sӕng ÿã, bài hӑc ÿó cӫa ông Qӝi tôi, mà cháu ngѭӡi không biӃt theo. Tôi nghe nói ngày nay dân làng tôi ai cǊng ÿӫ ăn, sàn sàn nhѭ nhau cҧ và nhӳng thói ham danh, xúc xiӇm nhau, bóc lӝt nhau, tranh giành nhau ÿӏa vӏ bӟt rӗi. NӃu ÿúng vұy thì thұt ÿáng mӯng, mà ÿó là công cӫa cuӝc cách mҥng 1945. Nhѭng ÿӡi sӕng cӫa dân còn phҧi cҧi thiӋn nhiӅu nӳa. 59 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VIII - TӮ KHI BÀ NGOҤI TÔI MҨT CHѬѪNG VIII - TӮ KHI BÀ NGOҤI TÔI MҨT Bà Ngo̩i Tôi M̭t Trong mӝt tác phҭm (cuӕn 7͹ h͕c ÿ͋ thành công, sau ÿәi là 7͹ h͕c, m͡t nhu c̯u cͯa thͥi ÿ̩i), tôi ÿã nói ÿѭӧc hӑc chӳ Hán vӟi bác tôi trong ba vө hè. Nay nhӟ lҥi thì chӍ ÿáng kӇ là hai thôi: hè 1928 và 1929; còn hè 1930, tôi mӟi vӅ Phѭѫng Khê ÿѭӧc ÿӝ mѭѫi bӳa, hӑc chѭa ÿѭӧc mӝt tuҫn, thì mӝt ngѭӡi em cháu cô cháu cұu tôi, Ĉӛ Bàng, ӣ Hà Nӝi lên Phѭѫng Khê mӡi bác tôi xuӕng Hà Nӝi có viӋc gҩp. ThӃ là sáng hôm sau bác tôi, Ĉӛ Bàng và tôi ÿӅu Uӡi Phѭѫng Khê. 7ӟi nhà tôi mӟi hay rҵng bà ngoҥi tôi ba ÿêm trѭӟc trúng phong té xӍu. Mҽ tôi khiêng ngѭӡi vào, ÿánh gió, ÿә nѭӟc gӯng vào miӋng, ngѭӡi mӣ mҳt, nhѭng cҩm khҭu, toàn thân tê liӋt, không cӱ ÿӝng ÿѭӧc nӳa. Chҳc bà bӏ ÿӭt mҥch máu. Vұy là mҽ tôi ÿã nhӡ anh Bàng - Bàng tuy vai em nhѭng lӟn tuәi hѫn, nên tôi gӑi là anh - vӅ Phѭѫng Khê báo cho bác tôi hay, nhѭng bác tôi giҩu tin ÿó. May tôi vӅ kӏp ÿӇ săn sóc ngѭӡi ÿѭӧc mӝt ngày trѭӟc khi ngѭӡi mҩt, năm ÿó ngѭӡi trên sáu mѭѫi. "Ĉi" mau nhѭ vұy, không ÿau ÿӟn gì cҧ, thӵc là mӝt cái phѭӟc cho ngѭӡi. %Ӌnh ÿó có khi kéo dài hàng năm; nӃu là bán thân bҩt toҥi thì có ngѭӡi chӏu cӵc hình cҧ chөc Qăm. ThӃ là trong mѭӡi năm tôi mҩt hai ngѭӡi thân: cha tôi năm 1920 (Canh Thân), bà tôi Qăm 1930 (Canh Ngӑ). Trong nhà chӍ còn bӕn anh em (mҽ tôi vүn ÿi buôn bán suӕt ngày); em gái lӟn cӫa tôi 15 tuәi, thay bà tôi lo viӋc cѫm nѭӟc ÿѭӧc rӗi, em gái út 12 tuәi cǊng ÿã giúp ÿѭӧc viӋc nhà. Chôn cҩt bà tôi xong, tôi ӣ lҥi Hà Nӝi, bӓ hӑc chӳ Hán. NghӍ hè năm sau, 1931, lo thi vào trѭӡng Cao ÿҷng Công chánh, tôi cǊng không hӑc chӳ Hán, chӍ vӅ quê thăm bác tôi mѭѫi bӳa, nӱa tháng. Mҩy năm sau vì bác tôi yӃu, rӗi mҩt (1933) nên tôi không hӑc thêm ÿѭӧc gì, mãi ÿӃn năm 1934, ӣ trѭӡng Công chánh ra tôi mӟi Wӵ hӑc lҥi. 0͠T GIA ĈÌNH CÁCH M̨NG: H͔ Ĉ͞ ͦ TH͒NH HÀO Ӣ trên tôi ÿã nhҳc ÿӃn Ĉӛ Bàng. Anh là cháu nӝi cө Ĉӛ Uҭn, anh rӇ ông nӝi tôi, là con trai út cӫa Ĉӛ Cѫ Quang (tӭc Ĉӛ Chân ThiӃt) mà trong Ĉông Kinh nghƭa thͭc tôi gӑi là chú Ba Ĉӛ. Ông nӝi tôi có mӝt bà chӏ và mӝt bà em, cùng lҩy mӝt chӗng, cө Ĉӛ Uҭn. Chú Ba Ĉӛ tôi là con bà thӭ. Chú cѭӟi vӧ ӣ hàng Bҥc, nhà có cӫa, làm nghӅ kim hoàn. Chú ӣ trong Ĉông Kinh nghƭa thөc nhѭ các bác, thuӝc nhóm bҥo ÿӝng nhѭ bác Cҧ tôi, cǊng qua Trung Hoa liên Oҥc vӟi cө Sào Nam, vô ViӋt Nam Quang Phөc hӝi, phө trách cѫ sӣ Vân Nam, chӣ tҥc ÿҥn vӅ Qѭӟc, tә chӭc vө liӋng tҥc ÿҥn vào khách sҥn Coq d'or ӣ Hà Nӝi ngày 26-4-1913, bӏ bҳt và xӱ Wӱ vӟi mӝt sӕ ÿӗng chí năm 1914. Chú ÿӇ lҥi vӧ góa và bӕn con: Xѭѫng con trai cҧ, tѭ cách tҫm thѭӡng, rӗi tӟi hai gái - mà tôi chӍ nhӟ tên ngѭӡi chӏ là Ĉӛ Thӏ Tâm – và ngѭӡi con trai út, Ĉӛ Bàng. Hai chӏ em (Tâm và Bàng) mѭu sinh bҵng nghӅ kim hoàn, ÿӅu nӕi chí cha, làm cách mҥng, gia nhұp ViӋt Nam Quӕc Dân ÿҧng. Ĉӛ Bàng nhӓ ngѭӡi, miӋng tѭѫi, hoҥt bát, có vҿ nho nhã - mһc quӕc phөc, chít khăn, áo dài thâm, ÿi giày - ít hӑc, chӳ Hán và chӳ Pháp chѭa ÿӫ ÿӇ ÿӑc sách, nhѭng kiӃn thӭc khá. 60 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VIII - TӮ KHI BÀ NGOҤI TÔI MҨT Tính tình nhã nhұn, tұn tâm nhҩt là gan dҥ. Làm liên lҥc viên cho ÿҧng; nhiӋm vө chính mà tôi ÿoán ÿѭӧc - vì tôi không tò mò hӓi, mà Bàng cǊng kín tiӃng - là ÿѭa các ÿӗng chí qua Trung Hoa bҵng con ÿѭӡng xe lӱa Hà Nӝi - Vân Nam. Nhӳng năm 1929, 1930, hai anh em tôi vì tính tình hӧp nhau nên thѭӡng gһp nhau, hoһc ӣ nhà tôi - ngõ Phҩt Lӝc - hoһc ӣ nhà Bàng tҥi làng Thӏnh Hào, hoһc trong nhà mӝt bà chӏ cӫa cө Chân ThiӃt - chӗng là ông cҧ Kiên41, cǊng hi sinh cho tә quӕc - ӣ làng Hҥ Ĉình. 0ӝt buәi xӃ trѭa mùa hè năm 1929, tôi ngҥc nhiên thҩy Bàng dҳt vào nhà bác tôi ӣ Phѭѫng Khê mӝt anh bҥn hӑc cùng lӟp vӟi tôi ӣ trѭӡng Bѭӣi, anh Nghiêm, cҧi trang làm thӧ QӅ có ÿҥi tang. Chúng tôi ra bӡ ÿê nói chuyӋn, sáng hôm sau hӑ dұy sӟm qua ViӋt Trì ÿӇ ÿáp xe lӱa lên Lào Cai. Trong lӟp tôi, hӗi ÿó còn mӝt anh nӳa, tên là ThiӅu, nhӓ ngѭӡi, thông minh, hӑc lѫ Pѫ mà cǊng vào hҥng trên trung bình, ít nói, hay mӍm cѭӡi bí mұt, bӛng nhiên thôi hӑc, và mùa xuân 1930 tôi thҩy anh ÿӭng soát vé ӣ ga xe lӱa ViӋt Trì. Chúng tôi chӍ nhìn nhau, khӁ PӍm cѭӡi. Tôi hiӇu rӗi: anh thôi hӑc ÿӇ làm cách mҥng và lãnh nhiӋm vө ÿѭa ÿón các ÿӗng chí tӯ trong nѭӟc qua Trung Hoa hoһc tӯ Trung Hoa vӅ. ViӋt Trì là mӝt trҥm liên lҥc quan trӑng cӫa ÿҧng. +ӗi ÿó chҳc Bàng muӕn tôi vô ÿҧng lҳm, nhѭng biӃt mҽ tôi chӍ trông vào tôi, cái trө chính tѭѫng lai trong nhà, nên không thúc tôi và tôi chӍ làm mӝt cҧm tình viên ӣ ngoài thôi. Sau vө Yên Bái (1930), Ĉӛ Thӏ Tâm bӏ bҳt ӣ phӕ hàng Bӝt (Hà Nӝi), giam ӣ Hӓa Lò. Muӕn khӓi bӏ tra khҧo, chӏ lҩy dҧi yӃm thӗn vô hӑng cho nghҽt thӣ mà chӃt. Tôi nhӟ ngày ÿó là mӝt ngày rҵm, có lӁ vào tháng bҧy âm lӏch, anh Bàng sáng sӟm lҥi nhà tôi, vҿ lo lҳng, cho tôi hay tin ÿó và bҧo tôi ÿӕt tҩt cҧ nhӳng gì liên quan ÿӃn anh. Mҩy tháng trѭӟc ÿã có mӝt ngѭӡi em hӑ bên ngoҥi cho tôi hay ÿӯng nên tiӃp Bàng ӣ nhà nӳa. Hai năm sau, 1932, Bàng cǊng bӏ bҳt trong mӝt nhà ӣ phӕ hàng Bông (gҫn cây ÿa cӱa QuyӅn), trѭӟc ngày ÿӏnh trӕn qua Trung Hoa, rӗi bӏ ÿánh chӃt trong sà lim Hà Nӝi. 0ӝt nhà mà ba cha con hi sinh cho cách mҥng, thӵc không kém nhà hӑ Lѭѫng (Lѭѫng văn Can, thөc trѭӣng Ĉông kinh nghƭa thөc) ӣ phӕ hàng Ĉào (coi Ĉông kinh nghƭa thͭc). Gia ÿình tôi không bҵng. +ӗi ÿҫu thӃ kӍ, nhà Nho nào làm cách mҥng thì chҷng nhӳng hi sinh thân mình mà còn hi sinh vӧ con, cҧ dòng dõi nӳa cho nѭӟc. Sau khi tiӃng súng ÿã im hҷn ӣ Bãi Sұy (1897), NguyӉn ThiӋn Thuұt phҧi lèn qua Trung Hoa; rӗi ĈӅ Thám phҧi tҥm hòa giҧi vӟi Pháp, lұp ҩp ӣ gҫn Nhã Nam ÿӇ hai năm sau ra hàng ӣ Nhã Nam, công viӋc bình ÿӏnh cӫa Pháp kӇ nhѭ ÿã kӃt liӉu, thӃ cӫa hӑ ӣ ViӋt Nam rҩt vӳng; lúc ÿó mà làm cách mҥng thì mѭӡi phҫn chҳc thҩt bҥi cҧ mѭӡi, và cө nào lҿn ra nѭӟc ngoài thì gia ÿình kӇ nhѭ chӃt rӗi; các cө bà tӵ coi nhѭ ngѭӡi "vӏ vong" – tӭc quҧ phө - tӵ lo lҩy viӋc nuôi con, dҥy con, cӕt sao cho con giӳ ÿѭӧc phҫn nào chí khí cӫa cha, chӭ không thӇ cho hӑc hành ÿӃn nѫi ÿӃn chӕn ÿѭӧc. Hai trѭӡng hӧp ÿLӇn hình là trѭӡng hӧp cө bà Phan Sào Nam và cө bà NguyӉn Quang Diêu. Ĉây là lӡi cө bà Sào Nam nói vӟi chӗng khi chӗng bӏ bҳt, giҧi vӅ NghӋ An: "Vӧ chӗng li biӋt nhau hѫn hai mѭѫi năm, nay ÿѭӧc mӝt lҫn gһp mһt thҫy, trong lòng tôi ÿã mãn túc lҳm rӗi. Tӯ ÿây trӣ vӅ sau, chӍ trông mong cho thҫy giӳ ÿѭӧc lòng xѭa, thҫy làm nhӳng viӋc gì mһc thҫy, thҫy chӟ nghƭ tӟi vӧ con". 41 Ông Kiên là cháu nӝi cө nghè Lê Ĉình Duyên, thҫy hӑc cӫa ông nӝi tôi mà tôi ÿã nói ӣ trên. 61 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VIII - TӮ KHI BÀ NGOҤI TÔI MҨT Còn cө NguyӉn Quang Diêu, sau mѭӡi mҩy năm xa quê, qua Hѭѫng Cҧng, bӏ bҳt giam ӣ Hà Nӝi, bӏ ÿày qua Guyane (Nam Mƭ) rӗi vѭӧt ngөc trӕn qua ÿҧo Trinidad, trӣ vӅ Trung Hoa, lҿn vӅ Sa Ĉéc nhҳn vӧ ӣ Cao Lãnh ra ÿӇ gһp mһt ӣ nhà cө Võ Hoành42 cǊng chӍ Eҧo vӧ: "Tôi tѭӣng bӓ thân nѫi ÿҩt lҥ, nay may mà ÿѭӧc vӅ ÿây, mӯng rӥ gһp nhau nhѭ vҫy FǊng là quí lҳm rӗi. Thôi bà trӣ vӅ lo lҳng nuôi con, còn phҫn tôi bao giӡ viӋc nѭӟc chѭa xong thì chҳc tôi chѭa sum vҫy vӟi gia ÿình ÿѭӧc"43. 9ӧ bӏ hi sinh nhѭ vұy mà con không ÿѭӧc hӑc hành: con cө Phan cǊng nhѭ con cө NguyӉn chӍ biӃt ít chӳ Nho và (vҫn) Quӕc ngӳ, rӗi làm ruӝng giúp mҽ; cho nên các gia ÿình cách mҥng ÿӅu nghèo, mӛi ngày mӛi suy, không giӳ ÿѭӧc chút tinh anh cӫa ông cha nӳa, thành bҫn dân vô hӑc nhѭ gia ÿình nông dân44. Thұt chua xót. Nghƭ vұy, tôi thҩy bác Cҧ tôi rҩt sáng suӕt: ÿã tính làm cách mҥng nên không chӏu lұp gia ÿình, sau khi ông nӝi tôi mҩt, lҿn qua Trung Hoa và tӯ ÿó không cho các em biӃt tung tích Fӫa mình nӳa; trѭӟc khi ÿi, bác tôi lҥi phân công: bӕn anh em thì hai ngѭӡi làm cách mҥng (bác Cҧ và bác Ba tôi), còn hai ngѭӡi ӣ lҥi thӡ phөng tә tiên bên nӝi, bên ngoҥi, dҥy dӛ con cái, giӳ truyӅn thӕng cӫa nhà (Bác Hai tôi và cha tôi). +͕c Gi͗i mà l̩i Rͣt Tôi nhұn thҩy sӵ hӑc cӫa tôi - mà tôi ÿoán ÿa sӕ hӑc sinh cǊng vұy - muӕn cho tiӃn phát, cҫn hai ÿLӅu kiӋn: có sӭc khӓe dӗi dào và gһp nhӳng giáo sѭ mình quí mӃn, khuyӃn khích, thúc ÿҭy mình hӑc. Hai niên khóa cuӕi 1929-1930, 1930-1931, ӣ ban Cao ÿҷng tiӇu hӑc (sau ÿәi là ban Trung hӑc ÿӋ nhҩt cҩp) tôi có ÿӫ hai ÿLӅu kiӋn trên nên sӵ hӑc cӫa tôi vѭӧt lên ÿӅu ÿӅu. Giáo Vѭ các môn quan trӑng nhҩt là Pháp văn: thҫy Dѭѫng Quҧng Hàm mà tôi ÿã nhҳc ӣ trên; Toán: thҫy VǊ TiӃn Sáu rҩt nghiêm khҳc (hӑc sinh nào dӣ cǊng nѫm nӟp lo sӧ trѭӟc khi vào Oӟp) nhѭng giҧng bài rõ ràng, kiӇm soát chһt chӁ sӵ hӑc cӫa chúng tôi và ra nhiӅu bài tұp vӅ nhà làm, cho nên hҥng giӓi, có khiӃu vӅ toán, hӑc thҫy rҩt có lӧi; Lí Hóa: thҫy VǊ Lai Chѭѫng, giҧng bài rành mҥch, bài gӑn, cho nên cuӕi giӡ mӝt anh bҥn tôi và tôi gҫn nhѭ thuӝc Uӗi, vӅ nhà không phҧi hӑc nhiӅu. Luân lí là mӝt môn phө, nhѭng năm thӭ tѭ, nhӡ giáo sѭ Foulon, tôi biӃt ÿѭӧc kha khá và có dӏp tұp tiӃng Pháp cho trôi chҧy. Các môn ÿó tôi ÿӅu nhҩt hoһc nhì (Toán), các môn khác cǊng vұy, chӍ có mӝt hai môn ÿӭng hҥng ba. Nhà ӣ xa trѭӡng, mӛi ngày bӕn lѭӧt ÿi vӅ, mҩt khoҧng ba giӡ rӗi, thì giӡ còn lҥi ít, nhѭng tôi khéo tә chӭc viӋc hӑc, nên hӑc ÿӅu ÿӅu, dӉ dàng, không phҧi thӭc khuya, dұy sӟm, không phҧi "piocher" (cuӕc) nhѭ ngѭӡi Pháp nói mà cuӕi năm cǊng ÿѭӧc giҧi thѭӣng nhҩt (Prix d'Excellence), lҥi nhà hát Tây ÿӇ lãnh nhѭ năm cuӕi ӣ tiӇu hӑc. Nhѭng hai lҫn ÿӅu xui xҿo kì dӏ: lҫn trѭӟc nhҩt lӟp mà thi vào trѭӡng Bѭӣi rӟt vì môn chánh tҧ; lҫn này nhҩt lӟp mà rӟt bҵng cҩp Cao ÿҷng tiӇu hӑc cǊng chӍ vì môn chánh tҧ. 1ăm ÿó, tôi thi xong môn chánh tҧ buәi sáng, tin chҳc là rҩt ít lӛi, mà qua ÿѭӧc môn ÿó, tôi sӁ ÿұu. Buәi chiӅu bӛng có tin ÿҫu bài bӏ tiӃt lӝ nên bӓ, sáng hôm sau thi lҥi (Nghe nói Nҿ tiӃt lӝ ÿҫu bài là mӝt hӑc sinh ban Tú tài bҧn xӭ trѭӡng Bѭӣi, ÿѭӧc Thӕng sӭ Bҳc Kì yêu vì giӓi Pháp văn). Ai cǊng bӵc mình, tӯ giám khҧo ÿӃn thi sinh vì phҧi mҩt thêm mӝt ngày nӳa. Nӳ giáo 42 Trong Ĉông Kinh nghƭa thͭc, cө bӏ an trí ӣ Sa Ĉéc, làm Ĉông y sƭ. 43 Trong cuӕn Nguy͍n Quang Diêu cӫa NguyӉn Văn Hҫu (Xây dӵng – 1961) 44 Gia ÿình cө Võ Hoành vӅ sau cǊng vұy, phiêu tán hӃt, chӍ còn mӝt ngѭӡi con trai làm thӧ nӅ ӣ Sài Gòn, nghèo Pҥt. 62 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VIII - TӮ KHI BÀ NGOҤI TÔI MҨT Vѭ Pháp, giám khҧo phòng tôi tӓ vҿ quҥu quӑ, ÿӭng mӝt chӛ ӣ ÿҫu phòng, ÿӑc bài chánh tҧ cho chúng tôi viӃt mӝt cách vӝi vàng, nhanh quá, chúng tôi nghe không ra; cҧ phòng ngѫ ngác mà không ÿѭӧc phép xin giám khҧo ÿӑc lҥi cho rõ ràng. Khóa ÿó phòng tôi rӟt oan vӅ chánh tҧ rҩt nhiӅu. Tôi oán cách ngѭӡi Pháp dùng môn chánh tҧ ÿӇ loҥi thí sinh. Cách ÿó vô lí, tàn nhүn. 0ӝt ngѭӡi ÿӭng yên mӝt chӛ ÿӑc (lӋ trѭӡng thi nhѭ vұy?), không có ngѭӡi thӭ nhì ÿӭng ӣ cuӕi phòng ÿӑc lҥi cho, thì chӍ nhӳng thí sinh ngӗi ӣ gҫn nghe rõ, ngӗi ӣ xa tҩt bӏ thiӋt thòi nhiӅu. Rӗi cái lӋ nghe không rõ mà không ÿѭӧc phép xin giám khҧo ÿӑc lҥi cho, thì nhѭ vұy ÿâu còn là môn chánh tҧ, chӍ là môn nghe; thí sinh tai hѫi nһng, hoһc ít ÿѭӧc hӑc giáo sѭ Pháp thì phҫn rӟt gҫn nhѭ chҳc chҳn. Mà rӟt môn chánh tҧ thì nhӳng môn khác ÿáng ÿѭӧc bình, ѭu cǊng không chҩm. Hình nhѭ tӯ sau thӃ chiӃn vӯa rӗi, ӣ Pháp ngѭӡi ta ÿã bӓ môn chánh tҧ trong hӃt thҧy các kì thi lҩy bҵng cҩp45 ngay cҧ ӣ tiӇu hӑc (?). Mӝt lӕi thi cӱ vô lí nhѭ vұy mà các nhà giáo Gөc Pháp duy trì tӯ thӡi Napoléon I mӝt thӃ kӍ rѭӥi, thì ta cǊng ÿӯng nên quá chê ngѭӡi Trung Hoa thӡi xѭa dùng lӕi văn tám vӃ ÿӇ lӵa nhân tài. Nhѭng ӣ Pháp ngày nay ngѭӡi ta lҥi Pҳc cái tӋ ngѭӧc lҥi: vì trѭӡng hӑc coi thѭӡng môn chánh tҧ nên hӑc sinh lên Trung hӑc ÿӋ nhҩt cҩp viӃt sai chánh tҧ còn hѫn hӑc sinh lӟp sáu hӗi xѭa nӳa. 5ӟt lҫn này, tôi không buӗn nhѭ lҫn thi vào trѭӡng Bѭӣi, vì bҩt quá chӍ chұm hai tháng (chӭ không ÿӃn nӛi thiӋt cҧ mӝt năm) và tôi chҳc chҳn khóa nhì thӃ nào tôi cǊng ÿұu. Tôi nhӟ năm ÿó (1931) là năm cuӕi cùng các trѭӡng Cao ÿҷng Hà Nӝi (ÿҥi hӑc duy nhҩt ӣ Ĉông Dѭѫng thuӝc Pháp - Indochine française - chung cho ViӋt Nam, Cao Miên, Lào) tuyӇn sinh viên mà không buӝc có bҵng cҩp tú tài. Có bҵng Cao ÿҷng tiӇu hӑc mà ÿӫ 19, 20 tuәi là ÿѭӧc thi. Có vài trѭӡng nhѭ Công chánh, Bѭu ÿLӋn, Thѭѫng mãi lҥi không buӝc có Eҵng cҩp Cao ÿҷng tiӇu hӑc nӳa. Vì nhà nghèo, tôi không muӕn hӑc ban tú tài bҧn xӭ, nên xin thi vào trѭӡng Công chánh. Tôi hӓi thăm chѭѫng trình thi: chӍ có ba môn: Luұn, Pháp văn, Toán (nhѭ chѭѫng trình Cao ÿҷng tiӇu hӑc) và vӁ Công chánh. Môn vӁ này rҩt dӉ: dùng tire-ligne và compas, Pӵc Tàu vӁ nhӳng ÿѭӡng thҷng và cong sao cho nét ÿӅu, nhӓ; rӗi tô màu cho nhҥt và ÿӅu, không loang lӛ, sau cùng kҿ chӳ. Tôi nӝp ÿѫn thi, nhӡ mӝt anh bҥn thí sinh chӍ cho môn vӁ, chӍ vài lҫn là biӃt, tұp ÿӝ sáu, bҧy lҫn là thҥo. Còn viӋc hӑc ôn chѭѫng trình thì ÿӇ ÿӃn nӱa tháng trѭӟc kì thi coi lҥi là ÿӫ. Chuҭn bӏ xong rӗi, tôi vӅ Phѭѫng Khê nghӍ ngѫi ÿӝ mӝt tuҫn, rӗi lên làng Xuân LǊng thăm hai anh bҥn hӑc, ÿӇ rӫ nhau ÿi thăm ÿӅn Hùng Vѭѫng. Tôi tính ÿi ÿӝ 5, 6 ngày, chӍ mang theo mӝt bӝ áo cánh (tӭc bӝ bà ba trong Nam) gói trong mӝt tӡ báo cǊ rӗi lên bӃn ÿò Vân Sa qua ViӋt Trì. Ѭӟc gì bây giӡ tôi cǊng sӕng giҧn dӏ ÿѭӧc nhѭ vұy. Thăm Ĉ͉n Hùng Làng Xuân LǊng ӣ gҫn con ÿѭӡng xe lӱa ViӋt Trì - Phú Thӑ, cách ViӋt Trì ÿӝ 15 cây Vӕ, cách ÿӅn Hùng ÿӝ 7, 8 cây sӕ, có tiӃng vӅ văn hӑc; mҩy năm trѭӟc 1930 có mӝt tә chӭc Fӫa ViӋt Nam Quӕc Dân ÿҧng, chӃ tҥo bom cho ÿҧng. Lҫn ÿҫu tiên tôi ÿѭӧc thҩy cҧnh ÿӗi trùng trùng ÿLӋp ÿLӋp cӫa miӅn trung du Bҳc ViӋt, trên ngӑn là mҩy cây chҭu (có hӝt ÿӇ ép Gҫu), thân thҷng nhѭ cây cau, cao sáu bҧy thѭӟc, tàn xòe nhѭ cánh quҥt, che mӝt mái miӃu 45 Ngѭӡi ta chҩm bài luұn văn cӫa thí sinh mà biӃt ÿѭӧc có dӕt chánh tҧ quá không, dӕt quá thì có thӇ bӏ rút ÿi ít ÿLӇm. 63 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VIII - TӮ KHI BÀ NGOҤI TÔI MҨT Fә, dѭӟi chân là mӝt thung lǊng nhӓ trӗng lúa. Có vài ngӑn ÿӗi trӗng ÿҫy chè xanh, làm cho tôi nhӟ câu hát cӫa các thôn nӳ quê tôi: 5ͯ nhau lên núi hái chè, Hái dăm ba lá xu͙ng khe ta ng͛i. Tôi thích cҧnh Xuân LǊng vì ÿӏa hình thay ÿәi, nhà cӱa thѭa thӟt, có nhӳng ÿѭӡng mòn quanh co ÿѭa lên ÿӗi, xuӕng bӡ ruӝng hay bӡ ÿҫm, và có nhiӅu giӃng nѭӟc trong mát. Con ÿѭӡng tӯ Xuân LǊng tӟi núi Tә (núi Hùng) trҧi ÿá, rҩt vҳng, rҩt sҥch, ÿi cҧ cây sӕ Pӟi gһp mӝt bóng ngѭӡi. Ĉѭӡng uӕn khúc trong ÿám rӯng và các ÿӗi chè, dӭa, trên ngӑn có Făn nhà lá cӫa ngѭӡi giӳ trҥi. Trái thӏ chín vàng trên cây, không khí thѫm thoang thoҧng. TiӃng bìm bӏp khҳc khoҧi làm cho cҧnh càng thêm tƭnh và buӗn. 7ӟi mӝt khúc quҽo, ngӑn núi Hùng âm u hiӋn lên, sӯng sӳng trѭӟc mһt chúng tôi, cao và thanh tú hѫn các ngӑn chung quanh, tôi hӗi hӝp nhѭ nghҽt thӣ. Ĉѭӡng dӕc, tôi vӯa bѭӟc Yӯa ngҭng lên nhìn cӱa tam quan và cӭ mӛi bѭӟc, núi càng dâng cao lên nӅn trӡi xanh, cánh thұt uy nghi. Núi có tên là Nghƭa Lƭnh, thuӝc thôn Cә Tích, phӫ Lâm Thao, dân trong vùng thѭӡng gӑi là núi ĈӅn. Có khoҧng 300 bӵc xây ÿѭa lên ÿӍnh. Chúng tôi thăm ÿӅn Hҥ, cǊng gӑi là ÿӅn GiӃng, thӡ hai bà công chúa, con mӝt vua Hùng; nghӍ ӣ tam quan ÿӅn Trung, ÿây có mӝt tҩm bia nhҳc lҥi lӏch sӱ các vua Hùng; sau cùng lên ÿӅn Thѭӧng thӡ 18 ÿӭc Hùng Vѭѫng, phía trѭӟc có bӭc hoành phi lӟn khҳc bӕn chӳ "Nam ViӋt TriӋu Tә"46, nét rҩt hùng kính. Sau ÿӅn có mӝt cái tháp, không có vҿ cә kính, gӑi là Lăng Tә; tҥi ÿây nhìn qua cành lá thҩy loang loáng ӣ xa xa, dòng nѭӟc Ngã ba Bҥch Hҥc. Cái khu mҩy chөc cây sӕ tӯ núi Hùng tӟi Bҥch Hҥc này gӧi cho chúng ta biӃt bao cӕ sӵ, lòng hoài cҧm cӫa tôi dào dҥt. Cuӝc thăm mӝ Tә này tôi ÿã chép kƭ trong tұp Con ÿ˱ͥng thiên lí47. Ӣ chѫi Xuân LǊng ba ngày, tôi trӣ vӅ Phѭѫng Khê ÿӇ xuӕng Hà Nӝi chuҭn bӏ thi vào trѭӡng Công chánh trѭӟc, rӗi sau thi kì II bҵng Cao ÿҷng tiӇu hӑc. Ĉ̵u Vào Tr˱ͥng Công Chánh Có ba trung tâm thi vào trѭӡng Công chánh cùng mӝt ngày, cùng bài thi: Hà Nӝi, HuӃ, Sài Gòn. Trung tâm Hà Nӝi có hѫn hai chөc thí sinh, HuӃ và Sài Gòn chҳc ít hѫn. Ba môn viӃt thi mӝt ngày rѭӥi thì xong, không có vҩn ÿáp. Bài thi ӣ HuӃ và Sài Gòn gӣi ra Hà 1ӝi chҩm. TuyӇn mѭӡi bҧy ngѭӡi. Trѭӡng Bѭӣi, ngoài tôi ra còn hai bҥn cùng khóa vӟi tôi cǊng Gӵ thi, anh Ĉӛ Văn Hách và mӝt anh nӳa tên Long. Ĉӝ nӱa tháng sau, thi bҵng Cao ÿҷng tiӇu hӑc, hӗi ÿó gӑi là bҵng Thành chung, tôi ÿұu hҥng bình thӭ48, thêm chӭng chӍ chӳ Hán. Giám khҧo môn ÿó là cө Bùi Kӹ. Cө bҧo tôi viӃt chӳ phͭng ዊ là dâng. Tôi viӃt lên bҧng, cө và thҫy Dѭѫng Quҧng Hàm cùng mӍm cѭӡi, cho tôi ra. Tôi tѭӣng ÿâu phҧi ÿӑc mӝt ÿRҥn sách rӗi dӏch nghƭa chӭ. Ĉұu bҵng cҩp ÿó rӗi, ít ngày sau ÿi coi bҧng, lҥi ÿұu vào trѭӡng Công chánh nӳa. Ngày ÿó là mӝt trong nhӳng ngày vui nhҩt cӫa tôi, tôi ÿã ghi trong tұp Cháu bà n͡i, t͡i bà 46 Sách in là: “ViӋt Nam TriӋu Tә”. (Goldfish) 47 Nxb Long An, 1990 (BT). 48 Cao nhҩt là hҥng ѭu (mention très bien), kӃ ÿӃn là hҥng bình (mention bien), rӗi bình thӭ (mention assez bien), thҩp nhҩt là thӭ (mention satisfaisante). (Goldfish) 64 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG VIII - TӮ KHI BÀ NGOҤI TÔI MҨT ngo̩i, nhѭ sau: "Hôm ÿó vào ÿҫu mùa thu, tôi ÿi coi bҧng tӯ buәi sáng, thҩy ÿұu vô trѭӡng Cao ÿҷng Công chánh, vӅ nhà không báo tin cho ai cҧ, ngong ngóng ÿӧi tӕi, mҽ tôi vӅ. Khoҧng tám giӡ Wӕi, tôi ÿѭѫng nҵm ӣ giѭӡng ÿӑc sách thì nghe thҩy mҽ tôi gӑi tӯ ngoài cӫa: - Trong nhà có ÿӭa nào không; ra tiӃp tay cho tao này. Tôi nhҧy phҳt xuӕng ÿҩt, chҥy ra, vӯa thҩy mҽ tôi, tôi thѭa ngay: - Con ÿӛ vào trѭӡng Công chánh rӗi mҽ ҥ. Ĉӛ ÿҫu, ÿѭӧc hӑc bәng. 0ҽ tôi cѭӡi rҩt tѭѫi: - Giӓi nhӍ. 5ӗi hai mҽ con cùng nhau khiêng thúng gҥo vào. Tӟi phòng, ÿһt thúng xuӕng, tôi bҧo: - Giá còn bà thì bà mӯng lҳm. 0ҽ tôi thӣ dài, hai mҽ con ngӗi yên lһng mӝt chút rӗi ngѭӡi hӓi tôi: - Có phҧi sҳm sӱa gì vào trѭӡng không? 0ѭӡi mӝt năm cӵc khә nuôi tôi tӯ khi cha tôi mҩt, bây giӡ ngѭӡi mӟi ÿѭӧc thҩy tôi không phө lòng ngѭӡi, mҽ tôi ÿѭӧc hãnh diӋn mӝt chút vӟi hӑ hàng bên nӝi, bên ngoҥi, và thҩy nhҽ mình vì tӯ nay có thӇ khӓi nuôi tôi nӳa: tôi ÿѭӧc ăn ӣ trong trѭӡng, mӛi tháng lҥi ÿѭӧc lãnh sáu ÿӗng rѭӥi ÿӇ tiêu vһt (trѭӟc kia là tám ÿӗng, vì ÿѭѫng thӡi khӫng hoҧng kinh WӃ, nên rút xuӕng)". Tôi vӅ Phѭѫng Khê chѫi ít bӳa trѭӟc khi vô trѭӡng; viӃt thѭ báo tin cho bác Ba tôi ӣ trong Nam, bác thѭӣng tôi ba chөc ÿӗng ÿӇ tôi mua viӃt máy, ÿӗng hӗ, giày, may mӝt cái áo Yӯa ÿi mѭa, vӯa chӕng lҥnh. Hè năm sau nhӡ ÿӇ dành hӑc bәng, tôi may ÿѭӧc mӝt bӝ ÿӗ Tây duy nhҩt, thӭ rҿ tiӅn. 65 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG IX - NHӲNG NĂM Ӣ ĈҤI HӐC CHѬѪNG IX - NHӲNG NĂM Ӣ ĈҤI HӐC +͕c Xá Paul Bert và Bobillot 1ăm ÿó có ba anh bҥn có tú tài Pháp hoһc bҧn xӭ xin vô hӑc trѭӡng Công chánh, hӑ khӓi phҧi thi, thành thӱ lӟp hӑc có ÿӝ hai chөc ngѭӡi. Năm ÿҫu còn hӑc bә túc vӅ văn hóa, chѭѫng trình gҫn nhѭ ban Tú tài toán, nhѭng nhҽ hѫn, và thêm mӛi tuҫn vài giӡ vӁ, thӵc tұp gì ÿó. Tôi, anh Hách bҥn cùng khóa ӣ trѭӡng Bѭӣi và mӝt anh nӳa ӣ trѭӡng Khҧi Ĉӏnh (HuӃ) hӑc không kém ba anh có tú tài, mһc dҫu nhӳng môn trѭӡng dҥy, hӑ ÿã hӑc cҧ rӗi. Môn toán khá nһng, gӗm cҧ tú tài I và nӱa tú tài II, tôi sàn sàn nhѭ ba anh ҩy; chӍ có môn luұn Pháp văn là tôi kém mӛi mӝt anh, anh Nghiêm Xuân ViӋt hӑc trѭӡng Albert Sarraut tӯ nhӓ và ÿұu tú tài Pháp, ban toán, hҥng bình thӭ. Tôi chép lҥi ÿLӅu ÿó ÿӇ chӭng tӓ rҵng hӑc sinh xuҩt sҳc các trѭӡng Cao ÿҷng tiӇu hӑc Pháp ViӋt nӃu có ÿӫ sách, có ngѭӡi hѭӟng dүn, thì ÿұu Cao ÿҷng tiӇu hӑc rӗi, hӑc mӝt năm, thi nhҧy tú tài I là ÿLӅu không khó, nӃu lҥi chuҭn Eӏ tӯ hӗi lên năm thӭ ba, tӵ hӑc luôn cҧ chѭѫng trình tú tài I thì có thӇ ÿұu Cao ÿҷng tiӇu hӑc và tú tài I cùng mӝt năm. Cuӕi năm ÿҫu, thi lên lӟp tôi ÿұu hҥng nhì, sau anh ViӋt và trên hai anh tú tài kia. Nhѭng hai năm sau tôi thөt xuӕng hҥng 5 và 6 vì tôi không thích mӝt sӕ môn chӍ cҫn trí nhӟ, nhҩt là không thích môn hӑa ÿӗ (topographic), gӑi nôm na là môn nhҳm máy, ÿo ÿҩt. 1ăm ÿҫu cѭ xá cӫa chúng tôi và các trѭӡng Nông lâm, KiӃn trúc, Mƭ thuұt ӣ mӝt ngôi nhà lҫu không có vѭӡn, mӝt tiӋm buôn cǊ cӫa Pháp (?) tҥi ÿѭӡng Paul Bert; tӯ năm thӭ nhì, Fѭ xá Paul Bert dӡi hӃt qua khu Ĉҥi hӑc ÿѭӡng Bobillot49 chung vӟi các trѭӡng khác; ÿây có sân rӝng, phòng ngӫ ӣ trên lҫu, thoáng, trông ra ÿê Nhӏ Hà. Nhӳng giӡ có "cua" (cours) chúng tôi phҧi lҥi lӟp hӑc ӣ Sӣ Thanh tra Công chánh, trên bӡ sông Nhӏ, gҫn ÿѭӡng hàng Vôi. Giáo sѭ ÿa sӕ là kƭ sѭ Pháp, khi thӵc tұp ngoài trӡi thì ra bӡ sông hoһc các vѭӡn hoa. 0ӛi buәi chiӅu ÿѭӧc phép ra phӕ tӯ 17 ÿӃn 18 giӡ, chӫ nhұt ÿѭӧc ra trӑn ngày. Mӝt sӕ bҥn ra phӕ rҩt thѭӡng; tôi trái lҥi chӍ chӫ nhұt mӟi vӅ nhà mӝt lúc, mһc dҫu nhà chӍ cách cѭ xá hѫn Pӝt cây sӕ vì cҧnh nhà rҩt buӗn: mҽ tôi hӗi ÿó không bán trái cây ӣ chӧ Ĉӗng Xuân nӳa mà buôn ÿӗ lên Vƭnh Yên vӅ Hà Nӝi giao cho khách hàng, mӛi chuyӃn mҩt ba bӕn ngày. Trong nhà chӍ còn ba em tôi: em trai ÿã ÿұu bҵng tiӇu hӑc, thôi hӑc, nhѭng ÿѭѫng thӡi buәi kinh tӃ khӫng hoҧng không sao kiӃm ÿѭӧc viӋc làm, phҧi ӣ không; em Oanh ÿѭѫng hӑc nghӅ kim hoàn, cǊng bӓ dӣ vӅ nhà, em Mùi không hӑc gì cҧ. ThӃ là ba anh em, sau hai bӳa cѫm rau, không có viӋc gì, ӣ không suӕt ngày, gia cҧnh lҥi muӕn suy. Mҽ tôi muӕn tұp cho hai em gái tôi buôn bán, nhѭng ÿӭa lӟn không muӕn hӑc mà ÿӭa nhӓ thì nhӓ quá. Ngѭӡi rҩt buӗn. Ít khi tôi vӅ nhà mà gһp ngѭӡi. Vì vұy ba năm ӣ Ĉҥi hӑc tôi không vui bҵng nhӳng năm ӣ Trung hӑc. NghӍ hè năm ÿҫu, tôi ÿѭӧc trѭӡng cho ra nghӍ mát ӣ Ĉӗ Sѫn nӱa tháng và tôi còn giӳ ÿѭӧc vài hình ҧnh ÿҽp: nhӳng ÿӗi thông rì rào bên bӡ biӇn, mӝt ngôi ÿӅn ӣ lѭng chӯng núi nhìn ra biӇn khѫi, Pӝt mӓm ÿá ӣ cuӕi bán ÿҧo, ba phía là biӇn mênh mông, rùng rӧn dѭӟi ánh trăng mӡ mӡ. 0ӝt buәi sáng tôi nhҧy chuyӅn các mӓm ÿá trên mӝt bãi vҳng, ngѭӧc làn gió theo mӝt làn Kѭѫng và rӕt cuӝc tìm ÿѭӧc trong mӝt khe ÿá mӝt bông dӭa dҥi, ngào ngҥt, bҿ ÿem vӅ treo ӣ phòng... Hè năm thӭ nhì tôi vӅ Phѭѫng Khê thì bác Hai tôi ÿau, không rõ bӋnh gì, sӭc suy kiӋt Oҫn lҫn rӗi tҳt thӣ mӝt buәi xӃ trѭa. Chôn cҩt xong, tôi ӣ lҥi nӱa tháng rӗi vӅ Hà Nӝi. Ӣ ÿâu 49 Có lӁ toҥ lҥc tҥi sӕ 19 ÿѭӡng Bobillot (sau ÿәi tên thành ÿѭӡng Lê Thánh Tôn). (Goldfish) 66 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG IX - NHӲNG NĂM Ӣ ĈҤI HӐC không khí cǊng buӗn, chӍ mong sӟm ÿӃn ngày tӵu trѭӡng. Niên hӑc thӭ nhì 1932-1933 ÿӇ lҥi cho tôi hai kӍ niӋm: buәi Bҧo Ĉҥi mӟi ӣ Pháp vӅ chѭa ÿҫy mӝt năm, lҥi thăm trѭӡng. Sinh viên các trѭӡng ÿӅu tө hӑp cҧ ӣ giҧng ÿѭӡng Bobillot, Bҧo Ĉҥi bұn quӕc phөc: khăn xӃp vàng chӳ nhҩt, áo gҩm vàng, quҫn lөa trҳng, ngӗi giӳa, hai bên là Thӕng sӭ Bҳc kì và ViӋn trѭӣng Ĉҥi hӑc Thalamas. Thân hình to lӟn, khӓe mҥnh, da trҳng trҿo, nhѭng vҿ ngѭӧng nghӏu. Bҧo Ĉҥi ÿӭng Gұy, ngoáy ngoáy cái cә - cѫ hӗ khó chӏu vì cә áo - rӗi móc trong túi mӝt miӃng giҩy nhӓ, Fҫm lên ÿӑc. ChӍ có vài hàng tiӃng Pháp, ÿҥi ý là khuyên chúng tôi chăm hӑc ÿӇ sau này giúp Qѭӟc, ông ta trông mong ӣ chúng tôi nhiӅu và dành tҩt cҧ cҧm tình cho chúng tôi. Nói không ÿҫy mӝt phút mà cǊng phҧi cҫm giҩy. 0ӝt lҫn nӳa ÿi nghe Phҥm QuǤnh diӉn thuyӃt buәi tӕi, cǊng ӣ giҧng ÿѭӡng. Các quan Oӟn Pháp, ViӋt mӝt sӕ thân hào Hà Nӝi ngӗi cҧ trên sân khҩu; sau khi ÿѭӧc giӟi thiӋu, Phҥm QuǤnh ÿҥo mҥo trong quӕc phөc khăn ÿen, áo thâm vӟi cһp kính trҳng, ÿӭng dұy, tiӃn ra cҫm Pӝt xҩp giҩy ÿӇ ÿӑc; lӡi lӁ bóng bҧy, nhѭng giӑng ÿӅu ÿӅu mà bài diӉn văn - bҵng tiӃng Pháp - dài quá, nghe chán quá. Buәi tӕi ÿó tôi chӍ nhӟ cái ÿҫu không có mӝt sӧi tóc, nhҹn bóng nhѭ trӭng ÿà ÿLӇu cӫa ông ViӋn trѭӣng Thalamas. Tôi nhұn thҩy tình bҥn ӣ Ĉҥi hӑc không ÿҵm thҳm bҵng ӣ Trung hӑc. Tôi chѭa thҩy Pӝt hӝi cӵu ái hӳu cӵu hӑc sinh tiӇu hӑc nào cҧ; mà cǊng không thҩy hӝi cӵu ái hӳu sinh viên Ĉҥi hӑc, chӍ có nhӳng hӝi cӫa nhӳng ngѭӡi cùng nghӅ luұt sѭ hay y sƭ, mөc ÿích ÿӇ bênh vӵc quyӅn lӧi chung, không gӑi là hӝi ái hӳu ÿѭӧc. ChӍ các trѭӡng trung hӑc là có nhiӅu Kӝi ái hӳu hӑc sinh, nhѭ hӝi cӵu hӑc sinh Chu Văn An (trѭӡng Bѭӣi), Khҧi Ĉӏnh, Pétrus Ký, Gia Long, trung hӑc Vinh, Cҫn Thѫ, Long Xuyên (Thoҥi Ngӑc Hҫu)… hӝi nào cǊng rҩt ÿông, buәi hӑp nào cǊng rҩt vui. Có nhiӅu nguyên nhân, theo tôi nguyên nhân chính là trong tuәi thiӃu niên ӣ trung hӑc, tình cҧm ngѭӡi ta dӗi dào nhҩt. Ӣ tiӇu hӑc, trí óc chѭa phát triӇn, tình cҧm còn hӗn nhiên, chѭa có thҳc mҳc, suy tѭ, bҥn chӍ là bҥn chѫi nhӳng trò ÿánh bi, ÿánh ÿáo, chѭa phҧi là bҥn tâm tình. Lên tӟi trung hӑc, tӟi tuәi dұy thì, chúng ta mӟi hiӇu và thích cái ÿҽp cӫa thiên nhiên, cӫa thѫ văn, cӫa tâm hӗn, cӫa thiӃu nӳ, tình xuân cӫa ta phѫi phӟi, ta vui khi nhìn ánh vàng ban mai trên ngӑn cây, buӗn khi nghe tiӃng gà gáy hoһc cuӕc kêu giӳ trѭa, ta rҥo rӵc trѭӟc dòng nѭӟc loang loáng ánh trăng trong mӝt không khí thoang thoҧng hѭѫng bѭӣi, du dѭѫng tiӃng sáo, ta mѫ mӝng mӝt cuӝc ÿӡi mai sau, ta tҥo cho mình Pӝt lí tѭӣng, lí tѭӣng càng cao thì lòng ta càng dào dҥt, và ta muӕn có bҥn tâm sӵ ÿӇ thӕ lӝ nhӳng thҳc mҳc, san sҿ nhӳng ѭӟc mѫ cӫa mình. Vì vұy mà nhӳng bҥn thân nhҩt cӫa ta thѭӡng là nhӳng bҥn ӣ Trung hӑc. Lên tӟi Ĉҥi hӑc, qua tuәi mӝng mѫ rӗi, chúng ta có óc thӵc tӃ hѫn. Mӛi ngѭӡi ÿã có Pӝt hѭӟng ÿi rõ ràng trong ÿӡi, lo chuҭn bӏ cho tѭѫng lai, cho nên ít tâm sӵ vӟi nhau. Trong sӕ bҥn hӑc ӣ trѭӡng Công chánh, chӍ có anh Ĉӛ Văn Hách là hoàn cҧnh, tính tình hѫi giӕng tôi, bình dӏ, ngay thҷng, nhѭng không thích thѫ văn nhѭ tôi. Nghiêm Xuân ViӋt, có khiӃu vӅ thѫ văn, nhѭng tính tình ít hӧp, phù táo, quá cѭѫng. Sau khi ra trѭӡng, hai anh ҩy ÿӅu làm viӋc ӣ trong Nam nhѭ tôi. Tóm lҥi ÿӡi sinh viên cӫa tôi trôi ÿӅu ÿӅu, không có kӍ niӋm gì ÿһc biӋt. 0̭y Tháng Ĉͫi B͝ - H͕c Chͷ Hán Tháng 6 năm193450, thi ra trѭӡng, tôi ÿұu hҥng 6, hѫn ngѭӡi thӭ 7 khá nhiӅu ÿLӇm, 50 Sách in là: “Tháng 9 năm 1934”. Tôi sӱa lҥi theo ĈVVCT: “(…) tháng 6-1934, tôi thi ra trѭӡng Công chánh…” (trang 23), vì theo bài thѫ cӫa cө Phѭѫng Sѫn thì cө nhұn ÿѭӧc dây thép (ÿLӋn tín) báo tin thi ÿұu vào 67 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG IX - NHӲNG NĂM Ӣ ĈҤI HӐC sáu ngѭӡi ÿӅu sàn sàn nhѭ nhau. 0ҽ tôi vui nhѭng không ÿӇ lӝ ra, cǊng chҷng ăn mӯng gì cҧ. Ngѭӡi mӯng nhҩt lҥi là bác Ba tôi - cө Phѭѫng Sѫn - ӣ Long Xuyên. Bác tôi cho rҵng thӡi ÿó ӣ Ĉҥi hӑc ra cǊng nhѭ thӡi xѭa ÿұu Cӱ nhân, và tôi là ngѭӡi ÿҫu tiên trong nhà ÿӛ ÿҥt, nên cho tôi mӝt bài thѫ: Ngѭӡi mӯng nhҩt lҥi là bác Ba tôi - cө Phѭѫng Sѫn - ӣ Long Xuyên. Bác tôi cho rҵng thӡi ÿó ӣ Ĉҥi hӑc ra cǊng nhѭ thӡi xѭa ÿұu Cӱ nhân, và tôi là ngѭӡi ÿҫu tiên trong nhà ÿӛ ÿҥt, nên cho tôi mӝt bài thѫ: 0ӮNG LӜC ĈÌNH51 THI ĈҰU +ăm sáu tháng năm52 giͷa bu͝i tr˱a, 0͡t phong dây thép tr̩m xa ÿ˱a. Sussès53 Hà N͡i coi không chán, Ti͏p báo Sài Gòn54 ch̵m cǊng vͳa. Bút chҭm55 ai bàn tài b̭t ÿ͏, Dù che56 ta ch̷c phúc còn d˱ 0ͳng này bi͇t ḽy gì cho nh͑? Hai chͷ khiêm khiêm57 nh̷c ÿ̩o x˱a. Riêng tôi thì rҩt buӗn. Ngày ÿi coi bҧng, bҥn bè thi ÿұu, ngѭӡi nào cǊng hӟn hӣ mà tôi thì không muӕn vӅ nhà nӳa. Ĉұu cao hay thҩp, ÿLӅu ÿó tôi ít quan tâm tӟi, nhѭng "Lúc ÿó ÿѭѫng thӡi kinh tӃ khӫng hoҧng, tôi biӃt ÿӧi nӱa năm nӳa chѭa chҳc ÿã ÿѭӧc bә mà cҧnh nhà tôi lҥi túng bҩn. Ăn cѫm vӟi rau tôi không ngҥi, ngҥi nhҩt là trông nét mһt ѭu tѭ cӫa mҽ tôi, và thҩy mình ÿã khôn lӟn mà cӭ nҵm dài ra ăn báo cô, không giúp ngѭӡi ÿѭӧc gì. Ngѭӡi ta chӍ chiӅu mӟi thҩy buӗn, tôi hӗi ҩy sáng dұy ÿã thҩy buӗn rӗi, ѭӟc sao ÿѭӧc ngӫ luôn mӝt giҩc sáu bҧy tháng. Nói gì ÿӃn buәi chiӅu nӳa. Mӛi lҫn mһt trӡi gҫn lһn, nӛi chán nӛi chán Qҧn cӫa tôi dâng lên mênh mông nhѭ bóng tӕi. Tôi không muӕn ӣ nhà, ÿi thѫ thҭn ӣ ngoài ÿѭӡng cho hӃt ngày”58. Vì vӅ nhà phҧi thҩy cҧnh bӕn anh em ăn rӗi ӣ không, chҷng có mӝt công viӋc gì. Mҽ tôi thì ÿem hàng tҥp hoá lên bán ӣ Vƭnh Yên rӗi mua hàng ӣ Vƭnh Yên chӣ vӅ Hà Nӝi, vҩt vҧ, Fӵc nhӑc, mӛi tuҫn ÿi hai chuyӃn, ӣ Hà Nӝi ÿӝ hai ngày, nhѭng vӅ nhà chӍ có hai buәi tӕi. Cҧ ngày “Hăm sáu tháng năm” tӭc 26 tháng 5 năm Giáp Tuҩt, nhҵm ngày 7-6-1934. (Goldfish). 51 Lӝc Ĉình là tên hiӋu cӫa tôi, vì sinh ӣ ngõ Phҩt Lӝc. Trong nhà, bác tôi chӍ gӑi tôi bҵng tên ÿó. [Ӣ ÿây cө NguyӉn HiӃn Lê chӍ nói gӑn vӅ tên hiӋu thôi. /͡c là ngõ Phҩt Lӝc, còn Ĉình là cái ÿình không biӃt thӡ ai ӣ trong (hay ngoài ?) ngõ Phҩt Lӝc. (Goldfish)]. 52 Ngày tháng âm lӏch. 53 Tôi ÿánh ÿLӋn mӛi chӳ ÿó, nghƭa là thi ÿ̵u, N͇t qu̫. 54 Lúc ÿó bác tôi cǊng ÿӧi tin ngѭӡi con trai lӟn – anh Tân Phѭѫng – thi Tú tài I ӣ Sài Gòn. Ti͏p báo là báo tin thi ÿұu. [Tân Phѭѫng: sách in là Tâm Phѭѫng, chҳc là sai nên tôi ÿã sӱa lҥi vì trong các chѭѫng sau ÿӅu in là Tân Phѭѫng. (Goldfish)] 55 Ám chӍ ngôi ngôi mӝ Gò Mҽo cө tә sáu ÿӡi và ngôi mӝ Gò Dù cө tә năm ÿӡi cӫa tôi ӣ Phѭѫng Khê – Coi chѭѫng III. %̭t ÿ͏ là không ÿұu. 56 Ám chӍ ngôi ngôi mӝ Gò Mҽo cө tә sáu ÿӡi và ngôi mӝ Gò Dù cө tә năm ÿӡi cӫa tôi ӣ Phѭѫng Khê – Coi chѭѫng III. %̭t ÿ͏ là không ÿұu. 57 Quҿ Khiêm trong Kinh D͓ch có câu: “Khiêm khiêm quân tӱ, ti dƭ tӵ mөc”, nghƭa là ngѭӡi quân tӱ nên rҩt khiêm tӕn ÿӇ nuôi cái ÿӭc cӫa mình. 58 Trong 7͹ h͕c, m͡t nhu c̯u cͯa thͥi ÿ̩i. 68 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG IX - NHӲNG NĂM Ӣ ĈҤI HӐC nhà chӍ trông cұy vào tôi, mà tôi thì nҵm “Ӄp rӋp” - tiӃng thӡi ÿó dùng ÿӇ mӍa hҥng ngѭӡi thҩt nghiӋp. Ngay ÿӃn vӅ Phѭѫng Khê, tôi cǊng không thҩy vui vì bác tôi ÿã mҩt năm trѭӟc, tôi chӍ ӣ ít ngày, qua ngày giӛ rӗi xuӕng Hà Nӝi. 0ӝt ngѭӡi cháu cӫa mҽ tôi ӣ phӕ Hàng Ĉѭӡng vӥ nӧ, thiӃu ngѭӡi hai ngàn ÿӗng59 không trҧ nәi. Trong mѭӡi năm, ngѭӡi tiӃt kiӋm ÿѭӧc ÿӗng nào, không dám ÿӇ trong nhà, ÿành gӣi ngѭӡi cháu ÿó. Hӑ buôn bán tѭӣng là phát ÿҥt vì khách hàng ÿông, nhѭng vì bán chӏu nhiӅu, lҥi tiêu pha quá mӭc, nên sөp ÿә rҩt mau. Vө ÿó ÿau xót cho ngѭӡi nhҩt, nhѭng ngѭӡi không phàn nàn gì cҧ, âm thҫm chӏu ÿӵng và làm viӋc tăng lên, ít khi vӅ nhà ÿӇ rán gây Gӵng lҥi. Nghӏ lӵc cӫa ngѭӡi dүu ÿàn ông cǊng ít ai bҵng. Nhӟ lҥi mҩy tháng ÿó, chӍ có bӕn ngày thăm cҧnh Lҥng Sѫn vӟi hai anh bҥn cùng thi ÿұu là vui: anh HuǤnh Diên Phú bao tiӅn xe lӱa cho tôi, và anh NguyӉn Văn Hӧp tìm chӛ cho chúng tôi ӣ trӑ. Ĉѭӡng xe lӱa Hà Nӝi - Lҥng Sѫn dài 180 cây sӕ, ÿi mҩt gҫn mӝt ngày. Tӯ ga Ĉӗng Mӓ trӣ lên, hai bên ÿѭӡng toàn là núi ÿá thҩp, rҩt buӗn. Nay tôi giӳ ÿѭӧc hình ҧnh nhӳng con ÿѭӡng vҳng vҿ, sҥch sӁ, mát mҿ, thoang thoҧng hѭѫng long não trong thành phӕ; buәi chӧ tám giӡ sáng ÿã tan vӟi nhӳng ngѭӡi Mán bұn quҫn áo tím, ÿeo gùi dӵng sҧn phҭm trong rӯng ra bán; con sông Kì Cùng hai bӡ ÿá dӵng ÿӭng, dòng nѭӟc cuӗn cuӝn ӣ dѭӟi sâu sáu bҧy thѭӟc; cái hang Gió ӣ trên mӝt ngӑn núi ÿá nhìn xuӕng thành phӕ; nhҩt là cái ánh sáng xanh mӡ mӡ nhѭ ánh trăng trong ÿӝng Tam Thanh. Rҩt tiӃc là lҫn ÿó chúng tôi không ÿӫ tiӅn ÿӇ ÿi thăm cӱa Nam Quan. ĈӇ cho qua ngày, tôi tӵ hӑc lҥi chӳ Hán. Mӛi ngày, buәi chiӅu tôi lҥi thѭ viӋn Trung Ѭѫng ÿѭӡng Trѭӡng Thi, mѭӧn bӝ Hán Vi͏t tͳ ÿL͋n cӫa Ĉào Duy Anh mӟi xuҩt bҧn hai năm trѭӟc (1932) rӗi bҳt ÿҫu tӯ chӳ A, tìm nhӳng tӯ và tӯ ngӳ nào tôi ÿoán là thѭӡng dùng mà chѭa biӃt thì tôi chép lҥi trong mӝt tұp vӣ, mӛi ngày ÿӝ chép ba bӕn chөc tӯ; tôi lҥi mѭӧn cuӕn Grammaire chinoise cӫa Cordier cǊng chép lҥi nhӳng ÿLӅu quan trӑng. Tôi ӣ thѭ viӋn tӯ 3 ÿӃn 5-6 giӡ chiӅu. Tӕi hôm ÿó và sáng hôm sau, tôi hӑc hӃt nhӳng trang ÿã ghi ÿó; rӗi chiӅu lҥi ra thѭ viӋn chép bài hӑc sau. Mӛi tuҫn nghӍ mӝt ngày ÿӇ ôn lҥi nhӳng bài trong tuҫn, và ÿi vô làng Thӏnh Hào hoһc làng Hҥ Ĉình thăm các anh em cháu cô cháu cұu cӫa tôi. 0ӝt buәi tӕi, mӝt anh bҥn hӑc ӣ Công chánh lҥi chѫi, thҩy tôi hӑc dѭӟi ngӑn ÿèn dҫu, Kӓi tôi: “Anh tính thi Tri huyӋn à?”. Tôi mӍm cѭӡi lҳc ÿҫu, ÿáp: “hӑc cho biӃt vұy thôi”. +ӑc ba tháng, ÿѭӧc ÿӝ ba ngàn tӯ, tôi viӃt thӱ mӝt bài bҵng chӳ Hán ÿӝ sáu bҧy hàng, ÿѭa mӝt ông bác, cө Hi Thanh, con cө Ĉӛ Uҭn ӣ Thӏnh Hào, xin cө sӱa cho. Cө ÿӑc rӗi chӍ PӍm cѭӡi, không sӱa gì cҧ. Có thӇ không có lӛi, nhѭng chҳc chҳn là ngây ngô, “pas chinois”. Nhѭng ngѭӡi con thӭ cӫa cө, anh NhiӃp hӑc chӳ Hán khá, làm thӧ bҥc, thҩy vұy, khen tôi rӗi ÿӇ khuyӃn khích tôi, ÿi mѭӧn cho tôi mӝt bӝ Tam Qu͙c Chí in thҥch bҧn, có lӡi bình cӫa Thánh Thán, bҧo tôi ÿӑc. Vì ÿã biӃt truyӋn rӗi, nên tôi ÿӑc ÿѭӧc, mӟi ÿҫu chұm, sau quen, và Uҩt thích lӡi bình cӫa Thánh Thán60. 9ӯa ÿӑc xong bӝ ÿó thì tôi ÿѭӧc giҩy bә vào làm ӣ Sӣ Thuӹ lӧi miӅn Nam Ĉông 59 Sӕ tiӅn thӡi ÿó lӟn lҳm, bҵng 40 lѭӧng vàng, vì tôi nhӟ mӛi tháng mҽ tôi chӍ cho bӕn anh em chúng tôi tám ÿӗng ÿӇ ÿi chӧ và tiêu vһt trong nhà. Hӑc sinh nghèo ӣ trӑ trҧ 2 ÿӗng mӝt tháng, và công nhӵt mӝt ngѭӡi thӧ Wҫm thѭӡng tӯ mӝt ÿӃn hai hào. 60 ĈRҥn tӯ “Nhѭng ngѭӡi con thӭ… ”, trong ĈVVCT in nhѭ sau: “Nhѭng ngѭӡi con cҧ cӫa cө, anh NhiӃp hѫn tôi 15-16 tuәi, chӳ Hán khá, làm thӧ bҥc, thҩy vұy khen tôi và ÿӇ khuyӃn khích tôi, ÿi mѭӧn cho tôi mӝt bӝ Tam Qu͙c Chí in thҥch bҧn có lӡi bình cӫa Thánh Thán, bҧo tôi ÿӑc. Vì ÿã biӃt truyӋn rӗi, nên tôi ÿӑc ÿѭӧc, mӟi ÿҫu chұm, sau quen, càng ngày càng thích, thích nhҩt là lӡi bình cӫa Thánh Thán. Lӕi phê bình ÿó mӟi mҿ vӟi tôi quá”. (trang 25). (Goldfish). 69 PHҪN I - SINH TRѬӢNG VÀ HӐC Ӣ BҲC (1912-34) CHѬѪNG IX - NHӲNG NĂM Ӣ ĈҤI HӐC 'ѭѫng. Trѭӟc ÿó, mӝt công ti khai mӓ cӫa Pháp ngӓ ý muӕn tôi làm ӣ Savanakhet, nhѭng Pҽ tôi ngҥi xa lҥ, không cho tôi nhұn (coi bài Tӵa cuӕn %̫y ngày trong Ĉ͛ng Tháp M˱ͥi). Thâm ý cӫa ngѭӡi là muӕn cho tôi làm viӋc ӣ Bҳc ÿӇ gҫn nhà săn sóc các em ÿѭӧc. Tôi cǊng nghƭ vұy. Nhѭng lҫn này mҽ tôi vui vҿ cho tôi nhұn viӋc: Nam ViӋt tuy xa nhѭng có bác Ba tôi trong ÿó, thì cǊng nhѭ gҫn. Ngѭӡi thu xӃp cho tôi mӝt sӕ tiӅn (ba chөc ÿӗng) mang ÿi, lҥi ÿѭa thêm hai chӍ vàng (ÿánh thành nhүn) ÿӇ phòng khi thiӃu thӕn. Mҽ tôi lo cho tôi thұt chu ÿáo. * Hôm nay gҫn tӟi buәi hoàng hôn cӫa cuӝc ÿӡi, ôn lҥi dƭ vãng, tôi thҩy sӵ thay ÿәi lӟn lao vào giӳa ÿӡi (khoҧng 1950) là do mӝt sӵ may và vài sӵ rӫi tҥo nên. May vì năm 1928, mҽ tôi bӛng nҧy ra ý cho tôi hӑc thêm chӳ Hán trong hai vө hè, tәng cӝng ÿѭӧc bӕn tháng vӟi bác Hai tôi, nӃu không thì mӝt nhúm chӳ nghƭa cha tôi dҥy vӥ lòng cho tҩt sӁ quên hӃt. Rӫi vì Qăm 1934 ӣ trѭӡng Công chánh ra, gһp hӗi kinh tӃ khӫng khoҧng mà tôi chӍ ÿұu vào hҥng sáu, phҧi ÿӧi năm tháng mӟi ÿѭӧc bә, nên ÿӇ qua ngày giӡ, tôi tӵ hӑc thêm chӳ Hán, vӯa tӟi lúc dѭӧc bӗ dөng thì tôi ÿã tҥm ÿӑc ÿѭӧc sách Hán, nӃu không có năm tháng ÿó thì mӟ chӳ nghƭa hӑc ÿѭӧc cӫa bác tôi chѭa dùng ÿѭӧc, ÿӇ lâu cǊng sӁ quên nӳa. Có sӕ vӕn nhӓ ÿó rӗi, trong mѭӡi năm sau, cӭ lâu lâu tôi lҥi ÿӑc sách thêm, nhӡ bác Ba tôi chӍ dүn, mà khi bӓ nghӅ Công chánh và dҥy hӑc, tôi mӟi quyӃt tâm viӃt lách, nghiên cӭu, thành mӝt nhà văn. KӃt quҧ là ba năm hӑc nghӅ Công chánh tôi chӍ dùng ÿѭӧc hѫn mѭӡi năm ÿӇ mѭu Sinh, mà vài năm Kӑc chӳ Hán (tính sӕ giӡ thì vài năm ÿó chӍ bҵng 6 tháng liên tiӃp chuyên hӑc) lҥi dùng ÿѭӧc suӕt ÿӡi; nhӡ ÿó mӝt phҫn lӟn mà tôi ÿã sӕng trong sҥch và phong lѭu, lҥi hiӇu biӃt thêm nhiӅu, làm quen ÿѭӧc mӝt sӕ bҥn văn và khá nhiӅu ÿӝc giҧ, gây ÿѭӧc mӝt chút thanh danh cho nhà, ÿӅn ÿáp ÿѭӧc phҫn nào công cӫa tә tiên mҩy ÿӡi. 9ұy trong rӫi có may, mà ӣ ÿӡi có nhӳng cái tѭӣng nhѭ vô ích lҥi hӳu ích vô cùng. 1ăm 1928, ai chҷng bҧo chӳ Hán là vô dөng? Trӣ lui lên nӳa, nӃu tôi không mӗ côi cha sӟm, sӵ hӑc cӫa tôi chҳc ÿã tҩn tӟi nhiӅu, không bӏ "ÿúp" hai năm ӣ tiӇu hӑc, lҥi thi ÿұu vào trѭӡng Bѭӣi ngay tӯ lҫn ÿҫu thì năm 1931, ÿáng lӁ ÿұu Cao ÿҷng tiӇu hӑc, tôi ÿã ÿұu tú tài, rӗi sau ÿұu cӱ nhân hay tiӃn sƭ mà thành mӝt "ông lӟn" nhѭ vài bҥn tôi, chӭ ÿâu ÿѭӧc làm mӝt "thѭ sinh" nhѭ ngày nay. 70 PHҪN II - VÔ NAM LÀM VIӊC (1935-1955) CHѬѪNG X - LÀM SӢ THUӸ LӦI MIӄN TÂY PHҪN II - VÔ NAM LÀM VIӊC (1935- 1955) CHѬѪNG X - LÀM SӢ THUӸ LӦI MIӄN TÂY Trên Xe L͵a, Nhͣ L̩i L̯n C̭t M͡ Cha Tôi 0ѭӡi mӝt giӡ trѭa ngày rҵm tháng chҥp năm Giáp Tuҩt (19-1-1935) mҽ tôi, em trai và mӝt ngѭӡi em hӑ tôi ÿѭa ra ga Hàng Cӓ ÿӇ ÿáp xe lӱa vô Nam. Hôm ÿó trӡi u ám, mѭa phùn lҩt phҩt. Buӗn vô hҥn. Ӣ sân ga mҽ tôi chӍ dһn tôi vào Nam thӃ nào cǊng phҧi ÿi thăm ngay bác Ba tôi ӣ Tân Thҥnh rӗi viӃt thѭ cho ngѭӡi biӃt ÿӇ ngѭӡi yên lòng. Anh Ĉӛ văn Hách cǊng ÿѭӧc bә vào cùng mӝt sӣ vӟi tôi và cùng ÿi mӝt chuyӃn xe. Toa xe lӱa hҥng ba cӫa chúng tôi vҳng, chӍ có hai anh em tôi và mӝt ngѭӡi cháu gái cӫa anh Hách bӗng con nhӓ, tiӉn anh tӟi Nam Ĉӏnh. Chúng tôi chào hӓi nhau ít câu, rӗi ÿӇ hӑ nói chuyӋn vӟi nhau, tôi ngӗi riêng ra, nhìn cánh ÿӗng bҵng phҷng, chѭa trӗng gì, còn trѫ chân Uҥ, vӟi làng xóm, bөi tre, cây ÿa, vài mái ÿình chùa ӣ xa xa mà nhӟ lҥi lҫn cҧi táng cha tôi tӯ ngoҥi ô Hà Nӝi vӅ Phѭѫng Khê, hӗi tháng tám âm lӏch bӕn tháng trѭӟc. 0ҽ tôi ÿã tính toán tӯ trѭӟc, ÿӧi tôi thi ÿұu rӗi mӟi cҧi táng, nhân dӏp ÿó bҧo các anh con bác tôi làm cӛ cúng tә tiên và mӡi mҩy ngѭӡi thân trong hӑ, mҩy bà lí, bà chánh trҥc tuәi Pҽ tôi ӣ trong làng và mӝt làng bên tӟi dӵ. Mҽ tôi lҥi biӃt tôi không khéo ăn nói, nên nhӡ mӝt ngѭӡi em cháu cô cháu cұu vӟi tôi, con cҧ chú Ba Ĉӛ, lӟn tuәi mà có vҿ nho nhã, ÿӭng ra tiӃp khách thay tôi. Hôm ÿó thұt vui. Mҽ tôi và mҩy anh em tôi ÿi tӯ làng Thӏnh Hào rҩt sӟm, xách mӝt cái bӗ nhӓ trong chӭa hài cӕt cha tôi, ra ô Câu Giҩy ÿón xe hàng ÿi Sѫn Tây. Gió thu hây Kҭy, hai bên ÿѭӡng ruӝng lúa mѫn mӣn, chúng tôi vӯa ÿi vӯa ăn cӕm Vòng dҿo, thѫm, ngӑt. Không có món ÿLӇm tâm nào thanh bҵng thӭ ÿó. XӃ trѭa tӟi Phѭѫng Khê, sҳp hài cӕt vô mӝt tiӇu sành rӗi chôn trong mӝt thӱa ruӝng cӫa nhà, trên ÿӗng ÿӛ, nhìn ra bӡ ÿê, chôn xong xây Jҥch bӕn bên liӅn. Công viӋc chuҭn bӏ kƭ tӯ trѭӟc, khoҧng ba bӕn giӡ chiӅu ÿã xong, rӗi vӅ nhà thӡ làm lӉ, tiӃp khách khӭa. Tôi thҩy hôm ÿó mҽ tôi rҩt vui, rӝng rãi vӟi mӑi ngѭӡi. Ngѭӡi thұt khéo xӱ, ghét cái danh hҧo, cho nên tôi thi ÿұu mà ngѭӡi không khao vӑng, mà chӍ nhân viӋc cҩt mӝ cha tôi, trình vӟi vong linh tә tiên, và hӑ hàng, làng mҥc bên chӗng rҵng ngѭӡi ÿã ӣ vұy nuôi con trên mѭӡi năm và con ngѭӡi ÿã thành tài. Ngӗi trên xe lӱa, ôn lҥi tӯng ngôn ngӳ, cӱ chӍ cӫa ngѭӡi hôm ÿó tôi càng phөc: ngѭӡi không ÿѭӧc hӑc mà tính toán viӋc gì cǊng chu ÿáo, xӱ sӵ ÿàng hoàng, khiêm tӕn, mӅm mӓng mà tӵ trӑng, bà con bên chӗng không ai không kính. 5ӗi tôi lҥi nghƭ sau khi tôi ÿi, cҧnh nhà còn buӗn hѫn nӳa. Cҧ ba em tôi ÿӅu không có nghӅ gì, em trai tôi lҥi lông bông, không biӃt mҽ tôi sӁ tính sao. Tôi ÿӏnh vào làm trong Nam ít năm rӗi xin ÿәi vӅ Bҳc, cѭӟi vӧ ngoài ÿó, chӍ có cách ÿó nhà mӟi vui hѫn ÿѭӧc. Tôi tѭӣng ngѭӡi cǊng mong vұy. Không hiӇu sao mӝt năm sau ngѭӡi lҥi có ý cho tôi ӣ luôn trong Nam. Hà N͡i - Sài Gòn – Long Xuyên Xe tӟi Thanh Hóa thì tӕi, nên tôi không ÿѭӧc thҩy phong cҧnh miӅn bҳc Trung phҫn. 7ӯ Tourane khí hұu khác hҷn: trӡi nҳng ҩm, trong trҿo, không ҧm ÿҥm nhѭ ӣ Bҳc, chúng tôi 71 PHҪN II - VÔ NAM LÀM VIӊC (1935-1955) CHѬѪNG X - LÀM SӢ THUӸ LӦI MIӄN TÂY lên xe ca (car) vì khúc này chѭa có ÿѭӡng xe lӱa. Trong cuӕn 7˱˯ng lai ͧ trong tay ta, tôi ÿã ghi cҧm tѭӣng và nӛi lòng tôi nhѭ sau: "Hӗi ÿó, mӝt ngày gҫn TӃt, mӝt ông bҥn ÿӗng song và tôi ngӗi chiӃc xe "ca" vѭӧt Fҧnh núi trùng trùng ÿLӋp ÿLӋp trên quӕc lӝ Sӕ 1 ÿӇ vào Sài Gòn nhұn viӋc, vì con ÿѭӡng xe Oӱa “xuyên Ĉông Dѭѫng” chѭa hoàn thành. Qua nhӳng rӯng dӯa ӣ Tam Quan, ӣ Sông Cҫu, Uӗi leo ngӑn Ĉèo Cҧ, nhìn xuӕng biӇn khѫi mӝt màu ngӑc thҥch, tôi thҩy trong lòng nәi lên Pӝt khúc nhҥc tӵa nhѭ khúc Xuân tình. Dѭӟi con mҳt tôi, cái gì cǊng mӟi: tӯ trӡi biӇn, núi sông ÿӃn cô bҥn ÿӗng hành cѭӡi luôn miӋng và giӑng líu lo nhѭ tiӃng chim, nhҩt thiӃt ÿӅu khác hҷn vӟi quê hѭѫng chúng tôi mà tѭѫi sáng quá chӯng! Lòng tôi cǊng mӟi: tӯ nay bҳt ÿҫu bѭӟc vào ÿӡi, ÿѭӧc bay bәng nhѭ nhӳng con hҧi âu lҩp loáng ӣ ngoài Nam Hҧi kia, ÿѭӧc Wӵ do tҥo cuӝc ÿӡi theo ý muӕn cӫa mình. Nhӟ lҥi tuәi thiӃu niên bӏ câu thúc và thiӃu thӕn, tôi có cҧm tѭӣng rҵng chiӃc xe ca mӛi giӡ mӛi phút ÿѭa tôi xa cái thӡi ÿó cǊng nhѭ xa cҧnh Pѭa phùn ҧm ÿҥm ӣ Bҳc ViӋt mà chúng tôi mӟi tӯ biӋt ngày rѭӥi trѭӟc. "Nghƭ tӟi tѭѫng lai, tôi không hӅ lo lҳng (...) mà trѭӟc mһt chӍ thҩy hăng hái và hi Yӑng, tràn trӅ hi vӑng. Có ít nhҩt là ba chөc năm ÿӇ sӕng, sӁ gһp nhӳng thӡi thӃ mӟi, hoàn Fҧnh mӟi, sӁ kiӃm ÿѭӧc tiӅn, hӑc hӓi thêm, và sӁ hoҥt ÿӝng ÿӇ ÿóng mӝt vai trò nào ÿây. Có gì thú cho bҵng, kích thích cho bҵng nӳa? Tôi nghƭ thҫm: ӣ trѭӡng ra ai cǊng nhѭ ai, ÿӅu sҳp hàng ӣ cái vҥch trҳng ÿánh dҩu mӭc khӣi hành cӫa cuӝc ÿua, thӱ xem sau này ai tӟi trѭӟc và Wӟi ÿâu? ChiӃc xe ca vүn lăn ÿӅu ÿӅu trên ÿѭӡng tráng nhӵa, mӝt bên là dãy Trѭӡng Sѫn, mӝt bên là biӇn cҧ, gió khѫi lӝng vào tóc, hѭѫng rӯng ùa vào phәi. Ĉó là tâm trҥng cӫa tôi hӗi ÿó nhѭ vұy". 7ӟi Nha Trang chúng tôi bӓ xe hѫi lên xe lӱa. Tám giӡ sáng hôm sau ÿӃn Sài Gòn. 0ӝt anh bҥn hӑc, Lê Trӑng Minh, ÿӧi chúng tôi ӣ sân ga, ÿѭa chúng tôi vӅ Ĉa Kao. Cҧm Wѭӣng ÿҫu tiên cӫa tôi là ga Sài Gòn nhӓ quҧ, kém xa ga Hàng Cӓ; mà Sài Gòn rҩt tѭѫi sáng, náo nhiӋt: ánh vàng tѭng bӯng trên cành, trên nhӳng ngӑn sao, dҫu, cao vút, thҷng nhѭ cây Fӝt, khiӃn tôi nhӟ phӕ Lò SǊ ӣ Hà Nӝi; ÿѭӡng phӕ nhӝn nhӏp ngѭӡi qua lҥi, phө nӳ hҫu hӃt Eұn áo cөt61, chѭa quen mҳt nên tôi thҩy chѭӟng. NghӍ ӣ Ĉa Kao mӝt chút - mҩy tӯ này tôi nghe lҥ quá, nhѭ không phҧi tiӃng ViӋt - rӗi tôi qua Khánh Hӝi ӣ trӑ nhà mӝt ngѭӡi em hӑ tên là Quýnh làm thѭ kí tҥi ngân hàng Ĉông 'ѭѫng. Giӡ ÿó trӡi ÿã nóng nhѭ ÿҫu hè ӣ Bҳc. Hôm sau lҥi sӣ nhұn viӋc, chúng tôi ÿѭӧc biӃt chӍ ӣ Sài Gòn hѫn mѭӡi bӳa rӗi ăn TӃt xong, xuӕng làm ӣ Long Xuyên. Tôi liӅn viӃt thѭ cho Pҽ tôi hay và báo tin cho bác Ba tôi ӣ Tân Thҥnh rҵng ba mѭѫi TӃt tôi sӁ xuӕng thăm ngѭӡi. Ӣ Sài Gòn non nӱa tháng ÿó, tôi ÿã bҳt ÿҫu ngán "Hòn ngӑc ViӉn Ĉông". "Ĉӫ mӑi giӕng ngѭӡi hӛn tҥp, ÿa sӕ là con buôn; nóng, bөi và ӗn; muӕn kiӃm mӝt chӛ thanh tƭnh có chút di tích dӇ ôn lҥi dƭ vãng thì không biӃt kiӃm ӣ ÿâu, và suӕt ngày thâu ÿêm, chӍ thҩy ngѭӡi ta ăn uӕng, ÿánh tӭ sҳc và ca vӑng cә". Sáng sӟm 30 TӃt, chú Quýnh và tôi lҥi chӧ BӃn Thành lên xe ÿò62 ÿӇ ÿi Mƭ Luông. Trên ÿѭӡng tôi ÿӇ ý nhұn thҩy miӅn Nam nhiӅu sông rҥch quá, cho nên nhiӅu cҫu, nông dân ít ngѭӡi lam lǊ, và ruӝng nhiӅu chӛ chѭa gһt xong, còn ÿѭѫng ÿұp lúa ӣ ngoài ÿӗng, vài chӛ có nhӳng ÿӕng lúa mӟi ÿұp chѭa chӣ vӅ nhà. Tӯ cҧnh vұt ÿӃn ngѭӡi, ÿâu ÿâu cǊng có vҿ tѭѫi 61 Ý nói áo bà ba. Trong %̫y ngày trong Ĉ͛ng Tháp M˱ͥi, cө NguyӉn HiӃn Lê bҧo: “…cách ăn mһc cӫa phө nӳ ӣ ÿây (tӭc Sài Gòn) cǊng không ÿѭӧc nhã: áo dài thì ngҳn quá, mҫu thì lòe loҽt quá, ra ÿѭӡng thì nhiӅu cô chӍ Pһc áo bà ba, không quen mҳt nhѭ tôi, thҩy trѫ trӁn lҳm”. (Goldfish). 62 Cách tҥo tӯ này ÿһc biӋt cӫa miӅn Nam, nѫi có nhiӅu sông rҥch: ÿò ÿã mҩy ý sѫ nghƭa là thuyӅn, chӍ còn nghƭa là ÿѭa khách. 72 PHҪN II - VÔ NAM LÀM VIӊC (1935-1955) CHѬѪNG X - LÀM SӢ THUӸ LӦI MIӄN TÂY sáng, vui vҿ, thoҧi mái. Ĉѭӡng dài quá, trên trăm rѭӥi cây sӕ, qua mҩy thӏ xã, mҩy chӧ quê rӗi mà vүn chѭa Wӟi nѫi, tôi sӕt ruӝt. Khoҧng 12 giӡ trѭa xe mӟi ngӯng ӣ chӧ Mƭ Luông và chú Quýnh và tôi xuӕng ÿò qua làng Tân Thҥnh ӣ bӡ bên kia sông TiӅn Giang. Ĉi bӝ mӝt quҧng nӳa, gһp mӝt ngѭӡi anh con bác tôi, anh ViӋt Châu ÿi ÿón. Bác Ba Tôi và Làng Tân Th̩nh 7ӟi nhà, bác Ba tôi nҳm chһt tay tôi, mӯng biӃt bao. Ĉã mҩy năm nay bác cháu anh em chӍ biӃt nhau trong bӭc thѭ chӭ ÿâu ÿã biӃt mһt. Cҧ nhà xúm lҥi chung quanh chúng tôi. Bác trai tôi cǊng thҩp ngѭӡi, da trҳng nhѭ cha tôi, có phҫn ÿүy hѫn; trán cao, mһt vuông, miӋng rӝng - nghe nói hӗi trҿ môi son nӳa - tѭӟng phѭѫng phi, phúc hұu, tính tình nghiêm hѫn bác Hai, nhѭng có phҫn khoan hѫn cha tôi. Bác gái tôi cǊng thҩp, trҳng trҿo, ra Yҿ nhàn hҥ phong lѭu, không cӵc khә, tháo vát nhѭ mҽ tôi, tính tình thành thұt, dӉ dãi, rӝng rãi. Trong cuӕn Ĉông Kinh nghƭa thͭc tôi ÿã chép khá kƭ vӅ bác Ba tôi, ÿây chӍ xin tóm Wҳt vài nét chính. Hӑc giӓi, có tài văn thѫ, thi Hѭѫng thӱ mӝt lҫn rӗi bӓ, gia nhұp Ĉông Kinh nghƭa thөc, cѭӟi con gái (cô Năm) cө cӱ Lѭѫng Văn Can, thөc trѭӣng, cҧ hai vӧ chӗng ÿӅu Gҥy giúp nghƭa thөc. HiӋu là Phѭѫng Sѫn, bҥn ÿӗng chí trong nghƭa thөc gӑi là TiӇu Phѭѫng ÿӇ phân biӋt vӟi bác Cҧ tôi là Ĉҥi Phѭѫng, chѫi thân vӟi cө Ĉӛ Chân ThiӃt (Ĉӛ Cѫ Quang), thân phө Ĉӛ Bàng và Ĉӛ Thӏ Tâm, nhѭng chí hѭӟng mӛi ngѭӡi mӝt khác, bác tôi ôn hòa hѫn. Nghƭa thөc bӏ ÿóng cӱa thì bác gái trѭӟc và con trai mӟi vài tuәi ÿӅu chӃt, bác tôi bӓ Hà Nӝi, lҿn vào Sài Gòn, ÿӏnh ӣ Nam ít tháng ÿӇ liên lҥc vӟi các ÿӗng chí rӗi sӁ qua Xiêm, không ngӡ tàu vô VǊng Tàu thì hay tin ÿêm trѭӟc Phan Xích Long công phá Khám Lӟn Sài Gòn (1913), mұt thám canh gác rҩt ngһt, bác tôi lҥi phҧi lҿn vào mӝt miӅn hҿo lánh ӣ ven Ĉӗng Tháp Mѭӡi63. Ӣ ÿó, ngѭӡi tiӃp xúc ÿѭӧc vӟi vài ÿӗng chí cǊ và mӟi, liên lҥc ÿѭӧc vӟi Fө Lѭѫng Văn Can ÿang bӏ an trí ӣ Nam Vang, nhѭng thҩy thӡi cѫ chѭa thuұn tiӋn, ngѭӡi Wҥm trú tҥi nhà mӝt ngѭӡi có Nho hӑc và có uy tín trong làng Tân Thҥnh ÿӇ dҥy hӑc, ÿѭӧc ngѭӡi trong miӅn kính mӃn. Rӗi ngѭӡi cѭӟi vӧ, ÿѭӧc ngѭӡi quen chӍ cách cho, xin khҭn mӝt khu ruӝng - thӡi ÿó Ĉӗng Tháp còn hoang vu - thành mӝt ÿLӅn chӫ hҥng trung, có ÿӝ hai trăm héc-ta, chӍ mӝt nӱa là làm lúa sҥ ÿѭӧc. Vӕn tri túc, ngѭӡi không khuӃch trѭѫng thêm, tiêu khiӇn vӟi mҩy chұu cҧnh, vӟi viӋc dҥy hӑc và làm thuӕc giúp bà con trong vùng. Danh tiӃng lan xa, ÿa sӕ các nhà giàu sang ӣ Long Xuyên, Sa Ĉéc ÿӅu nhӡ ngѭӡi trӏ bӋnh. Tóm lҥi, ngѭӡi là mӝt ҭn sƭ phong lѭu, nhà cҫm quyӅn Pháp ӣ Long Xuyên có lҫn muӕn mua chuӝc ngѭӡi bҵng lӧi lӝc, ngѭӡi tӯ chӕi; hӑ thҩy ngѭӡi không bҥo ÿӝng, nên ÿӇ yên. Chính ngѭӡi ÿã Oҩy sӕ Tӱ vi cho tôi khi mӟi sanh. Năm ÿó (1935) ngѭӡi 53 tuәi, còn mҥnh lҳm. Làng Tân Thҥnh ӣ giӳa miӅn Hӗng-Cao (Hӗng Ngӵ - Cao Lãnh) mà tôi ÿã tҧ trong bài Tӵa cuӕn Nguy͍n Quang Diêu cӫa NguyӉn Văn Hҫu, nәi tiӃng là ÿҩt văn hӑc và cách Pҥng trong vùng. Văn hӑc thì xѭa có mӝt sӕ nhà Nho, hӑc trò cө Tú Thѭӡng64 ӣ Cái Vӯng; khi tôi tӟi, mҩy nhà Nho ÿó còn sӕng, con cháu hӑ ÿã theo Tây hӑc, có ngѭӡi qua Pháp ÿӛ kƭ Vѭ ÿLӋn, hoһc cӱ nhân văn chѭѫng; ÿһc biӋt là có mӝt ngѭӡi xuҩt thân trѭӡng nӳ hӑc Gia Long, thiӃu nӳ ÿҫu tiên trong tӍnh năm 1928 có bҵng Cao ÿҷng tiӇu hӑc. Cách mҥng thì phái Fә có cө Hӗ Nhұt Tân hѭӟng ӭng phong trào Ĉông kinh nghƭa thөc, phái mӟi có bӕn năm ngѭӡi kháng Pháp, theo ÿҧng Cӝng Sҧn. Làng lҥi giàu có: ÿҫu thӃ chiӃn thӭ nhҩt chӍ có 63 Ҭn sƭ tôi tҧ trong cuӕn %̫y ngày trong Ĉ͛ng Tháp M˱ͥi – Chѭѫng IX – chính là bác Ba tôi. 64 Tӭc cө Tú Trҫn Hӳu Thѭӡng. (Goldfish). 73 PHҪN II - VÔ NAM LÀM VIӊC (1935-1955) CHѬѪNG X - LÀM SӢ THUӸ LӦI MIӄN TÂY nhӳng nhà lá rҧi rác trên bӡ rҥch Ĉӕc Vàng thѭӧng65, sau nhà là lau sұy; phѭѫng tiӋn giao thông chӍ có ghe, xuӗng, tӯ làng ra tӍnh lӏ Long Xuyên mҩt mӝt ngày, lên Sài Gòn mҩt mӝt tuҫn; vұy mà chѭa ÿҫy hai chөc năm sau, dân chúng ÿã khai phá sâu vào ÿѭӧc mҩy cây sӕ suӕt hai bên bӡ rҥch, cҩt ÿѭӧc mҩy ngôi nhà ÿúc và vô sӕ nhà sàn mái ngói, phѭѫng tiӋn giao thông ÿã có ca-nô. NhiӅu ÿLӅn chӫ có ba trăm héc-ta ruӝng hoһc hѫn. Nhà bác tôi chӍ là mӝt nhà sàn mái ngói vào bӵc trung trong làng, trѭӟc có sân rӝng trӗng hoa nhìn ra rҥch Ĉӕc Vàng thѭӧng, mӝt bên là vѭӡn xoài, sau lѭng là mӝt hàng tre. Nhà rӝng 9 thѭӟc, gӗm hai lӟp: lӟp ngoài sâu ÿӝ tám thѭӟc, lӟp trong ÿӝ sáu thѭӟc. Bên hông nhà là mӝt lүm cǊng bҵng cây, khá lӟn, vӯa ÿӇ chӭa lúa vӯa ÿӇ chҩt các ÿӗ làm ruӝng. Hôm ÿҫu, ngӗi xe mӋt mà không ÿѭӧc nghӍ, phҧi hҫu chuyӋn bác tôi và nói chuyӋn Yӟi hai ngѭӡi con trai lӟn cӫa bác: anh Xuân Tăng ÿѭѫng hӑc ban tú tài ӣ Cҫn Thѫ, và anh Xuân ThiӃp ÿұu bҵng tiӇu hӑc rӗi ӣ nhà hӑc chӳ Nho, theo nghӅ Ĉông y66. 7ӕi ÿó bác tôi ÿѭa tôi và chú Quýnh ÿi chào mҩy vӏ lӟn tuәi và có danh vӑng trong hӑ bác gái tôi: mӝt bà cө con mӝt vӏ Cai tәng ÿã khuҩt, mà thӡi trѭӟc Cai tәng miӅn này có uy quyӅn ngang vӟi phӫ huyӋn; dân trong tәng còn sӧ hѫn sӧ chӫ quұn vì chӫ quұn ӣ xa; mӝt vӏ +ѭѫng Cҧ (cǊng nhѭ Tiên chӍ ӣ Bҳc) có hӑc Nho, vào hҥng khá giàu. Sáng hôm sau, mùng Pӝt, bác tôi ÿѭa chúng tôi ÿi thăm cҧnh trong làng rӗi xuӕng chӧ Tân Phú trên rҥch Ĉӕc Vàng hҥ, vào thăm ông Phӫ Nghƭa (phӫ hàm), ngѭӡi giàu nhҩt nhì tӍnh Long xuyên. Ông năm ÿó khoҧng bҧy chөc tuәi mà còn mҥnh, tѭӟng mҥo phѭѫng phi. Bác tôi tuy không thích làm giàu nhѭng trӑng nhӳng ngѭӡi tay trҳng làm nên nhѭ ông (miӉn là không làm giàu mӝt cách tàn nhүn, tí tiӋn), khen ông là giӓi tính toán, khéo cѭ xӱ, không khoe giàu, biӃt xét ngѭӡi. Ông cǊng có biӋt nhãn vӟi bác tôi vì tѭ cách, hӑc thӭc. Ông phӫ hӗi nhӓ nghèo, không ÿѭӧc hӑc, nhѭng thông minh, cҫn kiӋm, cӕ gây mӝt sӕ Yӕn rӗi xin khҭn ÿҩt hoang, gһp thӡi, làm ÿâu trúng ÿҩy, mҩy chөc năm sau có khoҧng ngàn Pүu ruӝng, dinh cѫ ӣ Tân Phú gӗm mӝt nhà lҫu nӅn ÿúc, nhiӅu nhà mӝt tҫng cǊng nӅn ÿúc, Pҩy cái lүm lúa, vài nhà máy xay lúa, tҩt cҧ choán mӝt khu rӝng trên bӡ rҥch Ĉӕc Vàng hҥ. Trѭӟc nhà luôn luôn có mҩy chiӃc ghe lúa ÿұu, xuӗng và ca-nô chұt bӃn. Ông cҩt cho làng Pӝt ngôi chӧ gҫn dinh cѫ cӫa ông và nhiӅu dãy phӕ cho mѭӟn ӣ chӧ Mƭ Luông. Có ba ngѭӡi con trai, ÿӅu vào hҥng biӃt làm ăn, chӭ không phá cӫa vì ông biӃt dҥy con; mӝt ngѭӡi làm cai Wәng, mӝt ngѭӡi làm hӝi ÿӗng tӍnh. Dân trong miӅn không oán ghét gia ÿình ÿó vì hӑ không Fѭӟp bóc, hà hiӃp ai. Coi dinh cѫ cӫa hӑ ÿӗ sӝ, ngѭӡi ăn kҿ làm tҩp nұp, tӯ trên nhà tӟi dѭӟi bӃn, trông FǊng vui mҳt, nhѭng tôi không thích mà thích mӝt nhà sàn có hoa cӓ, cây cao bóng mát hѫn. ChiӅu mùng hai tôi phҧi tӯ biӋt bác tôi ÿӇ qua Chӧ Mӟi, ngӫ tҥi nhà mӝt ngѭӡi anh Kӑ, anh ThiӋm, ӣ Phѭѫng Khê vào ÿây làm ăn tӯ mҩy năm trѭӟc, có mӝt sҥp bán vҧi ӣ chӧ. Sáng sӟm mӗng ba tôi vӟi anh ThiӋm ÿi ÿò ÿҥp qua Long Xuyên. Ĉò là mӝt chiӃc ghe dài chӣ ÿѭӧc ba bӕn chөc ngѭӡi và nhiӅu hàng hóa, nhѭng không có chèo mà có mӝt xa quҥt ӣ phía sau do bӕn ngѭӡi ÿҥp. Ĉò ÿi rҩt chұm, lҥi ghé nhiӅu nѫi ÿón khách, nhӡ vұy tôi ÿѭӧc coi phong cҧnh hai bên bӡ rҥch Ông Chѭӣng (Chѭӣng binh LӉ tӭc NguyӉn Hӳu Cҧnh 1650- 1700). MiӅn này phong phú, nhà cӱa san sát, hҫu hӃt là nhà sàn mái ngói, mӝt sӕ là nhà nӅn ÿúc. Nhà nào cǊng có vѭӡn trӗng xoài, mұn… ÿҽp nhҩt là mai vàng. 65 Tӭc Ĉӕc Binh Vàng, ngѭӡi có công dҽp giһc Xiêm và Miên vӟi Chѭӣng binh LӉ năm 1937, có ÿӅ thӡ ӣ làng Tân Thҥnh. Coi %̫y ngày trong Ĉ͛ng Tháp M˱ͥi (Theo mӝt sӕ liӋu mӟi phát hiӋn gҫn ÿây thì niên ÿҥi này chѭa chính xác lҳm (BT). 66 Tӭc NguyӉn Xuân Tăng hiӋu là Tân Phѭѫng và NguyӉn Xuân ThiӃp hiӋu là ViӋt Châu. (Goldfish). 74 PHҪN II - VÔ NAM LÀM VIӊC (1935-1955) CHѬѪNG X - LÀM SӢ THUӸ LӦI MIӄN TÂY * 0ѭӡi mӝt giӡ trѭa mӟi tӟi Long Xuyên, gһp anh Thái và anh Hách ӣ Nha Trang vào, ba chúng tôi cùng hӑc mӝt lӟp, nay cùng làm mӝt sӣ. Lҥi gһp mӝt hai thҫy hӑa ÿӗ (Opérateur) giúp viӋc cho chúng tôi nӳa. Mѭӟn phòng ngӫ rӗi rӫ nhau ÿi coi thӏ xã. Thành phӕ nhӓ mà buӗn, ÿi ÿӝ mӝt giӡ là hӃt. Chia làm hai khu vӵc: khu thѭѫng mãi ӣ phía Nam Jӗm mӝt nhà lӗng (chӧ) ӣ sau nhà viӋc (cѫ sӣ hành chánh) cӫa làng Mƭ Phѭӟc, và gҫn bӡ sông Hұu Giang. Chung quanh chӧ có ba bӕn dãy phӕ buôn bán, hҫu hӃt là cӫa Hoa kiӅu, có Pӝt ÿѭӡng lát ÿá dӑc theo sông Hұu ÿѭa xuӕng Cái Sѫn, ngoҥi ô, cҧnh ӣ ÿây ÿã nhѭ nhà quê Uӗi. Khu hành chánh ӣ phía bҳc; mӝt cây cҫu sҳt bҳt qua rҥch Long Xuyên nӕi hai khu vӟi nhau. Khu hành chánh gӗm các công sӣ nhѭ Tòa bӕ (tӍnh ÿѭӡng), sӣ Bѭu ÿLӋn, sӣ Công chánh, Ĉӏa chánh, BӋnh viӋn, trѭӡng tiӇu hӑc Nam, Nӳ... ChӍ có hai con ÿѭӡng chính song song nhau: Gia Long và Lê Lӧi, vӟi vài con ÿѭӡng ngang, nhӓ. Ĉѭӡng Lê Lӧi có nhiӅu phӕ Oҫu cӫa công chӭc gҫn bӡ hӗ và sông Hұu, nhiӅu cây cao bóng mát, nhѭ cây teck, cây dái ngӵa (?) mùa xuân hѭѫng thѫm ngào ngҥt. Ĉѭӡng Gia Long vҳng vҿ, hҫu hӃt là nhà sàn cách nhau có khi tӟi trăm thѭӟc; nét ÿһc biӋt là có mӝt con kinh ӣ bên ÿѭӡng và nhiӅu cҫu gӛ ÿѭa Wӯ ÿѭӡng vào nhà, nhà nào cǊng có vѭӡn rӝng; lҳm chӛ còn bӓ hoang. Ngày nay ÿѭӡng ÿó ÿã ÿông nghҽt nhà lӟp trѭӟc lӟp sau, có chӛ tӟi ba lӟp; kinh ÿã lҩp, cҫu ÿã dӥ và ÿѭӡng ÿã mӣ Uӝng thành mӝt ÿҥi lӝ lӟn nhҩt thӏ xã. Công Vi͏c cͯa Chúng Tôi Sáng hôm sau chúng tôi lҥi sӣ Trѭӡng tiӅn (Công chánh) lãnh viӋc rӗi dӑn ÿӗ ÿҥc, máy móc xuӕng ghe (mӛi ngѭӡi trong ba anh em tôi ÿѭӧc mӝt chiӃc ghe, loҥi ghe hҫu dài ba Eӕn thѭӟc, rӝng trên mӝt thѭӟc), chèo xuӕng Ô Môn (cách Long Xuyên khoҧng bӕn chөc cây Vӕ trên ÿѭӡng ÿi Cҫn Thѫ) ÿӇ tӕi ÿó bҳt ÿҫu làm viӋc. Công viӋc cӫa chúng tôi là ÿo mӵc ÿҩt cao thҩp (nivellement) ӣ miӅn Tây, tӯ Châu Ĉӕc, Long Xuyên qua Rҥch Giá, xuӕng Sa Ĉéc, Cҫn Thѫ, Sóc Trăng, Bҥc Liêu, Cà Mau; tӯ Pӵc ÿҩt ÿó mà ÿo xuӕng mӵc nѭӟc kinh rҥch ÿӇ tính ra ÿѭӡng nѭӟc chҧy, khi thҧo nhӳng kӃ hoҥch thӫy lӧi. Ba anh em tôi mӛi ngѭӡi chӍ huy mӝt ÿӝi, ÿi ÿo mӝt miӅn. Chúng tôi ÿo theo các ÿѭӡng lӝ và bӡ kinh, rҥch. Công viӋc phҧi làm ban ÿêm, có hai kíp thay phiên nhau, mӝt kíp Wӯ sáu giӡ chiӅu tӟi nӱa ÿêm, mӝt kíp tӯ nӱa ÿêm tӟi sáu giӡ sáng. Mӟi ÿҫu dùng ÿèn ÿLӋn, Eҩt tiӋn, sau dùng ÿèn khí ÿá (Acétylène). Tôi cho viӋc làm ÿêm ÿó là mӝt sáng kiӃn không có lӧi cӫa các kƭ sѭ Pháp sӣ tôi. 0ӛi ÿêm chúng tôi ÿo ÿѭӧc tӯ ba ÿӃn bӕn cây sӕ, ÿo tӟi ÿâu, ghe dӡi chӛ theo tӟi ÿó, Fӭ nhѭ vұy tiӃn hoài, có khi phҧi trӣ lҥi hai ba lҫn mӝt con ÿѭӡng cǊ. Vào mùa mѭa thì cӵc vô cùng, nhҩt là ӣ nhӳng miӅn còn hoang nhѭ Chҳc Băng - &ҥnh ĈӅn, miӋt thӭ67, U Minh (Rҥch Giá) hoһc Thӟi Bình (Cà Mau), kinh Gãy (Ĉӗng Tháp 0ѭӡi)... Vì ÿҩt sình lҫy, trѫn, ÿâu ÿâu cǊng có ÿӍa, muӛi, vҳt; có khi phҧi vҥch lau sұy mà ÿi trong ÿêm tӕi. Nhѭng mùa nҳng mà ÿi do dӑc theo nhӳng lӝ và rҥch miӅn Sa Ĉéc, Cҫn Thѫ thì tuyӋt thú; không sao quên ÿѭӧc ánh trăng vҵng vһc trên rҥch Cái Răng, Bình Thӫy, không khí mát Pҿ, hiu hiu gió, thoang thoҧng hѭѫng sao, hѭѫng bѭӣi, hѭѫng mù u…, và tiӃng ÿàn kìm não nùng văng vҷng gҧy bҧn vӑng cә. MiӅn này quҧ là nhiӅu trăng, nѭӟc, hѭѫng và nhҥc. 67 MiӅn này ӣ Rҥch Giá, ÿào nhiӅu kinh song song nhau ÿӇ khai phá, mӛi kinh gӑi bҵng mӝt con sӕ: kinh thӭ 7, kinh thӭ 8… do ÿó có tên là mi͏t thͱ. 75 PHҪN II - VÔ NAM LÀM VIӊC (1935-1955) CHѬѪNG X - LÀM SӢ THUӸ LӦI MIӄN TÂY 0ӝt thú nӳa là ÿѭӧc dӡi chӛ hoài, mӛi ngày ăn chӧ mӝt nѫi, hôm trѭӟc ӣ Long Xuyên thì hôm sau ÿã tӟi Tҫm Bót. Làm xong "ca" sau, sáu giӡ sáng, thì chӧ ÿã hӑp ÿông rӗi, tôi lҥi mua nhӳng thӭc ăn ÿһc biӋt miӅn Nam nhѭ bánh ú, bánh da lӧn, bánh bò, dà châu quҭy68 (bánh cӫ cҧi chiên), bánh cam vӟi ít trái cây tùy mùa: soài, xa pô ti, mҧng cҫu Xiêm... ÿӇ ăn ÿLӇm tâm (tôi không thích hӫ tiӃu, cà phê; phӣ Bҳc không có). Ng˱ͥi Nam Tôi làm quen ÿѭӧc vӟi nhiӅu ngѭӡi. Tӟi tӍnh nào cǊng gһp ÿѭӧc nhӳng bҥn ÿӗng sӵ, Kӑ thѭӡng lӟn tuәi, giàu có; ngѭӡi nào cǊng mӛi năm thu lúa ruӝng ÿѭӧc ngàn giҥ là ít, theo giá thӡi ÿó nhѭ vұy là hӑ có thêm mӛi tháng khoҧng 100 ÿӗng, bҵng lѭѫng cӫa hӑ; ngoài ra Kӑ còn nhӳng nguӗn lӧi khác. Hӑ hiӃu khách, ÿӕi vӟi bӑn trҿ chúng tôi rҩt rӝng rãi, lái xe hѫi ÿѭa ÿi chѫi, tiӋc tùng liên miên ӣ tӱu lâu: nhѭ vұy ÿӥ bұn cho vӧ con mà lҥi tӵ do hѫn. 5ӗi tӟi các ÿLӅn chӫ hҥng "bӵ" (giàu lӟn) mà già, dinh cѫ ÿӗ sӝ hѫn ông phӫ Nghƭa ӣ Ĉӕc Vàng (Long Xuyên) nhiӅu, thì tôi "viӉn chi"; nhѭng các con hӑ, các công tӱ, các "cұu" ÿã ÿi hӑc ӣ Sài Gòn hay Hà Nӝi hay bên Pháp ít năm, chҷng ÿѭӧc bҵng cҩp gì, vӅ nhà coi ruӝng cho cha, gһp chúng tôi mӯng lҳm vì có ngѭӡi ÿӇ "nói chuyӋn". Ĉa sӕ sӕng lêu bêu suӕt ngày không làm mӝt viӋc gì, bày ra ăn uӕng rӗi ÿàn ca, coi ÿá gà, ÿá cá, kiӃm gái, hút xách... Ĉӡi hӑ sao buӗn thӃ! Tôi gһp mӝt lҫn cho biӃt thôi, không trӣ lҥi. 0ӝt hҥng ngѭӡi mà tôi tò mò muӕn biӃt hѫn: hҥng cѭ sƭ. Thӡi 1933-1938, phong trào tôn giáo ӣ Nam ÿѭѫng lên: chӛ nào cǊng có nhӳng ÿàn cҫu cѫ cӫa ÿҥo Cao Ĉài; thuyӃt pháp Fӫa Phұt giáo; thӏ trҩn nào cǊng có mӝt nhóm trí thӭc theo Thông thiên hӑc (Théosophie). VӅ tôn giáo, ӣ trѭӡng ra tôi mù tӏt. Tôi mѭӧn sách báo cӫa hӑ ÿӑc cho biӃt, khen sѭ ThiӋn ChiӃu lí luұn rành rӁ; ghét cuӕn Ĉ̩o giao (không nhӟ cӫa ai) chӍ nói vӅ tà thuұt chӭ không giҧng vӅ triӃt lí; tìm hiӇu thuyӃt luân hӗi theo Thông thiên hӑc; nhѭng vүn cho rҵng ÿҥo Khәng thiӃt thӵc hѫn cҧ. Tôi vào thăm mӝt nhà cách mҥng, cө Võ Hoành, trong Nam gӑi là cө cӱ Võ, bҥn cӫa bác Ba tôi ӣ Ĉông Kinh nghƭa thөc, lúc ÿó ÿang bӏ an trí ӣ Sa Ĉéc. Tôi ÿã chép cuӝc tiӃp xúc Yӟi cө trong phө lөc cuӕn Ĉông Kinh nghƭa thͭc. Tôi ÿã thҩy ÿӡi sӕng cӫa nhӳng nông dân cҩt vӝi mӝt cái chòi mӛi chiӅu chӯng ba thѭӟc trên mӝt bӡ kinh ÿӇ “làm” mӝt khoҧnh ÿҩt mӟi, thҩt bҥi thì dӥ nhà, chӣ nӗi niêu, chén bát, ÿӗ ÿҥc vӟi con heo xuӕng mӝt chiӃc xuӗng ba lá chèo ÿi kiӃm ÿҩt khác. Ĉӡi hӑ rҩt vҩt vҧ nhѭng không bao giӡ ÿói vì có cá, tôm, rùa ÿem ÿәi lҩy gҥo ÿѭӧc. Cá Ĉӗng Tháp nhiӅu vô NӇ, chӍ thua cá BiӇn Hӗ (Cao Miên), mà Ĉӗng Tháp chính là mӝt biӇn hӗ thӭ nhì thông vӟi biӇn hӗ thӭ nhҩt bҵng sông Cӱu Long và sông Tonlé Sap. Tôi ÿã có lҫn ÿѭӧc mӝt bҥn rӫ ÿi nghe mӝt cuӝc ÿàn ca trên bӡ rҥch Bình Thӫy. Mӝt Făn nhà lá nhӓ cҩt trên mӝt khu ÿҩt vӯa mӟi phát, còn gӕc lau sұy. Ngoài sân phѫi nhiӅu quҫn áo cӫa hҥng phө nӳ sang mà trong nhà ÿӗ ÿҥc rҩt sѫ sài: mӝt cái bàn con, vài cái ghӃ, mӝt bӝ ván trҧi chiӃu. Trên vách treo mӝt cây ÿàn kìm. Năm sáu cành sұy xuyên qua vách lá hӣ, ÿâm tua tӫa vào mӝt góc phòng. Ngѭӡi chӗng trҿ, dáng dҩp mӝt thѭ sinh, bұn bӝ bà ba lөa ÿen, ÿun nѭӟc pha trà ThiӃt Quan Âm tiӃp chúng tôi. Vӧ bұn áo dài, nhӓ nhҳn, nѭӟc da trҳng mӏn, 68 Theo Wikipedia thì: “món ἜⅫ㨣 (Phiên âm Hán ViӋt: Du t̩c quͽ, tiӃng ViӋt ÿӑc theo giӑng Quҧng Châu thành giò cháo qu̱y hoһc G̯u cháo qu̱y) có nghƭa là quͽ sͱ b͓ rán b̹ng d̯u. Theo truyӅn thuyӃt Trung Quӕc thì cái tên này bҳt nguӗn tӯ câu chuyӋn Nhҥc Phi bӏ vӧ chӗng Tҫn Cӕi và Vѭѫng thӏ hãm hҥi. ĈӇ nguyӅn rӫa hai Yӧ chӗng Tҫn Cӕi, ngѭӡi Trung Quӕc làm mӝt món ăn gӗm hai viên bӝt dài giӕng hình ngѭӡi ÿѭӧc rán kӻ trong Gҫu, tѭӧng trѭng cho hình tѭӧng vӧ chӗng Tҫn Cӕi là hai quӹ sӭ bӏ rán trong vҥc dҫu ӣ ÿӏa ngөc”. (http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A9y). (Goldfish). 76 PHҪN II - VÔ NAM LÀM VIӊC (1935-1955) CHѬѪNG X - LÀM SӢ THUӸ LӦI MIӄN TÂY Yҿ mһt thanh tú, dӏu dàng, hӓi thăm chúng tôi vài câu, rӗi anh bҥn tôi lên dây cây ÿàn kìm, Jҧy khúc Phͭng c̯u hoàng, nàng cҩt tiӃng hӑa theo. Ngón ÿàn cӫa anh mùi, mà giӑng nàng thanh, ҩm. Nàng ngѭӟc cһp mҳt long lanh lên ca, cһp mҳt bӗ câu tuyӋt ÿҽp, hai bàn tay búp Păng ÿһt lên dùi, móng tay hӗng hӗng; lúc này tôi mӟi thҩy nét mһt nàng phҧng phҩt buӗn. %ҥn tôi vӯa ÿàn vӯa ÿăm ÿăm nhìn nàng và mӛi khi xuӕng mӝt nhӏp nào, giӑng ÿàn, giӑng ca thұt hòa hӧp nhau, thì hai ngѭӡi cùng mӍm cѭӡi ngó nhau và ngѭӡi chӗng ngӗi bên cǊng mӍm Fѭӡi. Sӵ hân hoan tѭѫng ÿҳc ÿó, chӍ hҥng nghӋ sƭ mӟi cҧm ÿѭӧc. Tôi tӵ thҩy lúc ÿó là ngѭӡi ngoҥi cuӝc, mà chính hӑ cǊng chҷng ÿӇ ý gì ÿӃn tôi. Ĉàn ÿѭӧc vài bҧn, bҥn tôi treo ÿàn trҧ lҥi chӛ cǊ, rӗi tӯ biӋt chӫ nhân ra vӅ. Vӧ chӗng ÿó là mӝt cһp nghӋ sƭ, mê nhau rӗi bӓ nhà ra ÿi, sӕng cuӝc ÿӡi giang hӗ; vì có tài mà lҥi ÿӭng ÿҳn, lӉ ÿӝ, nên ÿѭӧc nhiӅu ngѭӡi mӃn, thѭѫng tình giúp ÿӥ; và hӑ biӃt giӳ tѭ cách cӫa hӑ. Ngѭӡi vӧ sau bӏ giһc Pháp giӃt, ngѭӡi chӗng theo kháng chiӃn. TruyӋn hӑ tôi ÿã kӇ rõ trong Wұp Con ÿ˱ͥng thiên lí69. Tôi ÿã vào nhӳng nhà sàn ba gian lӧp ngói hay lá thҩp lè tè, tӕi om om và thҩy nhà nào căn ÿҽp nhҩt cǊng dành cho viӋc thӡ phөng tә tiên mà nhӳng ÿӗ quí nhҩt cǊng là ÿӗ thӡ; bên cҥnh bàn thӡ, tôi lҥi thѭӡng thҩy treo hình các cө Phan Bӝi Châu, Phan Chu Trinh. Chӫ nhân ÿӇ búi tóc, bұn bà ba ÿen, luôn luôn nhã nhұn tiӃp tôi, và khi thҩy tôi chăm chú nhìn các ÿôi câu ÿӕi, ÿoán rҵng tôi biӃt chút ít chӳ Hán thì không e dè gì cҧ, ÿӑc cho tôi nghe thѫ văn Fӫa các nhà cách mҥng hoһc hӓi tôi truyӋn Mã Chí Ni, Gia Lí Ba Ĉích (tӭc Mazzini và Garibaldi, hai nhà yêu nѭӟc ngѭӡi Ý) trong bӝ ̰m Băng th̭t cӫa Lѭѫng Khҧi Siêu. Các nhà Nho ÿó rҩt nghiêm khҳc trong viӋc dҥy con, rҩt trӑng cә tөc, ÿѭӧc dân làng kính nӇ. Và tôi cho rҵng sinh lӵc miӅn Nam này dào dҥt ӣ thôn quê, trên bӡ nhӳng con rҥch mát rѭӧi bóng Gӯa, trên nhӳng cánh ÿӗng bát ngát bông sen và bông súng, trong nhӳng căn nhà sàn vách ván này, chӭ không phҧi trong thành phӕ Sài Gòn, Chӧ Lӟn, trên ÿѭӡng Catinat hay Tәng ÿӕc Phѭѫng70. &̫nh Nam Hai năm lênh ÿênh trên sông rҥch, tôi ÿѭӧc biӃt gҫn khҳp miӅn Tây, mҩy năm sau nhӡ ÿi kinh lí khi bҵng xe hѫi, khi bҵng tàu thӫy cӫa sӣ, tôi lҥi biӃt thêm ÿѭӧc ít nhiӅu vӅ miӅn Ĉông nӳa và tôi nhұn thҩy Nam ViӋt không bҵng phҷng, ÿѫn ÿLӋu, buӗn tҿ nhѭ ta tѭӣng lҫm khi nhìn bҧn ÿӗ in trong các sách ÿӏa lí. Nó chӍ rӝng bҵng nӱa Bҳc ViӋt mà có rҩt nhiӅu miӅn khác nhau vӅ ÿӏa hình, phong cҧnh, phong tөc, lӕi sӕng, nhìn bӅ ngoài không nhұn ra dѭӧc. MiӅn Tây, tӯ vӏnh Thái Lan vô, có ÿҩt Hà Tiên, quê hѭѫng cӫa thi sƭ Ĉông Hӗ, mà chính thi sƭ ÿã giӟi thiӋu vӟi chúng ta nhѭ sau, trong cuӕn 9ăn h͕c Hà Tiên: Ӣ ÿó kì thú thay, nhѭ gӗm hҫu ÿӫ hӃt. Có mӝt ít hang sâu ÿӝng hiӇm cӫa Lҥng Sѫn. Có mӝt ít ngӑn ÿá chѫi vѫi giӳa biӇn Fӫa Hҥ Long. Có mӝt ít núi vôi cӫa Ninh Bình, mӝt ít thҥch thҩt sѫn môn cӫa Hѭѫng Tích. Có mӝt ít Tây Hӗ, mӝt ít Hѭѫng Giang. Có mӝt ít chùa chiӅn cӫa Bҳc Ninh, lăng tҭm cӫa Thuұn Hóa. Có mӝt ít Ĉӗ Sѫn, Cӱa Tùng, có mӝt ít Nha Trang, Long Hҧi. Ӣ ÿây không có mӝt cҧnh nào to lӟn, ÿҫy ÿӫ; ӣ ÿây chӍ nhӓ nhҳn, xinh xinh, mà cҧnh nào cǊng có". +ӗi xѭa nó là mӝt tiӇu vǊ trө biӋt lұp, rҩt hӧp cho kҿ nào có chí vүy vùng, muӕn 69 Nxb Long An, 1990 (BT). 70 Nay là ÿѭӡng Ĉӗng Khӣi và Châu Văn Liêm (BT). 77 PHҪN II - VÔ NAM LÀM VIӊC (1935-1955) CHѬѪNG X - LÀM SӢ THUӸ LӦI MIӄN TÂY nghênh ngang mӝt cõi nhѭ Mҥc Cӱu. TiӃn vô trong - vӅ phía Ĉông - xa xa vài chөc cây sӕ, xѭa là cánh ÿӗng lҫy, ta gһp dãy núi Thҩt Sѫn dài 30 cây sӕ, rӝng 17 cây sӕ mà NguyӉn Văn Hҫu ÿã tҧ trong cuӕn 1͵a tháng trong mi͉n Th̭t S˯n. Mӝt khu núi ÿá có ÿҩt, ngӑn cao nhҩt 716 thѭӟc, cây cӕi xanh tӕt, leo lên ta gһp nhӳng hang, ÿӝng cӫa các tu sƭ sӕng cô liêu, làm bҥn vӟi chӗn, khӍ, hàng tháng không xuӕng tӟi chân núi; không tiӃp xúc vӟi ai, hӑ âm thҫm, lҫm lì sӕng vӟi mӝt bình nѭӟc Pѭa hay nѭӟc suӕi, mӝt nhúm gҥo, vài trái cây rӯng. Lâu lâu ta gһp mӝt ngѭӡi, ta nhìn kƭ Pӟi nhұn ra là phө nӳ, vì hӑ búi tóc, bұn mӝt bӝ bà ba vҧi ÿen, ÿi chân không, vai ÿeo mӝt cái ÿãy, ngӵc bó lҥi cho khӓi lӝ71; hӑ mҥnh dҥn bѭӟc nhѭ ÿàn ông, chӍ trong nét mһt là ÿӇ lӝ Pӝt chút nӳ tính mà ngѭӡi tính mҳt mӟi thҩy. Ta có cҧm tѭӣng hӑ ÿăng sѫn ÿӇ ÿem mӝt tin Wӭc cho sѭ phө. MiӅn này xѭa kia có nhiӅu nhà chân tu ái quӕc, ÿӋ tӱ cӫa Phұt Thҫy Tây An trong phái Bӱu Sѫn kì hѭѫng, mӝt sӕ ӣ làng Ba Chúc, mӝt làng có rҩt nhiӅu chùa nӅn ÿá, Wѭӡng gҥch mà mái lá; ÿàn ông, ÿàn bà ăn mһc y nhѭ nhau, rҩt trӑng hiӃu, nghƭa. 'ѭӟi chân núi, khҳp trong vùng này có nhiӅu ông "ÿҥo" kì cөc: ông thì nҵm suӕt năm, ngѭӡi ta gӑi là Ĉҥo Nҵm; ông thì chӍ ăn ӟt, gӑi là Ĉҥo Ӟt; ông thì nói gì cǊng chӍ “ӯ”, gӑi là Ĉҥo Ӯ... ông nào cǊng có mӝt sӕ nông dân chҩt phác theo, cung phөng ÿӫ thӭ. Núi cuӕi cùng là núi Sam, lҿ loi, khá cao, nhѭng ít cây cӕi, cách thӏ xã Châu Ĉӕc năm cây sӕ. Năm nào lөt lӟn, cҧ miӅn bӏ ngұp, thì núi Sam nәi lên nhѭ mӝt hòn giӳa biӇn, và tӕi ÿӃn, lѭng núi lӕm ÿӕm nhӳng ngӑn ÿèn ÿӓ, khiӃn ta nhӟ cҧnh Hѭѫng Cҧng in trong các tұp quҧng cáo du lӏch. Xuôi dòng sông Hұu, tӟi Long Xuyên. Cҧ miӅn này năm nào cǊng ngұp nѭӟc mӝt hai tháng, xѭa chӍ trӗng lúa sҥ; nhà toàn là nhà sàn. Cá tôm rҩt nhiӅu, nhҩt là cá linh, ngon nhѭ cá mòi, có nѫi ăn không hӃt, làm nѭӟc mҳm cǊng không hӃt, phҧi dùng làm phân bón. Nӱa thӃ NӍ trѭӟc, mùa nѭӟc rút, có nhӳng rҥch lúc nhúc cá linh, ngѭӡi ta chӍ viӋc xuӕng xúc cѫ man cá. Xuôi xuӕng nӳa tӟi Cҫn Thѫ, Sóc Trăng, vӵa lúa cӫa miӅn Tây mà cǊng là cӫa Nam Kì. Mùa nѭӟc lӟn miӅn này không bӏ ngұp, ÿҩt tӕt, dân ÿông, vѭӡn tѭӧc xum xuê, trái cây nhiӅu, ÿӡi sӕng rҩt dӉ dàng, vui vҿ, ÿúng vӟi câu "gҥo trҳng, nѭӟc trong". Tuy cùng mӝt miӅn mà Sóc Trăng có nhiӅu ngѭӡi ViӋt gӕc Miên, cho nên phong tөc và phong cҧnh hѫi khác. ThӍnh thoҧng ta gһp nhӳng chùa Miên ӣ trên mӝt giӗng trӗng toàn sao. Giáp Cҫn Thѫ, phía tây là Rҥch Giá vӟi cҧnh rӯng bҫn ӣ bӡ biӇn, rӯng tràm ӣ U Minh. Dân U Minh sӕng bҵng nghӅ "ăn" ong, ÿӕn tràm, bҫy chim (xѭa còn bҳt sҩu nӳa), trӗng khóm, lúa. Không biӃt nhӳng "sân chim” nay còn không? Phía nam Sóc Trăng là Bҥc Liêu, miӅn nѭӟc mһn. Mӝt cánh ÿӗng lúa bát ngát, bӡ biӇn có ruӝng muӕi, vѭӡn nhãn. MiӅn này có nhiӅu ÿLӅn chӫ lӟn, nhѭ hӝi ÿӗng Trҫn Trinh Trҥch; và nәi tiӃng vì mӝt hҥng công tӱ tiêu tiӅn cӫa cha mҽ nhѭ rác, ngông tӟi nәi ngӗi trong rҥp hát, ÿӕt mӝt tҩm giҩy xăng (100 ÿӗng thӡi trѭӟc 1930) cho bҥn tìm mӝt tҩm giҩy Qăm ÿӗng! Cҧnh Bҥc Liêu thұt tҿ: bҵng phҷng quá, trѫ trӑi quá; ÿѭӡng xe hѫi và con kinh chҥy theo sát nó thҷng tҳp và chói lòa ánh nҳng; ÿѭӡng thì nhiӅu cát mà kinh thì nhiӅu cá chӕt. Cuӕi cùng là Cà Mau vӟi nhӳng rӯng ÿѭӟc âm u, nhӳng rҥch nѭӟc ÿӓ nhѭ nѭӟc trà ÿұm, do lá cây mөc. Sҧn phҭm chӍ có cá, tôm, cua và than ÿѭӟc. Ĉó là phía sông Hұu. Phía sông TiӅn, hӳu ngҥn là miӅn cӫa Phұt giáo Hoà Hҧo, ӣ 71 Sáu bҧy chөc năm trѭӟc thiӃu nӳ nào ӣ Nam cǊng có tөc ÿó. 78 PHҪN II - VÔ NAM LÀM VIӊC (1935-1955) CHѬѪNG X - LÀM SӢ THUӸ LӦI MIӄN TÂY quұn Tân Châu72, tín ÿӗ mһc toàn ÿӗ ÿen, ÿàn ông ÿӇ tóc xõa xuӕng vai; tҧ ngҥn là cánh ÿӗng Tháp Mѭӡi rӝng ba chөc cây sӕ, lên tӟi biên giӟi Miên, dài năm sáu chөc cây sӕ, tӯ Hӗng Ngӵ tӟi Tân An, mӟi khai thác ÿѭӧc mӝt dҧi năm mѭӡi cây sӕ tӯ bӡ sông TiӅn vào, còn thì Kҫu hӃt là cӓ lát, tӯ phi cѫ nhìn xuӕng chӍ thҩy mӝt tҩm thҧm xanh ÿұm vӟi nhӳng ÿѭӡng ngang, ÿѭӡng dӑc lҩp lánh nhѭ bҥc, tӭc nhӳng con kinh ÿào thông ra sông TiӅn. Ĉӡi sӕng ӣ ÿây khác hҷn ӣ Cҫn Thѫ, Sa Ĉéc. Dân tӭ xӭ tө làm ăn, ngѭӡi nghèo chӍ có mӝt cái xuӗng, lӵa ÿѭӧc miӃng ÿҩt nào thì tҩp vào, cҩt tҥm cái chòi bҵng lá rӗi bҳt ÿҫu khai phá, khá thì ӣ lâu, không khá thì dӡi ÿi nѫi khác. MiӅn này có thӇ gӑi là miӅn “Far West” (cӵc Tây) cӫa Nam Kì. ChӍ mӝt miӅn Tây mà gӗm bҩy nhiêu khu vӵc khác nhau xa nhѭ vұy. MiӅn Ĉông FǊng rҩt thay ÿәi, nhѭng tôi chӍ ÿi ngang qua, không ӣ lâu. Cҧnh Biên Hòa gӧi cho tôi nhӟ Fҧnh quê Bҳc: cǊng ít sông rҥch, nhiӅu ÿѭӡng ÿҩt; trên ÿѭӡng thӍnh thoҧng gһp nhӳng chiӃc xe bò và mӝt ngѭӡi gánh ÿӗ nhѭ ӣ Bҳc; làng xóm không trҧi ra theo các bӡ rҥch mà tө lҥi, có hàng rào. Thӫ Dҫu Mӝt có nhiӅu vѭӡn cao su tӕi tăm, lҥnh lӁo, khiӃn tôi nhӟ cuӕn Bão rͳng Fӫa NguyӉn Văn Xuân và thѭѫng cҧnh dân Bҳc vào dây kiӃm ăn mà hӑ bҧo là "ÿi Tân thӃ giӟi". 5ӗi có cánh núi Tây Ninh, núi Bà Rá vӟi nhӳng thánh thҩt Cao Ĉài (kiӃn trúc tӵa nhѭ nhà thӡ Notre Dame de Paris), nhӳng tín ÿӗ mһc toàn ÿӗ trҳng, khác hҷn vӟi Hoà Hҧo; có Fҧnh biӇn Phѭӟc Hҧi, Long Hҧi, Gò Công. Tôi quên chѭa kӇ nhӳng tӍnh Mƭ Tho, BӃn Tre, 9ƭnh Long, Trà Vinh, mӛi tӍnh có mӝt vҿ riêng, có thӃ coi nhѭ mӝt miӅn nhӓ ÿѭӧc. Phong tөc nhӳng nѫi có nhiӅu ngѭӡi ViӋt gӕc Miên nhѭ Xà Tón (Tri Tôn) khác xa phong tөc nѫi có ngѭӡi Chà Và gӕc Mã Lai nhѭ ӣ Châu Giang - ngang Châu Ĉӕc - mà ngay nhӳng ngѭӡi ViӋt gӕc Hoa cǊng mӛi nѫi mӝt khác: Bҥc Liêu có nhiӅu ngѭӡi TriӅu Châu, Chӧ Lӟn có nhiӅu ngѭӡi Quҧng Ĉông, ngôn ngӳ khác nhau mà cách ăn uӕng cǊng khác nhau. Nam ViӋt quҧ thӵc là nhiӅu vҿ, có ÿi nhiӅu mӟi biӃt ÿѭӧc, và có ӣ lâu mӟi thҩy thích. Nhѭng xét chung thì Nam ViӋt ÿҽp nhӡ trăng và nѭӟc. Ӣ ÿây nhiӅu sông rҥch hѫn Hàng Châu, gҫn xích ÿҥo hѫn Hàng Châu và Venise, mà càng gҫn xích ÿҥo thì trăng càng tӓ. Thi sƭ Trung Hoa thích cҧnh trăng ҭn sau ÿám mây, nӱa mӡ nӱa tӓ; tôi cho rҵng trăng vҵng Yһc trên dòng nѭӟc mӟi ÿҽp. Trăng ӣ ÿây tӓ nhҩt vào giӳa tháng giêng và tháng hai âm lӏch. Vào nhӳng khoҧng ÿó, QӃu làm viӋc ӣ miӋt vѭӡn nhѭ Long Xuyên, Cҫn Thѫ, mà lҥi nhҵm ngày rҵm, làng nào cǊng cúng ÿình thì thӃ nào tôi cǊng dҥo trên bӡ rҥch ÿӇ ngҳm cҧnh. 'ѭӟi rҥch thӍnh thoҧng có mӝt hai chiӃc tam bҧn hoһc ghe hҫu lһng lӁ xuôi dòng ÿѭa các ông già bà cҧ ÿi lӉ ÿình, có thiӃu nӳ theo hҫu. Trên ÿѭӡng ÿҩt theo bӡ rҥch, nam thanh nӳ tú dұp dìu chѫi xuân, lúc ҭn lúc hiӋn dѭӟi bóng rһng dӯa, rһng xoài hay bҵng lăng. Trong gió mát thoang thoҧng hѭѫng xoài, hѭѫng mù u. Và chӛ nào cǊng nghe thҩy tiӃng ÿàn kìm tӯ trong nhà sàn bên ÿѭӡng ÿѭa ra các ÿLӋu Vӑng cә. Tây Thi, Tӭ Ĉҥi Oán... cӭ tiӃng ÿàn ӣ sau Oѭng nhӓ lҫn thì ÿã văng vҷng tiӃng ÿàn ӣ phía trѭӟc. Trӡi trong, nѭӟc trong. Trăng nhҩp nhô trên mһt nѭӟc, lҩp lánh trên ÿѭӡng cát, nhҧy múa trên tàu dӯa, chҧy trên tóc, trên vai thiӃu Qӳ. Trong lòng tôi thҩy rҥo rӵc và tôi hiӇu ÿѭӧc tҥi sao ngѭӡi Trung Hoa ÿã cho Lí Bҥch chӃt vì muӕn ôm trăng trên dòng nѭӟc. Trong sân ÿình ÿông nghҽt ngѭӡi. Các bà già và thiӃu nӳ ÿi xem kӃt quҧ cӫa cuӝc thi nӳ công - thӵc ra chӍ là thi bánh mӭt - còn bӑn trai làng thì cӕt ngҳm các cô dӵ thi. Mѭӡi mӝt giӡ khuya buәi lӉ mӟi vãn, trăng lúc này mӟi thұt ÿҽp. Tôi ÿi 72 Nay thuӝc huyӋn Phú Tân tӍnh An Giang, làng Hoà Hҧo thuӝc quұn mӟi này. 79 PHҪN II - VÔ NAM LÀM VIӊC (1935-1955) CHѬѪNG X - LÀM SӢ THUӸ LӦI MIӄN TÂY Pӝt mình xuôi ra ngoài vàm, nghe tiӃng lá xào xҥc trong cҧnh tƭnh mӏch, tiӃng nѭӟc bұp bӅnh Yӛ vào bӡ. Trong mӝt bөi chuӕi cách dѭӡng vài chөc thѭӟc có nhӳng cһp tình tӵ vӟi nhau. Xa xa vҷng lên mӝt khúc Xuân tình. Ĉ͕c Sách, Vi͇t H͛i Kí Làm viӋc ban ÿêm ӣ ngoài trӡi, chúng tôi ÿѭӧc tӵ do, tӵ chӫ, không bӏ viên phó kƭ sѭ Pháp dòm ngó mӝt cách khó chӏu nhѭ ӣ bàn giҩy. /ҥi có rҩt nhiӅu thì giӡ rҧnh. NӃu làm kíp ÿҫu hôm thì hôm sau không biӃt làm gì cho KӃt ngày. Ӣ gҫn mӝt châu thành, có thӇ dҥo phӕ, vào mӝt tiӋm sách xem có báo, sách mӟi không, hay ghé thăm mӝt ngѭӡi quen, rӫ nhau ÿi coi cҧnh chùa, thánh thҩt Cao Ĉài, chөp hình... Nhѭng ӣ giӳa ÿӗng, gұp hӗi mѭa gió liên tiӃp cҧ tuҫn thì buӗn ѫi là buӗn! Phҧi nҵm co trong chiӃc ghe hҫu, cӱa ÿóng kín mít, ÿұu trên nhӳng kính Xa No, Phөng HiӋp, xa chӧ, xa Eҥn, xa nhà! Nhӳng lúc ÿó phҧi kiӃm cái gì ÿӇ ÿӑc, ÿӑc bұy bҥ, hӛn ÿӝn: Ngày nay, Ph͝ thông bán nguy͏t san, tiӇu thuyӃt Tӵ lӵc văn ÿoàn – chӍ có tiӇu thuyӃt Lê Văn Trѭѫng, các thҫy hӑa ÿӗ trong bӑn tôi rҫt mê, là tôi ÿӑc không nәi – phóng sӵ cӫa Maurice Decobra, truyӋn trinh thám Fӫa Conan Doyle, La Sonate à Kreutzer cӫa Tolstoi cӫa mӝt anh bҥn ӣ Bҥc Liêu cho mѭӧn, các sách Phұt hӑc, Thông thiên hӑc… Vүn không sao hӃt ÿѭӧc bҧy tám giӡ mӝt ngày. Lҥi chӍ có cách hӑc chӳ Hán nhѭ năm 1934 là phѭѫng thuӕc thҫn hiӋu hѫn hӃt. Bác tôi ÿѭa cho tôi bӝ 0̩nh T͵, mӝt bӝ ̰m Băng Th̭t cӫa Lѭѫng Khҧi Siêu. Ҭm %ăng Thҩt là mӝt trong nhӳng bút hiӋu cӫa Lѭѫng, có nghƭa là ông phҧi uӕng nѭӟc ÿá (băng) QӃu không thì lòng ông cuӗng nhiӋt vӅ viӋc cӭu nѭӟc cӭu dân, nóng quá không chӏu nәi. Không có tӵ vӏ Hán ViӋt ÿӇ tra, còn tӵ vӏ Hán nhѭ 7ͳ Nguyên, 7ͳ H̫i cǊng chѭa mua ÿѭӧc, cho nên gһp chӳ nào, câu nào không hiӇu, tôi gom lҥi, chép gӣi vӅ bác tôi nhӡ ngѭӡi giҧng. Cách ÿó bҩt tiӋn cho cҧ hai bác cháu, nhѭng cӭ mót tӯng chút nhѭ vұy, lҫn lҫn cǊng biӃt thêm mà vӥ nghƭa. +ӗi ÿi ÿo ӣ Cҫn Thѫ, thҩy mӝt Hoa kiӅu ngӗi lӅ ÿѭӡng bán bӝ 9ăn tâm ÿiêu long73 mà tôi muӕn biӃt tӯ hӗi hӑc vӟi bác Hai tôi ӣ Phѭѫng Khê, tôi mua liӅn, vӅ ghe lұt ra coi, ÿӑc không nәi. Bӝ ÿó cӫa Lѭu HiӋp (thӃ kӍ thӭ VI) viӃt theo thӇ biӅn ngүu, là bӝ phê bình văn Kӑc ÿҫu tiên cӫa Trung Hoa. Tôi thѭӡng kiӃm nhӳng bӝ có dӏch ra Bҥch thoҥi và chú thích kƭ nhѭ bӝ &͝ văn quan ch͑74 (tuyӇn nhӳng bài cә văn hay nhҩt tӯ thӡi ChiӃn Quӕc ÿӃn ÿӡi Minh), vì chӛ nào ÿӑc cә Yăn không hiӇu thì tôi coi bҧn Bҥch thoҥi. Mӝt hôm, vào ÿөt mѭa trong mӝt tiӋm tҥp hoá ӣ %ҥc Liêu, tôi mua ÿѭӧc bӝ Nho giáo cӫa Trҫn Trӑng Kim ÿӇ lүn lӝn vӟi các ÿèn cҫy: bӝ ÿó FǊng có lӧi cho tôi vì tác giҧ khi trích dүn, chép cҧ nguyên văn chӳ Hán rӗi phiên âm và dӏch. +ӑc chӳ Hán cǊng vүn không hӃt thì giӡ, tôi xoay ra viӃt hӗi kí, nhұt kí. ViӃt hӗi kí ÿӇ cho vѫi lòng nhӟ quê, nhӟ gió bҩc mѭa phùn, nhӟ mһt nѭӟc xanh rêu cӫa Hӗ Gѭѫm, nhӟ con ÿê thăm thҷm cӫa sông Nhӏ, nhӟ ngѭӡi thân còn sӕng và ÿã khuҩt. Cҫm bút lúc nào là tâm Kӗn tôi rung ÿӝng nhè nhҽ lúc ҩy, nhѭ ÿѭӧc nghe mӝt bҧn nhҥc êm ÿӅm, bҧn nhҥc cӫa cӕ Kѭѫng và dƭ vãng. 73 9ăn là văn chѭѫng, tâm là lòng, ÿiêu là chҥm, long là rӗng. Sӣ dƭ gӑi là Yăn tâm vì có câu: “Ta hӗ! Văn chѭѫng chi sӵ, thӕn tâm thiên cә”. Nghƭa là: Than ôi! Cái viӋc văn chѭѫng, mӝt tҩc lòng mà ÿӇ ngàn năm. (Theo bài Tӵa bӝ Ĉ̩i c˱˯ng Văn h͕c s͵ Trung Qu͙c cӫa NHL). (Goldfish). 74 Quan ch͑ có nghƭa là coi (quan) bӝ ÿó rӗi thì có thӇ ngӯng (ch͑), không coi cә văn nào khác nӳa vì bao nhiêu tinh tuý cӫa cә văn ӣ cҧ trong ÿó rӗi (theo ĈVVCT, trang 31). (Goldfish). 80 """