Em Bé Hạnh Phúc Nhất Khu Phố - Harvey Karp & Paula Spencer full prc pdf epub azw3 [Dạy trẻ]

"Em Bé Hạnh Phúc Nhất Khu Phố - Harvey Karp & Paula Spencer full prc pdf epub azw3 [Dạy trẻ] 🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Em Bé Hạnh Phúc Nhất Khu Phố - Harvey Karp & Paula Spencer full prc pdf epub azw3 [Dạy trẻ] Ebooks Nhóm Zalo Cuốn sách này gồm những thông tin và những lời khuyên liên quan tới việc chăm sóc trẻ từ 1 đến 4 tuổi. Tuy nhiên, mục đích của cuốn sách không phải là để thay cho những lời khuyên về y tế, mà nó nên được sử dụng để bổ trợ cho những lời khuyên và biện pháp chăm sóc thông thường của bác sĩ nhi khoa. Bởi vì mỗi trẻ mỗi khác, do đó bạn nên tham vấn bác sĩ nhi khoa về những vấn đề cụ thể liên quan đến bé. Lời cảm ơn “Càng có nhiều thứ thay đổi thì chúng càng y nguyên như cũ.” - Alphonse Karr, phóng viên Pháp thế kỉ XIX Từ khi còn nhỏ cho tới tận bây giờ, tôi vẫn bị mê hoặc bởi những chú ếch nhái, sâu bọ và tìm hiểu xem làm thế nào mà mọi thứ trong thế giới của chúng ta... lại trở nên hợp lí đến vậy! Tất cả mọi thứ trong tự nhiên đều nhảy múa và quay cuồng, xô đẩy và lôi kéo, thế nhưng, theo những cách thức lạ thường và không ngờ nhất, chúng luôn luôn tìm ra cách để đạt được sự hài hòa hoàn hảo. Trong quá trình làm việc cùng với nhiều gia đình suốt gần 30 năm qua, tôi hiểu ra rằng trẻ chập chững cũng luôn luôn “có lí”! Các bé nhảy múa và quay cuồng, xô đẩy và lôi kéo, nhưng có thể nhanh chóng được dẫn dắt để hiền hòa trở lại nếu bạn biết cách đi theo một con đường lạ lùng và thường là không ngờ tới để tiếp cận các bé. Ngày nào tôi cũng đi trên con đường đó cùng với những đứa trẻ chập chững tới gặp tôi để kiểm tra sức khỏe. Và giờ đây, giống như một kẻ phiêu lưu vừa trở về từ một vùng đất chưa từng được khai phá, tôi rất hào hứng chia sẻ với các bậc cha mẹ, ông bà, các chuyên gia y tế, các nhà giáo dục và tất thảy những ai yêu mến trẻ em về những bí mật mà mình phát hiện được về trẻ chập chững. Tôi muốn tri ân nhiều người vì họ đã soi rọi bước đường cho tôi trong những cuộc thám hiểm và giúp tôi thấy được giai đoạn chập chững với mọi vẻ đẹp toại ý và vui tươi của nó. Xin cám ơn thầy Gordon Swartz, giáo sư về phôi thai học tại SUNY Buffalo, một cựu vận động viên quyền anh vạm vỡ vô cùng đam mê dạy học; Arthur H. Parmelee, Jr., giáo sư chuyên ngành phát triển trẻ em tại UCLA, một người đàn ông tốt bụng, kiên nhẫn, đầy lòng trắc ẩn và thấu hiểu con trẻ; cùng với những tác phẩm súc tích và sâu sắc của Carl Rogers, Haim Ginott, Thomas Gordon, Frances Ilg, Louise Bates Ames, Adele Faber, Elaine Mazlich, Stephanie Marston, Hans Miller và nhiều người khác nữa. Xin cảm ơn Nina, người bạn tri kỉ, người vợ yêu dấu của tôi vì những chỉnh sửa “sành sỏi” với bản thảo của cuốn sách này cũng như tình yêu và sự kiên trì vô hạn mỗi khi tôi rối trí và vắng mặt; với người mẹ quá cố của tôi, Sophie, nhiều năm trước bà đã dạy cho tôi những lời của Alphonse Karr, qua đó gieo mầm cho một trong những ý tưởng trọng điểm của cuốn sách này; với cha tôi, Joe, vì lòng tốt và sự quan tâm chăm sóc của ông; cũng như tấm lòng bao dung, rộng lượng của Celia, người mẹ kế không chính thức của tôi; với tài năng tổ chức và viết lách tuyệt vời của Paula Spencer; với trí tưởng tượng trứ danh của C. A. Nobens; với sự hỗ trợ và cảm giác yên tâm mà tôi có được nhờ các đồng nghiệp tại Khoa Nhi Tenth Street và cộng sự Julie Carson May; với người đại diện của tôi, Suzanne Gluck, cô ấy đã vực dậy dự án này khi nó gần như sụp đổ; và với những ý kiến phản hồi luôn luôn chân thành và sâu sắc của biên tập viên Beth Rashbaum trước những câu hỏi “nếu như” và “tại sao không” không ngớt của tôi. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới nhiều chuyên gia trong lĩnh vực phát triển trẻ em vì đã không tiếc thời gian và trí tuệ để giúp cuốn sách này trở nên sáng rõ và hữu ích hơn cho các bậc cha mẹ: John Baranowski, Morris Green, Debbie Glasser, Barbara Howard, Lewis Leavitt, Roni Leiderman, Donald Middleton, Karen Miller, Arthur H. Parmelee, Kyle Pruett, Gabrielle Redford, Janet Serwint, Steven Shelov, Marty Stein và Jim Varga. Và cuối cùng, tôi muốn bày tỏ sự biết ơn to lớn nhất đối với những bậc cha mẹ đã chọn tôi làm bác sĩ cho con cái họ và cùng tôi đồng hành với con họ trong hành trình tiến vào những thung lũng tiền sử lạ kì và phi thường trong tâm trí của trẻ. Nếu không có sự giúp đỡ của gia đình, đồng nghiệp và các bậc phụ huynh thì cuốn sách này sẽ không thể hoàn thành. Lời nói đầu Tôi đã khám phá ra bí mật để giao tiếp thành công với trẻ chập chững như thế nào? “Hành trình khám pháthực sự không nằm ở việc tìm kiếm những vùng đất mới, mà ở việc sở hữu những cách nhìn mới.” – Marcel Proust Em bé sơ sinh của bạn đi đâu mất rồi? Mới ngày nào, bạn vẫn còn đang ôm ấp đứa con mới sinh nhỏ bé trong vòng tay của mình, con đường làm cha mẹ trải dài trước mặt. Vậy mà, trước khi kịp nhận ra, bạn đã lại đang sống cùng với một sinh vật hoàn toàn mới – đáng yêu hơn bao giờ hết, nhưng cũng hiếu động, cứng đầu, khó bảo không ai bằng. Chào mừng bạn đến với thế giới của trẻ chập chững. Thời kỳ chập chững của trẻ là một trong những giai đoạn cao trào của hành trình làm cha mẹ. Trẻ ở giai đoạn này giúp bạn nhìn thế giới theo một cách hoàn toàn khác – một cách thật diệu kỳ! Những con côn trùng trên bãi cỏ… hình thù những đám mây… những “lâu đài” xây trên cát... Trẻ chập chững luôn tràn đầy sự tò mò, niềm hứng khởi và sự đáng yêu khó cưỡng. Nhưng giai đoạn chập chững không phải là một khoảng thời gian chỉ toàn những niềm vui bất tận. Nó giống như một bữa tiệc gồm ba phần được hòa trộn vào nhau: hai phần là những trận đấu vật, phần còn lại là chuyến thám hiểm tới một khu rừng rậm. Tại sao giai đoạn này lại “hoang dại” đến vậy? Đó là bởi vì tất cả những sự phát triển diệu kỳ nhất, bùng nổ mạnh mẽ nhất trong cuộc đời mỗi người như tập đi, tập nói, kết bạn, giải quyết vấn đề... đều diễn ra trong vòng ba năm ngắn ngủi này! Không có gì quá khi nói rằng trong giai đoạn từ 1 đến 4 tuổi, con cái của chúng ta đã từ một em bé sơ sinh đáng yêu, loạng choạng như một chú khỉ con chuyển mình thành một cô gái/chàng trai trẻ luôn hát ca, vui nhộn và sâu sắc. Sự tiến bộ cũng phải trả giá! Tất cả những sự tiến bộ đó đều có giá của nó – chủ yếu là làm hao mòn giới hạn, sự kiên nhẫn và sáng suốt của bạn. Tất cả những ai sống cùng với một đứa trẻ chập chững đều hiểu rằng tâm trạng là điều không thể dự báo trước được, rằng nó hoàn toàn có thể thay đổi nhanh chóng bất cứ lúc nào. Một phút trước thôi tất cả còn đang vui vẻ. Và rồi… bùm! Các con cằn nhằn, khóc lóc, la hét và bùng phát thành một cơn ăn vạ (thường ở những nơi khiến bạn ngượng ngùng nhất). Có thể bạn từng có những ý định rất tốt đẹp nhưng đến lúc ấy, dường như tất cả những gì bạn có thể nói chỉ là “Không!”, “Dừng lại!” hay “Con đừng chạm vào đấy!”. Và điều này chẳng vui vẻ chút nào. Không có gì đáng ngạc nhiên khi các bác sỹ nhi khoa nhận thấy rằng, những câu hỏi về hành vi của trẻ chập chững là mối quan tâm hàng đầu của các bậc phụ huynh. Hàng chục cuốn sách và hàng ngàn bài viết về chủ đề này đã chứng minh rằng, nếu bạn đang thường xuyên phải đối mặt với những khó khăn khi nuôi dạy trẻ ở độ tuổi chập chững thì bạn có thể yên tâm – bạn không phải là người duy nhất! Trong suốt nhiều thế kỷ qua, các bậc cha mẹ đã nỗ lực tìm cách dạy trẻ cư xử đúng mực. Đánh đòn, cô lập, và đưa ra những giới hạn nghiêm ngặt được coi là những biện pháp duy nhất để một cô bé/cậu bé chập chững khó bảo không trở thành một đứa trẻ thiếu tôn trọng người khác và một thanh niên nổi loạn. Thậm chí, ngay cả ở thế kỷ trước, các giới chức hàng đầu còn đưa ra lời cảnh báo về những hậu quả tồi tệ của việc “hôn và ôm ấp” trẻ, khuyên các bậc cha mẹ không nên nuông chiều trẻ. May mắn thay, trong khoảng 50 năm trở lại đây, chúng ta đã có được cái nhìn sâu sắc và thú vị hơn về những nguyên nhân dẫn đến hành vi của trẻ. Ngày nay, chúng ta đã biết đến ảnh hưởng nghiêm trọng của những lời nói gây tổn thương và phủ nhận dành cho trẻ, chúng ta cũng được học cách dùng tình yêu thương để nhìn nhận những cảm xúc tiêu cực của trẻ. Tuy nhiên, điều đáng ngạc nhiên là, mặc dù việc kiên trì giải thích và trò chuyện về các cảm xúc có thể hữu ích đối với trẻ lớn nhưng cách tiếp cận theo lô-gic này lại thường thất bại trong việc xoa dịu những đứa trẻ chập chững đang kích động. Hãy tin tôi – Trẻ chập chững không chỉ là đứa trẻ lớn thu nhỏ Đương nhiên, trẻ chập chững là trẻ nhỏ. Nhưng các bé không đơn thuần chỉ là phiên bản thu nhỏ của những đứa trẻ lớn. Cách chúng suy nghĩ hoàn toàn hoang dã và cứng nhắc. Sự khác biệt này dần dần trở nên rõ ràng với tôi sau nhiều năm làm việc trong lĩnh vực nhi khoa. Khi mới bắt đầu sự nghiệp, tôi đã làm theo những lời khuyên “trong sách” và kiên nhẫn thừa nhận cảm xúc của những đứa trẻ mà tôi đã thăm khám. Tôi không gặp khó khăn gì với trẻ lớn, nhưng những trẻ chập chững đang buồn bực thì thường khiến tôi thất bại hoàn toàn. Tôi đã cố thử khiến các con xao lãng (“Này, cháu nhìn món đồ chơi ngộ nghĩnh này xem!”), cam đoan với các con (“Cháu thấy chưa, nó thực sự rất thú vị mà!”), phản ánh tâm trạng của các con với đầy lòng trắc ẩn (“Chú biết là cháu ghét bị tiêm, nhưng mà...”) và tỏ thái độ tôn trọng các con (“Chú xin phép được kiểm tra xem tai của cháu có khỏe hay không nhé?”). Nhưng có vẻ như tất cả những gì tôi làm chỉ giống như đang nói tiếng Swahili(1) với lũ trẻ vậy. Mặc dù tôi đã nỗ lực hết sức, nhưng hầu hết những buổi thăm khám cho các bé 18 tháng tuổi đều kết thúc với hình ảnh một người mẹ mệt mỏi ôm trong tay một đứa trẻ hoảng loạn vừa được kiểm tra bởi một bác sỹ vô cùng bối rối. Thế đấy! Sẽ là thừa khi nói rằng, có rất nhiều cha mẹ mà tôi đã trò chuyện cùng cũng đang nản lòng khi không thể trò chuyện hiệu quả với con cái của mình. Trong tâm trạng căng thẳng và lo lắng, họ thường thông báo với tôi rằng những cách ứng xử đầy yêu thương (như tôi đã khuyên vào lần tư vấn trước đó) hầu như không thể giúp đứa con chập chững của họ bình tĩnh lại khi cơn giận của các bé đang bùng phát! Cách đây khoảng mười năm, cuối cùng tôi cũng nhận ra rằng – trẻ chập chững không hành động và suy nghĩ giống như trẻ ở độ tuổi lớn hơn, vậy thì tại sao chúng ta lại nói với trẻ chập chững theo phong cách tương tự như khi nói với trẻ lớn vậy? Đúng thế! Đó chính là một bước đột phá lớn. Tất cả chúng ta đều trở nên bướng bỉnh hơn mỗi khi khó chịu, nhưng trẻ nhỏ đang bực bội thì gần như đã trở thành người tiền sử. Tôi đã bất ngờ nhận ra rằng, trẻ chập chững cần một cuộc đối thoại “theo phong cách của người tiền sử” để phù hợp với những ham mê, với khả năng ngôn ngữ và thế giới quan theo kiểu “Thời kỳ Đồ đá” của các con. Một tư duy mới: Đứa trẻ… “tiền sử (Nê-ăng-đéc-tan(2))” đáng yêu? Trong cuốn sách đầu tay của mình – The happiest baby on the block – tôi đã giải thích rằng kể cả việc trấn an một em bé sơ sinh khó tính nhất cũng sẽ trở nên dễ dàng đến thế nào nếu bạn có thể nhìn thế giới theo cách của bé. Khi còn trong bụng mẹ, thai nhi liên tục được cho ăn, được thì thầm trấn an, được đung đưa và âu yếm (âm thanh mà thai nhi nghe được còn lớn hơn cả tiếng máy hút bụi và chúng tồn tại suốt 24/7). Nhưng khi trẻ được sinh ra, chúng ta thường để trẻ một mình, hầu như luôn trong sự tĩnh lặng tuyệt đối, nhiều giờ mỗi ngày. Bởi thế chẳng có gì ngạc nhiên khi rất nhiều trẻ sơ sinh gặp khó khăn khi thích nghi với môi trường sống mới trong ba tháng đầu đời. Hiểu biết quan trọng này giúp tôi khám phá ra “phản xạ trấn tĩnh” (một công tắc để làm ngừng tiếng khóc xuất hiện ở mọi trẻ sơ sinh), và cha mẹ có thể học cách bật công tắc này lên bằng cách tái tạo lại sự ấm áp, những âm thanh và chuyển động nhịp nhàng như trong bào thai của mẹ. Khi đã nắm bắt được cách nhìn mới mẻ này, cơ hội để cha mẹ trấn an trẻ thành công sẽ lớn hơn gấp trăm lần. Tương tự như vậy, việc trấn an trẻ chập chững cũng sẽ dễ dàng hơn rất nhiều nếu bạn bắt đầu từ những quan điểm đúng đắn. Kiến thức quan trọng nhất giúp việc đối phó với trẻ chập chững trở nên dễ dàng hơn chính là: Trẻ chập chững – hiểu theo nghĩa cơ bản nhất – là những đứa trẻ “tiền sử”. Tôi không hề có ý xúc phạm ở đây. Thực sự thế! Nhưng những người tiền sử sử dụng ngôn ngữ rất cơ bản và là những người bướng bỉnh, ngoan cố, tiêu cực, gan lì, dễ mất tập trung, thiếu kiên nhẫn… bạn đã bắt đầu thấy quen thuộc chưa? Tôi xin đảm bảo với các bạn rằng tôi yêu trẻ chập chững. Đó là nhóm trẻ mà tôi yêu thích nhất. Các con ham khám phá, dễ thương và đáng yêu. Tuy nhiên, càng đi sâu nghiên cứu về khía cạnh nhân chủng học và cùng với những phát hiện mới nhất về chức năng não bộ ở trẻ em thì tôi nhận ra việc so sánh trẻ với những người tiền sử càng trở nên đúng đắn hơn. Kết hợp với những hiểu biết về sự phát triển của thai nhi và trẻ nhỏ cùng những kinh nghiệm thực tiễn hàng ngày tại phòng khám càng giúp tôi khẳng định rằng: “Sự tiến hóa” là yếu tố then chốt để thấu hiểu và giao tiếp với trẻ chập chững. Khi biến những suy nghĩ này thành hành động, tôi bắt đầu yêu thích những buổi kiểm tra sức khỏe toàn diện cho trẻ 18 tháng tuổi. Khi đã học được cách nói chuyện bằngngôn ngữ tiền sử với trẻ chập chững, tôi đã có thể trấn an những trẻ hay ngờ vực, hay sợ hãi, hay gào thét nhất chỉ trong vòng một phút hoặc... thậm chí ít hơn. Phần một của cuốn sách này sẽ lý giải những mối liên hệ thú vị giữa những đứa trẻ chập chững hiện đại và những người tiền sử. Tất nhiên, ngay cả những trẻ chập chững hoang dã nhất cũng không hẳn là một đứa trẻ thuộc Thời kỳ Đồ đá, nhưng ý tưởng tổng quát này giống như một khung cửa sổ, mà qua đó bạn có thể nhìn nhận trẻ theo một cách hoàn toàn mới. Một khi bạn đã biết trẻ có những đặc điểm nào giống những người thượng cổ, nhiệm vụ thực sự của bạn sẽ trở nên rõ ràng – bạn cần coi mình như một vị đại sứ từ thế kỷ XXI đến để tiếp cận với những người tiền sử! Để làm tốt nhiệm vụ đó, bạn không chỉ cần hiểu những người tiền sử tí hon này đang nghĩ gì mà còn cần biết cách nói bằng ngôn ngữ đặc thù của các bé. Phần hai của cuốn sách sẽ dạy bạn “ngôn ngữ” tiền sử này. Bạn sẽ học được cách mình cần nói cái gì – và quan trọng hơn – nói như thế nào. Điều này không hề khó, chỉ khác lạ mà thôi! Khi đã hiểu khái niệm “Nguyên tắc Đồ-ăn nhanh” và “Ngôn ngữ của trẻ chập chững”, bạn sẽ có thể kết nối được với đứa con đang cáu giận của mình và nhanh chóng hướng dẫn bé trở nên tĩnh tâm và hợp tác. Cách tiếp cận được gọi là Phương pháp nuôi dạy con thời tiền sử này sẽ có tác dụng tám trên mười lần, ngay cả khi bé không có được thứ mà con đang đòi hỏi. Bởi vì bạn sẽ dành cho bé một món quà thậm chí còn đáng giá hơn cả bánh quy và đồ chơi: Đó là tình yêu, sự tôn trọng và thấu hiểu – theo ngôn ngữ của bé! Ngoài ra, Phần hai sẽ chỉ cho bạn những mẹo để khen ngợi hiệu quả, đặt ra giới hạn và thiết lập kỷ luật cho trẻ. Bạn sẽ học được cách truyền đạt những thông điệp dạy dỗ thông qua “cửa ngách” trong tâm hồn trẻ, hiểu tầm quan trọng của việc giúp trẻ cảm thấy vững vàng và mạnh mẽ cũng như nghệ thuật để đàm phán thành công với trẻ chập chững. Cuối cùng, Phần ba sẽ hướng dẫn bạn cách áp dụng Phương pháp nuôi dạy con kiểu tiền sử để xử lý một số vấn đề cụ thể mà bạn có thể gặp phải với trẻ chập chững, bao gồm những vấn đề liên quan đến giấc ngủ, tập cho trẻ đi toilet, giai đoạn lo sợ xa cách và khi trẻ cắn người khác. Phần ba sẽ bao gồm rất nhiều biện pháp thực tiễn mà tôi đã thu thập được trong suốt nửa thế kỷ thực hành nhi khoa của mình. Quay trở lại tương lai Tôi biết rằng những năm tháng này có thể sẽ là những thử thách lớn với các bậc cha mẹ. Bạn mơ về một gia đình hạnh phúc, bình yên và rồi giai đoạn trẻ chập chững khiến mọi thứ đảo lộn! Vì thế, tôi rất phấn khích với phương pháp mới này vì nó có thể giúp quãng thời gian đầy biến động trở nên dễ chịu hơn. Phương pháp nuôi dạy con thời tiền sử không chỉ khiến những năm tháng chập chững của trẻ vui hơn mà còn giúp bạn dẫn dắt nhà du hành vượt thời gian tí hon này có thể trở thành một đứa trẻ, một thiếu niên và một người trưởng thành hạnh phúc, an toàn trong suốt cuộc hành trình của mình. Những bậc cha mẹ cảm thấy có chút phiền phức cần đặc biệt lưu ý rằng: Nếu không có nhiều thời gian và cảm thấy bị choáng ngợp vì lượng thông tin trong cuốn sách này, bạn hoàn toàn có thể đọc luôn Phần hai của nó và bắt đầu học những biện pháp có hiệu quả với trẻ ngay từ bây giờ! Hầu hết các bậc cha mẹ đều có thể giảm từ 50% đến 90% những cơn ăn vạ của trẻ và đạt được bước tiến lớn trong việc giúp trẻ cư xử hợp tác hơn chỉ khoảng một tuần sau khi áp dụng những biện pháp được mô tả trong cuốn sách này. Nguyên tắc Đồ-ăn-nhanh và Ngôn ngữ của trẻ chập chững thường nhanh chóng giúp giảm tới 75% những trận cãi vã và nếu chúng không phát huy tác dụng ngay lập tức, thì việc phớt lờ trẻ một chút thường sẽ mang tới thành công. Ngoài ra, khi bạn đã thực sự nhuần nhuyễn với những biện pháp vui nhộn được mô tả ở Chương 9 và Chương 10 (như khen ngợi, “tán gẫu”, “vờ làm kẻ ngốc”, dành nhiều thời gian chơi cùng trẻ, dạy trẻ sự kiên nhẫn…), bạn sẽ có thể ngăn chặn được hầu hết những cơn ăn vạ… trước khi chúng thực sự xảy ra! Khi hành vi của trẻ đã được cải thiện, thì lúc nào bạn cũng có thể quay trở lại những chương đầu của cuốn sách này để tìm hiểu câu chuyện thú vị về việc trẻ chập chững suy nghĩ như thế nào và nhìn thế giới xung quanh theo cách kỳ diệu ra sao. Câu chuyện có thật về hai trẻ chập chững Karen – mẹ của hai em bé đáng yêu đang trong độ tuổi chập chững – đã gần như muốn phát điên. Chồng cô – một người lính đóng quân tại Hàn Quốc – đã vắng nhà trong suốt chín tháng… họ hàng thân thuộc đều sống ở nơi khác… và cô cảm thấy như hai đứa con của mình – Kate 2 tuổi và Taylor 3 tuổi – đang “điều khiển mọi thứ”! Karen thừa nhận với tôi rằng những đứa trẻ cứng đầu của cô thường bất ngờ trở nên giận dữ – tới 20 lần mỗi ngày. Karen và tôi đã nói chuyện qua điện thoại trong khoảng 30 phút, rồi tôi đề nghị cô ấy xem qua cuốn sách và DVD của tôi. Điều kỳ diệu đã xảy ra khi chỉ trong vòng chưa đầy một tuần, các con cô đều trở nên vui vẻ, hợp tác hơn và mỗi ngày chỉ ăn vạ một hoặc hai lần. Hết lần này đến lần khác, tôi đã chứng kiến cách tiếp cận đơn giản này đều biến những trận cuồng phong trở thành những cầu vồng bảy sắc và giúp những đứa trẻ chập chững ỉ ôi trở thành những đứa trẻ vui vẻ nhất trong khu phố… Tôi tin rằng, bạn cũng sẽ sớm được thấy điều kỳ diệu này! Và bây giờ, chúng ta hãy sẵn sàng để bước một bước vĩ đại – về phía sau! Tôi xin hứa, bạn sẽ khám phá ra rằng, đó chính là cách tốt nhất để cả bạn và em bé chập chững của bạn hướng tới một mối quan hệ mới mẻ và tốt đẹp hơn. Bác sỹ Harvey Karp Đứa trẻ chập chững đang tiến hóa Để hiểu rõ con bạn, hãy bước một bước dài… về phía sau 1 “Cứu tôi với! Có một người tiền sử ở trong bếp nhà tôi!” “Bước đầu tiên giống như chỉ trong chốc lát, chúng ta đã quan sát được lịch sử tiến hóacủa nền văn minh nhân loại từ những loài nhỏ bé họ cáthành những người tiền sử ngay trước mắt chúng ta.” - Anna Quindlen và Nick Kelsh, Đứa trẻ trần truồng Những nội dung chính Tất cả các bậc phụ huynh đều cảm thấy giai đoạn chập chững của trẻ là một giai đoạn đầy thử thách. Những biện pháp nuôi dạy dành cho trẻ lớn thường thất bại thảm hại khi áp dụng với trẻ chập chững. Khi trẻ chập chững lớn dần lên, điều đó có nghĩa là bạn đang được tận mắt chứng kiến năm triệu năm phát triển của loài người. Trẻ chập chững trải qua bốn giai đoạn phát triển mô phỏng quá trình tiến hóa của tổ tiên tiền sử của chúng ta. Phương pháp nuôi dạy con của người tiền sử: Làm sao để trở thành một vị đại sứ hoàn hảo với đứa trẻ Thời kỳ Đồ đá của bạn? Mở đầu Bé Tara14 tháng tuổi rất tự hào khi khám phárarằng bé có thể tự đi. Bé luôn cố gắng tập đi mỗi khi có cơ hội. Nhưng ngay lúc này, bé đang bị nhốt ở trong phòng khám với tôi và Simone – mẹ bé. Tarachập chững đi về phíacửa. “Hừ!!” Cô bé gầm gừ vàcố gắng với tới tay nắm cửa. “A! A!!” Bé dùng sức đẩy cánh cửa đang đóng. Rồi bé nhìn tôi vớiánh mắt năn nỉ và bắt đầu đập cửa. Bé muốn ra ngoài! Simone đáp lại bé: “Không được, con yêu. Mẹ biết con muốn đi về, nhưng mẹ con mình phải ở đây thêm một chút nữa. Chúng mình cùng xem cuốn sách rất đẹp này nào!” Mẹ của Tara đãrất dịu dàng thừa nhận những cảm xúc củacon gái (một mẹo làm cha mẹ rất phổ biến) vàthử đánh lạc hướng bé theo cách quen thuộc (cũng là một cách rất hay). Tuy nhiên, lần này, những nỗ lựcấy chỉ mang lại cho cô một khuôn mặt đỏ au và nhăn nhó, một cái miệng nhỏ xinh háthật to… rồi… một tiếng gào dài vàchói tai đến nỗi có thể làm vỡ kính. Bất ngờ trước cơn ăn vạ dữ dội củacon gái, người mẹ cố gắng dỗ dành con bằng cách hát bài hát vui vẻ Chú nhện trong ống nước. Nhưng Taracàng hét to hơn nên Simone quyết định phải đặt ra một giới hạn: “Tara, không hét. Shhh! Con ngừng hét hoặc chúng tasẽ đi về, nhé?” Nhưng vào lúc đó, cơn ăn vạcủa Tara đãlên đến đỉnh điểm. Xấu hổ và bực bội, Simone xin lỗi tôi và nhấc bổng “ngọn núi lửa” củacô lên, tránh ánh nhìn chằm chằm của những phụ huynh khác trong phòng chờ, cô vội vàng đi racửa. Bạn đã phải trải qua cơn ăn vạ đầu tiên của trẻ chập chững chưa? Bé nhà bạn đã khám phá ra từ “Không!” chưa? Bạn đã bao giờ bị “đánh úp” bởi những trận chiến chẳng thể nào ngờ đến chưa? Bạn có thấy tinh thần mệt mỏi khi cứ phải nói, “Đừng kéo cái đó!” và “Con dừng lại ngay!” không? Nuôi dạy trẻ ở độ tuổi chập chững là quãng thời gian tràn ngập cả nỗi hoảng sợ và những niềm vui giản dị, nhưng đối với hầu hết chúng ta, đó cũng là khoảng thời gian đầy vất vả với những thử thách khó khăn nhất mà ta sẽ phải đối mặt cho đến tận khi con bước vào tuổi dậy thì. (Vì vậy thật dễ hiểu khi đây còn được gọi là khoảng thời gian “niên thiếu đầu tiên”.) Những bậc cha mẹ tràn đầy tình yêu thương giống như bạn đã vò đầu bứt tai trong nhiều thế hệ để tự hỏi (và hỏi các bác sỹ nhi của họ): Điều gì đã khiến trẻ chập chững hành động như vậy? Tại sao chúng lại vô lý và khó rèn kỷ luật đến thế? Tôi sẽ giúp bạn trả lời hết những câu hỏi này. Không những thế, tôi còn chỉ cho bạn cách để trấn an một đứa trẻ chập chững và giúp cả gia đình bạn giảm bớt căng thẳng. Nhưng trước hết, sẽ thật hữu ích nếu chúng ta xem xét... bức tranh toàn cảnh cho giai đoạn này. A ha! Một cách nhìn mới về trẻ chập chững “Một khối óc đãlớn lên để vươn tới một ý tưởng mới sẽ không bao giờ quay trở lại kích cỡ ban đầu.” - Oliver Wendell Holmes Đến tận những năm gần đây, mọi người vẫn lầm tưởng rằng trẻ sơ sinh khóc bởi các bé đang trải qua một cơn co thắt bụng (colic(3)) dữ dội. Sau đó, cuốn sách The happiest baby on the block của tôi được xuất bản và chỉ ra rằng, trẻ sơ sinh thực sự khóc bởi các bé cần được giúp đỡ để kích hoạt “phản xạ trấn tĩnh” của mình (À! Ra thế). Với trẻ chập chững, khoảnh khắc lĩnh ngộ “À! Ra thế ” này giải thích chính xác cho các hành vi khó hiểu của các bé rằng những đứa trẻ ngọt ngào này – thực sự chính là những người nguyên thủy tí hon! Tôi hiểu bạn đang nghĩ gì. Tôi đã chứng kiến không chỉ một lần những ánh mắt ngạc nhiên của các bậc cha mẹ khi tôi nói về điều đó. Tôi hy vọng bạn sẽ không coi cách so sánh này là một sự xúc phạm. Hãy cho phép tôi giải thích tại sao tư duy mới mẻ này sẽ trở thành cánh cửa ma thuật giúp bạn thấu hiểu điều gì đang diễn ra trong tâm trí trẻ chập chững – và giúp bạn biến mâu thuẫn thành sự hợp tác trong vòng vài phút – hoặc ít hơn! “Giả định người lớn thu nhỏ”: Một sai lầm phổ biến Gần đây, John – một người cha đã đến phòng khám của tôi và nói với tôi một cách hài hước rằng: “Con tôi hoàn toàn là một con vật khác chứ chả giống một đứa trẻ tí nào!”. John không biết rằng anh đã đúng nhiều hơn mình tưởng! Nuôi dạy trẻ sơ sinh bao gồm cả việc phải vượt qua một vài con đường đầy ổ gà ngay từ đầu (như colic và thiếu ngủ). Nhưng sau một vài tháng, mọi thứ sẽ tiến triển theo hướng tràn ngập ánh sáng bởi trẻ càng ngày càng trở nên đáng yêu và thú vị hơn. Sau đó, với những bước loạng choạng đầu tiên của bé, thời kỳ chập chững sẽ bắt đầu và tăng tốc (bạn cũng vậy!). Trong vòng vài tháng hoặc vài ngày, “kỳ quan” tuyệt vời còn lẫm chẫm của bạn sẽ bắt đầu phát triển ý thức về sức mạnh và sự bướng bỉnh. Và bỗng nhiên, bạn có thể cảm thấy mình cần phải học cách thiết lập kỷ luật với trẻ mà không khiến trẻ bị tổn thương. Trẻ chập chững khiến công việc làm cha mẹ ngày càng trở nên phức tạp hơn rất nhiều. Trong suốt năm đầu đời của con, bạn hạnh phúc khi dành cho bé tất cả những gì bé muốn (sữa, ti giả, tã mới và thay đổi cảnh vật xung quanh). Tuy vậy, đến thời điểm này, bạn chỉ có thể đáp ứng 90% đến 95% những gì trẻ muốn. Bạn sẽ phải nói “không” trong những trường hợp còn lại bởi những điều trẻ muốn khi đó nguy hiểm, bạo lực hoặc không phải điều bạn muốn làm vào lúc đó. Hãy thử đoán xem chuyện gì xảy ra? Bé sẽ không thích điều đó đâu! Vậy bạn phải làm gì? Bạn cố gắng để “thấu hiểu cảm nhận của trẻ” một cách đầy yêu thương. (“Mẹ hiểu là con giận vì phải rời khỏi đây, nhưng mẹ con mình thực sự phải đi rồi. Được không con?”) Nhưng những gì bạn nhận được là sự giận dữ của trẻ. Bạn cố gắng giải thích. Bạn nhận được sự giận dữ. Bạn đánh lạc hướng trẻ. Bạn nhận được sự giận dữ. Bạn đưa ra một lời cảnh báo. Bạn nhận được sự giận dữ. Bạn cách ly trẻ (time-out). Bạn nhận được sự giận dữ. Chẳng mấy chốc chính bạn cũng trở nên giận dữ. Chuyện gì đã xảy ra vậy? Thông thường, sai lầm của chúng ta là đã nói chuyện với trẻ chập chững như thể các con là những người lớn thu nhỏ. Trẻ hiểu được hầu hết những điều ta nói, và đôi khi điều này khiến cho trẻ thấy thật khó để nhớ được những giới hạn của mình. Nhà tâm lý học Thomas Phelan – tác giả của cuốn sách Phép kỳ diệu 1, 2, 3 gọi sai lầm đó là “giả định người lớn thu nhỏ”. Ông đã đúng. Trẻ chập chững không phải là những người lớn thu nhỏ. Trẻ chập chững là độc nhất vô nhị – không còn là trẻ sơ sinh, cũng chưa phải “trẻ nhỏ”. Đó chính là lý do tại sao những biện pháp kỷ luật có sẵn dành cho trẻ nhỏ không có tác dụng với trẻ chập chững. Các bé cần một cách tiếp cận đặc biệt dành riêng cho mình. Có thể ai đó sẽ nói rằng bạn cần phải nghiêm khắc hơn hay khoan dung hơn. Nhưng điều bạn thực sự cần là những kỹ năng được thiết kế đặc biệt dành cho những đứa trẻ chập chững bốc đồng, hay xao lãng, chưa biết diễn đạt rõ ràng, chỉ quan tâm đến bản thân và nhất là rất “nguyên thủy” này. Đầu tiên, hãy tìm một phương án dự phòng “Đứatrẻ này giống một con thú hoang hơn một thiên thần.” C. Gasquoine Hartley, Mẹ và con trai, 1923 Thông thường, khi mọi người nói rằng “Chuyện đấy xưa rồi”, thì ý của họ là “Hãy quên chuyện đó đi! Nó chẳng đáng để bận tâm đâu.” Nhưng khi nuôi dạy một đứa trẻ chập chững, việc tìm hiểu thêm một chút về lịch sử cổ đại chính xác là điều sẽ giúp bạn trở thành những bậc cha mẹ tuyệt vời hơn. Điểm khởi đầu là mức độ tiến hóa của trẻ. Nếu từ “tiến hóa” khiến bạn liên tưởng đến khủng long và các hóa thạch thì bạn đang đi đúng hướng rồi đấy. Theo rất nhiều cách đánh giá then chốt về sự trưởng thành của não bộ, trẻ trong độ tuổi chập chững thực sự là những người tí hon thuộc Thời kỳ Đồ đá! Tôi biết điều này nghe có vẻ kỳ lạ nhưng ngôn ngữ và khả năng giải quyết vấn đề của trẻ 12 tháng tuổi có nhiều nét tương đồng với một chú tinh tinh. Trẻ 2 tuổi có quá trình tư duy tương tự như một người thượng cổ (caveman – nhóm người tiền sử sống trong hang). Và trẻ 3 tuổi suy nghĩ giống những người sống quần cư đầu tiên – hàng ngàn năm trước khi Kinh Thánh ra đời – hơn là giống thành viên của các hội nhóm nơi bạn sinh sống. Khi sinh ra, trẻ bắt đầu một hành trình kỳ diệu để đến với giai đoạn trưởng thành. Hành trình này bắt đầu từ khi trẻ hoàn toàn phải nhờ cậy đến sự trợ giúp và kết thúc khi trẻ có thể tự đọc sách, tự sáng tạo những bức tranh và thể hiện sự quan tâm với những người cần được giúp đỡ – những điều mà các loài động vật khác không bao giờ có thể làm được. Bước chuyển biến của quá trình thay đổi lớn từ hoang dã sang đầy tính nhân văn này diễn ra chính trong những năm tháng chập chững của trẻ. Trên thực tế, tất cả năm đột phá quan trọng khiến con người phát triển phi thường đều diễn ra trong ba năm chập chững diệu kỳ này: Đi bằng hai chân Dùng tay để sử dụng đồ vật Dùng miệng để bày tỏ lời nói Kết nối những ý tưởng bằng trí não Hình thành những mối quan hệ xã hội phức tạp. Bạn biết rằng, trẻ chập chững giống như một chú côn trùng bận rộn, nhưng tất cả những điều khiến trẻ bận rộn kể trên đều thực sự là những thành tựu! Để thành thạo tất cả những mốc phát triển này đòi hỏi một bộ não tiến hóa nhanh chóng – đó chính là những gì trẻ chập chững sở hữu. Khi loài người tiến hóa, từ đi bằng đầu gối đến sử dụng công cụ và có ngôn ngữ, bộ não con người sẽ càng ngày càng lớn hơn (đến một kích cỡ nhất định). Khi còn ở trong bụng mẹ, hộp sọ chứa bộ não của thai nhi trở nên quá lớn để có thể chui qua tầng sinh môn. Vì thế, để có thể ra khỏi bụng mẹ, trẻ sơ sinh phải hình thành những bộ não “chưa có nếp nhăn” được trang bị chỉ đủ để vận hành những nhu cầu sống tối thiểu nhất như bú sữa, tiểu tiện và giữ tim đập bình thường. Để bù đắp hệ thần kinh “chưa có nếp nhăn” này, tạo hóa đã thiết kế để não trẻ có thể phát triển nhanh chóng trong năm đầu đời. Vào thời điểm đôi chân mũm mĩm của trẻ bắt đầu bước những bước đầu tiên sang thời kỳ chập chững, bộ não của trẻ cũng bắt đầu tăng tốc! Để hiểu được sự bùng nổ năng lực này ở trẻ, chúng ta hãy cùng tìm hiểu khía cạnh sinh học ẩn sau nó. Từ trò khỉ đến… trò khỉ? Giới thiệu về “ORP – Định luật phát sinh sinh vật”: Nghe có vẻ giống như điều trẻ sơ sinh sẽ làm, và đúng là như vậy! “Linh hồn củachúng ta hoàn toàn trọn vẹn trong cả những dấu tích mờ nhạt nhất… bay vụt quatrong một khoảnh khắc… vàrồi biến mất mãi mãi, những tiếng thì thầm mờ đục và khó có thể nghe rõ của một cuộc đời vĩ đại và kéo dài… quarất nhiều thế hệ.” -G. Standley Hall Trứng ếch sẽ nở ra gì? Một chú ếch con? Không phải. Một chú nòng nọc sẽ chui ra, giống cá hơn một loài lưỡng cư – đó chính là hình ảnh thu nhỏ về tổ tiên loài ếch trong quá trình tiến hóa của sinh vật này. Con người cũng vậy. Toàn bộ tiến trình lịch sử của loài người được gói gọn trong mỗi bào thai đang phát triển. Làm sao điều đó xảy ra được? Vào năm 1971, khi tôi còn là một sinh viên đại học ở Buffalo, New York, giáo sư môn phôi thai học của tôi – Gordon Swartz – đã giúp tôi biết tới một định luật sinh học lý thú và từ đó đến nay, định luật ấy đã trở thành kiến thức trọng tâm giúp tôi thấu hiểu về trẻ chập chững. Đó là Định luật phát sinh sinh vật (còn gọi là Thuyết về sự lặp lại hình thái – ORP). Chờ đã nào, bạn đừng lo ngại! Tôi biết định luật này nghe có vẻ kỳ lạ, nhưng thực ra nó rất đơn giản và thú vị. Hãy để tôi giải thích định luật này theo cách dễ hiểu: Sự phát sinh cá thể (Ontogeny) là gì? Đó chính là sự phát triển của trẻ. Nói ngắn gọn, đó chính là con đường học hỏi và lớn lên nhanh chóng của trẻ, bắt đầu từ giây phút đầu tiên khi trẻ có nhận thức. Sự lặp lại hình thái (Recapitulate) là gì? Nó có nghĩa là “những sự phản ánh lại”, hay “những sự lặp lại”. Sự phát sinh loài (Phynogeny) là gì? Đó là quá trình tiến hóa từng bước một của loài người bắt đầu từ cách đây 1,5 triệu năm. Tóm lại, khi trẻ phát triển, từ khi có nhận thức cho đến lúc trưởng thành, trẻ sẽ phản ánh lại rất nhiều đặc tính của tổ tiên cổ đại của chúng ta trong quá trình dần dần tiến hóa thành người hiện đại. Sau đây là một cách hay ho để tự hình dung ra định luật này: Hãy tưởng tượng bạn có thể quan sát sự phát triển của trẻ như khi xem một bộ phim quay nhanh từ khi tinh trùng và trứng gặp nhau cho đến khi trẻ tốt nghiệp trung học. Tức là, bạn cũng sẽ quan sát cách cuộc sống trên Trái đất được bộc lộ ra như thế nào, tham gia một chuyến du lịch chớp nhoáng để chiêm ngưỡng sự tiến hóa của loài người, từ khi là những sinh vật đơn bào đến khi xuất hiện cá, thỏ tới những chú khỉ nhỏ. Trứng đã thụ tinh trong tử cung, trông hơi giống sinh vật đơn bào đầu tiên xuất hiện trên Trái đất (1,5 tỷ năm trước), nhanh chóng tăng số lượng, biến đổi từ một cụm tế bào có hình dáng như quả mâm xôi, đến phôi thai hình ống, giống ấu trùng. Vào khoảng tuần thứ năm của thai kỳ, phôi thai bắt đầu phát triển nhanh chóng qua giai đoạn “cá” với những chi giống như vây cá và những khe hở nhỏ giống như khe mang của cá trên cổ bé (400 triệu năm trước); sau đó trải qua giai đoạn “động vật có vú thời kỳ đầu” với hai rãnh của núm vú ở trên ngực của bé và đuôi nhỏ (180 triệu năm trước); sau đó vài tháng trước khi ra đời, những đặc điểm này biến mất (chỉ để lại hai núm vú và một vài đốt xương cụt nhỏ ở phía dưới cùng của cột sống). Khi là một em bé mới sinh đẹp đẽ, con của bạn có các ngón tay và ngón chân nắm chặt, có khả năng thở và nuốt cùng một lúc, và thậm chí có thể có một chút lông thừa ở sau lưng, tai và trán – mang tất cả những đặc điểm của một con tinh tinh sơ sinh (30 triệu năm trước). Sau khi ra đời, quá trình tiến hóa của trẻ tiếp diễn nhanh chóng. Khi trẻ đã có thể tự mình đứng dậy bằng đôi chân mũm mĩm tức là theo bậc thang tiến hóa, trẻ đã tiến tới giai đoạn giống những con vượn đi loạng choạng đầu tiên (5 triệu năm trước!) Đó chính là tiếng chuông báo hiệu trẻ đã bước vào giai đoạn chập chững, ngay cả khi trẻ có thể đã đạt được nhiều tiến bộ đáng kinh ngạc khác. Vào khoảng sinh nhật lần đầu tiên của mình, trẻ có thể chưa đi vững và những gì trẻ có thể nói sẽ chỉ đơn giản là những tiếng gầm gừ hoặc thể hiện bằng cử chỉ. Nhưng đến sinh nhật lần thứ tư, những khả năng trẻ làm được đã giống hệt như những gì tổ tiên của chúng ta phải mất năm triệu năm để đạt được. Trẻ có thể chạy, nói, hát, khéo léo dùng tay để sử dụng nĩa hay búa đồ chơi. Trẻ sẽ phát triển khiếu hài hước và có những khái niệm rõ ràng về sự công bằng; những bức vẽ nguệch ngoạc của bé sẽ trở nên rõ ràng hơn. Trên thực tế, đến cuối giai đoạn chập chững, trẻ đã từ một em bé mũm mĩm đáng yêu trở thành một công dân nhí tinh khôn, có thể bắt đầu học đọc, học viết – những việc mà ngay cả những người lớn có bộ não phát triển nhất cũng mới chỉ thực hiện được từ cách đây 8.000 năm. Sự phát triển của trẻ chập chững không phải là một sự phản chiếu hoàn hảo nhất cho quá trình tiến hóa của loài người. Trông bé không còn giống như một người thượng cổ hay một con tinh tinh và những người cổ đại trông cũng không giống như đứa con 18 tháng tuổi của bạn. Nhưng sự phát triển của trẻ thực sự có xu hướng mô phỏng những giai đoạn phát triển mà tổ tiên chúng ta đã trải qua. Vì thế Định luật phát sinh sinh vật (ORP) là một cách thú vị để chúng ta hình dung về con đường trẻ chập chững sẽ đi qua để hướng tới giai đoạn trưởng thành, và là một hướng dẫn rất có ích để giúp bạn giao tiếp với trẻ. Tại sao bạn nên nghĩ rằng trẻ chập chững là những… hóa thạch sống “Những gì đã quachỉ làsự khởi đầu.” – William Shakespeare Khoảng 50 năm trở lại đây, những nghiên cứu về nhân chủng học và chức năng não bộ của trẻ nhỏ đã xây dựng nền móng vững chắc cho những lý giải về sự độc đáo chỉ có ở trẻ chập chững. Những người đi tìm hóa thạch thông qua xương của các loài động vật thời tiền sử đã cho chúng ta thấy một bức tranh ngày càng rõ nét về cuộc sống và văn hóa của những con người đầu tiên trên Trái đất. Những tiến bộ to lớn trong các nghiên cứu về sự phát triển não bộ ở trẻ nhỏ đã giúp chúng ta hiểu bộ não trẻ hoạt động như thế nào ở từng lứa tuổi, phần nào của não bộ chịu trách nhiệm cho việc di chuyển, phát triển ngôn ngữ và tư duy. Điều tuyệt vời nhất là càng biết nhiều về sự tiến hóa của người tiền sử và sự phát triển não bộ của trẻ nhỏ, chúng ta càng thấy được những sự tương đồng giữa chúng. Nói cách khác, trẻ chính là một hóa thạch sống! Đương nhiên, không có trẻ chập chững nào là bản sao hóa thạch của một con tinh tinh thời kỳ Đồ đá cả (ngay cả khi trẻ khiến cuộc sống của bạn trở nên khó khăn nhất!). Nhưng như tôi sẽ trình bày chi tiết hơn, giao tiếp với trẻ sẽ thành công hơn rất nhiều nếu bạn hiểu sự phát triển của trẻ mô phỏng quá trình tiến hóa thời cổ đại như thế nào. Bốn giai đoạn tiến hóa của trẻ chập chững Thời kỳ chập chững bao gồm toàn bộ quãng thời gian ba năm với những thay đổi vô cùng lý thú tương ứng với năm triệu năm tiến hóa của loài người. Bởi có nhiều chuyện xảy ra như vậy nên sẽ rất có ích nếu chúng ta chia thời kỳ chập chững của trẻ thành bốn giai đoạn hoàn toàn tách biệt (nhưng chồng chéo lên nhau) như sau: Chú tinh tinh nhỏ đáng yêu (từ 12 đến 18 tháng tuổi) Vào sinh nhật lần đầu tiên, trẻ đã đạt đến mốc mà người ta gọi là thời kỳ “Những mắt xích bị mất” trên bậc thang tiến hóa, là giai đoạn tiến hóa từ vượn thành người trên toàn bộ Trái đất khoảng năm triệu năm về trước. Khi những người tiền sử bắt đầu đi bằng hai chân thì anh ta không thể ngừng đi lại được (chắc chắn cha mẹ của bất kỳ em bé 12 tháng tuổi nào cũng hiểu rất rõ điều này!). Vì không cần dùng bàn tay cho việc di chuyển nữa, nên bé liên tục sử dụng chúng để cầm nắm mọi thứ trong tầm với. Tinh tinh hoang dã (loài vật tiến hóa gần tới giai đoạn “Những mắt xích bị mất” nhất còn tồn tại tới ngày nay) có thể giao tiếp với khoảng 20 đến 30 từ bằng cách sử dụng dấu hiệu và cử chỉ. Điều này tương đương với những gì một đứa trẻ bình thường thực hiện thành thạo trong khoảng sáu tháng đầu tiên của thời kỳ chập chững. Những người Nê-ăng-đéc-tan cao đến đầu gối (từ 18 đến 24 tháng tuổi) Khi được 18 tháng tuổi, trẻ sẽ có một bước phát triển nhảy vọt sang giai đoạn người tiền sử. Khi bạn quan sát đứa con 18 tháng tuổi của mình dùng thìa, uống nước trong cốc mà không làm sánh nước ra ngoài và cố ném bóng về phía bạn, bạn đang nhìn lại những gì xảy ra trong lịch sử loài người vào khoảng hai triệu năm trước. Giống như tinh tinh, người tiền sử dùng nhiều thời gian để di chuyển và cầm nắm, họ cũng có đôi tay linh hoạt, lóng ngóng (y hệt đứa con 18 tháng tuổi của bạn vậy). Nhưng khả năng giữ thăng bằng của họ đã tiến bộ hơn tinh tinh rất nhiều, khả năng dùng tay để vặn xoắn, sờ nắn và tách rời đồ vật cũng vậy. Họ thậm chí đã có thể làm ra những công cụ bằng đá thô sơ! Người tiền sử tiến bộ hơn tinh tinh rất nhiều bởi họ có thể giải quyết một số vấn đề cơ bản như vạch ra một kế hoạch đi săn đơn giản hoặc chọn những hòn đá tốt để làm rìu. Những biểu hiện đầu tiên của trí thông minh này cũng xuất hiện ở trẻ 18 tháng tuổi khi trẻ thể hiện khả năng phát hiện ra cách chơi đồ chơi vặn dây cót, hoặc dùng gậy để lấy đồ vật bị rơi trong gầm giường. Nhưng như tôi đã nói ở trên, quá trình phát triển cũng có cái giá phải trả. Cùng với khả năng dùng dùi cui và biết ném đá, những người tiền sử cũng bộc lộ một vấn đề về thái độ. Họ không còn sợ những con vật to khỏe xung quanh mình nữa; giờ đây, họ có thể tự bảo vệ mình bằng đá và gậy gộc. Điều đó khiến họ trở nên tự phụ, coi mình là trung tâm và luôn sẵn sàng gây chiến. Không phải ngẫu nhiên mà giai đoạn này ở trẻ được gọi là thời kỳ “khủng hoảng tuổi lên hai”. Khoảng thời gian từ khi trẻ được 18 tháng đến khi trẻ tròn 2 tuổi có thể sẽ là khoảng thời gian trẻ cứng đầu, bướng bỉnh và khó thỏa hiệp nhất. Trẻ thượng cổ tinh khôn (từ 24 đến 36 tháng tuổi) Đến khi được khoảng 2 tuổi, trẻ phát triển tương ứng với giai đoạn con người thượng cổ sống trong các hang đá (khoảng 150.000 năm trước). Những người thượng cổ bắt đầu quan tâm đến việc tạo dựng các mối quan hệ bạn bè và đồng minh, bắt đầu sống trong một thế giới dần dần phức tạp hơn về ngôn ngữ, công cụ và các thỏa thuận. Hầu hết các chuyên gia đều nhất trí rằng những người cổ đại này cực kỳ khéo tay. Họ cũng tin rằng những người thượng cổ sở hữu một hình thức ngôn ngữ cơ bản bao gồm động từ, danh từ và đại từ được sử dụng rải rác. Họ có đủ khả năng giao tiếp để chuẩn bị những kế hoạch lớn như săn gấu và voi ma mút, với công cụ duy nhất là giáo mác và sự đoàn kết. Những tàn dư của Thời kỳ Đồ đá cũng tiết lộ một hình thức quy hoạch khác – đó là sự xuất hiện của một góc đặc biệt trong hang chỉ được dùng để đi vệ sinh! Những sự phát triển này tương ứng với thế giới của một đứa trẻ 2 tuổi. Giai đoạn này đôi tay của bé đã đủ linh hoạt để có thể sử dụng nhiều “công cụ” (đồ chơi) hơn và bé có thể vẽ những đường tròn nguệch ngoạc (dấu hiệu khác của khả năng kiểm soát và lên kế hoạch). Ngoài ra, nhờ khả năng tập trung tốt hơn và hứng thú kết bạn gia tăng nên khả năng chơi luân phiên và kiên nhẫn của trẻ 2 tuổi tăng lên. Mặt trái của việc này là khi những trải nghiệm mới khiến trẻ bực bội, thì những “sinh vật nhỏ chưa được khai hóa văn minh” này sẽ phản ứng như cách một người nguyên thủy vẫn làm – đó là đánh và cắn. Những cư dân làng xãtháo vát (từ 36 đến 48 tháng tuổi) Đến sinh nhật lần thứ ba, trẻ sẽ tiến tới giai đoạn của những cư dân làng xã đầu tiên (6.000 năm trước). Khoảng 1.000 năm trước khi Kinh Thánh ra đời, nền văn hóa của loài người bất ngờ phát triển vô cùng nhanh chóng. Những bằng chứng thu thập được ở khắp châu Âu, châu Phi và khu vực Trung Đông – bao gồm các tác phẩm nghệ thuật, công cụ, trang sức và những vật dụng trong cuộc sống hàng ngày – đã hé lộ một nền văn hóa làng xã phức tạp hơn rất nhiều so với những gì đã được khám phá từ trước cho đến lúc đó. Rất nhiều trong số những người đàn ông và phụ nữ hiện đại đầu tiên này sống thành từng nhóm gồm khoảng 100 người trở lên – đông hơn trước kia rất nhiều. Sự tồn tại trong hòa bình của những bộ lạc được mở rộng này đòi hỏi sự ra đời của những nguyên tắc ứng xử. Trí thông minh ngày càng phát triển cũng giúp họ học được những quy tắc xã hội và đạt được những kỹ năng ngôn ngữ phức tạp; từ đó, họ có thể cân nhắc những ý tưởng trong đầu và thành thạo những bài hát, điệu nhảy và câu chuyện phức tạp. Những bước phát triển vượt bậc này được thể hiện gần như chính xác ở trẻ chập chững giai đoạn sau. Sau ngày sinh nhật lần thứ ba, những kỹ năng của trẻ phát triển với tốc độ chóng mặt! Giờ đây trẻ cũng đã có đủ khả năng trí tuệ để cân nhắc các vấn đề, ví dụ như khi trẻ thích thực hiện những phép so sánh như “Đà điểu là một loài chim cao cổ” và “Con không phải là em bé. Con lớn rồi!”. Trẻ nỗ lực để tìm hiểu cách thế giới vận hành, trẻ nói những câu như: “Tại sao con không thể chứ?” và “Màu đỏ có nghĩa là dừng lại!”. Như những cư dân làng xã cổ đại, một đứa trẻ 3 tuổi được hoàn toàn tự do coi “ma thuật” là cách để giải thích tất cả những gì trẻ chưa thể hiểu hết. Và cũng giống như những cư dân làng xã đầu tiên, não trẻ chưa đủ năng lực để chuyển lời nói thành chữ viết. Khi trẻ thích thú nhận ra rằng trẻ to lớn hơn các em bé sơ sinh, trẻ đồng thời cũng sợ hãi nhận ra rằng so với những người khác, trẻ thật nhỏ bé và yếu đuối. Bởi thế, không có gì đáng ngạc nhiên khi trẻ 3 tuổi thích những câu chuyện về việc trở thành những người to lớn, có sức mạnh và những trò chơi trong đó trẻ có thể đóng vai là những con quái vật vừa to lớn vừa đáng sợ. Khi bạn bắt đầu nhìn nhận con mình theo hướng “tiến hóa” như vậy, bạn có thể dễ dàng lý giải những khó khăn và mệt mỏi mà bạn phải đối mặt hàng ngày. Những cơn ăn vạ, những tiếng gầm gừ, những lần bé ngang nhiên coi thường yêu cầu của bạn và cả khi bé muốn ném đá vào chú mèo của bạn – toàn bộ hành vi thiếu văn minh của con bạn – giờ đã hoàn toàn trở nên hợp lý. (Điều này cũng có thể lý giải tại sao trẻ lại thích khủng long Barney và những món đồ chơi khủng long nhỏ – nhưng tôi sẽ để dành câu trả lời chính xác cho những nhà nghiên cứu tương lai!) Bạn cần nhớ rằng, bạn mới là người hiểu con hơn bất cứ cuốn sách nào. Những đặc điểm theo lứa tuổi được liệt kê dưới đây chỉ là những hướng dẫn cơ bản. Mỗi trẻ mỗi khác và tốc độ đạt được những mốc phát triển của từng bé cũng vậy. Tuy nhiên, cuối cùng trẻ cũng sẽ phát triển qua tất cả những giai đoạn khác nhau này và khi được 4 tuổi trẻ sẽ tới được cột mốc đáng lưu ý đó là trẻ thông minh và văn minh hơn rất nhiều so với lúc trẻ bắt đầu hành trình phát triển nhanh như chớp này vào ba năm trước. Trẻ đã tiến hóa như thế nào?! Sự phát triển của não bộ tiếp nhiên liệu cho toàn bộ quá trình phát triển. Chúng ta hãy cùng nhìn vào những khác biệt của các mốc trưởng thành thông qua hai hành vi dưới đây: 1. Trẻ sử dụng ngôn ngữ để nói với bạn rằng trẻ muốn thứ gì đó như thế nào? Trẻ “tinh tinh” chỉ chộp lấy thứ đó. Trẻ tiền sử chộp lấy thứ đó và nói: “Của con!” Trẻ thượng cổ muốn chộp lấy thứ đó nhưng cố gắng làm bạn vui lòng bằng cách kiềm chế mong muốn đó và nói rằng: “Con muốn!” Trẻ làng xã bắt đầu tuân thủ quy tắc ứng xử lịch thiệp và nói rằng: ”Xin mẹ cho con!” 2. Trẻ sử dụng ngôn ngữ để mô tả những thứ trẻ nhìn thấy như thế nào? Trẻ “tinh tinh” dùng một từ để mô tả một nhóm (“chó con” để chỉ tất cả các con vật nhỏ). Trẻ tiền sử học cách dùng những từ cụ thể (“thỏ con”, “mèo con”). Trẻ thượng cổ có thể so sánh hai thứ (“thỏ lớn” và “thỏ nhỏ”) và chỉ vào thứ có kích thước lớn hơn. Trẻ làng xã có thể so sánh nhiều thứ cùng lúc và chọn ra thứ nào to nhất, dài nhất… Phong cách nuôi dạy con kiểu tiền sử: Làm sao để trở thành một vị đại sứ cho một công dân Thời kỳ Đồ đá? “Mẹ là Tarzan - Con là mẹ!” Việc đầu tiên bạn cần làm để giúp trẻ trở thành đứa trẻ hạnh phúc nhất khu phố là luôn nghĩ rằng mình là một vị đại sứ đến từ thế kỷ XXI của một vị khách thời tiền sử. Vị khách của bạn không biết những tục lệ và không nói cùng một thứ ngôn ngữ với bạn. Nhưng vị khách ấy sẽ ở đây đến tận năm sau đấy. Mục tiêu của một đại sứ là thúc đẩy bầu không khí hòa hợp và tránh xung đột. Những nhà ngoại giao hàng đầu luôn làm việc dựa trên sự tôn trọng, tử tế cùng với rất nhiều cuộc đàm phán và hiệp ước. (Bạn sẽ có một khoảng thời gian thú vị để thực hành những kỹ năng ngoại giao của mình bằng cách: “tán gẫu”, “vờ làm kẻ ngốc” hoặc dành “khoảng thời gian chất lượng” cho bé...) Các đại sứ không phải những người tự cao (cuồng kiểm soát) hay dễ bị thuyết phục (sợ kiểm soát). Nhưng khi cần, họ nhất định sẽ hành động cứng rắn – tương tự như khi bạn cách ly bé nhưng không phải khi bạn quyết định đánh con. Thông thường, nhiệm vụ đại sứ của bạn sẽ đơn giản hơn rất nhiều nếu bạn hiểu rõ những thói quen và nói được ngôn ngữ của vị khách thời tiền sử kia. Đó là Phong cách nuôi dạy con kiểu tiền sử. Mặc dù phương pháp này nghe có vẻ lạ lẫm nhưng khi đã bắt tay vào thực hiện, có thể bạn sẽ ngạc nhiên vì tính hiệu quả của nó! Hẳn bạn vẫn còn nhớ Tara – cô bé muốn ra khỏi phòng khám của tôi chứ? Đây là một ví dụ về cách một phụ huynh khác – một người đã khá thành thạo Phương pháp làm cha mẹ kiểu tiền sử – xử lý một tình huống tương tự. Phương pháp làm cha mẹ kiểu tiền sử trong thực tế Bé Mack 14 tháng tuổi thường rất vui vẻ và ham chơi nhưng bây giờ bé chỉ tập trung vào một việc duy nhất: ra khỏi phòng khám củatôi. Sau khi đã dùng một vài từ đơn giản vàcảcơ thể để thể hiện mong muốn ấy, Mack đấm mạnh vào cửa và nhìn Kate, mẹ củacậu bé – đầy nài nỉ. Kate khụy xuống, ngang bằng với con trai vàcố gắng mô phỏng chính xác cảm xúc của cậu bé bằng những âm ngắn, đầy cảm thông (bằng ngôn ngữ của bé – ngôn ngữ củatrẻ chập chững) để cho bé thấy rằng mẹ đã hiểu bé muốn gì. “Ra ngoài! Ra ngoài! Ra ngoài! RA NGOÀI!!!” Kate nói đầy mạnh mẽ, nhiệt tình chỉ tay về phíacửa vớiánh nhìn chân thành và đầy quan tâm. “Ra ngoài! Ra ngoài! RA NGOÀI! Con muốn ra ngoài! Con muốn ĐI! Con muốn RA NGOÀI!!!” Ban đầu, Mack chỉ nhìn chằm chằm vào cửa và dường như không hề biết mẹ mình đang nói gì. Nhưng thật tuyệt diệu, sau khi nghe sáu câu “Ra ngoài!” đầy cảm xúc, Mack đã bất ngờ quay sang phía mẹ. Mắt cậu mở to thể hiện sự biết ơn sâu sắc vì mẹ đãcông nhận cảm xúc của mình. Kate hiểu rằng mọi chuyện đang chuyển sang hướng có lợi cho mình nên cô tiếp tục bình luận về hành động của Mack một cách đầy nhiệt huyết. “Con chán quaaaaaaaaaaaá!!! Con muốn đi, đi, đi, ĐI!!!!!!” Chẳng mấy chốc Mack đã bắt đầu bước một bước nhỏ từ cửa về phía mẹ mình vàlúc đó, trông bé có vẻ hài lòng – Mẹ đã hiểu bé! Để hoàn tất việcáp dụng một cách hoàn hảo Phương pháp nuôi dạy con kiểu tiền sử này, Kate kết thúc bằng việc ngồi trên sàn và đề nghị con trai chơi cùng mình. “Này… này… suỵt!“, cô thì thầm thật to, dang tay vàra hiệu cho con lại gần: “Lại đây con! Lại đây! Mình cùng nhảy nào!” Sau đó cô hát đoạn điệp khúc trong bài hát mà Mack yêu thích – La Bamba. Kate vỗ tay còn Mack lẫm chẫm đi vòng quanh mẹ đầy vui sướng, tay giơ cao lên trời mỗi khi thấy mẹ làm thế. Chỉ trong vòng chưa đầy một phút, cơn ăn vạ đã hoàn toàn biến mất và bé lại vui mừng bắt chước mẹ mình! Nói sao cho trẻ chập chững chịu nghe Kate thành công bởi cô đã ghi nhớ cách để trở thành một vị đại sứ giỏi. Cô đảm bảo Mack hiểu rằng cậu bé được thấu hiểu và tôn trọng. Và, quan trọng nhất là, cô đã giao tiếp với bé bằng ngôn ngữ của bé (với đúng giọng điệu và biểu cảm gương mặt) trước khi đưa ra thông điệp của mình: “Mẹ con mình cùng nhảy nhé, đừng đấm cửa.” “Tôi cảm thấy có chút ngớ ngẩn khi nói như một bà mẹ tiền sử, nhưng điều đó lại thực sự hiệu quả”, Kate nói với tôi như vậy. “Điểm tôi thích nhất chính là khoảnh khắc con ngừng lại và tôi biết bé đang nghĩ rằng: ‘Ồ! Mẹ hiểu mình!’. Chúng tôi hiểu nhau như thế đấy. Thật kỳ diệu!” Nếu bạn muốn nói chuyện với một người Thụy Điển, hãy nói tiếng Thụy Điển. Nếu bạn muốn một đứa trẻ tiền sử đang chập chững hiểu ý mình, bạn phải nói bằng ngôn ngữ của trẻ chập chững. Hầu hết các bậc cha mẹ đều rất ngạc nhiên khi biết rằng điều ít quan trọng nhất khi chúng ta nói chuyện với một em bé buồn bực chính là… những gì chúng ta nói! Hầu hết lời nói của chúng ta là vô nghĩa nếu chúng không được nói với giọng điệu và biểu cảm chính xác. Nhưng chúng ta cũng không cần phải ngạc nhiên bởi nguyên tắc này cũng đúng khi người lớn giao tiếp với nhau. Ví dụ, nếu ai đó hét lên vì cô ấy thấy một con nhện, và bạn nói: “Ồ, sợ thật!” với nụ cười vui sướng thì những lời an ủi quan tâm của bạn sẽ chẳng còn ý nghĩa gì nữa bởi vẻ mặt mỉa mai của bạn đã phá hỏng tất cả. Người lớn càng buồn bực thì chúng ta càng mong những người nói chuyện với mình sử dụng đúng giọng điệu và cử chỉ. Điều này cũng đúng với những đứa trẻ chập chững có mức độ cảm xúc mạnh của chúng ta. Kate đã kết nối với Mack khi cô mô tả lại cảm giác của cậu bé bằng cách bật ra những câu ngắn và đầy biểu cảm: “Ra ngoài, ra ngoài, ra ngoài! Con muốn đi RA NGOÀI!”. Đối với trẻ ở độ tuổi này, sự ngắn gọn và lặp lại rất quan trọng. (Tôi sẽ nói thêm về vấn đề này trong Chương 8.) Kate tiếp tục nói như vậy cho đến khi cô nhìn vào đôi mắt đang mở to của Mack và nhận thấy rằng cậu bé đang dần dần hiểu ra; đó là khi cô biết mình đã truyền được thông điệp về sự tôn trọng và thấu hiểu! Sau đó, dường như có ma thuật, Mack bất ngờ dành cho cô đặc ân tương tự. Cậu bé tập trung sự chú ý của mình vào mẹ và lắng nghe thông điệp của mẹ với sự tôn trọng. Đó là tất cả những gì một vị đại sứ cần làm. Ngôn ngữ ngoại giao bắt nguồn từ sự tôn trọng. Giống như những nhà ngoại giao, cha mẹ hãy cố gắng luôn luôn sử dụng lời nói và hành động để truyền tải sự đồng cảm và tôn trọng hơn là để thể hiện quyền lực và uy quyền. Điều này sẽ không chỉ có hiệu quả mà còn giúp cho các bên liên quan đều cảm thấy thoải mái hơn rất nhiều. 2 Từ 12 đến 18 tháng tuổi: Chú tinh tinh đáng yêu “Bước đi nhỏ của một con người, nhưng là bước tiến lớn củatoàn nhân loại.” – Câu đầu tiên Neil Armstrong nói khi đặt chân lên Mặt trăng Những nội dung chính Về mặt phát triển, những đứa trẻ 1 tuổi đáng yêu của chúng ta không giỏi hơn những con tinh tinh là bao. Trẻ trong độ tuổi chập chững giai đoạn đầu cực kỳ thích tự đi (nhưng vẫn sẽ di chuyển bằng bốn chi ngay lập tức nếu các con đang vội). Những kỹ năng vận động tinh mới như chỉ tay, véo và cầm nắm đồ vật giúp trẻ khám phá thế giới xung quanh theo nhiều cách khác nhau. Trẻ nói ít nhưng hiểu nhiều hơn và giao tiếp chủ yếu bằng cử chỉ, những tiếng gầm gừ và biểu cảm giọng nói. Giống như một chú tinh tinh nhỏ đáng yêu, trẻ 1 tuổi “sống trọn từng phút giây” và thích bắt chước mọi việc bạn làm. Bé Ben thường xuyên đi men theo những đồ nội thất trong nhà kể từ khi cậu bé học được cách tự đứng lên lúc 10 tháng tuổi. Trước ngày sinh nhật đầu tiên của mình, Ben bỏ quathói quen đi men theo ghế sofa. Thay vào đó, bé bắt đầu đi ra những khoảng không gian trống trong nhà. Cậu bé bước đi lẫm chẫm như một chú vịt, ngã ngồi xuống sau vài bước. Nhưng sau mỗi lần ngã, bé bò lại chỗ xuất phát ban đầu vàlại bắt đầu chập chững bước đi đầy quyết tâm. Vàrồi, sớm thôi, khi nhìn ra ngoài, Ben sẽ thấy cảthế giới! Lúc này, không gì có thể ngăn Ben lại được nữa. “Tôi không thể tin được rằng thằng bé đã nhanh nhẹn hơn rất nhiều chỉ sau có một tuần” – bố của Ben – Sam – không giấu được sự mừng rỡ. “Bò được đãlà một thành tựu lớn củacon rồi, nhưng đi được lại làcả một trò chơi mới đấy!” Bây giờ, khi Ben không muốn làm điều gì đó, cậu bé sẽ lẫm chẫm bỏ đi. Khi nhìn thấy thứ gì đó hấp dẫn, bé sẽ chập chững lại gần nhất có thể và nhào vào nó! Nếu không thể với tay tới thứ gì, bé sẽ dùng ngón tay mũm mĩm của mình để chỉ và giữ tay như thế. Từ lúc mở mắt thức dậy cho tới khi nhắm mắt đi ngủ, cậu bé lúc nào cũng như đang đi thực hiện nhiệm vụ vậy! Trong thế giới trò chơi “bắt chước” của mình, Ben theo đuôi Sam từ phòng này sang phòng khác, kéo tất cảcác ngăn kéo mà bố mở. Mặc dù ngôn ngữ của Ben hầu hết mới chỉ làtiếng kêu vàchỉ tay nhưng dường như bé có thể hiểu được gần hết những điều người khác nói với bé. Thật may mắn cho Sam, Ben là một cậu bé dễ phân tâm. Một món đồ chơi mới sẽ khiến cậu bận bịu đủ lâu để thay xong bỉm và việc rasân chơi sẽ khiến bé vui vẻ mà quên luôn những cái bánh quy bé vừa đòi hỏi ngay lúc trước. Tuy vậy, vào bữatối, Sam bắt đầu mơ về một giấc ngủ thoải mái. Anh ấy đã mệt nhoài, kiệt sức và đôi lúc như phát điên. Nhưng khi nhìn vào khuôn mặt đáng yêu đang chìm trong giấc ngủ của Ben, Sam cảm thấy như mình lại được nạp năng lượng vàcó cảm giác như thể mình là ông bố tuyệt vời nhất! Sự phát triển của trẻ chập chững giống tinh tinh ra sao? Năm đầu đời của trẻ được gọi là khoảng thời gian sơ sinh. Từ “sơ sinh” (infancy) bắt nguồn từ tiếng Latinh có nghĩa là “không lời”, tuy nhiên, tôi nghĩ từ mô tả chính xác hơn về giai đoạn này của trẻ nên là “không bước” (infootcy). Thật khó để dự đoán được khi nào trẻ sẽ nói được những từ đầu tiên. Có thể sớm như khi trẻ mới được 9 tháng tuổi, cũng có thể chúng ta sẽ phải đợi tới lúc trẻ được 3 tuổi. Nhưng vào khoảng ngày sinh nhật đầu tiên của mình, hầu hết trẻ đã có thể tự đứng dậy và chập chững bước đi. Đó là lý do tại sao giai đoạn này được gọi là thời kỳ chập chững. Với những bước chân run rẩy đầu tiên của mình, trẻ bắt đầu theo bước những người vượn tinh khôn đầu tiên (trong giai đoạn “Những mắt xích bị mất”). Đó là giai đoạn cách đây năm triệu năm khi vượn người không đi bằng đầu gối nữa – và từ đó trở đi, loài người không bao giờ còn đi theo kiểu đó nữa. Trẻ đã thực sự là một “con người” trong hình hài nhỏ bé, nhưng trẻ vẫn thích những trò nghịch ngợm như một chú khỉ con – kéo khăn trải bàn, đổ khay thức ăn của chó đi, hay nhét đủ mọi thứ vào đầu máy video của bạn. Loài người và linh trưởng: Giống nhau nhiều hơn bạn tưởng Sự khác biệt giữa con người và linh trưởng là rất lớn. Tuy vậy, về mặt di truyền học, có những sự tương đồng đáng ngạc nhiên giữa người và tinh tinh. Dù bạn có tin hay không thì sự thực là cấu trúc gen của chúng ta giống loài tinh tinh đến 98%! Khi được 1 tuổi, trẻ đã thông minh đến nỗi những hành vi của trẻ đều mô phỏng hành vi của loài linh trưởng thông minh nhất – tinh tinh. Những chú tinh tinh nhỏ đáng yêu lẫm chẫm đi bằng hai chân, hiểu được một số từ ngữ và có thể tự giải thích một số sự việc đơn giản. Chúng cũng thích được đi đến mọi nơi, chạm vào mọi thứ và chơi, chơi, chơi! (Bạn có thấy giống ai đó không?) Giờ thì, chắc chắn tôi không phải là người duy nhất nhận thấy những điểm tương đồng giữa những đứa trẻ chập chững và những chú tinh tinh nhỏ. Trên thực tế, trong suốt những năm 1930, hai nhà tâm lý học Winthrop và Luella Kellogg đã nuôi dạy Donald – đứa con 1 tuổi của họ – cùng Gua, chú tinh tinh ít tháng hơn cậu bé một chút. Donald và Gua trở thành bạn thân. Cả hai ăn thức ăn giống nhau, mặc chung quần áo và học hỏi những điều y hệt nhau. Thực tế là, năng lực trí não của Gua gần tương đương với “anh trai” của mình. Cả hai đều thích leo trèo mặc dù Gua giỏi hơn một chút. Cả hai đều thích cầm nắm đồ vật: Donald chơi với đồ chơi tốt hơn, trong khi Gua dùng thìa tốt hơn. Thậm chí, Gua cũng cùng học ngồi toilet với Donald và còn thành thạo nhanh hơn cả cậu bạn “người” của mình! Tuy nhiên, chỉ sau vài tháng, khả năng của Donald bắt đầu vượt xa Gua. Gia đình Kellogg nhận thấy rằng, cả hai đều rất tò mò nhưng Donald mày mò để tìm hiểu cách thức sự vật vận hành trong khi Gua chỉ cầm đồ vật trên tay một lúc rồi nhanh chóng vứt đi. Mặc dù Donald và Gua đều làm theo yêu cầu khá tốt, nhưng Donald bắt đầu có thể sử dụng từ ngữ trong khi Gua chỉ dừng lại ở những tiếng gầm gừ và dùng cử chỉ. Và, không như Donald, Gua không bao giờ mang đồ chơi đến rủ vợ chồng Kellogg chơi cùng, không bao giờ bắt chước họ làm việc nhà hay chơi những trò như trò nướng bánh. Trong khi Donald tiếp tục tiến bộ thì Gua vẫn chỉ dừng lại ở thời điểm năm triệu năm về trước. Những nghiên cứu gần đây đã chỉ ra rằng ngôn ngữ của loài người và loài tinh tinh phát triển tương đối song song với nhau cho đến khi trẻ/tinh tinh được 18 tháng tuổi. Một nhà khoa học đã nuôi dưỡng một chú tinh tinh nhỏ và đã dạy nó nhận biết được hơn 200 từ ngữ. Tuy vậy, ngay cả những chú tinh tinh thông minh như vậy hầu như cũng không học cách ghép các từ để tạo thành các câu đơn giản – một điều mà hầu hết trẻ 18 tháng tuổi đều làm được. Tiểu não – món quà sinh nhật mà Tạo hóa đã ban tặng cho chúng ta từ năm triệu năm trước Tiểu não có nghĩa là “bộ não nhỏ”. Đó là một phần của não bộ mà có lẽ bạn cũng không biết rằng mình có nó, mặc dù bạn phụ thuộc vào nó từng giây, từng phút. Tiểu não là trung tâm phụ trách sự cân bằng và phối hợp của não bộ. Tiểu não giúp bạn đi vững, không bị ngã khi ngồi trên ghế hay xe đạp. Thêm vào đó, “bộ não nhỏ” diệu kỳ này phối hợp những chuyển động nhanh và phức tạp lại với nhau như viết chữ, ném bóng và nói, do đó bạn có thể làm được những việc này gần như tự động. Vậy điều này có liên quan gì đến sự phát triển của trẻ chập chững? Rất nhiều đấy! Như đã nói ở trên, khoảng một hoặc hai triệu năm trước, phần đầu của những đứa trẻ mới sinh phát triển quá lớn và rất khó để chui được qua tầng sinh môn của người mẹ. Vì thế, để giúp cho bộ não của thai nhi nhỏ hơn một chút, Mẹ Thiên Nhiên đã quyết định ban tặng cho những đứa trẻ sơ sinh một vùng tiểu não siêu nhỏ. Đó là lý do tại sao trẻ sơ sinh chưa có kỹ năng thăng bằng và phối hợp tốt. Khi trẻ được sinh ra và phần đầu không còn bị giới hạn trong tử cung chật chội nữa, não trẻ có nhiều không gian để phát triển lớn hơn – và bùm! – tiểu não tinh khôn bắt đầu lớn nhanh như thổi… và khả năng phối hợp của trẻ cũng vậy. Đến khi được 1 tuổi, trẻ đã trở thành một vận động viên thể dục thực thụ so với những gì trẻ có thể làm được trước đó 12 tháng. Trẻ có thể đứng, có thể với và cầm lấy một lọ hoa; trẻ có thể điều khiển cơ miệng và phát ra hàng triệu triệu âm thanh. Tất cả những điều này đều là những trò chơi không bao giờ kết thúc của trẻ 12 tháng tuổi. Và bây giờ có lẽ bạn đã hiểu tại sao tôi lại gọi tiểu não là một món quà sinh nhật. Sẽ không có món quà sinh nhật nào khiến trẻ cảm thấy thú vị hơn chính vùng tiểu não – “vùng chơi đùa” – của bé. Trong suốt những năm chập chững, tiểu não của trẻ sẽ là một trong những trợ thủ đắc lực nhất. Nó sẽ liên tục tự trau chuốt, ngày càng hỗ trợ trẻ tốt hơn trong việc di chuyển, leo trèo và nói. Cận cảnh sự tiến hóa cá nhân: Trẻ chập chững đang làm gì? Một vài tháng sau sinh nhật đầu tiên, trẻ giống như đã được đặt trên “bệ phóng” để bắt đầu bước vào đường cao tốc với tốc độ lớn nhất của thời kỳ chập chững. Trẻ sẽ dần dần đạt được sự tự tin để đứng vững và thể hiện chính kiến. May sao, hầu hết trẻ 1 tuổi đều khá nghe lời và dễ bảo. Nhưng trong những tháng tiếp theo, trẻ chập chững sẽ càng ngày càng đòi hỏi được tự chủ và muốn tiếp cận mọi thứ. Điều đó có thể bắt đầu biến ngôi nhà của bạn thành một khu vực “thảm họa”, nhưng với trẻ đó chính là một khu rừng nhiệt đới hấp dẫn để khám phá. Kỹ năng vận động thô tại thời điểm này Khám phá niềm vui được bước đi. Đối với hầu hết trẻ dưới 2 tuổi, hành động có ý nghĩa hơn lời nói. Mặc dù trẻ 1 tuổi đang nỗ lực để thành thạo những từ ngữ đầu tiên nhưng điều khiến trái tim trẻ rộn ràng sung sướng nhất chắc chắn chính là khả năng tự bước đi. Có thể đi đến nơi mình muốn và chạm vào thứ mình thích thực sự là một niềm vui khôn tả. Những đứa trẻ tiền sử này đi đi lại lại và nghĩ: Ồ, mình có thể làm được! Tuyệt! Trẻ 1 tuổi lấy khả năng tự đi lại để kiểm tra sự tự tin của mình. Một số trẻ tự tin đến mức khi đã có thể đứng vững, trẻ sẽ lẫm chẫm bước đi mà không hề ngập ngừng. Những đứa trẻ này lao đến cánh cửa gần nhất như thể chúng đã sẵn sàng để ra ở riêng vậy. Những trẻ cẩn trọng hơn chập chững bước một vài bước rồi quay sang bạn như muốn hỏi: “Mẹ còn ở đấy không? Mẹ xem, con giỏi chưa này!”. Cách đi buồn cười của trẻ dưới 2 tuổi với hai bàn chân choãi rộng sang hai bên, hai tay giơ lên cao để giữ thăng bằng rất giống với cách tinh tinh bước đi lảo đảo, rồi chuyển sang bò khi chúng muốn tới đích nhanh hơn. Và giống như khi một chú tinh tinh con rời khỏi vòng tay mẹ để khám phá thế giới, thiên thần nhỏ của bạn cũng bắt đầu rời khỏi sự an toàn bên cạnh mẹ để ngập ngừng bắt đầu hành trình cuộc đời của riêng bé! Kỹ năng vận động tinh tại thời điểm này Chỉ tay. Khi người vượn tinh khôn từ bỏ cách di chuyển bằng đầu gối để đi bằng hai chân, một khả năng tuyệt vời nữa cũng bắt đầu phát triển – đó là khả năng điều khiển tay và cổ tay. Khả năng này giúp tổ tiên chúng ta có thể phát minh ra hàng trăm công cụ lao động tinh khôn và chính nó đã thực sự phân biệt loài người với các loài động vật khác. Có lẽ công cụ đầu tiên mà con người có được chính là ngón tay trỏ. Trẻ chập chững nhanh chóng học được cách dùng ngón tay trỏ để chỉ và tiếp cận những thứ chúng thích. Giống như một chú tinh tinh nhỏ, trẻ chập chững có thể chỉ vào các hình ảnh trong sách, vét cơm trong đĩa và ngọ ngoạy ngón tay để ngoáy mũi. (Dùng ngón tay trỏ cũng có thể dẫn đến những tai nạn – ví dụ như khi trẻ dùng ngón tay để chọc vào một nắp hộp sắc nhọn, có răng cưa hoặc khi trẻ chạm vào đầu phích cắm điện. Một trong những thử thách khó khăn nhất của việc làm cha mẹ là với mỗi bước phát triển nhảy vọt của trẻ, thì lại càng có nhiều mối nguy hiểm mới xuất hiện.) Cấu véo và cầm nắm. Sau khi người vượn tiến hóa bắt đầu thoát khỏi các đặc điểm giống tinh tinh, họ phát triển một công cụ mới, đặc biệt, mà thậm chí còn trở nên quan trọng với sự tồn tại của họ hơn cả ngón trỏ – đó là tư thế gọng kìm. Những hóa thạch thu được đã chỉ ra rằng trong sự tiến hóa không ngừng, ngón tay cái đã dần dần nằm gần các ngón tay khác, đủ để phần đầu của ngón cái chụm được vào với ngón trỏ – để cấu véo. Bàn tay của tinh tinh rất thành thục để chuyền từ cây này sang cây khác nhưng không khéo léo trong việc cầm nắm đồ vật. Ngón tay cái ở vị trí quá thấp, sát phía cổ tay khiến chúng gặp khó khăn trong việc dùng ngón tay để cầm những mẩu, miếng nhỏ. Chúng có thể nhặt những vật có kích thước lớn như cành cây bằng cách giữ chặt những thứ đó giữa ngón tay cái và cạnh bên của ngón tay trỏ, nhưng để có thể nhặt những vật có kích thước nhỏ, chúng cần dùng đến môi của mình. Ngược lại, trẻ dưới 2 tuổi có thể cầm nắm đồ vật thành thục hơn tinh tinh gấp vạn lần. Trẻ có thể dễ dàng dùng ngón tay cái và đầu ngón trỏ như một cái nhíp để nhặt những vật rất nhỏ như vụn bánh mì hoặc xơ vải. Khám phá thế giới bằng các thao tác. Từ thao tác (manipulate) bắt nguồn từ từ “manu” trong tiếng Latinh cổ có nghĩa là “bàn tay”. Bạn có thể đưa bất cứ thứ gì cho trẻ dưới 2 tuổi, trẻ sẽ lật đi lật lại vật đó trong tay để xem xét. Khi còn sơ sinh, có thể trẻ sẽ ngay lập tức bỏ vào miệng hoặc ném vật đó xuống sàn nhà; nhưng bây giờ, điều đầu tiên trẻ làm sẽ là xem xét nó với bàn tay và ánh mắt. Sự khéo léo ngày càng tinh vi ở người cổ đại được thể hiện rất rõ ở những đứa trẻ trong độ tuổi chập chững. Trẻ 12 tháng tuổi có thể đập hai khối xếp hình nhỏ vào nhau thì đã khéo léo lắm rồi. Nhưng đến khi được 15 tháng tuổi, chúng thậm chí có thể thực hiện chính xác động tác xếp một khối hình lên trên một khối khác để tự chơi trò chơi xếp hình đơn giản. Sự linh hoạt của cổ tay. Trẻ chập chững có thể dùng ngón tay để kẹp khéo hơn bất cứ một chú tinh tinh nào, nhưng trẻ lại chậm hơn tinh tinh một chút trong việc điều khiển cử động phức tạp của cổ tay. Trẻ 12 tháng tuổi thường đã có thể dùng thìa để xúc thức ăn nhưng lại gặp rất nhiều khó khăn khi đưa thìa thức ăn đó vào miệng. Rất bất ngờ là vào khoảng từ tháng thứ 15 đến tháng thứ 18, trẻ bắt đầu cử động khớp cổ tay cứng nhắc của mình tốt hơn giống như Người Thiếc vụng về có thể cử động tốt khi đã được tra một chút dầu trong câu chuyệnPhù thủy xứ Oz. Đó là thời điểm trẻ có khả năng phối hợp để hơi xoay cổ tay một chút sao cho thức ăn không rơi khỏi thìa khi trẻ đưa thìa lên miệng. Đối với trẻ chập chững, đây chính là một khoảnh khắc chiến thắng và thỏa mãn! Tuy vậy, kỹ năng mới học được này cũng có nguy cơ gây ra một số tai nạn mới cho trẻ. Vào lúc này, bạn nhất định phải trông chừng để trẻ không vặn vòi nước nóng, không bật bếp nấu hoặc bị mắc kẹt trong một số vật chứa gây nguy hiểm như lọ nước hoa, các loại chai lọ đựng chất tẩy rửa hay bình đựng cà phê đang nóng. Bán cầu não phải hay bán cầu não trái của trẻ chập chững đang chiếm ưu thế? Như chúng ta đã thấy ở hình minh họa trang 52, não của trẻ chập chững được chia thành hai phần chính: bán cầu não phải và bán cầu não trái. Từ hàng trăm triệu năm về trước, Tạo hóa đã “nhận ra” rằng bộ não rất quan trọng và nên được chia thành hai bán cầu giống nhau để đề phòng trường hợp một trong hai phần gặp sự cố. Việc này giống như chúng ta luôn có sẵn một lốp xe dự phòng hoặc bảo hiểm cho não bộ vậy. Điều này vẫn còn đúng đối với hầu hết các loài động vật ngày nay. Nhưng khoảng từ 50 đến 100 triệu năm trước, thay vì lãng phí một nửa bộ não chỉ để dự phòng, thì hai bán cầu đã dần dần phụ trách những chức năng khác nhau. Bán cầu não phải trở thành nơi phụ trách cảm xúc và những xung động hung hăng, bộc phát. Não phải cũng giúp chúng ta nhanh chóng nhận diện khuôn mặt, giai điệu và địa điểm; đọc vị cảm xúc, biểu cảm giọng nói và cử chỉ của người khác. Tất cả những điều này rất có ích cho chúng ta khi cần đưa ra những quyết định nhanh chóng trong cuộc sống. Bán cầu não phải cũng chỉ đạo nửa bên trái của cơ thể. Bán cầu não trái là nơi chịu trách nhiệm xử lý những chi tiết cụ thể, là chuyên gia của hệ thần kinh. Nó ghi nhớ và sắp xếp thông tin, thu thập các nốt nhạc để tạo thành bản nhạc hoàn chỉnh, gom các chuỗi ý tưởng để lập kế hoạch và sắp xếp các chuỗi từ ngữ để tạo thành câu hoàn chỉnh. Não trái cũng chỉ đạo nửa bên phải của cơ thể. Đối với tinh tinh và trẻ chập chững dưới 2 tuổi, hai bán cầu não gần như được sử dụng cân bằng nhau, và bán cầu não phải hoạt động mạnh hơn một chút. Điều này lý giải tại sao trẻ 15 tháng tuổi vẫn thường khá hung hăng và bốc đồng, nhận diện khuôn mặt tốt hơn là hiểu lời nói và bị hấp dẫn bởi giai điệu hơn ca từ. Về vấn đề tay thuận, thì các bậc cha mẹ cũng thường nhận thấy rằng đến khi trẻ được 2 hoặc 3 tuổi, dường như trẻ vẫn hôm thì thuận tay phải, hôm thì thuận tay trái! Khả năng ngôn ngữ tại thời điểm này Giống như tinh tinh, trẻ chập chững dưới 2 tuổi dùng miệng để giữ đồ vật khi tay chúng bận. Nhưng khi tiểu não phát triển, trẻ sẽ có khả năng kiểm soát tốt hơn những cơ tay rất nhỏ. Trong vòng một vài tháng, bạn sẽ nhận ra rằng trẻ không còn dùng miệng như “bàn tay thứ ba” của mình nữa. Tiểu não “mới phát triển” cũng giúp trẻ kiểm soát cơ miệng tốt hơn. Chẳng mấy chốc, bạn sẽ thấy trẻ khám phá được rằng mình có thể khéo léo dùng cơ miệng để thực hiện một việc vô cùng thú vị – nói. Hành động có ý nghĩa hơn lời nói. Những từ đầu tiên con bạn nói là gì? “Mẹ”? “Bố”? Nếu bé giống như hầu hết những đứa trẻ khác, trẻ sẽ có xu hướng giơ hai tay lên cao (“Bế con!”) hoặc vừa kêu “ư, a” vừa chỉ tay vào bình sữa (“Con muốn!”). Bạn có thể hình dung và thấy rằng trong những trường hợp đó, nói ra một từ không đơn giản. Bạn cần phối hợp môi, lưỡi, cổ họng và cơ hoành một cách hoàn hảo. Vì thế, trẻ thường có thể vẫy tay chào tạm biệt trước khi tròn 1 tuổi nhưng cần phải đợi đến khi được 15 hoặc 18 tháng tuổi mới có thể thực sự nói “Tạm biệt!”. Chiếc “càng cua”... trong miệng. Những “từ” đầu tiên trẻ học để nói là từ đơn hoặc từ hai âm tiết giống nhau như “ba/bà” hay “Dada”. Chúng ta không dạy trẻ những từ này – các bé tự tạo nên chúng! Việc phối hợp môi và lưỡi để phát triển cũng giống như khi em bé 1 tuổi của bạn học kỹ năng bốc nhón bằng cách liên tục kết hợp phần đầu ngón tay trỏ và ngón tay cái với nhau. “Mẹ mẹ”, “Dada” và “Bà bà” chính là những gì chiếc “càng cua” miệng đã kẹp được. Những ngón tay biết nói Ngón tay dùng để chỉ trỏ được biết đến với tên gọi rất hay là “ngón tay trỏ”. Điều thú vị là, chữ “trỏ” (index) bắt nguồn từ một động từ trong tiếng Latinh “dicere” có nghĩa là “nói”. Trên thực tế, ở Serbia, ngón tay trỏ thường được nhắc đến như “ngón tay biết nói”. Trò chơi “nói nhại”. Nếu những “từ” đầu tiên mà trẻ học được là những cử chỉ và nhóm “từ” thứ hai là những “từ” trẻ tự sáng tạo ra thì nhóm “từ” thứ ba chính là những từ trẻ “bắt chước” được từ bố mẹ và những người xung quanh. Khi được 18 tháng tuổi, trẻ có thể nói được từ 20 đến 30 từ (đó chính xác là số lượng “từ” mà tinh tinh hoang dã có thể “nói” thông qua tiếng hú và cử chỉ). (Một số trẻ 18 tháng tuổi chỉ có thể lầm bầm được một hoặc hai từ trong khi nhiều trẻ khác có thể có vốn từ lên tới 200 từ, gần tương ứng với số từ mà tinh tinh được huấn luyện đặc biệt có thể “nói” thành thạo qua ngôn ngữ cử chỉ.) Một cách khá lý thú để giúp trẻ 1 tuổi khởi động năng lực truyền tải thông điệp và mong muốn của mình là dạy trẻ ngôn ngữ ký hiệu. Biện pháp này giúp tăng cường hoạt động của khu vực trung tâm não bộ có nhiệm vụ điều khiển ngôn ngữ. Ngôn ngữ ký hiệu cũng giúp trẻ giảm bực bội bằng cách giúp trẻ giao tiếp được với người khác và cảm thấy mình là một thành viên trong cộng đồng. Ngôn ngữ ký hiệu rất đơn giản. Bạn có thể mua một cuốn sách về ngôn ngữ ký hiệu, nhưng tôi vẫn khuyến khích bạn quan sát hành vi của trẻ và tự tạo ra những ký hiệu riêng dựa trên những cử chỉ ấy. Ví dụ, Jane nhận ra rằng cậu con trai 15 tháng tuổi của cô giơ tay quá đầu mỗi khi bé muốn rời đi. Vì thế, cô bắt đầu dùng chính ký hiệu này để thông báo cho bé biết khi nào đến lúc phải đi. Những ký hiệu khác mà các trẻ chập chững dưới 2 tuổi ở phòng khám của tôi đã dạy cha mẹ mình là khịt khịt khi muốn nói “hoa”, đưa tay lên miệng để nói “ăn”, hút nắm tay khi muốn “uống”, xoa mu bàn tay để nói “chó con”, ngọ nguậy ngón tay để nói “giun”, vỗ vào đầu khi cần “mũ”, mở và nắm tay lại khi muốn “ti mẹ”. Kỹ năng cảm xúc xã hội tại thời điểm này Luôn sống với thực tại. Tinh tinh nổi tiếng là không bao giờ chịu ngồi yên và trầm tư suy nghĩ. Chúng liên tục nhảy nhót từ cành cây này sang cành cây khác, thỉnh thoảng dừng lại để chú ý vào điều gì đó khiến chúng tò mò và chỉ trong chốc lát lại kêu lên và tiếp tục di chuyển. Không phải tinh tinh không có trí nhớ tốt – chúng dễ dàng nhận ra các thành viên trong gia đình và nhóm gia đình của mình. Nhưng chúng có ngưỡng tập trung rất ngắn. Những thiên thần 1 tuổi đáng yêu của chúng ta cũng bốc đồng và dễ mất tập trung như vậy. Dù bạn sống ở Morristown hay Minnetonka, địa chỉ của trẻ dưới 2 tuổi luôn luôn là “Ở Đây” và “Ngay bây giờ”. Trẻ gần như không hiểu về khái niệm tương lai và không có hứng thú với những kế hoạch sắp xảy ra. Trẻ hét lên “A!”, và lao tới vật sáng lấp lánh gần mình nhất. Rồi chỉ một vài giây sau, trẻ đã lại sẵn sàng để lao vào một thứ khác mới mẻ hơn. Đôi khi, việc trẻ có trí nhớ ngắn hạn có thể là một lợi thế. Bạn có thể bỏ đi những đồ chơi cũ và trẻ sẽ không nhớ đến chúng. Tuy vậy, cơ hội dọn dẹp thuận tiện này sẽ khó khăn hơn khi trẻ lên 4 tuổi bởi đến thời điểm này, trẻ có thể sẽ thường xuyên hỏi: “Bộ sưu tập nắp chai của con đâu rồi?”. Giống như tinh tinh, trẻ chập chững dưới 2 tuổi có thể ngay lập tức nhớ lại hình ảnh một người hoặc một địa điểm nào đó, nhất là khi điều đó gắn liền với một trải nghiệm giàu cảm xúc của trẻ. Rất nhiều cha mẹ đã kể với tôi rằng, con họ bắt đầu khóc khi xe của họ dần dần tiến vào khu vực để xe tại phòng khám của tôi. Có lẽ bé đang nghĩ rằng: “Ôi không! Mình biết cái tòa nhà trắng to đùng này rồi. Mình bị tiêm ở đây mà!”. Thực tế là, một số trẻ đặc biệt nhạy cảm thậm chí còn bắt đầu khóc thét lên ngay từ khi còn cách vài tòa nhà nữa mới tới phòng khám của tôi, bởi các bé đã nhận ra một vài dấu hiệu quen thuộc trên đường. Lần đầu nói “Không”. Khi trẻ được 15 tháng tuổi, một chút mây đen sẽ bắt đầu kéo đến trên bầu trời của bạn. Đó là khi trẻ chập chững bắt đầu nói “không” để tuyên bố rằng chính kiến và nhu cầu của bé đang ngày một tăng lên. Khi được 18 tháng tuổi, “KHÔNG” không chỉ là một từ để nói mà nó còn trở thành thứ vũ khí ngôn từ mà cô/cậu bạn tiền sử của chúng ta dùng để tấn công cha mẹ trong những cuộc chiến “có” và “không” hàng ngày. Rất nhiều cha mẹ cho rằng giai đoạn này sẽ chỉ bắt đầu khi trẻ bước sang tuổi thứ hai. Nhưng trên thực tế, trẻ bắt đầu thể hiện sự phản đối và phủ định ngày càng thường xuyên hơn khi trẻ được khoảng 15 tháng tuổi và điều này bắt đầu giảm dần sau sinh nhật 2 tuổi. Tiếng gọi nơi hoang dã. Những đứa trẻ 1 tuổi chưa được khai hóa văn minh của chúng ta hoàn toàn không quan tâm đến những chuẩn mực văn hóa. Chúng có thể ham ăn đến mức không hề nhận ra rằng thức ăn đang chảy xuống cằm của mình. (Thậm chí tinh tinh còn có tác phong ăn uống tốt hơn cả những trẻ chập chững dưới 2 tuổi, chúng biết dùng lá cây để lau mặt cho sạch.) Một dấu hiệu khác của tiếng gọi nơi hoang dã là thực tế rằng trẻ chập chững bị hấp dẫn bởi những loài động vật nhỏ. Sự hấp dẫn tự nhiên này rất mạnh mẽ, bé có thể dùng hết sức đẩy mẹ ra chỗ khác để có thể nhìn một chú cún con rõ hơn, như thể bé vừa tìm thấy một người họ hàng thân thuộc vậy. Xem này, con tìm thấy một người giống mình! Trẻ 1 tuổi và những con vật nhỏ đều nhỏ nhắn, đáng yêu với đôi mắt mở to và lúc nào cũng thích nô đùa, nghịch ngợm. Cha mẹ tinh tinh. Những chú tinh tinh nhỏ rất thích quan sát cha mẹ mình. Chúng học được phần lớn những kỹ năng quan trọng như làm vỡ vỏ hạt bằng cách đập sau đó dùng que để lấy phần nhân chính thông qua sự quan sát. Những đứa trẻ tinh tinh đáng yêu của chúng ta cũng trưởng thành chủ yếu nhờ vào sự bắt chước. Nếu để ý, bạn sẽ thấy rằng trẻ rất thích bắt chước bạn chải đầu và nói chuyện điện thoại. Không phải ngẫu nhiên mà chúng ta gọi hành vi bắt chước này là “trò khỉ”. Bắt chước giúp ta tiết kiệm nhiều thời gian và công sức. Đó chính là con đường tắt bản năng để học được những kiến thức quan trọng. Tuy nhiên, năng lực bắt chước của trẻ cũng có thể khiến trẻ gặp thêm những nguy hiểm mới. Vì thế, hãy cẩn thận với những việc bạn làm trước mặt trẻ. Nếu bạn không muốn bé uống những viên vitamin của mình thì bạn không được để trẻ thấy lúc bạn uống chúng. Nếu bạn không muốn trẻ biết cách mở khóa an toàn thì bạn không được để trẻ thấy bạn mở chúng như thế nào. Nhìn chung, khi khám phá mọi thứ, mối quan tâm của trẻ chập chững thường rất ngắn ngủi. Trẻ thà bước, chạm vào và ném đi chứ không muốn suy nghĩ. Trẻ tập trung vào niềm vui khám phá. Sẽ cần thêm một chút thời gian nữa thì trẻ mới bắt đầu có niềm vui tìm hiểu sự việc. Giống như việc những chú tinh tinh đầu tiên biết đi xuất hiện đã đánh dấu một bước chuyển đổi từ vượn sang người, những bước đi chập chững đầu đời của trẻ cũng đánh dấu bước chuyển biến từ một em bé sơ sinh trở thành một đứa trẻ chập chững thực sự. Từ đây, trẻ sẽ tiếp tục đi trên những bậc thang tiến hóa cao hơn – và nhanh hơn! 3 Từ 18 đến 24 tháng tuổi: Những người Nê-ăng-đéc-tan cao đến đầu gối “Nếu một người thuộc Thời kỳ Đồ đá đến gần và ngồi xuống cạnh bạn trên một con tàu, bạn sẽ đổi ghế. Nếu một người Nê-ăng-đéc-tan ngồi xuống bên cạnh bạn… thì bạn sẽ phải đổi tàu.” – Paul Jordan Những nội dung chính Về mặt phát triển, trẻ chập chững ở giai đoạn này tương đương với những người Nê-ăng-đéc tan xuất hiện cách đây hai triệu năm. Những người Nê-ăng-đéc-tan tinh khôn hơn, năng lực ngôn ngữ phát triển hơn, nhanh nhẹn hơn người vượn nhưng cũng hung hăng và bướng bỉnh hơn. Trẻ chập chững đi lại nhanh hơn, bắt đầu dùng tay để vẽ nguệch ngoạc và ném đồ vật. Trẻ kết nối từ và câu tốt hơn. Trẻ say mê với cảm nhận ngày càng gia tăng về sự độc lập. Đây là thời kỳ “Con!”, “Của con!” và “Không!”. Bé Paige, 20 tháng tuổi, sở hữu nụ cười rất đáng yêu vàcả những tiếng cười giòn giã. Khoảng thời gian yêu thích trong ngày của bé là buổi chiều – khi bé được racông viên chơi. Bé thích nhặt lácây, quan sát đàn kiến và ngồi xích đu để tận hưởng không khí trong lành. Tuy nhiên, gần đây, Joni – mẹ bé – luôn cảm thấy sợ hãi mỗi khi giờ chơi kết thúc và hai mẹ con phải về nhà đểăn tối. Paige sẽ òa khóc ngay khi mẹ nói rằng đã hết giờ chơi ở công viên. Sau đó, như một người Nê-ăng-đéc-tan hoang dã, bé vung tay và hét lên: “Không về! Không! Không! Không!” rồi tìm cách chạy trốn. Trước kia, Paige từng dễ tính đến nỗi mọi người gọi bé là “Tia nắng”, vậy mà bây giờ, bé bùng phát tới 3, 4 cơn cáu giận mỗi ngày. Bé gào lên nếu chiếc bánh quy bị vỡ. Bé tức giận ném cốc đi khi thấy cốc không có nước. Khi Joni nhẹ nhàng nhắc nhở bé không được ném đồ, bé cười đầy tinh nghịch và ném thêm lần nữa – vào ngay gần đầu mẹ mình – vàcàng ngày bé càng ném trúng mục tiêu! Bé Paige hiện tại luôn bận rộn với kế hoạch củariêng mình. Bé không muốn được ôm hôn. Bé vẽ nguệch ngoạc lên bàn. Bé cào bố khi bố đuổi theo để đưa bé đi tắm. Nhưng khi đã ngồi trong chậu tắm đầy bọt, bé lại thích thú đến nỗi nổi cơn ăn vạ khi giờ tắm phải kết thúc. “Con bé giống như một bé gái trong một bài thơ vậy”, Joni thở dài mệt mỏi. “Khi ngoan thì rất ngoan; còn khi hư, thì thật đáng sợ. Tất nhiên ‘đáng sợ’ là một cách nói quáthôi”, Joni vội vàng nói thêm, “Nhưng con bé thực sự rất khó bảo!”. Trẻ chập chững 18 đến 24 tháng giống người Nê-ăng-đéc-tan ra sao? Tiệc tùng với người Nê-ăng-đéc-tan có thể rất vui đấy nhưng bạn chắc chẳng muốn sống cùng họ đâu! Đối với một đứa trẻ mới bước vào thời kỳ chập chững, cuộc sống là một chuỗi những trò nghịch ngợm. Tuy nhiên, khi được 18 tháng tuổi, trẻ sẽ bước vào một sự thay đổi hoàn toàn mới – đến lúc tiệc tùng rồi! Tôi không nói về một bữa tiệc trà lịch sự – ý của tôi là một bữa tiệc nhanh, ồn ào và vui nhộn cơ. Kiểu tiệc tùng mà đồ đạc trong phòng bị quăng tứ tung, khách khứa thì gào thét, còn âm thanh ầm ĩ như muốn đập vỡ kính cửa sổ trong đêm. Trẻ 18 tháng tuổi cực kỳ, cực kỳ vui nhộn! So với trẻ 12 tháng tuổi, thì các bé sôi nổi hơn, thích những trò ngớ ngẩn hơn và cũng tò mò hơn. Đồng thời, các bé cũng đòi hỏi hơn, bướng bỉnh hơn và coi mình là trung tâm hơn bao giờ hết. Các bé có thể khá hung hăng, vừa nhất quyết lao vào chiến đấu với bạn, vừa gào lên “Của con!” và “Không!”. Có lẽ bạn đã dự định rằng tới tận sau sinh nhật 2 tuổi của con thì bạn mới phải đối đầu với sự hoang dã này, nhưng theo kinh nghiệm của tôi thì “khủng hoảng tuổi lên 2” bắt đầu xuất hiện trong khoảng thời gian trẻ từ 18 đến 24 tháng tuổi. Khi đó, trẻ không còn giống như một chú tinh tinh nhỏ lẫm chẫm bước đi nữa. Đứa con chập chững phi thường của bạn đã trải qua toàn bộ ba triệu năm tiến hóa để đạt đến giai đoạn người Nê-ăng đéc-tan chỉ sau khoảng sáu tháng mà thôi! Đương nhiên, những người Nê-ăng-đéc-tan vẫn còn khá hoang dã. Nhưng với bộ não có kích thước gấp đôi bộ não của tinh tinh, thì khi so với tổ tiên vượn người của mình, họ giống như những sinh viên đã tốt nghiệp. Cách đây hai triệu năm, những con người cổ đại này đã không còn nhờ cậy đến sự bảo vệ của rừng xanh. Lúc ấy, họ sống trên những đồng cỏ rộng lớn, nơi vốn là thế giới đầy rẫy những hiểm nguy của sư tử, hổ báo và gấu! (Ôi trời!) Những người cổ đại này thiếu tốc độ hay những móng vuốt sắc nhọn, bởi vậy bạn có thể nghĩ rằng, chuyển nơi sinh sống về đồng cỏ là một quyết định ngốc nghếch. Tuy vậy, những người Nê ăng-đéc-tan có hai thứ vũ khí bí mật giúp họ chiến thắng những loài vật hoang dã khác, đó là bộ não lớn và đôi bàn tay linh hoạt. Cách họ khéo léo sử dụng đôi bàn tay và bộ não khá giống với nhiều kỹ năng mà những đứa trẻ Nê-ăng-đéc-tan chỉ cao đến đầu gối của chúng ta sẽ luyện tập thành thục trong vòng sáu tháng tới! Bộ não của người Nê-ăng-đéc-tan: Mới và ưu việt hơn Bộ não lớn của người Nê-ăng-đéc-tan chứa đựng thêm một số khu vực não bộ mới, ưu việt hơn so với bộ não của các thế hệ trước. Bộ não mới này có khu vực trung tâm tư duy phát triển hơn khi nó đã có thể lý giải một số sự vật, sự việc. Ví dụ, chủng người này đã phát minh ra những công cụ bằng đá đơn giản đầu tiên. Họ cũng có thể đã nhận ra rằng, khi kền kền bay thành vòng tròn trên một địa điểm thì gần đó có con thú mới chết và họ có thể ăn thịt. Tương tự như vậy, trẻ 18 tháng tuổi giờ đây đã có thể xác định rõ ràng rằng, khi bé ấn vào một nút trên món đồ chơi bật-mở của mình thì một nhân vật nhỏ sẽ xuất hiện. (Trẻ 12 tháng tuổi sẽ ấn mạnh vào một nút bất kỳ nhưng trẻ 18 tháng tuổi biết chắc chắn mình muốn ấn vào nút nào.) Ngoài ra, tiểu não của người Nê-ăng-đéc-tan – trung khu não bộ điều khiển thăng bằng và các chuyển động – đã phát triển nhảy vọt (thực vậy!). Tiểu não ưu việt hơn giúp con người chạy tốt hơn để khoát khỏi dã thú đang đói. Đồng thời nó cũng giúp hoàn thiện khả năng ném đá và quăng gậy để tự bảo vệ mình khi chạy trốn khỏi các loài thú hoang. Sự ra đời của rìu đá cách đây hơn hai triệu năm đã chứng tỏ rằng những người cổ đại này đã biết cách đập các vật một cách chính xác – một điều mà những đứa trẻ chập chững rất giỏi thực hiện. Đập và ném là hai kỹ năng cần sự phối hợp của tiểu não và hàng chục cơ khác với tốc độ ánh sáng và sự chính xác tuyệt đối. Khi đập hai khối đá cùng lúc, chỉ một chút trượt tay thôi cũng có thể khiến ngón tay bị thương nặng; trẻ chập chững cũng học được điều này khi chúng vô tình tự đập vào tay mình. Mặc dù người tiền sử đã đạt được tất cả những thành tựu này (chạy, chế tạo những công cụ đơn giản, ném đá) nhưng sẽ là một sai lầm nếu chúng ta đối xử với người Nê-ăng-đéc-tan như một người hàng xóm nhà bên bởi họ vẫn có nhiều nét tương đồng với loài tinh tinh hơn với những bộ tộc nguyên thủy nhất còn lại đến ngày nay. Trẻ 18 tháng tuổi cũng vậy. Các bé có những đặc điểm giống với những đứa trẻ 1 tuổi chập chững hơn là với những trẻ 3 tuổi đã biết nói và biết chờ đến lượt mình. Trên thực tế, đó chính là căn cứ để xác định các giai đoạn và dự đoán những khó khăn, những thách thức và những cuộc chiến về ý chí cho từng giai đoạn ấy. Trẻ bị mắc kẹt giữa sự phụ thuộc của một đứa trẻ sơ sinh và ham muốn mới mẻ được tự làm tất cả mọi thứ của mình. Trẻ 18 tháng tuổi có những đặc điểm gì? Tất nhiên, đứa con chập chững đáng yêu của bạn không thực sự là một người Nê-ăng-đéc-tan (Neanderthal), nhưng trẻ cũng có thể thường tỏ ra giống như vậy: N – Bản tính tò mò (Naturally curious) E – Cảm xúc dễ thay đổi (Emotional yo-yo) A – Hành động trước khi suy nghĩ (Acts before thinking) N – Luôn nói “không” (No!) D – Cứng đầu (Defiant) E – Đầy năng lượng (Energetic) R – Thích chơi trò vật lộn (Roungh-and-tumble) T – Dễ tự ái (Thin-skinned) H – Hạnh phúc (Happy) (Trong hầu hết thời gian) A – Không tập trung được lâu (Attention is short) L – Ngôn ngữ hạn chế (Language is limited) Cận cảnh sự tiến hóa cá nhân: Vào thời điểm này, trẻ chập chững biết làm gì? Khi đã ra khỏi rừng rậm, những người tiền sử không còn muốn trèo lên ngọn cây để tìm nơi trú ẩn an toàn nữa. Để đánh đuổi các loài thú dữ, họ buộc phải trở thành những cá nhân hung hãn và bảo thủ với khuôn ngực trần, dáng vẻ hiên ngang và biểu hiện đầy thách thức. Cùng lúc đó, việc rời khỏi khu vực an toàn trong rừng rậm có thể khiến những người Nê-ăng-đéc-tan trở nên cẩn trọng hơn và hay lo lắng hơn khi họ luôn tưởng tượng ra việc có sư tử nhảy ra từ bụi rậm. Không có gì đáng ngạc nhiên khi hành vi của trẻ 18 tháng tuổi trở nên hoang dại. Có những lúc trẻ rất tự đắc, hoàn toàn không sợ sự dọa dẫm của bạn dù bạn có to lớn hơn trẻ rất nhiều. (Giống như khi một người Nê-ăng-đéc-tan tấn công một con voi, trẻ chập chững thực sự tin rằng bé có thể khống chế bạn!). Nhưng cũng có những lúc trẻ tỏ ra hồi hộp và lo lắng mỗi khi bạn đưa bé đến một địa điểm mới. Tại sao nhiều trẻ chập chững dường như lúc nào cũng tràn trề năng lượng? Dành cả ngày ở giữa bốn bức tường là một trải nghiệm của con người thời nay. Khoảng 10.000 năm về trước, những ngôi nhà với bốn bức tường phẳng phiu không hề tồn tại. Và chúng ta mới chỉ sống trong những ngôi nhà có mái che, có cửa ra vào và nhiều cửa sổ kiên cố trong khoảng vài trăm năm trở lại đây! Bởi vậy, trong suốt 99,9% thời gian của lịch sử loài người, trẻ con dành phần lớn thời gian ở ngoài trời. Vì thế, không có gì đáng ngạc nhiên khi các con trở nên buồn bực vì bị nhốt trong nhà suốt nhiều giờ liền! Kỹ năng vận động thô tại thời điểm này Tăng tốc. Mỗi ngày, các cơ, xương và bộ não của trẻ 18 tháng tuổi lại phát triển hơn và phối hợp với nhau nhịp nhàng như ở trong cùng một đội. Những bước chân lẫm chẫm nhanh chóng trở thành những bước đi vững vàng, rồi thành những bước chạy nhỏ loạng choạng đầu tiên. Hai cánh tay đã không còn phải giơ cao ngang ngực để giữ thăng bằng như trước mà nay đã hoàn toàn thành thục trong việc mang các “dụng cụ” (hoặc đồ chơi). Điều này mô phỏng những người cổ đại đã phải bước đi quãng đường khá dài, đôi tay được tự do để mang vũ khí, trái cây hoặc bế em bé. Sự vụng về của trẻ chập chững có thể khiến trẻ bước đi loạng choạng. Mắt cá chân và bàn chân vẫn còn cứng nhắc giống như cổ tay ở giai đoạn trước. Nhưng trẻ không còn di chuyển bằng cả bốn chi mỗi khi vội vã như trước nữa. Khi được 18 tháng tuổi, trẻ đã có đôi chân nhanh nhẹn, luôn sẵn sàng trèo lên các đồ vật và bước lên bậc cầu thang. Đảm bảo an toàn khi cho trẻ leo cầu thang Các bậc cầu thang hấp dẫn trẻ chập chững cũng giống như các đỉnh núi cao hấp dẫn các nhà leo núi vậy. Vì thế, bạn nên đặt hai thanh chắn cầu thang ở hai phía: một trên đỉnh và một ở bậc thứ hai hoặc thứ ba tính từ chân cầu thang để dành cho trẻ một chút không gian thực hành việc trèo lên trèo xuống. Đặt một chiếc thảm mềm ở bên dưới bậc cầu thang cuối cùng đề phòng trường hợp trẻ bị hẫng bất thình lình cũng là một biện pháp hiệu quả. Bạn hãy dạy trẻ cách leo xuống cầu thang bằng cách ngồi chạm mông vào bậc và trượt xuống từng bậc một. Nếu các bậc cầu thang được trải thảm và không quá dốc, bạn có thể để trẻ đi xuống bằng cách nằm sấp, trượt xuống bằng bụng, chân hướng xuống dưới. Chặt, ném và đánh. Khoảng hơn hai triệu năm trước, những người tiền sử bắt đầu biết cách ném đá chính xác vào mục tiêu để tự bảo vệ mình. Họ học cách liên tục đập tảng đá này vào tảng đá kia để tạo ra những công cụ thô sơ bằng đá đầu tiên. Trẻ 18 tháng tuổi cũng đang trong giai đoạn phát triển kỹ năng ném và đập đồ vật với một sự chính xác nhất định. Bây giờ, mỗi khi trẻ ném bóng (hoặc thức ăn), trẻ thậm chí có thể ném trúng một mục tiêu nào đó ở gần. Trẻ cũng có thể bắt đầu biết gõ vào đàn hoặc trống đồ chơi. Trẻ cũng có thể vung vẩy que như một thứ vũ khí. Giống như những người Nê-ăng-đéc-tan, đứa con hoang dã của bạn giờ đây đã trở nên thực sự nguy hiểm hơn nhiều. Kỹ năng vận động tinh tại thời điểm này Biết cách kẹp chặt. Như tôi đã đề cập, đôi bàn tay ngày càng khéo léo là một trong những vũ khí sinh tồn bí mật của người Nê-ăng-đéc-tan. Kỹ năng điều khiển đôi bàn tay vẫn còn đòi hỏi trẻ chập chững nỗ lực rất nhiều nhưng trẻ đang cố gắng để thành thạo chúng hơn. Trẻ sẽ vẫn có thể cần phải cầm thìa hoặc bút sáp màu thật chặt. Bạn có thể nghe thấy bộ não của trẻ đang gào lên để truyền đạt với những ngón tay chưa được khai hóa rằng: “Cầm lấy!!! Nắm thật chặt vào!!!”. Nhưng sau một vài tháng, khớp cổ tay của trẻ bắt đầu trở nên mềm dẻo. Trẻ có thể xoay cổ tay và đưa một thìa đầy thức ăn vào miệng, vẽ đường tròn méo mó thay vì đường thẳng như trước. Tuy nhiên, hầu hết những nét vẽ nguệch ngoạc của trẻ vẫn là những nét sổ dài được vẽ bằng cả cánh tay chứ không phải nhờ cổ tay và các ngón tay. Năng lực ngôn ngữ tại thời điểm này Nhóm các âm tiết lại với nhau để tạo thành từ. Có lẽ những người Nê-ăng-đéc-tan đã thực hiện một vài cử chỉ, ký hiệu tay và những tiếng gầm gừ có nghĩa. Họ buộc phải có khả năng giao tiếp đủ tốt để cùng nhau đi săn và truyền đạt đôi chút thông tin qua lại. Cử chỉ và những tiếng gầm gừ đã giúp người tiền sử Cha dạy người tiền sử Con cách làm rìu đá nhưng họ vẫn thiếu những kỹ năng cần thiết để cùng bàn bạc và tìm ra cách cải tiến nó. Những đứa trẻ chập chững của chúng ta có một ưu thế thực sự so với những người tiền sử ở khả năng học từ ngữ – đơn giản bởi vì các con được nghe thấy chúng ta nói chuyện hàng ngày. Trẻ có thể nói được 10 hoặc 20 hoặc 50 từ vào lúc 18 tháng tuổi và vốn từ của bé tăng lên rất nhiều khi được 2 tuổi. Điều đáng ngạc nhiên là trẻ có thể hiểu được vài trăm từ bạn nói với trẻ! Một đứa trẻ 15 tháng tuổi có thể ghép hai âm tiết giống nhau lại để tạo thành một cái tên dành cho những người quan trọng đối với trẻ: Mama, Papa, Bà bà, meomeo (chú mèo con) và Lili (Lily là tên bé). Trước 18 tháng tuổi, hầu hết những gì trẻ nói là sự bắt chước những từ trẻ nghe được: ví dụ như khi bạn nói “con hà mã” trẻ sẽ nói “à… má”. Dần dần, sau mốc 18 tháng tuổi, ngôn ngữ trở thành một trong những công cụ của trẻ. Trẻ nhận ra rằng mình có thể sử dụng ngôn từ để nói cho bạn biết trẻ đang nghĩ và nhìn thấy những gì: nước quả, tạm biệt, con chó, đi chơi, ứ ừ, meo meo, quạc quạc, đi và bánh quy. Điều này dễ hơn nhiều so với việc phải chạy tới nắm lấy cổ tay bạn và kéo bạn vào trong bếp! Những câu nói của trẻ trong giai đoạn này được tạo thành từ các danh từ, một vài động từ, một vài từ mang ý nhấn mạnh quyền lực như con, của con, không và nữa. Trẻ thường sử dụng lối diễn đạt ngắn gọn như “Bobbi!” thay vì nói “Xe tải của Bobbi!”. Dần dần, trẻ luyện tập để cơ miệng có thể nói chuyện linh hoạt hơn, kết hợp được nhiều âm tiết khác nhau để tạo thành những từ như nước táo hay con voi. Kết hợp từ để tạo thành câu. Càng ngày trẻ càng ghi nhớ tốt hơn, trẻ cũng có thể uốn lưỡi để phát âm đúng nhiều âm tiết và điều này khiến trẻ dễ dàng ghép các từ lại với nhau. Bán cầu não trái chịu trách nhiệm về việc này giờ đây có thể giúp trẻ ghép các từ lại với nhau thành một câu giống như khi trẻ xếp các khối đồ chơi lại với nhau để tạo thành đoàn tàu. Sau nhiều tháng thành thạo với các từ đơn – giống như các loại nguyên liệu khác nhau trong tủ bếp – bán cầu não trái bắt đầu nhóm các từ lại và kết hợp chúng với nhau để tạo thành một câu. Vì thế, những đứa trẻ “tiền sử” có thể lựa chọn và kết hợp từ ngữ để làm rõ mong muốn của mình. Những câu nói trong thời gian này của trẻ thường là: “Thêm bánh!”, “Mẹ ơi, đi!” và “Không, con cơ!”. Kỹ năng cảm xúc xã hội tại thời điểm này “Người Nê-ăng-đéc-tan có ý chí và... tiếng ‘Không’ vô cùng mạnh mẽ”. Trẻ 18 tháng tuổi thường chẳng mấy khi băn khoăn. Dường như trẻ đang nghĩ: Mình quyết định rồi. Chấm hết. Không bàn cãi gì nữa! Không chút ngập ngừng. Không nghĩ lại. Không cần thương lượng. Khi được 2 tuổi, hầu hết trẻ chập chững thường rất cương quyết về việc các con sẽ mặc gì, ăn gì và làm gì. Đừng ngạc nhiên nếu “người bạn tiền sử” của bạn nhìn thẳng vào mắt bạn, mỉm cười với một sự đáng yêu khó cưỡng trong khi bàn tay ngắn ngủn mập mạp của bé đang với lấy chiếc lọ pha lê mà bé biết bé không được động vào. Trẻ vui vẻ hoạt động không ngừng nghỉ từ khi mặt trời mọc cho đến khi lên giường đi ngủ, nhưng khi bạn làm trẻ bực bội – hoặc khi trẻ mệt hay không chắc chắn điều gì – trẻ hoàn toàn bùng nổ. Những lời nói “Không” nhẹ nhàng của bạn giống như những giọt nước lạnh đổ vào chảo nóng, chỉ khiến cho chiếc chảo kêu xèo xèo và rít lên kinh khủng hơn. Những cơn ăn vạ của trẻ chập chững có thể là một cảnh tượng đáng ngạc nhiên, thậm chí khiến bạn bực bội, xấu hổ. Đôi khi, trẻ thích tỏ ra khó chịu đến nỗi trẻ thậm chí từ chối những điều trẻ muốn! Tôi đã từng chứng kiến những đứa trẻ 18 tháng tuổi gào thét đòi ăn kem, nhưng lại liên tục kêu, “Không! Không!” ngay cả khi chúng đang cố với tới những chiếc kem trong tay cha mẹ! Bé Jevv – 18 tháng tuổi – là một cậu bé lịch sự, nhưng đôi khi bé cũng cư xử hơi giống một người Nê-ăng-đéc-tan. Khi mẹ bổ trái lê mà bé lại muốn đượcăn nguyên quả, bé nhặt miếng lê và ném thẳng vào mẹ! Sau đó, bé từ chối khi mẹ muốn lấy cho bé một quả khác (dù nó còn nguyên) vàtỏ ra giận dữ. Trẻ chập chững thường có cảm giác bị kéo về phía luồng cảm xúc ngược lại. Cách tốt nhất để chuẩn bị cho giai đoạn “hoang dã” khó lường này là bạn cần biết rằng chắc chắn nó sẽ xảy ra. Đã có rất nhiều bậc cha mẹ tỏ ra vô cùng sửng sốt khi bị ném đồ vật vào người mỗi lúc trẻ hét lên khóc lóc bởi họ luôn nghĩ đơn giản rằng thiên thần nhỏ luôn tươi vui của họ sẽ không bao giờ làm thế! Tôi khuyên bạn nên mường tượng trước cuộc sống của mình với một em bé 18 tháng tuổi như một chuỗi dài bất tận những sự xô đẩy, chèo kéo, thực thi kỷ luật và vui chơi, những điệu khiêu vũ hàng ngày có khi là một điệu valse nhưng cũng có lúc là một điệu nhảy bò tót hoang dại. Mong bạn đừng “vò đầu bứt tai”, đừng kỳ vọng quá nhiều và đừng quá khắt khe với bản thân. Cha mẹ và trẻ trong độ tuổi chập chững giống như những người luôn dẫm lên chân nhau, bởi thế, bạn hãy cố gắng để tự mình đối phó với những cơn ăn vạ của trẻ. (Xem Chương 8 và Chương 12 để biết thêm về các biện pháp kiểm soát hành vi ăn vạ ở trẻ). Con chỉ nhìn thấy… con thôi. Trung tâm của vũ trụ là một cách đơn giản để mô tả những gì đứa con Nê-ăng-đéc-tan bé nhỏ của bạn nhìn nhận về bản thân bé. Trẻ nghĩ rằng: “Hãy nói về con đi. Rồi nói MỘT CHÚT về mẹ thôi nhé! Rồi thật nhiều nữa về CON!”. Bởi vậy, cũng có đôi chút ngạc nhiên khi những từ đầu tiên mà trẻ nói không phải là con, con! mà lại là mẹ, mẹ! Vì trẻ ở giữa cảm nhận rất mạnh mẽ về bản thân mình và nhận thức rất mờ nhạt về thời gian, nên trẻ muốn mọi thứ – NGAY LẬP TỨC! Để thu hút sự chú ý của bạn, bé sẽ nhõng nhẽo, khóc lóc, kéo quần áo bạn, thậm chí dùng tay ôm lấy mặt bạn đòi hỏi bạn phải đáp lại bé. Đối với những trẻ chập chững thiếu kiên nhẫn, khi bạn nói: “Chỉ vài giây thôi con!” điều đó giống như là “Hẹn gặp con vào năm sau!” vậy. Gặp khó khăn với sự thay đổi. Đôi khi, trẻ nhỏ trong độ tuổi chập chững giống như những cỗ máy tí hon không hề có công tắc tắt. Các con trở nên nổi loạn, ngốc nghếch hoặc giận dữ, sau đó rất khó để bình tĩnh lại. Ngay cả khi chơi cũng vậy, một khi đã bắt đầu chơi, sẽ rất khó để trẻ dừng lại. Trẻ có thể gõ trống và đẩy một chiếc xe cắt cỏ đồ chơi với âm thanh hết sức ồn ào trong 15 phút liên tục. Thực tế là, giám đốc trung tâm y khoa của tôi đã mang hết tất cả những món đồ chơi phát tiếng động ra khỏi phòng chờ – để có thể giữ cho bản thân cô ấy được tỉnh táo. Cũng chính vì không có công tắc tắt nên những kỹ năng vận động tinh của trẻ cũng bị ảnh hưởng. Trẻ gặp khó khăn khi vẽ những đường thẳng đơn lẻ và khi đã bắt đầu vẽ, trẻ liên tục vẽ nguệch ngoạch trượt ra khỏi tờ giấy. Ngưỡng tập trung ngắn. Khả năng tập trung của một trẻ 18 tháng tuổi là – Chà, con đang nói về cái gì nhỉ? Sự chú ý của trẻ thay đổi nhanh như chớp là vậy! Một số trẻ có thể tập trung chơi với một món đồ chơi yêu thích nhất định trong khoảng từ 10 đến 15 phút nhưng hầu hết không thể ngồi lâu được đến thế. Ngưỡng tập trung chú ý ngắn là một trong những đặc tính sống còn của người tiền sử. Điều đó có nghĩa là họ luôn cảnh giác với bất kỳ một kích thích mới nào, ví dụ tiếng động trong một bụi cây gần đó - thứ có thể là dấu hiệu cho thấy có sự xuất hiện của một chú thỏ hoặc cũng có thể là một con sói hung dữ. Tương tự như vậy, sự chú ý của trẻ chập chững dưới 2 tuổi chuyển từ điều này sang điều khác hết sức nhanh chóng. Thông thường, trẻ 18 tháng tuổi rất dễ xao lãng, hành động bộc phát và rất năng động, đến mức người ta hoàn toàn có thể cho rằng chúng có những biểu hiện tương tự như những trẻ mắc hội chứng tăng động giảm chú ý (ADHD) nếu chúng lớn hơn vài tuổi. Giữ trật tự tại tòa: Một bước tiến quan trọng đến với sự văn minh. Thỉnh thoảng, trong khoảng 18 tháng đến 2 tuổi, trẻ bắt đầu bộc lộ sở thích sắp xếp mọi thứ theo trật tự. Ví dụ, trẻ sẽ học tên gọi các bộ phận cơ thể và bắt đầu phân loại đồ chơi theo các nhóm: sách xếp thành một chồng, thú nhồi bông xếp thành một chồng khác. Xếp chồng là một cách hay để sắp xếp đồ vật. Trẻ không còn ngẫu nhiên đặt những vòng tròn nhựa vào tháp vòng tròn nữa mà bắt đầu sắp xếp theo thứ tự: vòng to nhất để dưới cùng, vòng nhỏ nhất xếp trên cùng. “Người bạn tiền sử” nhỏ bé của bạn cũng sẽ tỏ ra thích thú khi được “giúp đỡ” bạn dọn dẹp. Bé sẽ bắt chước bạn dùng máy hút bụi hoặc xếp đồ chơi vào hộp. Niềm say mê sắp xếp mọi thứ theo trật tự cũng khiến trẻ bỗng nhiên trở nên ngăn nắp, gọn gàng hơn. Giờ đây trẻ muốn rửa tay, mặc dù các động tác vẫn chỉ là một vài cái xoa tay vội vàng. Và trẻ có thể bắt đầu thông báo với bạn khi nào thì bỉm trẻ đang mặc bị bẩn. Đây là một trong năm dấu hiệu cơ bản cho thấy trẻ đã sẵn sàng để tập đi toilet (xem thêm ở Chương 13). Khi được 18 tháng tuổi, bé Madeline bắt đầu cảm thấy thích thú với khái niệm về sự riêng tư. Mỗi khi muốn đi đại tiện, bé sẽ im lặng lẩn đi vàtrốn rasau ghế sofatrong phòng khách để đi đại tiện trong bỉm. Mặc dù có sở thích sắp xếp mọi thứ theo trật tự nhưng em bé Nê-ăng-đéc-tan bé nhỏ của bạn vẫn phải đi một vài bước chậm rãi và vững chắc nữa để đến với sự văn minh. Bé vẫn gặp khó khăn khi ghép một bức tranh có nhiều hơn bốn mảnh và chưa hiểu hết những câu mệnh lệnh kép như: “Tina, con nhặt bóng và mang lại đây cho bố nào!”. Trong trường hợp này, bé có thể chỉ tập trung thực hiện yêu cầu thứ nhất mà hoàn toàn quên mất mệnh lệnh thứ hai. Bây giờ chắc bạn đã có thể hiểu tại sao đôi khi người bạn nhỏ của bạn không thể nhớ được rằng mình không được phép chạm vào một vật nào đó. Có thể bé đã quá thích thú làm một việc nào đó đến nỗi quên mất cả những quy tắc. Thậm chí ngay cả khi nhớ ra lời cảnh báo của bạn, thì thứ đó có thể vẫn hấp dẫn bé đến nỗi bé cố tìm ra một cơ hội để len lén chạm vào. Vui vẻ nhưng vẫn chưa thân thiện. Về mặt giao tiếp xã hội, người Nê-ăng-đéc-tan không phải những người thân thiện. Họ ngồi cạnh nhau để cùng ăn nhưng không bàn luận về tình hình thời tiết hay nhảy múa thân thiết với nhau. “Em bé tiền sử” của bạn cũng có thể thích ăn cùng mọi người, nhưng ở sân chơi cát, bé sẽ thích thú quan sát những bạn khác chơi, muốn chơi gần các bạn… nhưng không thực sự chơi cùng các bạn. Trẻ chập chững ở tuổi này thích chơi gần nhau, mỗi trẻ có một xô cát cùng một xẻng xúc cát riêng – nhưng không kết nối với nhau giống như cách người với người ngồi cạnh nhau trên xe buýt vậy. Có qua có lại. Bạn cười. Trẻ cười. Bạn vẫy tay. Trẻ vẫy tay. Sau khi đã “biểu diễn” những hành động tương tự, trẻ sẽ nhìn quanh chờ đợi mọi người vỗ tay và đáp lại lời khen bằng một màn biểu diễn nhỏ tiếp theo. Ngay cả khi còn là trẻ sơ sinh, trẻ cũng đã có những cuộc đối thoại nhỏ với bạn. Sau mỗi lần bạn nói điều gì đó với trẻ, trẻ sẽ đáp lại bằng những tiếng kêu nhỏ đầy thích thú rồi dừng lại một chút – để chờ phản ứng của bạn. Nguyên tắc “có qua có lại” này của trẻ sẽ là nền tảng để trẻ học về sự chia sẻ, hào phóng, luân phiên và chung sống cùng nhau. Những người Nê-ăng-đéc-tan thực sự cũng đã luyện tập trò chơi luân phiên khi một người có thịt còn người kia thì có quả hạch. Việc cho đi – nhận lại này giống như một sự trao đổi bắt buộc. Bạn có thể thấy điều đó khi đứa trẻ 22 tháng tuổi của bạn nhét một món đồ chơi vào tay trẻ khác và giật lấy thứ mà trẻ thích từ tay cậu/cô bé kia. Hoặc đây cũng có thể là một bước hướng tới sự trao đổi thực sự, ví dụ như khi trẻ để bạn buộc dây giày sau khi bạn đã cho trẻ một miếng hoa quả. Thông thường, một trẻ chập chững dưới 2 tuổi sẽ đưa tôi một con búp bê nhưng lại nhanh chóng giật lại khi tôi chìa tay ra nhận. Dường như trẻ muốn mời tôi tham dự một trò chơi cho đi – nhận lại thân thiện nhưng đến phút cuối lại do dự bởi trẻ nhận ra rằng như thế tức là mình phải đánh đổi một thứ quý giá. Là một bác sỹ nhi, tôi thấy việc quan sát những hành vi này thực sự thú vị và hữu ích. Trong khi kiểm tra sức khỏe cho các bé, tôi thường mời những bé có vẻ buồn rầu chơi đồ chơi. Khi có một món đồ chơi trong tay, trẻ có thể nghĩ rằng: Được rồi. Suy cho cùng thì bác sỹ Harvey cũng tốt bụng đấy! Bác ấy đã cho mình chơi đồ chơi, vậy thì mình sẽ cho bác ấy chạm vào mình vậy. Tuy vậy, đôi khi sự hào phóng của tôi cũng không thể thuyết phục được những đứa trẻ 18 tháng tuổi đầy hoài nghi. Ban đầu, các bé đó có thể chấp nhận món đồ chơi nhưng rồi sẽ trả lại ngay khi tôi tiến lại gần như thể muốn nói “Thỏa thuận kết thúc rồi!”. Hoặc các bé từ chối món đồ chơi ngay từ đầu bởi chúng hiểu rất rõ rằng nhận quà của tôi có nghĩa là chúng sẽ buộc phải hợp tác. Giai đoạn người Nê-ăng-đéc-tan này là một trong những khoảng thời gian khó khăn nhất trong suốt hành trình làm cha mẹ. Chỉ một vài tháng trước đó, bạn vẫn đang hy vọng rằng trẻ sẽ hợp tác tốt với những gì bạn sắp xếp. Nhưng giờ đây, không còn nghi ngờ gì nữa – bạn cần dành một khoảng thời gian không hề nhỏ để thích nghi với những kế hoạch của trẻ. Nhưng bạn cứ yên tâm! Những nỗ lực của bạn giống như những hạt giống vô giá của tình yêu và sự tôn trọng. Những gì bạn sắp đọc tiếp theo đây sẽ giúp bạn sớm hiểu rằng, những hạt giống bạn gieo trồng hôm nay sẽ bắt đầu đơm hoa kết trái vào ngày mai. 4 Từ 24 đến 36 tháng tuổi: Trẻ tinh khôn thượng cổ “Nhanh hơn, khỏe hơn, thông minh hơn.” – Khẩu hiệu Olympic Những nội dung chính Về mặt phát triển, trẻ có rất nhiều điểm chung với những người thượng cổ cách đây 150.000 năm. Những chuyển động của trẻ đã thanh thoát hơn, nhưng cũng chính vì vậy nên trẻ gặp nhiều tai nạn hơn, trẻ tập trung nhiều hơn vào đích đến thay vì những gì ở trên đường đi của bé. Kiên nhẫn hơn và chính xác hơn, trẻ 2 tuổi sẽ sử dụng đôi tay để xem xét, chơi với đồ vật và đập tay với bạn! Trẻ không chỉ học từ đơn lẻ mà còn học cách nói chuyện. Hầu hết trẻ 2 tuổi đều thích các trình tự sinh hoạt và thứ tự thực hiện. Trẻ ngày càng muốn làm những việc khiến cha mẹ, người thân và thầy cô hài lòng. Bé Kyle rất thích chơi với bộ sưu tập ô tô ngày càng đồ sộ của mình. Bé thích sắp xếp chúng theo từng nhóm nhỏ riêng biệt: xe màu đỏ ở đây, xe màu vàng ở đây, xe màu xanh cuối cùng. Vừa giả vờ tạo ra những tiếng “brừm brừm”, bé vừacẩn thận “lái” xe lên dốc để đưa xe vào ga-ra đồ chơi. Larry – bố Kyle – vừa mới tặng cho bé rất nhiều ô tô đồ chơi vào ngày sinh nhật lần thứ hai của bé. (Tất nhiên, bố đãcẩn thận kiểm tra để chắc chắn rằng bánh xe không thể tháo rời và do đó bé sẽ không bị hóc vì nuốt phải chúng). Kyle rất thích ô tô, vì vậy vào cuối tuần trước, khi đi làm về, Larry đã dành cho cậu bé một sự bất ngờ chất đầy trong túiáo. “Đố con biết túi nào?”, Larry hỏi. Cậu bé nhìn thấy chỗ túi phồng lên và khi nhìn vào trong túi, bé reo lên sung sướng: “Ô tô! Bố Ky-kyô tô! Brừm!”. Hai ngày sau đó, ngày nào Larry cũng mang về một chiếc ôtô mới cho Kyle, còn bé nhanh chóng trở nên mong đợi vàthích thú với trò chơi mới này. Ngay khi nghe thấy tiếng bước chân bố phíacửara vào, cậu bé đãreo lên: “Bố! Ô tô! Ô tô! Ô tô cho Ky-ky!” Nhưng vào buổi tối ngày thứ ba, trong túi Larry chỉ có một quảtáo thay vì một chiếc xe ô tô đồ chơi mới. Kyle trông có vẻ bối rối. “Táo không nên ở trong túi bố, đó làchỗ để ô tô cơ mà”. Sau đó, Larry lấy ra một chiếc ôtô từ phíasau lưng mình và Kyle phálên cười sung sướng. Trẻ chập chững giống những người thượng cổ như thế nào? Chà! Kyle đã thay đổi rất nhiều chỉ trong vòng hai năm: từ một em bé sơ sinh bé xíu trở thành một cậu bé biết nói thân thiện, có thể hiểu được những câu chuyện cười đơn giản và biết cách sắp xếp mọi thứ theo trật tự. Giống như Kyle, con bạn cũng dành hai năm đầu đời để học những khái niệm cơ bản. Trong suốt một thời gian dài, trẻ đã khám phá cơ chế hoạt động của nhiều thứ, đã có thể di chuyển, sờ các đồ vật, phối hợp vận động và nếm thử mọi thứ. Giờ đây, trẻ đã sẵn sàng để làm tất cả mọi thứ tốt hơn những gì trẻ đã từng làm rất nhiều! Bạn có còn nhớ những từ trẻ bập bẹ và hàng tá những từ vô nghĩa khác hay không? Giờ đây, chúng đã phát triển thành những câu diễn tả chính xác những gì trẻ nghĩ. Vậy còn những bước đi vụng về thì sao? Chẳng mấy chốc trẻ sẽ chạy ngang qua căn phòng để hướng về phía bạn (mặc dù đổi hướng vẫn là một thử thách với trẻ). Trẻ đã từng bắt chước những giai điệu nghe được, nhưng khi được gần 3 tuổi, trẻ bắt đầu hiểu lời bài hát và nhớ tất cả những ký hiệu tay tương ứng với lời bài hát: “Đầu, vai, đầu gối, ngón chân”. Vào thời điểm này, trẻ có bước chuyển biến từ giai đoạn “chạy – chạm” (các chuyên gia về trẻ em gọi đây là giai đoạn vận động cảm giác) khi mà mọi thứ đều liên quan đến việc di chuyển và cầm nắm sang giai đoạn “tìm hiểu”. Bạn bè, ngôn ngữ, trật tự và trình tự sinh hoạt là tất cả những gì trẻ tinh khôn thượng cổ quan tâm đến. Những người thượng cổ cách đây 150.000 năm cũng đã bước vào thời kỳ “tìm hiểu”. Họ chế tạo công cụ lao động giỏi hơn, giao tiếp tốt hơn và có kỹ năng làm bạn tốt hơn. Họ là những người hiện đại thông minh (Homo sapien) đầu tiên, cùng chủng người với chúng ta hiện nay. Họ sinh hoạt theo một lịch trình rất dễ đoán trước. Mỗi ngày, họ sinh hoạt theo những trình tự cố định với các hoạt động đi săn, ăn uống và nghỉ ngơi, đồng thời họ cũng bắt đầu dành thời gian để suy nghĩ, thắc mắc. Họ tìm ra cách để cải tiến công cụ mà suốt hàng triệu năm trước đó tổ tiên họ chưa từng thay đổi. Những kỹ năng ngôn ngữ mới giúp họ hợp tác với nhau tốt hơn để săn được những con thú lớn hơn, dữ dằn hơn. Có cả những dấu hiệu cho thấy họ bắt đầu thích sự ngăn nắp, trật tự hơn sự lộn xộn như trước kia. Các nhà khảo cổ học đã nghiên cứu kỹ những hang động mà người thượng cổ sinh sống và tin rằng họ dành riêng một nơi để bỏ xương và thức ăn thừa. Đôi khi, họ thậm chí còn dành riêng những khe hở trong hang để làm nhà vệ sinh khép kín đầu tiên. Tôi gọi trẻ 2 tuổi là trẻ thượng cổ tinh khôn bởi các bé có những đặc điểm tương tự như những người tiền sử này. Trẻ ở độ tuổi này vẫn còn cư xử khá nguyên thủy, nhưng các bé đã bắt đầu suy nghĩ và có thể cùng hợp tác, bắt đầu biết sắp xếp, tổ chức hơn bao giờ hết. Nếu đứa con 2 tuổi của bạn có một khẩu hiệu thì khẩu hiệu đó sẽ là “Nhanh hơn, Khỏe hơn, Thông minh hơn” như trong câu “Con chạy nhanh hơn. Tay con khỏe hơn. Trí não con thông minh hơn”. Bộ não tiếp tục phát triển: Bán cầu não phải và não trái đang trong thời kỳ hoạt động tốt nhất Đến thời điểm này, trẻ 2 tuổi đã đạt được những gì trong quá trình phát triển? Câu trả lời được tìm thấy trong sự bùng nổ hết sức mạnh mẽ của những mối liên hệ mới khiến bộ não trở nên phức tạp và hoạt động hiệu quả hơn rất nhiều. Cuối cùng thì, sau khi trẻ được 2 tuổi, bán cầu não trái đã bắt đầu vào guồng. Bán cầu não trái điều khiển chức năng ngôn ngữ, tư duy lôgic (tìm hiểu sự việc) và nửa bên phải của cơ thể. Giờ đây, trẻ đã có thể lên những kế hoạch đơn giản, dùng ngôn từ để thể hiện cảm xúc, nhớ được các chuỗi thông tin dài (như nói được cả câu “Chúc mừng sinh nhật”) và khéo léo sử dụng tay phải. Cùng lúc đó, năng lực của bán cầu não phải cũng tiếp tục phát triển và trở nên phức tạp hơn, giúp trẻ nhận ra những thông điệp không lời tốt hơn (biểu cảm giọng nói, nét mặt, ngôn ngữ cơ thể), nên trẻ bắt đầu biết đồng cảm, có thể kiểm soát tốt hơn những hành vi bột phát và thành thục những chuyển động của nửa bên trái cơ thể. Tất cả những điều này đều chứng tỏ rằng, chẳng mấy chốc trẻ sẽ không ném thức ăn nữa, bắt đầu có hứng thú với việc tập đi toilet và có thể kể lại những sự kiện đã diễn ra trong ngày. Cuối cùng, trẻ bắt đầu biết kiên nhẫn. Và giống như một em bé sơ sinh, ban đầu sự kiên nhẫn ở trẻ nhỏ xíu rồi dần dần lớn nhanh như thổi. Có lẽ bạn sẽ nhận ra những cuộc chiến quyền lực đã dần dần biến mất. Thường thì trong khoảng vài tháng sau sinh nhật lần thứ hai, những hành vi cắn, cào và những cơn cáu giận sẽ dần dịu đi bởi trẻ đã có thể diễn tả tốt hơn những buồn bực khó chịu của mình bằng ngôn từ; lúc này, trẻ cũng bắt đầu muốn làm bạn hài lòng. (Đương nhiên, những hành động hoang dã vẫn sẽ tiếp tục diễn ra thường xuyên – dù sao thì trẻ 2 tuổi cũng mới chỉ 2 tuổi thôi mà!). Tài năng của bộ não trẻ chập chững trong thời gian này cũng nở rộ khi trẻ có thể so sánh dựa trên một năng lực mới cực kỳ thú vị: Trẻ có thể suy nghĩ về hai hoặc ba ý tưởng cùng lúc. Những người thượng cổ sử dụng năng lực này để suy nghĩ về cách chế tạo những loại rìu khác nhau. Năng lực đó giúp họ biết rằng chiếc rìu đá tốt nhất là chiếc rìu có tay cầm bằng gỗ. (Việc phát minh ra loại tay cầm này giúp lực chặt của rìu mạnh hơn và giúp bảo vệ tốt hơn các ngón tay của người sử dụng). Đứa trẻ thượng cổ của bạn cũng trở nên thích thú với những sự so sánh. Giai đoạn này, trẻ sẽ học được cách phân biệt một chiếc xe cứu hỏa với một chiếc xe cứu thương và nhặt ra chiếc xe to hơn hay chiếc bánh quy xoắn dài hơn. Tuy nhiên, ngay cả khi trẻ đạt được những tiến bộ trí não như vậy, thì thời kỳ của người thượng cổ cổ đại và trẻ thượng cổ hiện đại liên quan đến khả năng điều chỉnh tốt hơn là khả năng sáng tạo. (Như bạn sẽ thấy, năm tiếp theo sẽ thực sự là khoảng thời gian bùng nổ những “phát minh” và sự sáng tạo). Những người thuộc Thời kỳ Đồ đá cải tiến những chiếc rìu cũ nhưng không phát minh ra lưới hay kim khâu hoặc những công cụ mới. (Khám phá ra tay cầm rìu bằng gỗ là “Phát minh đoạt giải Nobel” duy nhất trong suốt 200.000 năm sau đó). Có lẽ đứa con 2 tuổi của bạn cũng không có nhiều ý tưởng mới mẻ và kỹ năng giải quyết vấn đề hơn những người cổ đại trong thời gian này. Nếu một chiếc hộp bị kẹt nên không đóng lại được thì giải pháp thông minh của trẻ có lẽ chỉ là tiếp tục đập mạnh nắp hộp xuống. Trẻ thường sẽ không suy xét rằng: Hừm, có lẽ có gì đó vướng ở nắp hộp. Trẻ 2 tuổi làm được những gì? Tất nhiên, trẻ 2 tuổi không thực sự là một đứa trẻ thượng cổ (Cave-kid), nhưng trẻ hoàn toàn có thể tỏ ra giống như vậy: C – Càng ngày càng tò mò (Curiouser and curiouser) A – Khả năng chú ý tăng lên (Attention increases) V – Luôn luôn bận rộn (Very busy) E – Thích làm bạn hài lòng (Enoys pleasing you) K – Tốt bụng hơn (Kinder) I – Thích sự ngăn nắp và thích so sánh (Interested in order and comparisons) D – Quyết tâm được giao tiếp (Determined to communicate) Cận cảnh sự tiến hóa cá nhân: Giờ đây trẻ có thể làm gì? Câu hỏi tôi thường được nghe nhiều nhất trong một buổi kiểm tra sức khỏe cho trẻ 2 tuổi là “Khủng hoảng tuổi lên 2 sẽ như thế nào?” Thật dễ hiểu khi các bậc cha mẹ lo lắng cho thời kỳ này. Họ mới vừa trải qua sáu tháng ầm ĩ và mệt mỏi nhất kể từ khi trẻ ra đời. Giờ đây, những gì họ thực sự nghĩ là: Chuyện này sẽ còn khó khăn hơn đến mức nào nữa đây? Nhưng bạn đừng lo. Mọi việc sẽ không khó khăn hơn nữa đâu! Như tôi đã đề cập ở Chương trước, sự trái ngược cứng nhắc của những đứa trẻ 1 tuổi sẽ đạt đến đỉnh điểm vào lúc 18 tháng tuổi. Khi được 2 tuổi, một cuộc “khủng hoảng tuổi lên 2” của trẻ chập chững gần như đã trôi qua rồi (mặc dù từ lúc đó đến khi trẻ 3 tuổi, bạn cũng sẽ vẫn phải trải qua một vài thời điểm khó khăn). Nhờ vào bộ não mới và tiến bộ hơn một cách kỳ diệu, trẻ đã không còn bùng nổ như pháo hoa mỗi khi tức giận nữa. Trong giai đoạn này, bạn sẽ thấy “người bạn thời tiền sử” của mình trở nên kiên nhẫn hơn, dễ chịu hơn và cởi mở hơn trong các thỏa thuận. Không chỉ thế, khi bạn đã có trong tay những mẹo giao tiếp đơn giản sẽ được trình bày trong Phần hai và Phần ba của cuốn sách này thì bạn sẽ nhận được phần thưởng là những trải nghiệm tràn ngập niềm vui và tiếng cười cùng với trẻ. Kỹ năng vận động thô tại thời điểm này Bớt hoang dại. Sau ngày sinh nhật lần thứ hai, hầu hết trẻ đã không còn trong trạng thái vận động không ngừng nữa (dù cũng có một vài ngoại lệ). Những người thượng cổ không dành nhiều thời gian để chạy nhảy lung tung. Họ cần phải chế tạo công cụ và mài sắc những ngọn lao. Giờ đây, trẻ có thể ngồi yên xem những hình vẽ trong sách thay vì liên tục lật giở ngẫu nhiên như trước. Kiểm soát chuyển động tốt hơn. Trẻ di chuyển nhanh nhẹn hơn và tự tin hơn. Những bước chân vụng về (bàn chân vẫn có phần hơi bẹt) dần dần cải thiện. Vào khoảng gần 3 tuổi, trẻ thậm chí sẽ có thể đổi chân mỗi khi leo lên bậc và dễ dàng nhảy xuống đất khi đi đến bậc thang cuối cùng. Trẻ có thể đi giật lùi vì thích thú, thậm chí đi nhón chân bởi lúc này trẻ đã kiểm soát khớp mắt cá chân tốt hơn. Trẻ biết cách đi nhanh hoặc đi chậm, bất ngờ dừng lại và tiếp tục tăng tốc, có thể định hướng để tự “lái” mình qua các góc hoặc đường rẽ mà không bị ngã. Đến khi được gần 3 tuổi, trẻ thậm chí có thể đạp xe đạp ba bánh – đây thực sự là một thành tựu lớn! Tại sao vậy? Bởi việc đạp xe đòi hỏi bàn chân của trẻ phải làm được hai việc trái ngược: chân phải ấn xuống, chân trái đẩy lên. Hầu hết trẻ 2 tuổi khá bối rối và và thường cố gắng đẩy thân mình đi bằng cách đẩy cả hai chân lên trước cùng một lúc. Dễ gặp tai nạn. Có thể bạn sẽ nghĩ rằng khi trẻ có cảm nhận về thăng bằng và kiểm soát các chuyển động cơ tốt hơn thì trẻ sẽ đứng vững hơn trên đôi chân của mình. Nhưng điều đáng ngạc nhiên là, khi trẻ đi lại tốt hơn, trẻ lại có thể gặp nhiều tai nạn hơn! Đó là bởi vì giờ đây trẻ đang rất tự tin, trẻ tập trung nhiều hơn vào đích đến chứ không phải những chướng ngại vật trên đường. Vì thế nên… ẦM! Kỹ năng vận động tinh tại thời điểm này Có bước tiến lớn trong việc sử dụng đôi tay. Sở dĩ trẻ đạt được bước tiến lớn này là vì: Kiên nhẫn hơn đồng nghĩa với việc trẻ có thể ngồi và chơi đồ chơi lâu hơn; bán cầu não trái phát triển đồng nghĩa với việc trẻ bắt đầu có khả năng kiểm soát bàn tay phải tốt hơn. Vì thế, chẳng mấy chốc, bàn tay phải khéo léo hơn sẽ mãi mãi trở thành bàn tay ưa thích của trẻ. (Đối với những người thuận tay trái, quá trình cũng diễn ra tương tự, nhưng bán cầu não phải, nơi điều khiển bàn tay trái phát triển vượt trội hơn). Nếu như trong năm đầu tiên, ngón tay và cổ tay còn cứng thì đến thời điểm này, các ngón tay càng ngày càng nhanh nhẹn và cổ tay cũng linh hoạt hơn. Những người thượng cổ tận dụng lợi thế này để cải tiến công cụ lao động càng ngày càng hữu dụng.Đứa con thượng cổ thông minh của bạn cũng có thể muốn tận dụng khả năng ấy để vẽ tranh và đập tay với bất cứ ai trẻ gặp. Trẻ cũng sẽ thích thú muốn được luyện tập ba kỹ năng thú vị liên quan tới bàn tay như sau: 1. Đập. Tinh tinh (và trẻ 1 tuổi) chỉ có thể đập mạnh hai vật vào nhau. Nhưng bây giờ, bạn hãy quan sát đứa con 2 tuổi của mình dùng búa đóng những chiếc cọc gỗ vào lỗ. Những động tác vụng về của người Nê-ăng-đéc-tan đã được thay thế bằng những nhát búa tương đối chính xác rồi. 2. Vẽ hình tròn. Trẻ vẫn cầm bút sáp màu bằng cả nắm tay khá chặt, những chuyển động tay vẫn chủ yếu dựa vào cánh tay hơn cổ tay; nhưng cổ tay trẻ cũng đã thả lỏng dần, đủ để trẻ có thể vẽ những đường tròn nguệch ngoạc. (Vẽ một đường tròn duy nhất vẫn còn là thử thách bởi giống như khi chạy, trẻ 2 tuổi sẽ bắt đầu một chuyển động dễ dàng hơn là ngừng nó lại.) Theo thời gian, trẻ sẽ có thể dừng lại ngay khi kéo đến được nét vẽ ở điểm bắt đầu và tạo được một đường tròn hoàn hảo (một ví dụ rõ ràng nhất về khả năng kiểm soát hành động bột phát ở trẻ). Đây sẽ là những bước khởi đầu trước khi trẻ có thể vẽ một hình người. 3. Ném. Ném đã từng là phương pháp tốt nhất để những người thượng cổ xua đuổi kẻ thù, kiếm thức ăn và hái quả từ những cây cao. Nhờ có sự phối hợp ngày càng nhuần nhuyễn của cổ tay và các ngón tay, ném trở thành một nghệ thuật đối với trẻ chập chững. Nói rất giỏi! Các cơ được kiểm soát tốt hơn đã mang đến cho trẻ một đột phá lớn nữa: Nói giỏi hơn. Việc học nói đòi hỏi trẻ phải kiểm soát được các cơ nhỏ xíu ở trong miệng. Cần có một sự khác biệt lớn giữa sự linh hoạt ở môi và cổ họng khi trẻ nói “baba” so với khi nói: “Bobbie, bánh, mẹ ơi!”. Bạn hãy thử tự nói hai câu này xem. Hãy cảm nhận cử động môi và cuống lưỡi khi bạn nói. Sự linh hoạt ở cơ miệng của trẻ đang trưởng thành nhanh chóng. Và dần dần, khi gần đến sinh nhật 3 tuổi, trẻ sẽ có thể uốn, làm cong lưỡi và bắt chước hầu hết những âm thanh mà bạn tạo ra. Năng lực ngôn ngữ tại thời điểm này Xin hãy chú ý! Nghệ sỹ tung hứng ngôn từ đã tới! Khi được gần 3 tuổi, bạn sẽ khó có thể nhớ lại thời điểm khi “em bé” của bạn chưa biết nói. Khi được 2 tuổi, trẻ biết từ 200 đến 300 từ đơn. Và trong năm tiếp theo, mỗi ngày trẻ học thêm được từ ba đến mười từ mới nữa! Bán cầu não trái của trẻ sắp xếp lượng từ vựng này rất gọn gàng. Chúng không chỉ là những nhóm gồm toàn những từ đơn giản như sách, ô tô và baba nữa. Giờ đây, trẻ đang học nói các động từ, đại từ, tính từ và “tung hứng” chúng để tạo thành hàng trăm câu nói khác nhau. Khi đã có công cụ, bạn có thể bắt đầu học các quy tắc. Cảm nhận tuyệt vời về trật tự là một bước quan trọng giúp những người thượng cổ phát triển những tiếng gầm gừ thành ngôn ngữ đơn giản. Ngôn ngữ của trẻ chập chững cũng trải qua những bước quan trọng cơ bản như vậy. Trẻ học danh từ nhanh nhất (trẻ 1 tuổi chủ yếu nói loại từ này). Những thành phần khác của câu như chia động từ cần nhiều thời gian để học hơn bởi khi sử dụng, trẻ cần phải lựa chọn rất nhiều để nói ra được câu đúng. Tất nhiên, trẻ chập chững không chỉ học từ đơn, trẻ còn học cách kết hợp từ lại với nhau sao cho hợp lý để tạo thành những câu đơn giản. Khóa học ngôn ngữ miễn phí dành cho bạn Hãy trò chuyện cùng con! Hãy khiến mỗi ngãy trôi qua trở thành một chuyến du lịch có hướng dẫn về một “báu vật quốc gia” trong gia đình của bạn. Hãy chỉ cho trẻ thấy những cảnh tượng và âm thanh thú vị. Thuật lại những việc đã xảy ra trong ngày khi bạn cùng làm việc gì đó với trẻ. Đặt ra cho trẻ nhiều câu hỏi (nhưng đừng ép trẻ trả lời). Hãy để trẻ nghe lén được khi bạn nói chuyện với người khác, hoặc với thú cưng, với chú chim ngoài vườn hoặc với những con búp bê của trẻ! Ngay cả khi trẻ không thường xuyên tỏ ra chú ý, điều đó cũng giúp trẻ học ngôn ngữ và phát triển trí tuệ. Kỹ năng cảm xúc xã hội tại thời điểm này Luật và quy tắc về trật tự Bé Nina 2 tuổi có cách thể hiện rằng bé hiểu thế nào làtrật tự rất thú vị. Bé liên tục đi đi lại lại trong phòng khám củatôi, ngắm nghíachú hươu cao cổ đồ chơi. Dường như bé không chỉ thích thú với nó trong chốc lát. Bé chú ý bởi chú hươu cao cổ đã bị thương – một bên tai bị hỏng. Khoảng một giờ sau, bé và mẹ rời khỏi phòng khám vàtôi thích thú nhận rarằng bằng cách nào đó, cả hai tai củachú hươu đều đã hỏng. Rõ ràng làcô bé thượng cổ tí hon ấy đãlấy tay để “sửa” chú hươu “bị lệch” đó và giúp chú trở lại cân đối như xưa. Đứa trẻ 2 tuổi của bạn đã đi một chặng đường dài, từ một đứa trẻ hoang dã thành một đứa trẻ hoang dã có kế hoạch! Càng ngày trẻ càng cảm thấy an toàn và yên tâm với các quy tắc và những sự việc có thể dự đoán trước. Giai đoạn này, trình tự sinh hoạt trở nên quan trọng với bé hơn bao giờ hết bởi đó là cách để sắp xếp một ngày của trẻ theo hướng trẻ có thể dự đoán được những chuyện sẽ xảy ra. Dọn dẹp là một trò chơi thú vị. (Bạn cũng nên tận hưởng khi trẻ còn đang thích thú!). Trẻ cũng có thể yêu cầu đồ chơi của mình phải luôn được để ở một vị trí nhất định. Và bây giờ, trẻ có thể nói “ị” và muốn được thay bỉm ngay khi trẻ đã “ị xong”. Được rồi, một số trẻ vẫn còn giống như những chú lợn con bừa bãi. Sắp xếp có tổ chức có thể không bao giờ là thế mạnh của những trẻ này (Tôi rất mừng là bạn không nhìn thấy những chồng giấy và sách chất cao như núi xung quanh tôi khi tôi viết những dòng này!). Nhưng đâu đó sâu thẳm trong trí não trẻ, cảm nhận về trật tự vẫn giúp trẻ bắt đầu xâu chuỗi các câu nói lại với nhau, nhớ các bài hát và nhận biết những quy luật của thế giới xung quanh. Bé Jeremy – 25 tháng tuổi – sẽ gào lên nếu miếng càrốt của bé chạm vào miếng khoai tây – hoặc nếu trên đĩathứcăn của bé có bất cứ thứ gì màu xanh. Bé Eloise sôi nổi – 27 tháng tuổi – sẽ nổi giận nếu bé làm đổ dù chỉ một giọt nước lên người. Sau khi nhìn thấy món thịt gà nướng trong một lần gia đình đi cắm trại, bé Camille ‘2 tuổi’ nhất định không chịu ăn bất cứ thứ gì trừ khi thứcăn được xiên bằng que xiên hoặc tăm. Trời ơi! Con không thể quyết định được! Bạn không bao giờ nên đưa ra quá nhiều lựa chọn cho một đứa trẻ 2 tuổi. Hãy thử tưởng tượng khi bạn cần phải chọn một trường mẫu giáo cho trẻ và bạn có tới 20 lựa chọn. Bạn nên bắt đầu từ đâu? Bây giờ, hãy tưởng tượng bạn chỉ có một lựa chọn duy nhất. Mọi việc sẽ dễ dàng hơn rất nhiều, đúng không? Lựa chọn đòi hỏi phải đưa ra quyết định, và việc đưa ra quyết định có thể khiến một đứa trẻ chập chững cảm thấy bực bội bởi trẻ chưa có đủ năng lực trí tuệ để so sánh giữa hai hay ba khả năng. Bộ não còn non nớt của trẻ có thể bị quá tải bởi quá nhiều lựa chọn. Cốc màu đỏ, cốc màu vàng, hay cốc màu xanh đây? Bộ đồ ngủ in hình khủng long Barney hay Pokémon hay Hello Kitty đây? Kem có tới 34 vị khác nhau? Ôi trời ơi!!!! Chăm sóc và chia sẻ: mong muốn được hòa thuận. Việc trao đổi với trẻ không còn giống như bước vào vòng tròn đấu vật với kết quả sống còn nữa. Đúng vậy, trẻ 2 tuổi có thể vẫn cắn và đánh, nhưng hầu hết cha mẹ phản ánh với tôi rằng trong khoảng thời gian từ sinh nhật thứ hai đến sinh nhật lần thứ ba, những phản ứng của trẻ khi tức giận trở nên ít hoang dã hơn. Trẻ dùng lời nói nhiều hơn và đập phá ít hơn. Trẻ đợi lâu hơn và khóc ngắn hơn. Cuối cùng thì những dấu hiệu đáng mừng của sự kiên nhẫn đã bắt đầu xuất hiện. Điều này giúp trẻ có thể kiềm chế sự hài lòng (cũng như cơn ăn vạ) ít nhất là lâu hơn trước kia. Giống như tất cả những sự phát triển khác xuất hiện xung quanh thời điểm trẻ 2 tuổi, đây là một trong những biểu hiện cho thấy bán cầu não phải của trẻ đang ngày càng trưởng thành. Bán cầu não phải cũng chính là nơi đặt trung tâm kiểm soát các hành vi bốc đồng. Dần dần, trẻ muốn được trở thành bạn của bạn. Trẻ dùng nụ cười thay cho tiếng hét để thu hút sự chú ý của bạn. Trẻ không còn gai góc như một cây xương rồng nữa; giờ đây, có thể trẻ đã lại phát hiện ra rằng được ngồi trong lòng mẹ và được mẹ ôm ấp mới dễ chịu làm sao. Trẻ ngày càng sẵn lòng chờ đợi khi bạn nói “Chỉ một giây thôi” và “Mẹ sắp xong rồi”, miễn là bạn tôn trọng trẻ và hoàn thành công việc của mình càng nhanh càng tốt. Bạn càng giữ lời lứa, trẻ sẽ càng tin tưởng và kiên nhẫn chờ đợi. Mong muốn được bạn đồng tình cũng là thông báo cho sự xuất hiện của một điều mới mẻ nữa: cảm giác xấu hổ. Trẻ chập chững bắt đầu tuân theo quy tắc ngay cả khi bạn không quan sát trẻ. Dần dần, trẻ muốn làm những điều đúng đắn bởi trẻ quan tâm đến việc bạn nghĩ gì về trẻ. Đó chính là lý do tại sao những lời khen ngợi, phê bình và kỹ năng “tán gẫu” (tất cả đều được đề cập trong Phần hai) lại đột nhiên trở thành những công cụ có sức mạnh to lớn để giúp trẻ cải thiện hành vi đến vậy. “Bố về!”: Từ cha mẹ trung lưu đến niềm hoan hỉ thượng lưu Trong hai năm đầu đời của trẻ, mẹ luôn là người quan trọng nhất. Mẹ có sữa, ngồi lòng mẹ thật ấm áp và trong hầu hết các gia đình, mẹ dường như luôn có mặt mỗi khi trẻ cần mẹ. Trẻ còn muốn gì hơn nữa đâu? Trẻ thần tượng mẹ và đôi khi đối xử với bố như người xa lạ. Nhưng bạn đừng ngạc nhiên nếu một ngày nào đó bạn bắt đầu nhận ra sự thay đổi trong tình cảm của trẻ. Bố ghi điểm trong lòng trẻ bởi bố mang đến cho trẻ những trò chơi thú vị mà trẻ 2 tuổi luôn yêu thích như cù léc, đánh nhau bằng gối, đấu vật, đá bóng... Cuối cùng thì trẻ cũng đã tiến hóa đến giai đoạn đầu của thời kỳ văn minh! Giờ đây trẻ thể hiện những hiểu biết sơ đẳng về tác phong ứng xử, nói “làm ơn” và tuân theo những quy tắc như “Chúng ta không ném thức ăn xuống sàn nhà”. Tất nhiên, chia sẻ với mẹ là một chuyện, chia sẻ với một đứa trẻ khác lại là việc khó khăn hơn rất nhiều. Những hành vi này của trẻ sẽ xuất hiện, nhưng bạn cũng đừng ngạc nhiên nếu trong thời gian đó, trẻ tỏ ra bướng bỉnh, hách dịch. Tin tốt dành cho bạn là, ngay từ bây giờ, mọi chuyện sẽ rẽ sang một hướng khác. Thay vì đánh “bạn” bằng chiếc xẻng đồ chơi trên sân, có lẽ trẻ sẽ chỉ phớt lờ hoặc dùng vai huých bạn một chút mà thôi. Sự đồng cảm ngọt ngào. Cùng với sự phát triển những nhận thức đơn giản đầu tiên về trật tự cách đây 150.000 năm, những người tiền sử Thời kỳ Đồ đá bắt đầu thể hiện những dấu hiệu về sự quan tâm thực sự và tình yêu thương dành cho nhau. Có bằng chứng cho thấy rằng, lần đầu tiên trong lịch sử, những người tiền sử đã quan tâm chăm sóc những người bị ốm và bị thương, chăm sóc người già và thậm chí chôn cất người chết, bảo vệ xác họ khỏi móng vuốt của những loài ăn xác thối. Điều này có nghĩa là họ đã có sự đồng cảm – khả năng nhìn nhận mọi việc theo quan điểm của người khác và quan tâm đến việc người khác nghĩ gì. Khi cậu con trai – Max – 2 tuổi của Sara nhìn thấy mẹ khóc sau khi nhận được tin xấu qua điện thoại, cậu bé đã đưa mẹ chú gấu bông của mình và vỗ nhẹ vào lưng mẹ. Stephanie quyết định dựa vào cảm nhận ngày càng rõ ràng về sự đồng cảm củacô con gái 25 tháng tuổi của mình để giúp cô bé cai sữa mẹ. Cô trở về sau khi không ở nhà vào cuối tuần với hai miếng dán vết thương trên hai núm vú. “Chúng hỏng rồi”, cô nói với con gái Kristi. Cô bé đãrất sẵn lòng chấp nhận lời giải thích hợp lý này vàcai sữa mà không có bất kỳ phản kháng nào. Những hạt giống của sự đồng cảm là những gì đã đâm chồi nảy lộc trong lòng một người sẵn sàng hiến thận cho em gái hay nhường cho con mình sự sống. Trẻ chập chững có mong muốn được ôm lấy người bạn đang khóc là một bước quan trọng và diệu kỳ trong quá trình tiến hóa từ một em bé sơ sinh coi mình là trung tâm trở thành một đứa trẻ giàu lòng trắc ẩn. Những bước phát triển thú vị ở tuổi này đã đặt trẻ 2 tuổi vào đúng trọng tâm của quãng thời gian chính giữa thời kỳ chập chững. Chắc chắn là trẻ vẫn trải qua những thời điểm khó khăn, nhưng khi bạn đã biết cách hòa hợp với trẻ, bạn sẽ ngạc nhiên khi thấy rằng đám mây u ám có thể tan nhanh đến mức nào. Đây là khoảng thời gian để tận hưởng những niềm vui – và hãy nín thở chờ đợi – trước khi bước sang giai đoạn trẻ 3 tuổi với những thành tựu mới và những chiếc bập bênh cảm xúc của lứa tuổi lên ba. 5 Từ 36 đến 48 tháng tuổi: “Cư dân làng xã đầu tiên” “Văn minh chỉ là một quátrình chậm rãi để học cách trở thành người tử tế.” – Charles L. Lucas Những nội dung chính Về mặt phát triển, trẻ giống như những người hiện đại đầu tiên: những cư dân quần cư sớm nhất sống cách đây 10.000 đến 60.000 năm. Bộ não của trẻ đã có bước nhảy vọt khiến ta phải ngạc nhiên. Trẻ có thể khéo léo dùng từ ngữ để thể hiện suy nghĩ của mình về hầu hết mọi thứ. Trẻ càng ngày càng thích thú với con người và có những mối quan hệ bạn bè đầu tiên, biết chơi giả vờ và có những cảm xúc gắn bó. Khi đã hiểu các quy tắc, trẻ bắt đầu học cách bẻ cong chúng – vừa để vừa ý trẻ vừa để khiến bạn phải bật cười. Những cơn ăn vạ có thể lại bùng nổ khi trẻ nhận ra rằng trẻ không còn là em bé nhưng cũng chưa phải một trẻ lớn. Trẻ chập chững giống một cư dân làng xã giai đoạn đầu như thế nào? Từ khi sinh ra, bộ não trẻ đã phát triển với một tốc độ và khả năng đáng kinh ngạc, thể hiện tất cả những thành tựu tiến hóa quan trọng nhất của những người tổ tiên sớm nhất của chúng ta. Chỉ trong vòng 36 tháng, đứa trẻ tinh khôn của bạn đã đạt được những thành tựu mà tổ tiên chúng ta phải mất tới hàng triệu năm mới có thể đạt được. (Trẻ biết đi lại trong phòng! Trẻ ném bóng! Trẻ kết bạn! Trẻ thậm chí có thể nói: “Làm ơn!”) Nhưng khoan đã – bạn đừng vội vỗ tay. Buổi biểu diễn thực sự mới chỉ sắp bắt đầu! Khoảng 60.000 năm trước, một điều gì đó phi thường hơn nhiều đã xảy ra. Khả năng tư duy, nói chuyện và liên kết của con người phát triển với tốc độ chóng mặt. Các nhà khảo cổ học gọi những thành tựu quan trọng trong tiến trình tiến hóa của loài người là “Bước nhảy vĩ đại về phía trước”.Tạm biệt cuộc sống trong các hang động! Xin chào Bảo tàng Nghệ thuật trung tâm và kênh MTV! Cho đến nay, chưa ai tìm ra lý do giải thích cho sự tiến bộ đột ngột trong năng lực trí tuệ của loài người vào giai đoạn này. Chúng ta biết rằng nguyên nhân không phải do bộ não tăng kích cỡ (loài người đã có bộ não lớn trong suốt 300.000 năm). Nhưng dù chuyện gì đã xảy ra thì con người cũng đã bất ngờ biết cách kết hợp từ để tạo thành câu, kết hợp nhiều nét bút để có được các tác phẩm nghệ thuật và tập hợp các ý tưởng để có những phát minh. Họ đã có thể cùng lúc cân nhắc nhiều khái niệm trong đầu mà không gặp bất cứ khó khăn gì. Trải qua hàng triệu năm với sự sáng tạo chỉ phát triển với tốc độ rùa bò, đột nhiên giờ đây, các ý tưởng sinh sôi nảy nở như nấm mọc sau mưa. Cuộc sống trên Trái Đất đã hoàn toàn đổi khác! Khả năng đi và nói giúp chúng ta tìm ra đường tắt đến với những đặc tính của loài người; nhưng khả năng sáng tạo, hiểu và giải thích mới thực sự là những điểm quan trọng nhất, mang tính tiến hóa nhất dẫn tới sự xuất hiện tất yếu của khoa học, nghệ thuật và văn học. Hàng nghìn năm trước khi Kinh Thánh ra đời, con người sống thành các bộ lạc gồm nhiều gia đình khác nhau. Khi kích cỡ cộng đồng tăng lên, các cư dân bắt đầu tuân theo quy tắc về ứng xử để tránh những xung đột nguy hiểm. Họ cũng chia thành các nhóm với nhiệm vụ riêng. Adam (Đàn ông) chế tạo rìu. Eva (Phụ nữ) là thợ may. Xerxes(4) (Người trị vì) là ông chủ. Phân chia công việc dẫn tới năng suất lao động tăng lên và họ có thêm nhiều thời gian để vui chơi. Âm nhạc, vũ điệu và các câu chuyện kể nở rộ. Bước nhảy đột phá trong năng lực não bộ giúp những người dân làng xã cổ đại trở thành những người rất giỏi giải quyết vấn đề. Họ đã sáng tạo ra những công cụ như cung và tên, lưới bắt chim trong bụi cây và cá trong suối, cả kim và chỉ. Họ cũng phát minh ra nghệ thuật vẽ tranh, điêu khắc, ngôn ngữ hiện đại và những đồ trang sức tuyệt đẹp. Có lẽ quan trọng hơn hết, họ đã có khả năng tư duy sâu sắc. Họ trở thành những sinh vật dành phần lớn thời gian khi thức để đặt ra câu hỏi “Tại sao?” và “Như thế nào?”. Nếu con bạn 3 tuổi, có lẽ bạn đã nhận ra những điều này quen thuộc đến ngỡ ngàng. Bộ não của trẻ chập chững giờ đây cũng đang chuẩn bị có một “Bước nhảy vọt” tương tự. Gần như chỉ sau một đêm, trí óc trẻ trở nên linh hoạt và hoạt động hiệu quả hơn rất nhiều. Điều gì đã dẫn đến sự bùng nổ những kỹ năng mới đầy ấn tượng ở những thành viên làng xã nhỏ bé này? Giờ đây, số lượng các kết nối thần kinh (các khớp thần kinh) trong bộ não trẻ nhiều hơn ở não người lớn tới 50%! Và các tế bào thần kinh của bé hoạt động liên tục, sử dụng nguồn năng lượng gấp đôi bộ não của chúng ta. Số lượng các kết nối thần kinh bắt đầu gia tăng sau khi trẻ sinh ra được sắp xếp để góp phần vào sự hình thành những con đường siêu cao tốc ở bán cầu não trái (nơi kiểm soát chức năng ngôn ngữ và khả năng giải quyết vấn đề), ở bán cầu não phải (phụ trách việc kiểm soát những hành vi bốc đồng, ghi nhớ về những trải nghiệm sống, sự so sánh và giao tiếp không lời) và ở tiểu não (trung khu kiểm soát chức năng phối hợp và sự thăng bằng). Đột nhiên, trí óc của những “cư dân làng xã tí hon” muốn được biết – về tất cả mọi thứ! Trẻ 3 tuổi có những biểu hiện gì? Đương nhiên, trẻ 3 tuổi không thực sự là những cư dân làng xã (Villager) nhưng trẻ hoàn toàn có thể có những biểu hiện giống như vậy: V – Nói nhiều (Verbal) I – Trí tưởng tượng phong phú (Imaginative) L – Đáng yêu (Loving) L – Lôgic (Logic) A – Dễ bảo (Agreeable) G – Thích sự trao đổi (Gives and takes) E – Thích vui chơi (Entertaining) R – Luôn sẵn sàng khám phá (Ready for everything) Cận cảnh sự tiến hóa cá nhân: Trẻ chập chững có thể làm gì trong giai đoạn này? Bạn cũng có thể hình dung bộ não của trẻ chập chững trong giai đoạn này như một chiếc máy bay phản lực. Khi trẻ được 1 tuổi, máy bay nạp nhiên liệu, tiếp nhận hành khách và khởi động động cơ. Khi trẻ được 2 tuổi, máy bay bắt đầu chạy trên đường băng. Cuối cùng, khi trẻ 3 tuổi, cả hệ thống đã vào vị trí. Máy bay sẵn sàng để cất cánh. Trong giai đoạn này, trẻ lúc nào cũng giống như một đài phun nước chứa đầy các ý tưởng sáng tạo. Từ vẽ tranh, sáng tác ra những bài hát ngộ nghĩnh cho đến tạo ra lâu đài từ thùng, hộp, chăn, ghế… Trẻ không ngừng phát minh ra những thứ mới mẻ. Sự cứng nhắc của tuổi lên hai đã nhường chỗ cho sự linh hoạt của tuổi lên ba. Và tình yêu chân thành dành cho các quy tắc của trẻ dần dần chuyển hóa thành niềm yêu thích bẻ cong các quy tắc và làm những việc chúng ta chẳng bao giờ ngờ đến. Kỹ năng vận động thô tại thời điểm này “Nhìn con này! Con có thể làm được tất cả!” Người bạn lớn nhanh như thổi của bạn giờ đây đã có thể đi lại vững vàng như một người lớn – đi thẳng, vai ưỡn ra sau, đầu ngẩng cao. Cái bụng tròn vo có phần xệ xuống ngày nào nay nhanh chóng biến mất. Trong năm này, trẻ sẽ học được cách bật nhảy như một chú ếch, nhảy tưng tưng như thỏ, bò trườn như rắn, quay tròn như cà cuống và đứng thăng bằng trên một chân như cò. Trẻ sẽ thích thú phô diễn khả năng kiểm soát mới học được của mình. Bạn sẽ trở nên quen thuộc với những câu như: “Nhìn con này!” hay “Mẹ/Bố nhìn này!”. Không chỉ ngạc nhiên trước những gì cơ thể trẻ có thể làm được mà những gì trẻ không làm nữa cũng sẽ khiến bạn sửng sốt. Trẻ không còn nhanh chóng chuyển sự chú ý từ vật này sang vật khác nữa. Thay vào đó, trẻ có thể ngồi lâu hơn để tập trung vào trò chơi ghép hình, chơi trò chơi điện tử trên máy tính hoặc quan sát đàn kiến xây tổ. Kỹ năng vận động tinh tại thời điểm này Học cách rửa tay. Trẻ sẽ dùng tay thuận của mình để lấy xà phòng rửa tay. (Cứ 10 trẻ thì có đến 9 trẻ thuận tay phải.) Thay vì chỉ xoa lòng bàn tay vào nhau dưới vòi nước chảy, trẻ 3 tuổi có thể xoay cổ tay và xoa đều các mặt của bàn tay. Trẻ làm việc này rất tốt. Trẻ cũng phát triển khả năng phối hợp các cơ cổ tay đủ để bắt đầu tập đánh răng và chải tóc. Tuy vậy, trẻ vẫn cần đến sự giúp đỡ để có thể gội đầu, cài khuy áo, kéo khóa, hay buộc dây giày. Trình bày ý tưởng trên giấy. Khả năng điều khiển thành thạo các nhóm cơ nhỏ cũng mang lại cho trẻ một cách thức mới để biểu đạt bản thân. Giờ đây trẻ có thể dễ dàng điều khiển bút sáp màu bằng ngón cái và ngón trỏ. Sự khéo léo vượt bậc này cùng với khả năng tư duy tiến bộ của bộ não cho phép trẻ vẽ được những bức tranh rõ ràng và giúp trẻ không tô màu vượt ra khỏi tờ giấy. Khả năng lập kế hoạch cũng giúp trẻ đưa ra quyết định vẽ một bức tranh mô tả một vật hay việc/thứ cụ thể nào đó. Bạn sẽ thấy trẻ không ngừng có những tác phẩm về con người, cầu vồng và mặt trời vào khoảng thời gian cuối năm thứ ba của trẻ. Những bức tranh đó có thể là những ẩn số đối với bạn nhưng trẻ sẽ mỉm cười khi giải thích cho bạn biết chính xác vết màu đỏ này là gì và những đường màu đen nguệch ngoạc kia mô tả cái gì. Trước khi bạn kịp hiểu, bạn sẽ vô cùng sung sướng khi trẻ đưa cho bạn một bức tranh và bạn hoàn toàn có thể hiểu – tranh vẽ một khuôn mặt! Bạn sẽ ngạc nhiên như các nhà khảo cổ học đã rất ngạc nhiên khi phát hiện ra những bức tranh thuộc Thời kỳ Đồ đá được vẽ trong hang động ở châu Âu – điều này, không phải ngẫu nhiên, do những người tiền sử sống quần cư thành làng xã tạo ra từ cách đây 15.000 đến 30.000 năm. Năng lực ngôn ngữ tại thời điểm này Sử dụng từ ngữ để người khác có thể hiểu. Trẻ sẽ nói rất nhiều, như thể có một cánh cửa sổ đã mở vào tâm trí trẻ. Trẻ có thể rất thích buôn chuyện, những buổi trò chuyện không bao giờ dứt với bạn, với búp bê, với chú cún con và với cả những chú chim bay ngang qua. Giờ đây, trẻ sở hữu một kho từ vựng với số lượng vô cùng lớn – hơn 1.000 từ. Trẻ biết rằng ngôn từ khiến thế giới vận động và khéo léo sử dụng cũng như thấu hiểu chúng. Có một dự đoán khá hợp lý rằng những ngôn ngữ đầu tiên xuất hiện đâu đó trong khoảng 20.000 đến 60.000 năm trở về trước – chính xác là trong khoảng thời gian xuất hiện những cộng đồng làng xã đầu tiên. Giống như những cư dân làng xã cần lời nói để mặc cả, trao đổi và kết bạn, trẻ chập chững muốn mở rộng thế giới xã hội của mình cũng cần phải có một ngôn ngữ mới. Chúng ta hãy cùng xem một ví dụ đơn giản qua – những đoạn hội thoại lịch sự. Hầu hết chúng đều bắt đầu và kết thúc bằng một lời chào đơn giản. Trẻ 2 tuổi có thể chỉ nói “Chào!” hoặc “Chúc ngủ ngon!”. Trẻ 3 tuổi sẽ nói thêm: “Chào buổi sáng, mẹ yêu!” hoặc “Đi ngủ thôi, chào mẹ!”. “Chúc con ngủ ngon, Tim!”, Dora – mẹ cậu – nói. “Hẹn gặp lại con, cá sấu nhỏ!”, Frank – bố cậu – nói thêm. “Hẹn gặp lại bố, cá mập!”, bé Tim 3 tuổi đáp lại. Trong những đoạn hội thoại mở này, trẻ thực sự đã tham gia vào cuộc nói chuyện. “Đã đến lượt con chưa?”, trẻ hỏi như vậy. Hoặc “Ấy! Đến lượt con rồi, đi mà mẹ!”. Đây thực sự là một tiến bộ rõ rệt so với những đòi hỏi thiếu lịch sự của trẻ ở giai đoạn trước. “Cư dân làng xã” của bạn hiểu rằng sự đúng mực, chứ không phải sự thúc giục, sẽ giúp trẻ có được điều trẻ muốn. Một yêu cầu lịch sự như: “Con cần cái đó” thay cho câu nói xẵng “Con muốn nó.” Một lời giải thích đầy thuyết phục như “Con sợ” sẽ có hiệu quả hơn những câu nói bướng bỉnh như: “Không, con không làm!”. (Tuy nhiên, tất cả mọi dự đoán đều sẽ không còn chính xác nếu như trẻ mệt, đói hoặc căng thẳng). Trẻ 3 tuổi cũng hiểu rằng những lời khen ngợi sẽ hỗ trợ việc xây dựng các mối quan hệ. Trẻ có thể sẽ khôn khéo đưa ra những lời khen như “Mũ của bạn đẹp quá” để bắt đầu làm quen trước khi mời bạn cùng chơi với mình. Để tăng cơ hội thành công, trẻ có thể làm những yêu cầu của mình nghe dễ chịu hơn bằng cách thêm vào chữ “có được không?” như khi trẻ nói: “Bọn mình đi chơi cát nhé… được không?” hoặc “Lần sau sẽ đến lượt bạn… có được không?”. Có được không là một công cụ hiệu quả trong nghệ thuật thuyết phục bởi nó khuyến khích người nghe đồng ý và thể hiện sự quan tâm tới quan điểm của người đó, mặc dù toàn bộ câu nói vẫn mang ý khẳng định. Hỏi và hỏi! Khi các phóng viên báo chí viết bài, nhiệm vụ của họ là giúp người đọc trả lời năm câu hỏi theo thứ tự là Ai? Cái gì? Ở đâu? Khi nào? và Tại sao?. Điều thú vị là, khả năng hiểu biết của những người tiền sử cũng phát triển theo đúng trật tự đó. Vào thời điểm này, bạn không nên ngạc nhiên khi nhận thấy đó cũng chính là thứ tự trẻ học cách tò mò về thế giới. Câu hỏi Ai? và Cái gì? (“Ai đang đọc sách thế?”, “Mẹ đang ăn gì thế?”) dễ đến nỗi trí tuệ đơn giản của một đứa trẻ 18 tháng tuổi cũng có thể trả lời được. Trả lời cho câu hỏi Ở đâu? (“Gấu Teddy ở đâu rồi?”) là một bài tập xếp hình cần sự tư duy mà trẻ 2 tuổi có thể làm được. Khi được 3 tuổi, trẻ chập chững có thể trả lời tốt câu hỏi Khi nào? Cuối cùng, khi được gần 4 tuổi, trẻ bắt đầu có khả năng trả lời câu hỏi phức tạp nhất, câu hỏi đòi hỏi trẻ phải vận dụng tất cả những kỹ năng trí tuệ mà trẻ có: Tại sao? Những câu hỏi Tại sao? đầu tiên giúp chúng ta có được cái nhìn lý thú về sự phát triển trí tuệ của trẻ. “Tại sao con chim lại bay đi?”, và vâng, thậm chí là “Tại sao bầu trời lại có màu xanh?”. Đừng lo lắng nếu bạn lẩn tránh bằng câu trả lời “bởi vì” “đa năng” là: “Bởi vì Chúa tạo ra nó như vậy” hoặc “Bởi vì bà ngoại dạy mẹ như thế”. Đôi khi đó chính là điều tốt nhất bạn có thể làm và thường trẻ sẽ cảm thấy hài lòng. Nếu câu trả lời của bạn không làm cho trẻ thỏa mãn, bạn hãy thì thầm: “Mẹ nghĩ đó là do… phép thuật!”. Trẻ chập chững trên 3 tuổi thích gán ý tưởng về phép thuật cho những thứ không dễ dàng giải thích. Các bé thực sự tin rằng bạn có thể làm cho đồng xu biến mất và có niềm tin vào sức mạnh bảo vệ kỳ diệu của Nước xịt siêu nhân (chai nước xịt chứa nước thông thường) có thể xua đuổi tất cả những thứ đáng sợ. Ý tưởng về phép thuật là một cách tiếp cận sáng tạo với những điều còn bí ẩn. Trẻ 2 tuổi thường bỏ qua những gì chúng không hiểu, nhưng trẻ 3 tuổi tin rằng tất cả mọi thứđều có thể giải thích và hoàn toàn chấp nhận việc coi phép thuật là một lời giải thích hợp lý cho những thứ chúng không thể hiểu được. Bạn cũng có thể trả lời những câu hỏi của trẻ bằng cách hỏi trẻ 3 tuổi một câu hỏi (và kiên nhẫn đợi trẻ trả lời). Sự trao đổi có qua có lại mang tính tri thức này rất thú vị và nó nuôi dưỡng sự tự tin của trẻ giống như sữa và bánh quy nuôi dưỡng cơ thể trẻ vậy. Những từ ngữ đưa thế giới về đúng trật tự. Không lâu sau ngày sinh nhật lần thứ hai, trẻ chập chững bắt đầu đưa ra những so sánh đơn giản, phù hợp với thế giới cũng đơn giản chứa đựng các quy tắc cứng nhắc của trẻ như to/nhỏ, nóng/lạnh, và mở/tắt. Nhưng sau sinh nhật lần thứ ba, người bạn nhỏ thông minh thuộc Thời kỳ Đồ đá này sẽ có thể đưa ra những so sánh và đánh giá trừu tượng hơn như trơn, mấp mô, lo lắng và thích thú. Mỗi tháng qua đi, năng lực sử dụng tính từ để mô tả sự vật trong thế giới của trẻ lại càng tiến bộ nhanh đến kinh ngạc. Bạn sẽ nghe thấy trẻ nói đôi dép màu hồng ngọc, em búp bê ưa thích, bánh mì bơ lạc, và chiếc xe tải rất to. Trẻ sẽ sáng tạo ra rất nhiều từ mới đầy chất thơ mà ngay cả từ điển Webster cũng chưa hề ghi lại như rất đường, đầy xinh và như một trong những bệnh nhân của tôi đã nói – kem đại dương (kem chống nắng). Đây sẽ là lần đầu tiên trí óc non nớt của trẻ có thể cùng lúc so sánh từ bốn đến năm vật và chọn ra vật nào to nhất, cao nhất hoặc nhanh nhất. Trẻ tỏ ra rất thích những từ gợi cho trẻ những trải nghiệm vui vẻ và thú vị. Những từ như tiệc, bí mật và bất ngờ có thể kích thích sự thích thú và những tiếng cười sảng khoái tuôn trào ngay cả khi bạn chỉ thì thầm về chúng với trẻ. Mặc dù bây giờ trẻ có thể ngay lập tức chọn được từ thích hợp trong số hàng trăm từ trong kho từ vựng của mình nhưng trẻ vẫn nghĩ rằng mỗi từ chỉ có một nghĩa duy nhất. Vì thế trẻ có thể tỏ ra bối rối trước những câu như “Bố bận làm việc rồi” hoặc “Sally có một người anh cùng cha khác mẹ”. Sẽ phải mất thêm một hoặc hai năm nữa để bán cầu não phải phát triển khả năng chọn từ không chỉ có nghĩa chính xác nhất mà còn có nghĩa phù hợp nhất trong một bối cảnh. Phát hiện ra các khái niệm về thời gian. Trẻ chập chững đang trong giai đoạn phát triển bắt đầu nghĩ về những khoảng thời gian và sử dụng từ ngữ mô tả thời gian để sắp xếp thế giới theo đúng trật tự. Khi được 18 tháng tuổi, trẻ thực sự chỉ hiểu được những từ như bây giờ và sớm/nhanh. Tuy nhiên, khi trẻ được khoảng 3 tuổi, trẻ sẽ sử dụng thành thạo những từ chỉ thời gian và thành thạo hơn trong bất cứ giai đoạn nào khác trong quá trình phát triển của mình. Bây giờ và nhanh/sớm bỗng chốc được thay thế bởi hàng tá các từ chỉ thời gian khác như hôm qua, hôm nay, ngày mai, tuần sau, luôn luôn, không bao giờ, và ngày xửa ngày xưa. Trí óc “trẻ làng xã” lúc này rất linh hoạt, trẻ thậm chí có thể sáng tạo ra những từ ngữ thú vị khác để mô tả những thời điểm xảy ra một sự kiện cụ thể nào đó trong cuộc sống của mình như hôm mai hay ăn sáng giường - có nghĩa là ăn sáng trên giường! Kết hợp các ý tưởng. Bạn có nhớ khi còn đi học, bạn được yêu cầu học từ mới bằng cách dùng từ đó để đặt càng nhiều câu càng tốt không? Có lẽ đây cũng chính là bài tập mà những người tiền sử làng xã đã làm mỗi khi họ phát hiện ra điều gì mới. Ví dụ, có lẽ họ đã nhận thấy rằng họ có thể dùng những lá cỏ dài để kết thành giỏ, vì thế họ áp dụng ý tưởng đó vào những trường hợp khác và phát hiện ra rằng họ cũng có thể dùng cỏ đan đó để làm thành quần áo, lưới đánh cá và thảm trải sàn. Trẻ 3 tuổi cũng dành phần lớn thời gian trong ngày để nghiên cứu những ý tưởng mới và luyện tập cách ứng dụng chúng theo tất cả những cách mà trẻ có thể nghĩ ra. Ví dụ, sau khi trẻ học được rằng nước giúp cây lớn lên thì ngay ngày hôm sau, trẻ có thể sẽ tưới nước ép trái cây lên chú cún nuôi trong nhà và nói: “Mình muốn Fluffy lớn thật nhanh”. Khả năng áp dụng các ý tưởng mới theo nhiều cách khác nhau chính là nội dung chính của “Bước nhảy vĩ đại!” Dưới đây là một trong số những điều bạn có thể nghe thấy trẻ lẩm bẩm cả ngày: “Mẹ ơi, ai sinh ra trước, mẹ hay con?” “Con dao có phải là bố của chiếc dĩa không hả mẹ?” “Những người xấu có đi ị không?” “Mẹ nằm xuống gối của con đi. Mẹ con mình có thể cùng nhau xem giấc mơ của con rồi.” “Nước tè không chảy ra. Con nghĩ là nó vẫn đang ngủ.” “Ti mẹ làm từ gối phải không ạ?” “Những nụ hôn có biến mất không ạ?” “Như thế không phải là ném lên – như thế là ném xuống! Nếu ném lên thì nó phải bay lên trời chứ.” “Lúc trời sáng thì ai tắt bóng tối đi hả mẹ?” Kỹ năng cảm xúc xã hội tại thời điểm này Đưa ra thỏa thuận đầu tiên: “Mẹ làm trước. Sau đó đến lượt con”. Chắc bạn cũng có thể hình dung ra, những cư dân làng xã cổ đại sống thành từng nhóm lớn nên họ cần các quy tắc để có thể cùng chung sống và làm việc. Những quy tắc được đặt ra giúp họ tránh được các xung đột, cùng tồn tại và phát triển thịnh vượng. Khi xảy ra tranh cãi, những người cổ đại này cũng biết cách hướng tới thỏa hiệp để dàn xếp mọi chuyện. Một trong những thay đổi thú vị nhất xuất hiện ở trẻ chập chững – nhu cầu kết bạn ngày càng tăng – chính là sự mô phỏng kỹ năng xã hội ngày càng phát triển ở những cư dân làng xã thời tiền sử. Trẻ 3 tuổi bắt đầu chia sẻ, vui vẻ đợi đến lượt mình và phối hợp với nhau. Điều này phần lớn nhờ vào việc bán cầu não phải ngày càng phát triển mạnh khả năng kiểm soát những hành động bốc đồng sơ khai. Karen quan sát bé Brandon 3 tuổi đưacho em gái 12 tháng tuổi của bé món đồ chơi thứ hai: “Đây này, Hannah, cái này cho em.” Karen rất ngạc nhiên. Vàtrước khi cô kịp khen Brandon về hành động hào phóng của bé thì Brandon đã nhanh tay giành lấy món đồ chơi mà Hannah đang cầm trước đó. Karen nói với bé rằng như thế là không công bằng vàsau khi nói chuyện với bé một hồi, Brandon đãtrảlại món đồ chơi đó cho em và xin lỗi em vì bé đã không làm đúng quy tắc. Con lớn rồi! (Nhưng mà, chà, con cũng vẫn còn bé!) Một trong những so sánh thú vị nhất mà trẻ chập chững thường hay nhắc tới là so sánh bản thân trẻ với những người khác. Những sự so sánh, đánh giá này giúp trẻ cảm thấy mình là người mạnh mẽ và độc lập. Tuy vậy, đôi khi chúng cũng có thể gây ra rất nhiều rắc rối. Bé Dante – 3,5 tuổi – ngồi trong lòng tôi, tôi ôm bé và nói đùa: “A, em bé của bác!”. Bé thở dài, đứng dậy và hỏi mẹ: “Con không phải làem bé nữa đúng không mẹ?” Cũng giống như Dante, đứa con 3 tuổi của bạn cũng hoàn toàn nhận thức được rằng bé không còn là một em bé nữa. “Con lớn rồi. Kia là em bé của con!”, bé có thể sẽ nói như vậy. Nhưng việc nhận ra rằng trẻ lớn hơn một em bé cũng có thể khiến trẻ sợ hãi khi nhận ra rằng: So với tất cả những người khác, trẻ thật nhỏ bé và yếu đuối. Thật dễ hiểu khi trẻ 3 tuổi thích làm cho nước trong vũng nước bắn lên thật mạnh và thích nghe những câu chuyện về việc làm thế nào để trở nên to lớn và mạnh mẽ. (Nếu bạn không có cuốn sách nào về khủng long, siêu nhân hoặc người khổng lồ thì chắc là chúng sẽ sớm xuất hiện trên giá sách của bạn thôi) Trong những trò chơi yêu thích của trẻ, trẻ chính là những con rồng khổng lồ phun lửa hoặc là Vua sư tử với tiếng gầm đầy uy lực. “Con sẽ là thầy/cô giáo.” Hãy thử tưởng tượng xem bạn sẽ còn bao nhiêu thời gian để phát minh ra các công cụ hoặc ngôn ngữ nếu như bạn phải dành cả ngày để đấu tranh sinh tồn? Trong giai đoạn đầu, những cư dân làng xã cổ đại đã bắt đầu nhận ra rằng để làm tốt tất cả mọi việc, họ cần chia nhỏ các công việc và giúp đỡ lẫn nhau. Dần dần, họ tự sắp xếp thành các nhóm quân đội, thợ dệt, thợ săn và những người chuyên đi hái lượm. Đứa trẻ chập chững của bạn cũng có thể bắt đầu thử đóng các vai khác nhau như vậy. Mối quan tâm của trẻ không còn chỉ tập trung duy nhất vào Mẹ, Bố hay Em bé nữa. Càng ngày trẻ càng thích thú với những nhân vật khác – công chúa, vũ công ba lê, lính cứu hỏa, người chăn cừu. Chẳng mấy chốc, trẻ sẽ dành ra hàng giờ để mê mải chơi trò đóng vai, mặc đồ hóa trang, chơi với búp bê và những nhân vật hành động khác. Bẻ cong các quy tắc. Khi bắt đầu bước vào tuổi lên ba, trẻ có thể vẫn thích những thứ có thể dự đoán trước. Nhưng khi được 3,5 tuổi, trẻ bắt đầu từ bỏ những quy tắc và trình tự sinh hoạt cứng nhắc và bắt đầu dành hàng giờ tìm kiếm thú vui trong việc cố gắng bẻ cong các quy tắc. Việc bẻ cong các quy tắc đòi hỏi não trẻ phải cân nhắc một vài lựa chọn cùng lúc và chọn ra điều khó lường nhất. Trẻ tự hào khi nhận ra khả năng này của mình và chính nó khiến trẻ trở nên thông minh hơn các trẻ khác. Kỹ năng này trở thành nền tảng cơ bản của những trò chơi giả vờ trong đó trí tưởng tượng của trẻ dường như không có giới hạn: “Ta là người khổng lồ đây. Ta sẽ ăn thịt ngươi!”, con trai bạn hét lên với em gái của bé. “Không, không! Anh là con của em nên anh chỉ được uống sữa thôi!” – cô bé cũng hét lên. Tính hài hước (ngay cả khi chưa hoàn toàn rõ nghĩa). Hãy hòa trộn khả năng hiểu và bẻ cong các giới hạn, ham muốn khám phá, mối quan tâm xã hội ngày càng tăng của bé với nhau – và xem này! Bạn có điểm khởi đầu của khiếu hài hước ở đây rồi. Trong giai đoạn này, trẻ dùng năng lực của não bộ để cân nhắc nhiều lựa chọn và chọn ra điều thú vị nhất, thường là ngộ nghĩnh nhất. Trẻ thích sáng tạo ra những từ ngữ ngớ ngẩn, những giai điệu lý thú và kết hợp những từ ngữ thường không đi cùng nhau, ví dụ như chú voi xanh lá. Anh chàng Jeffrey bé nhỏ trêu tôi: “Bố này, con đang ăn ngũ cốc củacon bằng tai này! Ha ha!”. Bé Abigail cười khúc khích vào hùa với tôi khi tôi tuyên bố: “Tên tôi là Bố!”. “Không!”, cô bé cười như nắc nẻ, thích thú hưởng ứng trò đùa: “Tên con mới là Bố!” (Bạn sẽ rất thích thú khi biết về khiếu hài hước khi đi vệ sinh của trẻ, bắt đầu ngay sau khi bạn tập cho trẻ ngồi bô) Khủng hoảng tuổi lên ba: Giai đoạn “dậy thì” đầu tiên. Khi Trish nói đùa với tôi rằng con gái cô – Courtney – từ 3 tuổi sắp thành 13 tuổi – tôi nghĩ rằng cô đã hiểu khá đúng vấn đề. Giống như khi các em tuổi mới lớn phải “vật lộn” trong thời kỳ chuyển tiếp từ trẻ con thành người lớn, trẻ chập chững cũng phải đấu tranh khi từ một “em bé” trở thành một thiếu nhi. Những nỗi buồn bực mà trẻ gặp phải trong thời kỳ “khủng hoảng tuổi lên hai” giống như những cơn bão ngắn ngủi so với những trận cuồng phong đang tiến thẳng tới nhà bạn khi trẻ 3 tuổi. Phút trước trẻ muốn được bế, và phút sau trẻ gào khóc đòi được đặt xuống. Năm 3 tuổi này của trẻ giống như một chiếc bập bênh khổng lồ, một bên là mong muốn được bé lại lần nữa (khi trẻ cảm thấy mọi việc đơn giản và trẻ được an toàn), một bên là mong muốn được lớn lên (khi trẻ có thể làm được tất cả những điều thú vị mà các em bé không làm được). Nhưng – đây là vấn đề then chốt – khi bạn cảm thấy tức giận vì những cơn ăn vạ của trẻ, bạn không bao giờ được quên rằng trẻ cũng giống như bạn – chỉ là nạn nhân của chính những căng thẳng trong lòng trẻ. Trẻ có thể trở nên cực kỳ cáu giận, tự nhốt mình vào một góc. Bởi thế, nếu bạn giúp trẻ tìm ra một cách thật nhẹ nhàng để trấn tĩnh, cuộc chiến giữa bạn và trẻ sẽ nhanh chóng kết thúc. (Xem Chương 9 để biết thêm về những kỹ năng thuần hóa trận cuồng phong). Giai đoạn trẻ từ 36 đến 48 tháng tuổi là chiếc cầu trí tuệ mà trẻ đang nhanh chóng đi qua. Giống như giai đoạn Tinh tinh đáng yêu đánh dấu sự chuyển biến từ trẻ sơ sinh sang thời kỳ chập chững, giai đoạn Cư dân làng xã đánh dấu những năm cuối của thời kỳ này. Sau những tháng cuối cùng này của thời kỳ chập chững, trẻ rồi cũng sẽ đặt chân lên bờ biển tưởng tượng của thời thơ ấu! Nhưng chúng ta không nên vội vàng chạy về phía trước. Tuổi chập chững có thể trôi qua chỉ trong nháy mắt – nhưng trong suốt những năm tháng ấy, bạn sẽ có được rất nhiều tiếng cười và cả những trận chiến thú vị. Giờ đây khi đã lý giải được căn nguyên những hành động của trẻ, chúng ta hãy cùng tìm hiểu một yếu tố khác có ảnh hưởng không nhỏ đến phương hướng và sắc thái hành vi của trẻ. Đó là một phần quan trọng tạo nên con người của trẻ sau này – chúng ta gọi nó là “tính khí”. 6 Nhân tố khó đoán của tự nhiên: Tính khí của con bạn là gì? “Nếu tôi chấp nhận ánh nắng mặt trời vàsự ấm áp, thì tôi cũng phải chấp nhận cảsấm sét và chớp giật nữa.” – Kahlil Gibran Những nội dung chính Hiểu tính khí cũng quan trọng như hiểu các giai đoạn phát triển của trẻ. Mỗi trẻ đều sở hữu tính khí độc nhất vô nhị; không có hai đứa trẻ nào giống nhau hoàn toàn cả. Bạn không thể thay đổi tính khí của trẻ nhưng bạn có thể tìm cách phối hợp với nó. Tính khí thường xuất hiện với ba kiểu nổi bật: dễ chịu, cẩn trọng và tính khí mạnh. Hãy cẩn thận khi định danh cho tính khí của trẻ – những lời nói của bạn có thể khuyến khích trẻ nhưng cũng có thể gây tổn thương cho trẻ. Bạn chính là chuyên gia giỏi nhất về con bạn. Chỉ cần một giây để lắng nghe tiếng cười khúc khích của trẻ thôi là bạn đã có thể tìm thấy trẻ giữa hàng trăm trẻ khác. Khuôn mặt của trẻ là duy nhất, giọng nói của trẻ là duy nhất và tính cách của trẻ cũng là duy nhất! Mỗi đứa trẻ được sinh ra với những tính cách tương ứng với những dấu vân tay của trẻ. Trẻ sẽ sở hữu một vài trong số vô vàn những nét tính cách khác nhau như thông minh, hài hước, chính trực và những đặc tính thú vị khác được gọi chung là tính khí. Tính khí là cách một người tương tác với thế giới: tốc độ, thái độ, sự linh hoạt, tâm trạng chung và rất nhiều yếu tố khác. Các giai đoạn phát triển của trẻ cũng giống như tất cả các trẻ khác; nhưng tính khí của trẻ – giống như hình dáng một bông tuyết – hoàn toàn là của riêng trẻ. Hiểu được những giai đoạn phát triển của trẻ sẽ giúp bạn biết được những mốc phát triển nào trẻ đang hướng tới đồng thời dự đoán xem trẻ sẽ chào đón những giai đoạn đó với sự thích thú hay tiếp cận nó bằng sự thận trọng. Nắng ấm, tuyết rơi, bão tố – đâu là tính khí của con bạn? “Nắng ấm thơm tho, mưathì tươi mát, gió thật mạnh mẽ, tuyết lại đầy hứng khởi; không có cái gọi làthời tiết xấu, chỉ làcó nhiều kiểu thời tiết đẹp khác nhau màthôi.” – John Ruskin Ngay cả trong thời kỳ của tổ tiên người tiền sử sinh sống, tôi cũng dám chắc rằng có sự tồn tại của những nét tính khí khác nhau. Mỗi bộ tộc sẽ tồn tại những chàng Tarzan vui vẻ, một số chàng Tarzan hay xấu hổ, một số dễ tính, một số giống như những chàng rocker thời hiện đại với tính khí bốc đồng, thiếu kiên nhẫn và luôn luôn sôi nổi! Các nhà khoa học chuyên nghiên cứu về loài tinh tinh cũng tìm thấy những nét tính cách khác biệt trong cộng đồng loài vượn hoang dã. Hiểu tính khí của trẻ cũng quan trọng như việc bạn cần biết rõ hôm nay thời tiết sẽ ra sao. Ví dụ như khi bạn muốn đi dạo. Vậy hôm nay trời nắng nóng hay có tuyết rơi? Hơn nữa, khi biết mình hy vọng chuyện gì sẽ xảy ra, bạn sẽ có thể chuẩn bị một chút và buổi đi chơi sẽ dễ chịu hơn rất nhiều. Cuối cùng, nếu bạn chuẩn bị áo quần phù hợp với thời tiết bên ngoài thì ngay cả mùa đông giá lạnh cũng sẽ trở nên tươi đẹp và lộng lẫy. Tương tự như vậy, khi bạn phải đưa một đứa trẻ chập chững cùng đi đến cửa hàng, việc biết được tính khí của trẻ – trẻ nhanh nhẹn hay chậm chạp, thích thú hay e sợ những địa điểm mới, dễ hay khó thích nghi với sự thay đổi – việc này sẽ giúp bạn lên kế hoạch làm công việc hàng ngày sao cho phù hợp với tính cách của trẻ. Hy vọng rằng điều đó sẽ giúp bạn tránh được những trận cuồng phong và hướng tới cầu vồng! Đến nay, chúng ta vẫn chưa thực sự hiểu rõ tính khí của con người được di truyền qua hệ gen như thế nào. Nhưng nhìn chung, “cha nào con nấy”. Cha mẹ dè dặt thì con cái cũng dễ xấu hổ, cha mẹ ầm ĩ thì con cái cũng có khuynh hướng ồn ào. Nhưng cũng có những trường hợp hai người thủ thư dịu dàng, nhỏ nhẹ lại có một đứa con ồn ào, sôi nổi. Chín nét tính khí cơ bản mà con bạn có thể sở hữu khi sinh ra nhìn chung cũng sẽ không có nhiều thay đổi trong suốt 18 năm sau đó. Nếu trẻ trưởng thành để trở thành một bông hồng, trẻ sinh ra sẽ giống một nụ hồng. Điều đó không có nghĩa là bạn hoàn toàn không có ảnh hưởng gì đến trẻ. Với sự quan tâm luôn được điều chỉnh sao cho phù hợp với nhu cầu độc đáo của trẻ, bạn có thể giúp bụi hồng đó lớn lên khỏe khoắn, mạnh mẽ và nở hoa rực rỡ. Sự đa dạng là gia vị của cuộc sống (và nền tảng của xã hội) Sẽ thật khủng khiếp nếu thế giới này không tồn tại các bác sỹ, nhưng cũng sẽ khủng khiếp không kém nếu tất cả mọi người trên thế giới đều trở thành bác sỹ. Chúng ta cần các nhà lãnh đạo và những người được dẫn dắt, người tư duy và người hành động, những người biết lo lắng và cả những người hoàn toàn vô lo vô nghĩ. Những nét tính cách khác nhau tạo nên một thế giới đủ đầy. Vì thế, mặc dù vì một lý do nào đó nhiệm vụ của bạn là nuôi dưỡng một chú hổ con với hàm răng sắc nhọn thì bạn cũng nên nhớ rằng chú hổ ấy sẽ đóng một vai trò quan trọng trong xã hội. Ba kiểu tính khí tiêu biểu nhất Không phải tất cả các bậc cha mẹ đều làm những công việc giống nhau. Ngay khi trở thành một bác sỹ nhi khoa, tôi nhận thấy rõ ràng rằng một số trẻ dễ tính với cha mẹ của mình hơn những trẻ khác. Nhiệm vụ của bạn là nuôi dạy một đứa trẻ – đó là con của bạn. Để làm tốt nhiệm vụ ấy, bạn cần trả lời một câu hỏi, “Tính khí của đứa con chập chữngcủa bạn là gì?” Tất cả chín đặc điểm tính khí đều xuất hiện ở tất cả trẻ em. Nhưng các chuyên gia nhi khoa đã nhận thấy rằng khi họ cẩn thận đánh giá hành vi của trẻ thì sự kết hợp của chín đặc điểm này thường tạo nên ba kiểu tính khí sau: Trẻ dễ chịu (chiếm 40%). Những đứa trẻ này rất linh động, hoạt bát, cường độ cảm xúc không quá mạnh mẽ và thường dễ thích nghi với những tình huống mới. Các bé thức dậy với tâm trạng thoải mái, vui vẻ và sẵn sàng chào đón một ngày mới. Trẻ cẩn trọng (chiếm 15%) còn được gọi là những trẻ “chậm khởi động”. Các bé hay do dự, nhạy cảm và thậm chí hay sợ hãi, những trẻ này không thích sự thay đổi hay bất ngờ. Các bé thường tỏ ra bình lặng nhưng rất dễ cáu giận. Các bé có thể nằng nặc đòi quan sát những đứa trẻ khác trượt cầu trượt đến 20 phút trước khi chúng cảm thấy đủ tự tin để cẩn trọng nhập cuộc. Trẻ tính khí mạnh (chiếm 10%) còn được gọi là những trẻ “đầy thách thức”. Các nét tính khí của trẻ thuộc nhóm này luôn có cường độ mạnh “hơn” một chút: năng động hơn, cường độ cảm xúc mạnh hơn, nhạy cảm hơn, nồng nhiệt hơn, cứng nhắc hơn, thất thường hơn, thiếu kiên nhẫn hơn, bốc đồng hơn và ương bướng hơn. Trẻ tính khí mạnh là sự kết hợp cao độ của một vài (hoặc tất cả!) những đặc điểm này. Bạn đang đối mặt với kiểu “thời tiết” nào? Tìm hiểu những nét tính khí của trẻ là một điều thú vị – giống như đo nhiệt độ cho tính cách vậy. Tính khí là sự kết hợp độc đáo có một không hai của chín nguyên liệu cơ bản tạo nên hành vi (xem phía dưới). Trẻ dễ chịu có nhiều đặc điểm được liệt kê đầu tiên, trẻ cẩn trọng và trẻ tính khí mạnh được trình bày sau đó. Con bạn sẽ đứng ở vị trí nào trên thước đo dưới đây? Dễ chịu, cẩn trọng hay mạnh? Hoạt động: Thích những trò chơi tĩnh… dễ gây gổ, hay bồn chồn, không chịu ngồi yên một chỗ Sự quy củ: Có thể dự đoán thời điểm ngủ trưa và các bữa ăn… thói quen sinh hoạt thay đổi hàng ngày Phản ứng đầu tiên: Cởi mở với những tình huống mới… cảm thấy những trải nghiệm mới thật đáng sợ Khả năng thích nghi: Dễ dàng thích nghi với những thay đổi… gặp khó khăn khi có thay đổi hoặc có chuyện bất ngờ xảy ra Cường độ cảm xúc: Nhẹ nhàng và ôn hòa… ầm ĩ và nồng nhiệt Tâm trạng: Vui vẻ, dễ chịu… dễ cáu gắt, mất tinh thần và luôn nghĩ về thất bại Sự kiên định: Dễ nghe theo người khác… chiến đấu đến cùng Khả năng chú ý: Tập trung khi đang chơi… dễ bị xao lãng, chỉ tập trung được trong thời gian ngắn Sự nhạy cảm: Không nhận thấy những thay đổi nhỏ xung quanh… rất nhạy cảm với tiếng ồn, các kết cấu, mùi và hương vị. Khoảng một phần ba số trẻ không thuộc chính xác một nhóm tính khí nào cả. Ví dụ, bé Will nhìn chung dễ tính và hòa đồng nhưng vô cùng nhạy cảm với quần áo gây ngứa và các mùi quá nồng. Bé cũng rất ồn ào và nhiều năng lượng. Vậy bé thuộc nhóm trẻ dễ tính (vì thuyết phục bé khá đơn giản), hay cẩn trọng (vì bé nhạy cảm), hay mạnh (vì bé rất năng động)? Rõ ràng là bé có đủ đặc điểm của cả ba nhóm tính khí đã nêu. Nếu bạn vẫn không chắc chắn con mình thuộc nhóm nào, bạn có thể dành 15 giây để làm một bài kiểm tra nho nhỏ như sau: Dẫn trẻ đến một trung tâm thương mại đông đúc và ồn ào, bỏ tay con ra và quay lưng lại với trẻ trong khoảng vài giây. Trẻ sẽ làm gì? Bắt đầu khóc lóc? Chỉ đứng yên đó? Chạy đến cửa hàng gần nhất và không thèm quay lại? Phản ứng của trẻ trong tình huống này sẽ giúp bạn có nhận thức cơ bản về tính khí của trẻ. Trẻ chập chững dễ chịu: Dịu dàng và ôn hòa “Không quálạnh, không quá nóng – chỉ vừa đủ!” – Goldilocks và ba chú gấu “Bé Evan tỉnh dậy trong tâm trạng rất vui vẻ vàlững thững đi vào bếp đểăn sáng. Tuy nhiên, một sự cố nhỏ đã xảy ra khi món ngũ cốc yêu thích củacậu bé 26 tháng tuổi này ‘biến mất ’ (hết sạch) khi mẹ mới chỉ đổ được vài hạt vào bát cậu. ‘Ăn nữa!’, cậu bé đòi, giọng càng lúc càng vút lên. Chuck – bố cậu – vội lấy ra một hộp ngũ cốc loại khác trong tủ bếp và đổ vào bát cho con trai. Evan nhìn xuống bát vàthấy loại ngũ cốc khác lúc trước, cậu bé tỏ rathất vọng thấy rõ. ‘À!’, Chuck nói, ‘Đây cũng làloại con thích mà! Con ăn thử đi!’. Evan nhúng thìa vào bát ngũ cốc trộn sữa vàchẳng mấy chốc đãchén hết cả bát!” Trẻ dễ tính dường như có cuộc sống khá yên bình. Các bé quan tâm nhưng đồng thời cũng không để ý. Các bé không quá bận tâm nếu bị u đầu sứt trán. Các bé vượt qua sự buồn bực tương đối dễ dàng. Điều đó không có nghĩa là trẻ dễ tính không bao giờ ăn vạ hay cư xử bướng bỉnh khi có chuyện không hay xảy ra – chắc chắn là đôi lúc sẽ có – trẻ dễ tính thường bỏ qua và tiếp tục làm việc khác. Các bé vừa linh hoạt vừa cân bằng.Từ đầu tiên mà một đứa trẻ dễ tính thường nói là Xin Chào! (một sự phản ánh chính xác tính cách vui vẻ, dễ chịu của trẻ.) Thậm chí trong suốt thời kỳ “người Nê-ăng-đéc-tan”, trẻ có tính khí dễ chịu giống như những chính khách cao tuổi trong bộ lạc. Các bé hết sức kiên nhẫn và hiểu lý lẽ. (Nhưng bạn đừng vội mừng, khi buộc phải hành động, các bé hoàn toàn có thể phản ứng như những người tiền sử theo đúng nghĩa đen). Nếu con bạn thuộc nhóm trẻ có tính khí dễ chịu bẩm sinh, xin chúc mừng vì bạn đã thật may mắn. Nhưng nếu con bạn “chậm khởi động”, có tính khí mạnh hoặc là thử thách đối với cha mẹ, thì bạn càng nên khen ngợi mình – bạn thực sự là một ông bố, bà mẹ anh hùng. Trẻ cẩn trọng: “Chậm khởi động” “Nghĩ thật kỹ trước khi làm.” – Charlotte Bronte Bé Jess 18 tháng tuổi thực sự rất cẩn trọng. Jode – mẹ bé – kể rằng: “Cháu mới chỉ nói được bốn từ nhưng cháu luôn suy nghĩ cẩn thận. Trước khi làm việc gì mới thì cháu phải thực sự tiếp cận với nó. Lúc ở công viên, thằng bé quan sát những trẻ khác chơi trò chui qua đường hầm hàng tuần liền. Sau đó một hôm, thằng bé nói muốn được chơi thử, vàsau khi đãtừ từ chui qua hết đường hầm, cháu sung sướng đến nỗi sau đó cháu đãchui quachui lại đến 20 lần liên tiếp!”. Trẻ cẩn trọng có nhịp điệu cuộc sống tương đối chậm. Khi mới sinh ra, sự nhạy cảm của các bé thường được thể hiện qua việc bị colic (hội chứng co thắt bụng ở trẻ sơ sinh). Khi được khoảng bốn tháng tuổi, trong khi nhiều bé khác nhoẻn cười liên tục với mọi người thì trẻ cẩn trọng lại mếu máo đầy lo lắng khi tiếp xúc với người lạ (hoặc bác sỹ) và bám lấy mẹ như để cầu cứu. Mức độ lo âu này thường đẩy trẻ chập chững cẩn trọng trở lại giai đoạn người Nê-ăng-đéc-tan cứng nhắc, bướng bỉnh và khiến cho các hành vi ngoan cố, đòi hỏi luôn ở mức cao. Những từ đầu tiên của trẻ cẩn trọng thường là Tạm biệt, đi hoặc sách. (Như bạn có thể thấy, không phải là những từ hòa đồng cho lắm.) Các bé thường rất nhiệt tình vẫy tay hay chào tạm biệt – chỉ sau khi khách đã bước ra khỏi cửa. Bé Issabella – 15 tháng tuổi – thích biểu diễn cho người lạ xem chỉ khi họ ở cách bé một khoảng an toàn. (Meg – mẹ bé – gọi đó là “hào” an toàn của bé.) Khi được khoảng 3 tuổi, sự nhút nhát của các bé có thể giảm bớt, một phần bởi vì khả năng ngôn ngữ tốt hơn. (Một vài trẻ quá nhút nhát vẫn tiếp tục nhút nhát thêm một thời gian nữa). Dần dần, những đứa trẻ cẩn trọng trở nên tự tin hơn và càng ngày càng cởi mở với những trải nghiệm mới hơn. Chúng ta rất dễ mất kiên nhẫn với những trẻ cẩn trọng thái quá. Một người mẹ đã từng thừa nhận rằng: “Tôi muốn gào lên với thằng bé, ‘Con thôi ngay đi!’”. Nhưng sự thiếu kiên nhẫn của chúng ta luôn luôn khiến những trẻ chập chững này khó kiểm soát hơn. Sợ hãi là một cảm xúc nguyên thủy và sâu sắc, không phải chúng ta muốn gợi lên hay dập tắt là được. Và một khi đã bị kích thích, nỗi sợ hãi sẽ kéo theo hàng loạt những phản ứng dồn dập: tim đập nhanh, nhìn hốt hoảng, muốn bỏ chạy… Trẻ chập chững cẩn trọng cũng có thể: Tỏ ra rất cẩn trọng khi thử điều gì mới lạ. Phản ứng đầu tiên của trẻ với một điều mới lạ thường là lảng tránh. Trẻ tránh người lạ, địa điểm lạ và bất cứ thứ gì không quen thuộc. Bé Emilio rất khỏe mạnh. Bé học đạp xe đạp khi mới chỉ 3 tuổi. Tuy nhiên, bé cũng rất cẩn thận khi đạp xe. Thỉnh thoảng, bé lại dừng lại, nhìn xuống để đảm bảo chắc chắn rằng các bánh xe vẫn còn ở đó. Tỏ ra cực kỳ nhạy cảm. Trẻ thường than phiền rằng cái mác ở đằng sau áo của bé (hoặc cả cái áo) khiến bé cảm thấy “ngứa ngáy”. Thức ăn quá lổn nhổn, có vị hoặc mùi lạ, hoặc bé sẽ nhất định không chịu mặc một màu nào đó lạ mắt bởi trông nó rất “ghê”. Muốn được gần gũi. Trẻ cẩn trọng thường bám cha mẹ, lẵng nhẵng đi theo cha mẹ từ phòng này sang phòng khác. Tim – bố của bé Derek – kể rằng: “Mỗi buổi sáng ở nhàtrẻ, Dereck lại bám chặt lấy tôi như một cái màng bọc suốt 10 phút đầu tiên. Nhưng khi bé đãthích thú với điều gì đó, bé hôn tạm biệt rất dễ dàng.” Bé Sophie, 18 tháng tuổi, con của Debbie, bám mẹ đến nỗi biệt danh củacô bé là Velcro (khóa dán). Thích quy tắc. Trẻ cẩn trọng thích những trình tự lặp đi lặp lại và những quy tắc. Tuân thủ chúng giúp trẻ cảm thấy an toàn và được bảo vệ. Cư xử thận trọng: Lời khuyên khi đối phó với trẻ cẩn trọng Mặc dù những người thân của bạn có thể phản đối (hoặc chính bạn cảm thấy lo sợ) nhưng tính khí cẩn trọng của trẻ không phải vì bạn bảo vệ trẻ thái quá hay “đầu hàng” trẻ. Trẻ sinh ra đã như vậy, trẻ sẽ tiến bộ hơn và can đảm hơn – miễn là bạn nhẹ nhàng động viên thay vì mất kiên nhẫn và chỉ trích bé. Nếu bạn thúc giục quá mức, trẻ sẽ càng sợ hãi và bạn sẽ mất gấp đôi thời gian để cùng trẻ vượt qua nỗi sợ ấy. (Bạn đã bao giờ thử nói chuyện để giúp một người vượt qua nỗi sợ đi máy bay chưa? Tốt nhất là bạn đừng bao giờ thử làm như vậy!) Có rất nhiều điều bạn có thể làm ngay từ bây giờ để giúp trẻ cẩn trọng tự tin hơn. Đối với trẻ chập chững dưới 2 tuổi: 1. Khuyến khích trẻ có một đồ vật thân thiết. Bé Brandon 15 tháng tuổi rất thận trọng. Bé chỉ bò chứ không đi vì sợ ngã. Ở phòng khám củatôi, nỗi sợ của bé dịu đi mỗi khi bé được ôm chiếc chăn riêng và được mút ngón tay cái để cảm thấy dễ chịu hơn. 2. Thiết lập những trình tự lặp đi lặp lại và có tác dụng trấn an trong sinh hoạt hàng ngày của trẻ. Những bài hát đặc biệt, trình tự ăn uống quen thuộc (bé có đĩa và thìa riêng), dành vài phút để mát-xa, có những Khoảng thời gian đặc biệt (Xem Chương 10) để có thể giúp trẻ xây dựng sự tự tin. 3. Bạn cần học cách kiên nhẫn hơn. Điều này thực sự rất khó! Nhưng hãy nhớ rằng, trẻ cẩn trọng luôn cảm thấy hoang mang và yếu đuối trong một thế giới rộng lớn đầy rẫy những điều đáng sợ này. Đối với trẻ chập chững trên 2 tuổi, bạn có thể thực hiện ba biện pháp trên, kèm theo: 4. Tránh sự bất ngờ. Bạn hãy nói với trẻ về những kế hoạch đã lập ra để thực hiện trong thời gian tiếp theo của ngày. Một số cha mẹ thông báo kế hoạch của cả ngày hôm đó vào bữa sáng. Bạn hãy để trẻ có điều gì đó để trông đợi sau mỗi tình huống căng thẳng. (“Ăn trưa xong, chúng ta sẽ đến gặp bác sỹ và ngay sau đó chúng ta sẽ đi ăn kem nhé! Con có muốn rắc kẹo lên chiếc kem của con không?) 5. Giúp trẻ xây dựng lòng tự tin. Như chúng ta sẽ cùng thảo luận ở Chương 9, có rất nhiều cách để giúp trẻ xây dựng cảm giác tự tin – ví dụ, chơi đóng vai: Hãy giả vờbạn là một đứa trẻ còn con là một chú chó to đáng sợ. 6. Tiến bước chậm và chắc. Có những ngày trẻ sẽ ham khám phá hơn, cũng có những ngày trẻ sẽ rụt rè hơn. Vào những ngày đẹp trời, bạn hãy nhẹ nhàng động viên để trẻ bước từng bước ra khỏi vùng an toàn của mình. (“Mẹ biết con không thích ở đây, nhưng con hãy nắm tay gấu Pooh, mẹ sẽ quay lại sau một phút ma thuật rồi mẹ con mình sẽ về nhà và cùng vẽ tranh! Đập tay với mẹ nào! Á, con khỏe quá! Đừng bỏ tay gấu Pooh ra nhé, con yêu!”) 7. Tập thư giãn. Bạn hãy cùng trẻ tập hít thở sâu mỗi ngày để trẻ học được cách tự trấn an bản thân. Trẻ chập chững tính khí mạnh: Đứa trẻ nhỏ, tính cách lớn “Trong khó khăn nào cũng có cơ hội.” – Albert Einstein Bé Gina15 tháng tuổi bận rộn liên tục từ lúc thức dậy đến tận khi đi ngủ, quay cuồng với hết hoạt động này tới hoạt động khác. Bé hạnh phúc khi hoạt động không ngừng. Nhưng chính điều đó cũng đồng nghĩa với việc bé luôn va vào mọi thứ vàcần những cái hôn xoa dịu liên tục hoặc bé sẽ lạc vào một nơi nào đó mà đáng ra bé không nên lại gần. “Nếu con bé không mở được cửa, thì sẽ đập cửaluôn!”, Olivia – mẹ bé – kể lại. Elise vừacười vừa kể về cậu con trai 2 tuổi Spencer không biết sợ là gì là một em bé “100% năng lực và 0% suy xét”. Thằng bé sẽ đứng thẳng dậy cầm chiếc rìu sắc lẻm và nói: “Rìu đẹp chưa này!” Spencer chẳng bao giờ chịu ngồi yên trừ khi bé ngủ. “Thỉnh thoảng tôi lại giật mình khi nghe thông báo trên loa ở siêu thị Wal-Mart, ‘Quý khách thân mến, chúng tôi đang giữ một bé trai…’”. Em gái bé, Rosy, lại rất dễ tính. Cô bé sẽ chỉ ngồi một chỗ vàchơi đồ chơi hàng giờ nhưng Spencer thì sẽ ngay lập tức ném chúng vào tường. Mary Sheedy Kurcinka đã quan sát và nhận xét như sau trong cuốn sách Tính khí của trẻ (Raising your spirited child): “Trẻ tính khí mạnh là quả bóng Siêu Nhựa trong một căn phòng đầy những quả bóng nhựa. Những ‘quả bóng’ trẻ em khác nảy lên 90cm khỏi mặt đất. Còn tất cả những quả bóng ‘tính khí mạnh’ đều nảy lên tận trần nhà...”. Kết hợp với những đặc tính thường gặp ở những người thuộc Thời kỳ Đồ đá: cứng nhắc, năng động, bướng bỉnh và coi mình là trung tâm – bạn có thể hiểu tại sao trẻ chập chững với tính khí mạnh lại là một thách thức đặc biệt đến như vậy. Rất nhiều cha mẹ có con dễ tính lầm tưởng rằng những cơn ăn vạ của trẻ khác là do chúng không được giáo dục tốt. Nhưng thường thì điều ngược lại mới đúng. Cha mẹ của trẻ tính khí mạnh thường là những bậc cha mẹ tốt nhất. Tuy nhiên, họ cũng là những người có công việc khó khăn nhất. Nhiều bà mẹ kể với tôi rằng họ biết con họ sẽ là những đứa trẻ có tính khí mạnh bởi chúng đã không bao giờ chịu nằm yên ngay từ trong bụng mẹ. Khi còn là trẻ sơ sinh, các bé đã thể hiện sự ồn ào của mình nhiệt tình đến mức khi đã bắt đầu khóc, thì sẽ khóc không ngừng – ngay cả sau khi bạn đã đưa cho trẻ thứ trẻ muốn! So với tất cả những trẻ khác, trẻ tính khí mạnh trải qua khoảng thời gian hàng triệu năm sống trong thời tiền sử dễ dàng hơn cả – chúng là những người Nê-ăng đéc-tan thế hệ alpha. Trẻ chập chững với tính khí mạnh cũng có thể: Thể hiện rất nhiều nét tính cách khác nhau. Trẻ chập chững tính khí mạnh luôn thể hiện sự biến hóa đa dạng giống như chúng ta luôn bắt gặp nhiều chú chó con thuộc nhiều giống khác nhau vậy! Một số trẻ tỏ ra đặc biệt hoạt náo – chúng không bao giờ ngồi yên – nhưng chúng luôn vui vẻ và hạnh phúc. Một số trẻ khác có tâm trạng dễ thay đổi, bướng bỉnh, cau có và thiếu kiên nhẫn. Nhìn chung, khi vui chúng rất vui và ngược lại, nếu buồn chúng sẽ rất buồn. Năng nổ như một tổ ong. Những đứa trẻ này chạy xa hơn, nhảy cao hơn và quay tròn lâu hơn. Bởi chúng dễ bị xao lãng và luôn nhiệt tình khi chơi nên chúng cũng dễ gặp tai nạn hơn cả. Gặp khó khăn khi đối mặt với sự thay đổi. Việc chuyển từ hoạt động này sang hoạt động khác có thể không dễ dàng đối với trẻ tính khí mạnh. Chúng quá say mê với việc đang làm và vì thế, không muốn dừng lại. Lao vào rồi phá vỡ giới hạn. Trẻ chập chững tính khí mạnh sẽ xô đẩy thay vì sờ, chạm; giọng nói của trẻ cao vút như thể đang hét. Các bé lao ra vỉa hè và quay lại nhìn (để biết chắc rằng bạn đang quan sát) rồi sau đó bước thẳng xuống đường! Dễ cảm thấy bị tổn thương. Các bé rất khó cảm thấy bình thường trở lại sau khi bị chỉ trích hoặc bị thất vọng. Như bạn có thể hình dung ra, trong suốt những năm tuổi chập chững, những chú King Kong nhỏ là đối tượng khó trở nên văn minh nhất. Các bé cần sự Nhất Quán (luôn luôn phải Nhất Quán) cùng với thật nhiều tình yêu thương, sự kiên nhẫn và những giới hạn kiên cố (nhưng không cứng nhắc). Điều may mắn là, khi những đứa trẻ này phát triển ngôn ngữ và bắt đầu độc lập, đối phó với chúng sẽ dễ dàng hơn rất nhiều. Thích nghi với hoàn cảnh: Bí quyết giúp bạn sống hòa hợp với trẻ chập chững có tính khí mạnh Tùy vào năng lượng của bạn, bạn có thể chọn áp dụng một trong số những biện pháp được trình bày dưới đây. Hãy bắt đầu với một hai mẹo và xem kết quả ra sao. Quan trọng hơn cả – bạn cần phải kiên nhẫn! Đối với trẻ chập chững dưới 2 tuổi: 1. Đưa trẻ ra ngoài chơi càng nhiều càng tốt! Nhiều hoạt động thường xuyên để đốt cháy năng lượng và cơ hội vui chơi trong bầu không khí trong lành sẽ giúp trẻ tính khí mạnh Thời kỳ Đồ đá tìm thấy sự cân bằng. 2. Thỉnh thoảng thay đổi và cất bớt một số đồ chơi. Những món đồ chơi sẽ trở nên hấp dẫn hơn nếu lâu lâu trẻ mới lại nhìn thấy chúng. 3. Chắc chắn rằng trẻ được nghỉ ngơi. Trẻ tính khí mạnh thường không chịu đi ngủ bởi các bé luôn hào hứng với những việc chúng đang làm. Tuy vậy, trẻ bị mệt mỏi quá mức sẽ gây ra rất nhiều rắc rối. 4. Hãy khiến cho mọi chuyện trở nên vui vẻ. Năn nỉ hay dọa dẫm đều không có tác dụng đối với trẻ. Bạn sẽ dễ dàng nhận được sự hợp tác hơn nếu bạn đưa ra cho trẻ các lựa chọn và đề nghị giúp đỡ thay vì đưa ra mệnh lệnh. 5. Hãy thu dọn nhà cửa để đảm bảo an toàn cho trẻ. Bỏ đi hoặc sắp xếp lại những vật dễ vỡ, có giá trị hoặc những đồ đạc “có thể khiến trẻ ngã”. 6. Thiết lập ít giới hạn thôi, nhưng tất cả phải luôn nhất quán. Những đứa trẻ tính khí mạnh thường gặp khó khăn nếu bạn đặt ra nhiều giới hạn quá mức cần thiết, hoặc bạn không kiên định trong việc duy trì những giới hạn một cách nhất quán. Bạn có thể khiến các quy định trở nên “dễ thở” hơn với trẻ – nhưng khi làm như vậy, bạn cần đảm bảo bé hiểu rằng bạn chỉ đang đưa ra một ngoại lệ chứ không phải đang thay đổi quy tắc. 7. Tránh để trẻ bị phấn khích quá mức. Một vài tiếng trước giờ đi ngủ đêm, bạn nên vặn nhỏ đèn, bật tiếng ồn trắng, tránh dọn dẹp nhà cửa, tránh tiếng động, tránh bật nhạc lớn và không bật ti vi. 8. Hãy cố gắng hết sức để không phản ứng thái quá mỗi khi trẻ đánh bạn hoặc có hành vi không đúng. Trẻ hành động như một người tiền sử hoang dại không có nghĩa là bạn cũng nên làm như vậy. Đối với trẻ chập chững trên 2 tuổi, bạn có thể áp dụng cả tám biện pháp trên và thêm vào: 9. Có nhiều phương án dự phòng để trẻ luôn được bận rộn. Ví dụ, luôn có sẵn những hoạt động diễn ra nhanh chóng, ít gây bừa bộn như chơi sáp màu và giấy và nặn đất nặn. 10. Dạy trẻ những kỹ năng xã hội. (“Bobby có thể cho con cùng chơi bóng nếu con cười thật tươi khi hỏi bạn, giống như khi con cười với mẹ ấy.”). 11. Dạy trẻ những từ ngữ giúp trẻ thể hiện cảm xúc. “Con đang cư xử giống như lúc con bị đói ấy. Con có muốn ăn một chút không?” 12. Thực hành các biện pháp trấn an để giúp phát triển khả năng tự bình tĩnh lại. (Xem các bài tập xây dựng tính kiên nhẫn ở Chương 9). 13. Áp dụng phương pháp “tâm lý đảo ngược” để giúp trẻ khi trẻ nhất định muốn làm những việc trái ngược hoàn toàn với những điều bạn muốn trẻ làm (xem Chương 9). Bạn chỉ có thể gắn nhãn cho đồ hộp chứ không thể gắn nhãn một đứa trẻ “Nếu không tin, tôi đã không thể nhìn thấy.” – Marshall McLuhan “Keisha đúng là đồ quỷ sứ!” “Pete nhát quá, thằng bé sợ cả cái bóng của chính mình!” “Drew lúc nào cũng như bị tăng động ấy!” Chúng ta vẫn thường nghe thấy trẻ bị gán cho rất nhiều biệt danh. Đáng ghét. Cứng đầu. Nhõng nhẽo. Khó bảo. Đòi hỏi. Kén chọn. Tôi không bao giờ hết ngạc nhiên khi nghe các bậc cha mẹ liên tưởng con cái họ với những từ ngữ mà chắc chắn họ không bao giờ cho phép người khác nói về mình như thế! Mặc dù bạn không hoàn toàn sai khi dùng những từ chỉ trích đó để nói về trẻ nhưng những nhãn hiệu cá nhân đầy tiêu cực này khiến trẻ bị tổn thương – thậm chí chúng có thể gây ra những vết sẹo suốt đời trong lòng trẻ. Gọi một đứa trẻ là “đồ quỷ sứ”, khiến cả bạn và trẻ đều tập trung vào những hành vi sai trái của trẻ. Nó khiến bạn nhận ra rằng trẻ đã năm lần gây chuyện (bản thân bạn cũng dự đoán như vậy) mà không thấy được 15 lần khác trẻ đã rất ngoan ngoãn. Hừm, có lẽ bạn đang nghĩ rằng: Thế nếu Keisha thực sự luôn cư xử hư hỏng thì sao? Liệu việc tránh gắn nhãn tính cách của trẻ có phải chỉ là một điều đúng đắn vô nghĩa hay không? Không, hoàn toàn không phải như vậy! Những điều bạn nói thực sự có ảnh hưởng rất lớn đến trẻ. Rất nhiều người đã chờ đợi cả đời chỉ để được nghe cha mẹ mình khen ngợi. Đứa trẻ tiền sử của bạn có thể tranh cãi với bạn, nhưng bạn là người đầu tiên trẻ sẽ tìm đến khi trẻ bị tổn thương hoặc sợ hãi. Bạn chính là Vua (hoặc Hoàng hậu) của cả gia đình và trong lòng trẻ. Những lời nói yêu thương của bạn có thể động viên còn những lời chỉ trích sẽ khiến trẻ tan nát cõi lòng từng chút từng, chút một. Những biệt danh gây tổn thương cứ tồn tại mãi trong tâm trí chúng ta – khiến ta cả đời không quên được. May mắn thay, những lời nhận xét tử tế cũng đồng hành với chúng ta trong suốt cuộc đời. Vì thế bạn hãy thận trọng khi lựa chọn những từ ngữ mà bạn mong muốn trẻ sẽ nhớ mãi trong đầu như một định nghĩa về bản thân trẻ. Tất cả chúng ta đều phải đối mặt với rất nhiều khó khăn, thử thách trong cuộc đời. Những người có niềm tin vào bản thân sẽ đủ khả năng để vượt qua khó khăn. Bạn hãy sử dụng sức mạnh của ngôn từ để giúp trẻ mạnh mẽ hơn. Đó là một trong những món quà quý giá nhất mà bạn có thể dành tặng cho trẻ. Những biệt danh tiêu cực, không chỉ quá đáng mà còn không hề chính xác. Nếu bạn nói: “Con lười quá!”, bản thân bạn cũng hiểu rằng không phải ngày nào trẻ cũng như vậy. Nếu bạn nói: “Con xấu tính thế”, bạn sẽ thấy rằng vào lúc khác trẻ có thể thật ngọt ngào, đáng yêu. Có một cách tốt hơn để trẻ biết khi nào bạn buồn bực vì hành vi của trẻ, đó là nhận xét về việc trẻ vừa làm và nói cho trẻ biết bạn cảm thấy thế nào: “Con làm vỡ cái khung ảnh mẹ thích nhất mất rồi. Bây giờ mẹ đang giận, giận, giận lắm!”. Điều này sẽ giúp bạn có thể than phiền với trẻ về những gì trẻ đã làm mà không gán cho trẻ một đặc điểm không chính xác, thiếu công bằng và gây tổn thương. Bạn cũng cần nhận thấy rằng tất cả những nét tính khí “tiêu cực” đều có mặt tích cực và hoàn toàn có thể trở thành một tài sản quý giá đối với trẻ khi trẻ lớn lên. Nỗi sợ của một “kẻ nhát gan” có thể giúp trẻ tránh quan hệ tình dục không an toàn. Một đứa trẻ “cứng đầu” có thể không bị ảnh hưởng bởi áp lực bạn bè nên sẽ không thử dùng chất gây nghiện. Một đứa trẻ “nhõng nhẽo” sẽ không để người khác lợi dụng mình. Hãy chọn một từ khác! Hãy thay thế những nhãn hiệu cá nhân làm trẻ đau lòng bằng những miêu tả có ý nghĩa động viên trẻ. Nhãn hiệu cá nhân tiêu cực/ Mô tả tích cực Ồn ào –-> Ham học hỏi Kén ăn –--> Biết mình thích ăn gì Tăng động –-> Sôi nổi Nhõng nhẽo –--> Đấu tranh cho bản thân Nhút nhát –--> Cẩn thận Hoang dã –--> Nhiều năng lượng Cứng đầu –--> Kiên cường Ngang ngạnh ---> Dũng cảm Cầu kỳ –--> Biết chọn lọc Lề mề –--> Chín chắn và cẩn thận 7 Sự va chạm của những nền văn minh: Khi cha mẹ hiện đại gặp trẻ con Thời kỳ Đồ đá “Đôi khi, công việc làm cha mẹ chẳng khác nào nuôi dưỡng một cánh tay luôn tìm cách cắn mình.” – Peter De Vries Những nội dung chính Làm cha mẹ vừa là kỹ năng vừa là bản năng. Cảm giác tức giận và thất bại cùng những ký ức buồn trong quá khứ có thể ảnh hưởng đến cách bạn nuôi dạy con. Tính khí của bạn có thể hòa hợp hoặc mâu thuẫn với tính khí của trẻ. So với những người cổ đại, chúng ta sống cuộc sống bận rộn, khép kín và xa cách – đó không phải là những điều kiện tốt để nuôi dạy trẻ chập chững. Bạn đã đi đến giai đoạn này – trở thành một vị đại sứ háo hức và đầy quan tâm tới “người bạn tiền sử” nhỏ bé của mình. Hãy nói cho tôi biết, bạn có luyện tập nhiều trước khi nhận công việc này không? Ngoại giao là một nhiệm vụ tương đối khó khăn và hầu hết chúng ta ít được huấn luyện cách làm cha mẹ – ít hơn so với việc học để lấy bằng lái xe! Bởi vậy, không có gì đáng ngạc nhiên khi chúng ta thường cảm thấy mơ hồ, chúng ta nuôi dạy con cái theo cách cha mẹ mình đã từng – hoặc hoàn toàn ngược lại! Mặc dù hầu hết các bậc cha mẹ đều biết rằng thời kỳ trẻ chập chững sẽ có rất nhiều thách thức nhưng rất ít người hiểu những khó khăn ấy thực sự sẽ như thế nào. Điều đó thường trở nên rõ ràng hơn khi lần đầu tiên bạn và trẻ mâu thuẫn với nhau. Và… bùm! Bỗng nhiên bạn nhận ra rằng mặc dù công việc của bạn là hướng dẫn trẻ với tình yêu thương tràn ngập thì công việc của trẻ lại là gào thét, tát và phun nước bọt. Đó chính là thời điểm để kiểm tra xem bạn đang ở nấc thang nào của sự văn minh! Trẻ trở nên giận dữ không có nghĩa là bạn cũng nên như vậy! (Một người thượng cổ trong nhà là quá đủ rồi!) Hãy lặp đi lặp lại rằng: “Mình văn minh hơn cả triệu năm so với con cơ mà!” Thiên thần trong mắt hay viên sỏi trong giày? 5 nguyên nhân khiến công việc làm cha mẹ đòi hỏi rất nhiều thử thách Bạn sẽ phải đối mặt với hàng ngàn, hàng vạn những khó khăn khi trở thành cha mẹ, nhưng sau đây là 5 khó khăn hàng đầu có thể khiến ngay cả những bậc phụ huynh hoàn hảo nhất cũng phải e dè (nếu những phụ huynh như thế thực sự tồn tại, nhưng mà chẳng có đâu). Cảm thấy bực bội – những hành vi của trẻ có thể khiến bạn bực bội hoặc thậm chí tức giận. Cảm thấy thất bại – những mâu thuẫn hàng ngày với trẻ có thể khiến bạn mất niềm tin vào bản thân. Lời thì thầm từ quá khứ – những cảm xúc không được giải tỏa trong thời thơ ấu có thể quay trở lại ám ảnh bạn. Tính khí – tính khí của cha mẹ và trẻ hoàn toàn có thể đối lập nhau như hình chấm bi và hình kẻ sọc. Cuộc sống hiện đại – phong cách sống hiện đại không được lập trình để giúp chúng ta trong quá trình nuôi dạy trẻ chập chững. Nuôi dạy trẻ chập chững nghĩa là gì? “Nếu lúc đầu bạn không hiểu gì… thì điều đó cũng bình thường thôi!” – M. H. Aldeson Bạn hãy chọn cách mô tả cảm giác của một phụ huynh có con trong độ tuổi chập chững mà bạn cảm thấy phù hợp nhất: 1. Đôi khi tôi nghĩ tôi có thể chăm hai bé sinh đôi cũng được. 2. Đôi khi tôi nghĩ tôi rất vững vàng. 3. Đôi khi tôi có cảm giác mọi việc càng ngày càng tồi tệ. 4. Đôi khi tôi bị quá tải. 5. Đôi khi tôi có cảm giác mình là kẻ thất bại. Dù câu trả lời của bạn có là gì trong số những điều trên thì bạn cũng hoàn toàn đúng! Giống như hầu hết các bậc cha mẹ khác, tôi mỉm cười khi con tôi được khen và cảm thấy xấu hổ khi con cư xử thô lỗ. Theo bản năng, chúng ta coi con trẻ như sự nối dài của bản thân mình. Tuy vậy, trong thực tế, hơn một nửa những hành vi của trẻ ở độ tuổi chập chững là do ảnh hưởng của tính khí riêng của chúng đồng thời cũng do trẻ đang ở trong giai đoạn “sơ khai” của nấc thang phát triển – những yếu tố đó hoàn toàn nằm ngoài sự kiểm soát của chúng ta. Cũng chính vì những lý do trên, ba năm tiếp theo chắc chắn sẽ tràn đầy những ngày vui vẻ cùng những thử thách không thể lường trước được. Tôi không cần biết bạn là một CEO hay một người mang quân hàm cấp tướng, bạn vẫn cần phải làm quen với khái niệm rằng, khi là cha mẹ, bạn sẽ có thể gặp rất nhiều thất bại. Hãy luôn luôn nỗ lực hết sức nhưng cũng đừng quá khắc nghiệt với bản thân. Ngay cả những cầu thủ bóng chày giỏi nhất cũng chỉ đánh trúng một phần ba trong tổng số những lần cầm gậy mà thôi. Bực bội: Cảm xúc phổ biến thứ hai ở hầu hết các bậc cha mẹ sau tình yêu Không sao, cứ tức giận đi – rồi cố mà bình tĩnh lại! Bạn đối mặt với tất cả những chuyện này như thế nào? Bạn có kiểm soát được đứa trẻ “hoang dã” bé nhỏ của bạn với thái độ điềm tĩnh không? Hay bạn để trẻ kéo mình vào vòng tròn đấu vật, nơi bạn cũng bắt buộc phải “ra tay”? Nếu bạn đang cố gắng để “chiến đấu”, tôi hoàn toàn đồng cảm. Tất cả chúng ta đều phải trải qua giai đoạn ấy. Trẻ biết cách để chọc giận chúng ta, và ta phản ứng như chúng muốn! Nhưng la hét và dọa dẫm chỉ khiến trẻ cư xử ngoan ngoãn vì bị hăm dọa, chứ không phải vì tình yêu thương. (Tôi sẽ nói về việc đánh đòn trẻ sau, nhưng ngay bây giờ tôi có thể nói rằng ngay cả những người ủng hộ hình phạt này cũng thường khuyên các phụ huynh khác không bao giờ được đánh trẻ khi họ đang tức giận). Peter – bố của bé Andrew 3 tuổi – nói: “Có những hôm chuyện gì thằng bé làm cũng khiến tôi nổi giận. Cuối cùng, chính tôi lại cảm thấy giận dữ với bản thân mình!”. Bạn nên làm gì khi cảm thấy nỗi giận dữ sục sôi trong lòng? Khi ấy, bạn nên cố gắng coi mình như một người đấu bò tót thay vì một võ sĩ đấm bốc. Hãy lùi lại, để những đòn tấn công của trẻ trượt qua bên phải như khi chú bò tót hướng cặp sừng về phía người đấu bò. Để cảm xúc của bạn có thể dịu lại, bạn hãy đi ra chỗ khác trong khoảng một phút (biện pháp cách ly ngắn (time-out) đối với cha mẹ), sau đó viết về những vui buồn trong ngày vào nhật ký. Một cuốn nhật ký viết tay sẽ giúp bạn hình dung ra quy luật của các vấn đề mà trẻ gây ra và các chiến lược để giải quyết chúng. Ví dụ, bạn thường có thể tránh được những cơn thịnh nộ của trẻ bằng cách cho trẻ ăn thêm một bữa ăn nhẹ vào buổi sáng, chơi ngoài sân mười phút sau bữa trưa, kể chuyện trước giờ đi ngủ hoặc làm những điều tương tự như vậy. Một điều tôi khuyên bạn không nên làm là phớt lờ cảm giác tức giận và buồn bực của bạn. Kìm nén cảm xúc không có lợi cho sức khỏe. Nhưng điều này cũng không có nghĩa là bạn nên để cảm xúc bùng nổ trước mặt trẻ. La hét không bao giờ là giải pháp! Nếu trẻ là người nhạy cảm và cẩn trọng, bạn sẽ khiến trẻ sợ hãi. Nếu trẻ có tính khí mạnh, bạn sẽ càng khiến trẻ khó kiềm chế và hợp tác hơn. Khi bạn cảm thấy quá tức giận, hãy đi chỗ khác và hét vào một cái gối, đấm xuống đệm, hoặc (như tôi vẫn làm) đào một cái hố thật sâu trong vườn. Những phản ứng bạn có thể thể hiện trước mặt trẻ bao gồm dậm chân, vỗ mạnh tay, vờ gầm gừ như một chú chó, nhảy lên nhảy xuống, dùng sáp màu vẽ chằng chịt, sau đó xé tờ giấy thành trăm mảnh. Bên cạnh đó, những đứa trẻ “tiền sử” cũng sẽ hiểu nếu bạn làm như Tarzan – đấm tay vào ngực và hú lên giận dữ. Nếu chẳng may bạn không giữ được bình tĩnh được trước mặt trẻ, hay coi đó là cơ hội để biến một quả chanh chua thành cốc sinh tố chanh tươi mát. Hãy xin lỗi trẻ ngay khi bạn đã bình tĩnh! Khi cả hai đã trở lại bình thường, hãy dành một phút để nói với trẻ rằng bạn tha thứ cho trẻ và rằng tình yêu luôn mạnh hơn sự giận dữ. Với trẻ chập chững dưới 2 tuổi, bạn có thể nói, “Con bảo: ‘Đừng hét, mẹ ơi! Không, không, không – không hét. Không, không, không!’ Mẹ yêu con. Stevie có muốn mẹ ôm con không?” Đối với trẻ lớn hơn, bạn hãy thử nói: “Mẹ xin lỗi vì mẹ đã hét lên. Mẹ thấy giận quá. Mẹ hét là sai rồi. Nhưng việc mẹ hét không có nghĩa là mẹ bớt yêu con đi chút nào. Mẹ yêu con nhiều như một quả núi, to như một con voi!!! Mẹ ôm con thật chặt nhé? Con yêu, thật dễ chịu! Đập tay với mẹ nào!”. Sau khi trẻ đã đập tay với bạn, hãy giả vờ vẫy tay mạnh như thể bạn bị đau và kêu: “Í, Ôi, ôi, ôi…! Con khỏe quá!”. Trẻ sẽ cười và cảm thấy nhẹ nhõm hơn! Bạo hành trẻ em SaraJane kể: “Một hôm, tôi cảm thấy vô cùng tức giận, tôi ném cái điều khiển vàlàm vỡ nó. Bố mẹ tôi đãtừng rất hay cáu giận vàtôi rất sợ mình sẽ mất bình tĩnh với Kimmie. Nhưng khi bé nhìn thẳng vào tôi và không chịu nghe lời, có gì đó vỡ vụn bên trong tôi, như thể bé đang thách thức tôi vậy!” Trong cuốn sách tuyệt vời của mình Hiểu tính khí của trẻ (Understanding your child’s temperament), tác giả William Carey nói rằng: “Tính khí của trẻ có thể là nguồn kích động sự tức giận của cha mẹ và khiến họ mất kiểm soát”. Thật khó để tránh cảm thấy giận dữ nhưng bạn cần ngừng hành động giận dữ. Bạn không bao giờ nên bộc lộ cơn giận của mình bằng cách đánh hay nói những lời khiến người khác tổn thương. Không một người cha, người mẹ nào muốn thét lên với con mình, nhưng nếu bạn mất kiên nhẫn hết lần này đến lần khác, bạn cần tìm cách thay đổi. Sau đây là một số gợi ý dành cho bạn: Tìm thêm sự trợ giúp từ phía gia đình hoặc tìm nhà trẻ cho trẻ. Đừng ôm đồm và cố gắng hoàn thành quá nhiều việc cùng lúc. Sắp xếp thời gian để giải trí (và ngủ). Nhờ bác sỹ tư vấn về các nhóm hỗ trợ hoặc các nguồn trợ giúp khác hoặc đơn giản là xin lời khuyên. Có thể bạn không thể thay đổi được hoàn cảnh nhưng bạn có thể thay đổi cách nhìn nhận vấn đề. Trong khi đối mặt với tất cả những khó khăn trong cuộc sống, đừng quên rằng vẫn có rất nhiều những điều tốt đẹp trong cuộc đời bạn! Cuối cùng, bạn và người bạn đời của mình nên dành thời gian để chăm sóc và yêu thương nhau nhiều hơn. Nếu có thể nói, trẻ sẽ nói với bạn rằng: “Bố mẹ ơi, đừng kiệt sức – con thực sự sẽ cần đến bố mẹ đấy!”. Nếu làcha/mẹ đơn thân, bạn sẽ càng cần được nghỉ ngơi, vì thế hãy tận dụng mọi cơ hội để làm điều đó. Hãy cố gắng ngủ, cười, hít thở không khí trong lành và dành có một chút thời gian cho riêng mình vàchắc chắn rằng bạn có một người bên cạnh có thể lắng nghe bạn mà không cần khuyên bảo, chỉ trích hay thương hại. Bạn nên làm gì khi thấy mình mệt lả? “Nơi duy nhất bạn tìm thấy sự hoàn hảo chính là ở trong một cuốn từ điển.” – Ngạn ngữ cổ Lynne bật khóc khi nói chuyện với mẹ qua điện thoại. Sáng hôm đó, Josh – cậu con trai 20 tháng tuổi củacô – cắn bạn cùng chơi trong nhóm. Đây làlần thứ ba bé cắn bạn mình vàlần này bé cắn mạnh đến nỗi người phụ trách nhóm nói với Lynne rằng lần sau cô không nên đưa bé đến nữa. “Khi còn nhỏ, thằng bé thật hoàn hảo”, cô nói trong nước mắt. “Con đã làm gì sai sao?” Chúng ta tự hào vì được khen ngợi mỗi khi con cái chúng ta cư xử lễ độ, bởi thế mỗi khi các bé làm người khác khó chịu, chúng ta thường hay nghĩ rằng đó là dấu hiệu mình là người cha, người mẹ tồi – mặc dù chúng ta biết phần lớn những hành vi của trẻ phụ thuộc vào bản tính và những động cơ đầy “nguyên thủy” của chúng. Còn bạn thì sao? Bạn có nghĩ rằng mình là người chịu trách nhiệm về tất cả những thành công và thất bại của con mình không? Bạn có khó chịu mỗi khi con ăn vạ không? Nếu có, mong bạn hãy nhìn nhận vấn đề bao quát hơn. Những ngày tháng này sẽ trôi qua nhanh như chớp và rồi bạn sẽ thấy mình nhớ chúng đến nhường nào, cho dù những giây phút khó khăn đã từng khiến bạn chán nản: trẻ lúc nào cũng mút ngón tay cái, trẻ hét lên chỉ vì chiếc bánh quy bị vỡ, thậm chí chiến tranh nổ ra chỉ vì trẻ nhất định không chịu bỏ bạn gấu bông ra để đi tắm! Thay vì khiến bản thân mình rầu rĩ, tôi rất mong bạn hãy nhớ rằng, đứa trẻ “tiền sử” của bạn cũng đang nỗ lực để vượt qua hàng triệu năm tiến hóa với vận tốc gần bằng vận tốc ánh sáng, bởi thế, khó khăn không là của riêng ai. Nói với trẻ về những việc tốt trẻ đã làm là một điều khôn ngoan, đồng thời, bạn cũng sẽ cảm thấy tinh thần dễ chịu hơn khi tự nhắc mình về hai hay ba điều tốt đẹp bạn đã làm được trong ngày trước khi đi ngủ. Trước hôm sinh nhật lần thứ bacủa Sam, Tracy thú nhận: “Buổi sáng hôm sinh nhật của bé, tôi đãthực sự cảm thấy tuyệt vọng. Con hành động bất cần và phớt lờ mọi điều tôi nói. Nhưng khi chúng tôi đến công viên Disneyland, con lại rất vui vẻ và dễ chịu. Sau đó tôi thấy những cặp cha mẹ khác đang vật lộn để kiềm chế con mình vàtôi nhận rarằng tất cả mọi người đều có lúc khó khăn, lúc thoải mái. Chính điều đó đã khiến tôi cảm thấy lạc quan hơn.” Đương nhiên, tất cả chúng ta đều có những lúc khó khăn. Thỉnh thoảng thất bại không có nghĩa bạn là người hoàn toàn thất bại. Sự thật là chính những sai lầm sẽ đưa ta đi nhanh hơn trên con đường dẫn đến thành công bởi chúng giúp ta học cách làm việc tốt hơn. Trên thực tế, hầu hết chúng ta học hỏi được nhiều từ thất bại hơn từ những thành công. Và đây là một lời an ủi nho nhỏ nữa: Một số trẻ trong độ tuổi chập chững thường chỉ hành động thiếu chừng mực nhất khi ở cạnh mẹ. Các bé đợi để làm phiền mẹ bởi mẹ chính là người khiến chúng cảm thấy an toàn nhất. Vì thế, bạn hãy coi đó như một cách những đứa trẻ “tiền sử”này ngợi khen bạn. Một ngày tồi tệ? Không thể trốn tránh, chỉ có thể cố gắng mà thôi Bạn hãy nhớ đến câu nói nổi tiếng của Scarlett O’Hara (trong Cuốn theo chiều gió) và tự nhắc nhở bản thân mình rằng “ngày mai chắc chắn là một ngày khác”. Tiến sỹ Seuss – nhà văn viết truyện thiếu nhi được yêu thích nhất tại Hoa Kỳ – đã bị từ chối tổng cộng 28 lần trước khi một nhà xuất bản cuối cùng nhận ra giá trị trong các tác phẩm của ông. Vở diễn trên sân khấu thử nghiệm tại Broadway của Barbra Streisand mở màn và kết thúc trong cùng một đêm! Một tờ báo đã sa thải Walt Disney bởi ông “thiếu trí tưởng tượng và không có ý tưởng gốc”. May mắn thay, trong quãng thời gian làm cha mẹ, chúng ta có rất nhiều cơ hội thứ hai. Lời thì thầm từ quá khứ: Kiểm soát sự xâm nhập của kí ức “Hạnh phúc là khi bạn có sức khỏe tốt vàtrí nhớ tồi.” – Ingrid Bergman Những trải nghiệm cùng con cái thường gợi lại trong chúng ta những ký ức tuổi thơ. Thông thường, đó sẽ là những cảm xúc tuyệt vời. Mùi bánh quy có thể bất ngờ gợi lên những suy nghĩ ấm áp và hạnh phúc về những lần bạn cùng nấu ăn với mẹ. Nhưng đôi khi, lũ trẻ lại góp phần gợi lại những ký ức buồn. Debby rất tự hào khi điăn tối với chồng – Andy – và hai đứacon sinh đôi 3 tuổi – Sophia và Audrey trong Ngày của mẹ. Nhưng niềm hạnh phúc củacô nhanh chóng chuyển thành sự tổn thương khi hai đứatrẻ bắt đầu đánh nhau về việcai sẽ được ngồi cạnh Andy. “Con không muốn mẹ. Con muốn bố cơ!” Điều này khiến Debby đau lòng bởi nó gợi lại trong cô những cảm xúc khi bị lũ trẻ trên sân chơi xua đuổi lúc còn nhỏ. Tôi luôn nói với các bậc cha mẹ tại các buổi hướng dẫn của mình rằng khi trẻ làm điều gì đó khiến bạn giận dữ, hãy dừng lại chỉ một giây thôi, nhấc nỗi tức giận lên như thể đó là một cái nắp chai, và nhìn vào bên trong xem bạn thấy được gì. Có lẽ bạn sẽ rất ngạc nhiên khi thấy trong đó chứa những cảm xúc hoàn toàn khác, như tổn thương, ngượng ngùng, tội lỗi hay hổ thẹn. Khi bạn đã nhận ra điều đó, hãy nói chuyện với một người bạn tin tưởng về những cảm xúc này. Hãy cho phép bản thân mình được trải nghiệm những cảm xúc ấy thật trọn vẹn! Hãy khóc, hãy gào thét, và hãy dành một chút thời gian để nhớ lại những kỷ niệm đau buồn! Cảm xúc của bạn sẽ được chữa lành và cảm xúc của con bạn cũng vậy! Ngay cả khi trẻ khiến bạn gần như muốn phát điên, hãy cố gắng nhớ rằng đó không phải là dấu hiệu của sự ích kỷ hay trẻ không yêu bạn. Đó chỉ là phản ứng nguyên thủy của một đứa trẻ Tiền Sử đang mất kiểm soát mà thôi. Tính khí: Trái dấu không phải lúc nào cũng hút nhau Con giống bạn như đúc – hay là một sinh vật đột biến gen đến từ sao Hỏa? Bạn và con xung khắc hay hòa hợp? Ở Chương trước, tôi đã thảo luận về việc tính khí bẩm sinh có ảnh hưởng to lớn như thế nào tới hành vi của trẻ. Bây giờ, chúng ta hãy cùng thư giãn một chút và xem xét tính khí của bạn nhé (Đúng vậy! Bạn cũng có tính khí mà!) Judy sống trong một thế giới hoạt động với vận tốc 97km/h, nhưng các con cô thì luôn trong trạng thái tinh thần “ìạch vàchậm chạp”. Trên thực tế, Judy đặt biệt danh cho Emily và Ted là Vạch giảm tốc #1 và Vạch giảm tốc #2 bởi các bé buộc cô phải chuyển đổi từ nhịp điệu nhanh chóng bình thường sang trạng thái rùa bò. Rất ít cha mẹ hòa hợp hoàn toàn với con cái. Hầu hết chúng ta thường xuyên mâu thuẫn với các bé. Xét cho cùng, tất cả chúng ta đều khác biệt. Các nhà tâm lý học đã sáng tạo ra một thuật ngữ rất phù hợp để nói về sự hòa hợp giữa tính khí của cha mẹ và con cái: sự hòa hợp thần thánh. Câu nào trong số những câu dưới đây mô tả chính xác nhất sự hòa hợp của bạn và trẻ chập chững? Tôi rất gọn gàng và có kỷ luật. Con gái tôi thì lộn xộn và bừa bãi. Tôi thích chăm sóc và ôm ấp, vỗ về con. Con trai tôi không thích người khác chạm vào mình. Tôi thích thể thao. Con trai tôi lại rụt rè và không chịu thử những điều mới lạ. Tôi là con người của tiệc tùng. Con gái tôi lại rất nhạy cảm và giật mình ngay cả khi nghe thấy tôi cười lớn. Tôi rất tôn trọng và công bằng với mọi người. Con trai tôi lại bảo thủ, bướng bỉnh và chẳng chịu nghe ai. Những bậc cha mẹ sôi nổi có thể cảm thấy buồn chán khi có những đứa con hiền lành. Những người dịu dàng, ít nói lại thường phiền lòng bởi những đứa trẻ “tiền sử” quá sôi nổi của mình. Nhưng đôi lúc, rắc rối vẫn có thể nảy sinh ngay cả khi cha mẹ và con cái có tính khí quá giống nhau. Chẳng hạn, cha mẹ bướng bỉnh và những đứa con bướng bỉnh có thể là sự kết hợp sẵn sàng bùng nổ mâu thuẫn bất cứ lúc nào. Tuy vậy, thông thường mọi chuyện sẽ đơn giản hơn rất nhiều nếu chúng ta có những đứa con tương đối giống mình. Bạn có thể xem danh sách những nét tính cách tiêu biểu và tự đánh giá mức độ cảm xúc, tính khí của bản thân mình. Sau đó, bạn hãy thử so sánh. Bạn tự hào nhất về nét tính khí nào của bản thân mình? Nét tính khí nào bạn muốn rũ bỏ ngay lập tức? Tất nhiên, bạn sẽ không thể thực sự không còn có cường độ cảm xúc mạnh hay cẩn trọng nữa, nếu đó là bản tính của bạn. Bạn có thể điều chỉnh chúng đôi chút nhưng nhìn chung, một cuộc sống thực sự hạnh phúc bao gồm việc chấp nhận tất cả những thứ thuộc về bản thân mình, cả tốt và xấu, và chơi ván bài số phận với tất cả niềm vui cùng sự chính trực mà bạn có thể có. Tương tự như vậy, một phần của việc có một gia đình hạnh phúc bao gồm cả việc học cách từ bỏ ý nghĩ về một đứa trẻ “hoàn hảo” mà đôi khi bạn vẫn mường tượng. Thay vào đó, hãy yêu trẻ với tất cả những điểm mạnh và điểm yếu của trẻ! Hãy yêu cô bé đầy nữ tính của bạn cho dù bạn đã kỳ vọng bé sẽ mạnh mẽ và cá tính! Hãy trân trọng cậu bé hay ngượng ngùng của bạn cho dù bạn đã luôn mong muốn bé sẽ trở thành một lớp trưởng năng nổ! Hãy chăm sóc con bằng tình thương yêu và sự tôn trọng – đó chính xác là những gì trẻ cần để lớn lên và trở thành đứa trẻ sẽ luôn khiến bạn tự hào! """