Đấu Trường La Mã Ở Đâu? - John O"Brien & Jim O"Connor full mobi pdf epub azw3 [Địa Lý]

" Đấu Trường La Mã Ở Đâu? - John O"Brien & Jim O"Connor full mobi pdf epub azw3 [Địa Lý] 🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Đấu Trường La Mã Ở Đâu? - John O"Brien & Jim O"Connor full mobi pdf epub azw3 [Địa Lý] Ebooks Nhóm Zalo “Chỉ cần Colosseum đứng vững là Rome sẽ đứng vững ” Bede N ĐẤU TRƯỜNG LA MÃ Ở ĐÂU? ---❊ ❖ ❊--- ăm 80, mọi nẻo đường thành Rome rạo rự c phan khởi. Hoàng đe mới lên ngôi đãưng thuận một trăm ngày vui chơi nhân khánh thành đau trường tọa lạc tại trung tâm thành pho. Đau trường Flavian, đượ c đặt tên theo dòng dõi hoàng gia, là một kỳ công kỹnghệ. Công trınh ̀ khong lonày cao hơn 45,72 m, có sức chứa năm mươi nghın ̀ người. 80 cong vào dan khán giả tới đúng chongoi. Nơi đây có quay bán đo ăn vặt, rat nhieu vòi phun nước và cả phòng tam trong nhà. Một tam bạt lớn căng qua khu võtrường lộ thiên làm mái che cho quan chúng. Việc kéo bạt do đội gom một nghın ̀ thủy thủ đảm nhiệm, chı̉ có họ mới đủ sức kéo tam bạt này – một mái nhà bang vải đosộ – vào vi trı ̣ v́ à đieu chınh khi ca ̉ n. Những cuộc giao đau giữa người và mãnh thú mở màn cho buoi dien hôm ay. Thú hoang – sư tử, ho, gau, và voi – từ khap mọi mien ĐecheLa Mãđượ c đưa veđây. Trong một trăm ngày tiep đó, hơn chın ́ nghın ̀ con thú sẽ bi tạ ̀n sát. Roi, vào giờ trưa, tù nhân bị áp giải từ nhà ngục tới cho lũthú hoang xé xác hoặc quân lınh ́ giet hại. Với chúng ta, thú vui này thật khó hieu nhưng đám đông thời đó lại lay thelàm vui. Dân chúng thành Rome mê man cảnh tượng ay – càng máu me lại càng phan khıch. ́ Cao trào trong ngày dien ra vào buoi chieu – từng cặp đau sı̃với tên gọi “võsı̃giác đau” sẽtı̉thı́với đủ loại vũkhı́chet người. Mọi người co vũcho võsı̃họ mong thang cuộc. Họ hôhoán, cođộng. Ngày nay, ai lại nghı̃việc giet chóc lan nhau lại là môn giải trı. ́ Nhưng với dân chúng Rome thời ay, lại thú làm sao. Lekhánh thành hoành tráng cho đau trường rộng lớn này đánh dau một đınh ̉ cao trong lich ̣ sử thành Rome cođại. Đây là đau trường lớn nhat từng đượ c xây dựng. Sớm thôi, nó sẽmang tên Colosseum. Giờ đây, sau hai nghın ̀ năm, nơi đây chı̉còn là phetıch. ́ Dau vậy, đây van là một trong những danh thang nức tieng của cả thành phoRome lan nước Y. Moi năm, hơn năm triệu người tới đetận mat chiêm ngưỡng chứng tıch́ của thứ quyen lự c đam máu thuộc vemột trong những đechevı̃đại nhat the gian. CHƯƠNG 1 ---❊ ❖ ❊--- SỰ HÌNH THÀNH ROME T rước khi Colosseum ra đời, thành Rome đã gan 800 năm tuoi. Truyen thuyet kerang, Rome đượ c Romulus kien tạo năm 753 Trước Công nguyên (TCN). Romulus và người em song sinh của ngài, Remus, là ket tinh giữa một phụ nữ tran the và Mars, vị than chien tranh của người La Mã. Mẹ họ, Rhea, thả hai đứa trẻ xuong dòng Tiber mặc song chet. Nhưng cặp song sinh cứ thexuôi dòng roi đượ c một con sói cái cứu mạng. Con sói nuôi nang hai đứa bé ở nơi có bảy ngọn đoi lân cận. Cũng theo truyen thuyet, khi đãlớn khôn, hai anh em những muon dựng xây đô thành trên một trong bảy ngọn đoi đó. Nhưng họ không thong nhat noi ngọn đoi sẽchọn, chang ai chiu ̣ ai và roi một trận chien kinh khiep no ra. Remus bỏ mạng dưới tay Romulus. Romulus xây đôthành của mıǹ h ở chınh ́ nơi ông muon, đặt theo tên mınh la ̀ ̀ Rome. Người dân sinh song tại đó gọi là người La Mã (Roman). Suot 300 năm tiep theo, Rome bành trướng tới mức chiem trọn cả bảy ngọn đoi. Thành pho trải dài theo hai bờ sông Tiber nước von không sâu. Khoảng năm 400 TCN, Rome khai sinh Ostia, một thành pho cảng bên bờ bien. Từ nơi này, tàu thuyen La Mã có thedong buom tới mọi trung tâm giao thương trên Đia ̣ Trung Hải. Người La Mã nhờ vậy trở nên giàu có. Tới năm 218 TCN, Rome đãxâm lan toàn bộ những vùng hiện là lãnh thonước Y. Năm 117, ĐecheLa Mãtrải dài từ Anh quoc phương bac qua hau het châu Au, gom toàn bộ những vùng đat bao quanh bien Điạ Trung Hải. Những quoc gia hiện tại như ThoNhı̃Kỳ, Iraq, Iran và A Rập XêUt đeu từng là một phan của ĐecheLa Mã. Người La Mãmang theo loi song của họ tới những vùng đat họ chinh phục. Sau moi cuộc xâm lăng, vịtướng La Mãchien thang sẽtrở vevà dieu hành qua thành pho, khoe của cải đoạt đượ c cũng như vô vàn tù binh chien tranh. Của cải từ những vùng đat bị chiem đóng ay sau dành đe chi trả cho các công trınh x ̀ ây dựng đo sộ, chang hạn Colosseum. CHƯƠNG 2 ---❊ ❖ ❊--- CÁC HOÀNG ĐẾ A i là người cai tri lạ ̃nh tho mênh mông cường thinh na ̣ ̀y? Một người duy nhat – Hoàng đe. Không phải lúc nào cũng vậy. Gan 500 năm, Rome ton tại dưới the checộng hòa. Từ cộng hòa bat nguon từ cụm “res publica” trong tieng Latin, mang nghıa “cu ̃ ̉a cải của dân chúng.” Dưới nen cộng hòa, quyen lự c thuộc vengười dân – không có người cai trị độc nhat. Người dân bau đại bieu quản lý họ. Viện nguyên lão của Rome là nhóm người lập ra luật pháp. Nhưng mọi sự đoi thay vào năm 49 TCN. Julius Caesar đóng vai trò chủ chot trong sự ket thúc nen cộng hòa. Caesar là vị tướng vı̃đại, nhà chınh ́ trị tài ba và tác gia xuat chúng. Những cuon sách của ông vechien dich ̣ quân sự van đượ c người thời nay tım đo ̀ ̣c. Caesar rat đượ c lòng công dân thành Rome. Viện Nguyên lão, ngượ c lại, coi ông như hiem họa. Họ đãđúng khi lo sợ. Năm 49 TCN, Caesar cùng những người thân tın ́ khơi mào cuộc nội chien. Giành thang lợi trước những người La Mã khác phe, Caesar buộc Viện Nguyên lão phong ông làm người cai trịtrọn đời năm vào 46 TCN. Từ đó trở đi, mọi đieu ông muon trở thành luật. Nhưng vỏn vẹn hai năm sau, ông bị kẻ thù sát hại ngay chınh tr ́ ong tòa nhà của Viện Nguyên lão. Augustus noi bước Caesar, là người đau tiên đượ c phong hoàng đe. Một vị hoàng đe cai trị bang cách kiem soát Viện Nguyên lão. Các nguyên lão cóthecho hoàng đelời khuyên, nhưng ngài không nhat thiet phải nghe theo. Quan trọng hơn, quyen lự c của hoàng đenam ở việc thong lınh ̃ quân đội. Vı̀the, hoàng đephải ra sức khien quân đội hoan hı̉và trung thành với mıǹ h. Augustus đượ c lòng cả Viện Nguyên lão lan quân đội. Ong trị vı Đe ̀ che La Mã trong 45 năm. Bon vị hoàng đekengôi trị vı̀tong cộng 54 năm. Khoảng thời gian ay khá thanh bınh̀ . Bởi vậy, thời đại này đượ c mệnh danh “Pax Romana” hay Thái bınh ̀ La Mã. Nhưng các vị hoàng đeluôn canh cánh lo sợ bị kẻ thù lật đo. Họ không tin tưởng ngay cả thành viên trong gia đınh, ̀ và đôi khi ra tay sát hại cả thân tộc. Nero là hoàng đecuoi cùng trong năm hoàng đekenghiệp Caesar. Ong ta tri vı ̣ từ ̀ năm 54 tới năm 68. Nero là kẻ tàn ác và vô cùng đoi bại. Ong ta tử hınh ̀ mẹ ruột bởi bà âm mưu chong lại ông. Ong cũng đau độc con trai riêng của bodượng. Ngày nay, Nero đượ c biet tới với hınh ̀ ảnh ngoi gảy đàn lia khi thành Rome rự c cháy trước mat. Trận hỏa hoạn năm 64 quả thự c kinh hoàng. Nó kéo dài chın ́ ngày và hủy hoại phan lớn thành pho. Dù vậy, câu chuyện ve Nero và cây đàn của ông ta chang hecó thật. Sự thự c là, Nero cũng nolự c tım ̀ kiem người song sót và muon mau chóng xây dựng lại thành pho. Ong còn chi trả một khoản bang tien riêng. Cùng thời gian đó, Nero chiem một mảnh đat bạt ngàn ngay trung tâm thành Rome cho riêng mınh. ̀ Tại đây, ông cho xây dựng cung điện tráng lệ nhat tran đời. Cung điện gom hơn ba trăm phòng, có cả phòng tiệc xoay tròn. Honước nhân tạo, vườn nho và vườn cây ăn trái. Mặt ngoài cung điện đượ c op vỏ sò hiem và đá quý, một vài chocòn điem xuyet bang lá vàng phản chieu ánh mặt trời. Bởi the, nơi đây có tên “Nhà Vàng.” Bức tượng Nero cao 36,576 m dựng ngay loi vào. Một pho tượng kıch́ cỡnhường ay đượ c gọi là colossus (tượng khong lo). Ngày nay, chúng ta van dùng từ “colossal” nham miêu tả những thứ kỳ vı.̃ Khi Nero chuyen vào NhàVàng, ông nói: “Cuoi cùng, ta đãcóthesong như con người.” Nhưng ông ta hưởng thụ cung điện nguy nga của mınh̀ chang đượ c bao lâu. Năm 68, ông bi lạ ̣̂t đo và phải tự sát. Một năm sau cái chet của Nero, bon người cùng tranh giành ngôi vị hoàng đe. Người thang là vị tướng lınh ̃ noi danh Vespasian. Chınh́ Vespasian nảy ra ý tưởng xây dựng Colosseum – đau trường lớn nhat thegiới. Nơi đây sẽtrở thành bieu tượng sức mạnh và quyen lự c của Rome, một trong những kỳ quan của the giới co đại. CHƯƠNG 3 ---❊ ❖ ❊--- VÕ ĐÀI LA MÃ T ại sao người La Mãlại ưa thıch ́ kieu giải trı́tàn khoc máu me đó? Có thebởi họ tin mınh ̀ là hậu duệ của Mars, vị than chien tranh. Họ lay nghiệp chien chinh làm kiêu hãnh. Ngày ay, các binh sı̃giao đau mặt đoi mặt, dùng kiem ngan và giáo. Thang trong giao chien và xâm chiem những vùng đat mới khien đe che hùng mạnh hơn bao giờ het. Khi binh lınh ́ La Mãtrở vetừ trận mạc, họ nhớ mãi cơn hưng phan trên chien trường. Vı̀lẽnày, đôi khi, nham mục đıch ́ giải trı, ́ binh sı̃La Mãquây thành vòng roi ép hai tù nhân giao đau tới khi một người bỏ mạng. Cùng với thời gian, những “cuộc đau” ay tăng tien dan. Chúng đượ c người giàu cótài trợ, có lẽnhư cách tưởng nhớ những thân thıch ́ đãqua đời. Mới đau, chı̉hai hoặc ba cặp võsı̃giao đau. Sau này, các cuộc đau trở nên quy mô và đat đỏ hơn. Người ta xây tạm những sàn đau bang go, roi tháo dỡ sau khi tan cuộc. Có thêm nhieu võ sı̃giác đau tham gia. Người xem đượ c phân phát đo ăn mien phı. Đa ́ ́nh giet trở thành một phan văn hóa La Mã. Đau trường cođinh ̣ bang đá đau tiên đượ c xây tại Pompeii khoảng năm 80 TCN, có sức chứa hai vạn người. Giong như Colosseum, đau trường hınh ̀ oval, nhưng đượ c đào sâu xuong mặt đat. Nhın ̀ từ đường phothı̀khá nhỏ bé. Chı̉tới khi khán giả bước vào khán đài, họ mới thay đượ c đau trường rộng lớn biet may. Năm 79, núi lửa Vesuvius phun trào, đau trường này bi cho ̣ ̂n vùi dưới tro bụi núi lửa. Cuoi thekỷ 16, Pompeii mới đượ c tái phát hiện và công tác khai quật thành phobat đau năm 1748. Pompeii sở hữu những đau trường La Mã co nhat và đượ c bảo ton tot nhat. CHƯƠNG 4 ---❊ ❖ ❊--- KHỞI CÔNG V espasian quyet xây đau trường mới ở đâu? Chınh giư ́ ̃a trung tâm thành Rome. Vị trı́ ông chọn nam trong thung lũng giữa hai ngọn đoi của Rome. Vespasian nham vịtrı́ay, bởi đó là nơi Nero từng xây ho. Ong muon xóa mọi dau vet bạo chúa Nero từng đelại. (Tương truyen, ông đãlệnh thay đoi khuôn mặt trên pho tượng Nero khong lo, thêm vào đó một chiec vương miện, đe nó mang dáng dap một vi tha ̣ n.) Muon bat tay xây dựng, Vespasian can loại bỏ chiec ho bang cách tháo nước trong đó, dan qua ong ngam vào sông Tiber. Chı̉khi ay, người ta mới có thexây nen móng đau trường. Móng phải đủ khỏe đechong đỡ cau trúc bang đá kỳ vı̃Vespasian ap ủ. Người ta đã đào hơn ba vạn tan đat, roi đothay vào đó một hon hợp gom bêtông và các lớp sỏi. Bê tông Bêtông đãđượ c người La Mãphát minh hàng trăm năm trước đó; cau tạo gom thạch cao, vôi, tro núi lửa, nước và cot liệu. Thứ cot liệu này chứa đá dăm, ngói sứ vỡ và gạch vụn từ những tòa nhà bị phá bỏ. Bê tông của La Mã, bởi thành phan tro núi lửa, thự c chat ben vững hơn nhieu so với bê tông hiện đại. Mat gan hai năm mới xây xong phan móng. Năm 72, đau trường bat đau thành hınh. ̀ Đa phan người tham gia xây dựng công trınh ̀ là nôlệ. Các sử gia ước tınh ́ khoảng một trăm nghın ̀ nôlệ đãlàm việc tại công trường hoặc các mỏ đá. Hau het nô lệ tới từ Judea, vùng đat Vespasian đãđánh chiem trước khi lên ngôi hoàng đe. Không ai biet danh tınh ́ vị kien trúc sư. Bản thiet kenom khá giản đơn. Vecơ bản, Colosseum có hınh ̀ oval và tường cao bao quanh. Bên trong là những hàng gheso le thap dan xuong võđài ở trung tâm mặt đat. (Từ “arena” [võđài] xuat từ harena trong tieng Latin, chı̉đia ̣ điem chứa nhieu cát. Người La Mãdùng cát giúp các đau sı̃dedàng đặt chân và cũng đe tiện tham hút máu.) Suot chieu dài lich ̣ sử đeche, người La Mãđã xây dựng nhieu đau trường và tàn tıch ́ vài nơi trong sođó đượ c tım ̀ thay ở Bac Phi, Tây Ban Nha, Pháp, Y. Đau trường tại Nimes, Pháp đượ c xây khoảng năm 100, ngày nay van đượ c sử dụng cho các trận đau bò và các buoi dien nhạc rock. Sức chứa chı̉16.300 người, nhưng đau trường này mang dáng dap Đau trường La Mã nhờ rat nhieu cửa so và loi vào hınh v ̀ òm. Đau trường của Vespasian đặc biệt tới vậy nhờ kıch ́ cỡ của nó. Chı̉ gom bon tang, nhưng đau trường cao ngang một tòa nhà 15 tang thời nay. Võđài trên mặt đat rộng 55 m và dài 87 m – so với một sân bóng đá thı r̀ ộng hơn, còn chieu dài gan như ngang bang. Vespasian muon khánh thành đau trường khi mınh ̀ còn song. Nham đay nhanh tien trınh, ̀ ông chia công trınh ̀ thành nhieu phan, moi khu phân cho một đội xây dựng. Cách này quả có đay nhanh tien độ. Dau vậy, khi Vespasian qua đời ở tuoi 79, tang hai mới bat đau bước vào thi công. Công cuộc này đành nhờ hoàng đe ke vi, ̣ Titus, con trai lớn của Vespasian ke tục. Titus cho mở Colosseum năm 80. Theo lệnh ông, võ sı̃giao đau với thú dữ và các võ sı̃khác. Nhưng ông cũng tái hiện cả những trận hải chien trong Colosseum. Ong cho làm ngập nước võđài và mang vào đó những con thuyen đặc biệt đáy dẹt bởi mự c nước rat nông. Những con thuyen này nhỏ hơn thuyen ga-lêLa Mãthông thường, nhưng đượ c các tay chèo rẽnước và chở các đau sı̃đãqua huan luyện, hạ sát đoi thủ trên những con thuyen khác. Domitian, vịhoàng đetiep theo, không may vui thú với việc dàn cảnh hải chien. Thay vào đó, ông cho xây lại khu phıa ́ dưới võđài nham trữ hậu cảnh cho các trò chơi, long dãthú và xà lim giam tù nhân đợi xử tử công khai. Sàn võ đài an giau những cửa bay. Một hệ thong ròng rọc nâng hậu cảnh vào vị trı; ́ những cửa bay khác là loi đeho, gau, voi vào võ đài, giao chien với đau sı.̃ Những thay đoi dưới tay Domitian khien “trò tiêu khien”, cách người ta gọi các màn dien, trở nên kıch ́ thıch ́ hơn. Thú dữ có theđột ngột đội đat chui lên. Võsı̃mới xung phong vào trận. Khán giả đòi hỏi những trò vui phải ngày càng quy môhơn, đomáu nhieu hơn và đechieu lòng dân chúng, họ đòi gı, hoa ̀ ̀ng đe ban thứ đó. CHƯƠNG 5 ---❊ ❖ ❊--- COLOSSEUM NHÌN GẦN C olosseum đượ c xây dựng chủ yeu bang ba loại vật liệu: đá vôi, gạch và bê tông. Travertine, loại đá vôi chınh ́ đượ c sử dụng, nặng và chac hơn cả gạch lan bêtông. Chúng đượ c cat từ một mỏ đá cách Rome khoảng 32,2 km, dùng cho các cột và bat cứ nơi nào can tạo tác chạm khac đá. Những phien đá travertine kıch ́ thước lớn đượ c dùng làm bậc thang và hau het chongoi. Cau thang và ghengoi đượ c chetạo trong những công xưởng quanh Rome, chung kıch cơ ́ ̃ nên có the đượ c trưng dụng bat cứ đâu can thiet, sau đó vận chuyen tới công trường và lap đặt. Nâng những phien đá travertine nặng vào đúng cho là một trong những việc gian nan nhat. Người La Mãsử dụng một can trục đượ c vận hành nhờ đội ngũ nhân công bước trong bánh xe go khong lo. Khi ay, bánh xe quay và quan một sợi dây quanh trục. Quy trınh ̀ này rút ngan sợi dây, nâng hòn đá tới đúng vi trı ̣ ma ́ ̀ từ đó thợ xây đủ sức đay vào cho. Bêtông tạo nên phan cot lõi của Colosseum. Chúng đượ c trộn ngay tại công trường. Xử lý bêtông dehơn đá hoa cương. Chat liệu này cũng nhẹ hơn đá tảng. Với những loi đi và hành lang mái vòm, người La Ma dựng khuôn go trước tiên. Sau đó, họ đo bê tông vào, đe chúng cứng lại. So với tran phang, tran cong hınh ̀ vòm khỏe hơn. Vòm bêtông củng co công trınh, ̀ mà lại không quá nặng. Không có bê tông, Colosseum chang the nào có quy mô đen the. Gạch chı̉đượ c dùng đetrang trı́trên các cong vòm và một sohành lang. Cột trụ (dạng cột tròn trợ lự c) xuat hiện hau khap Colosseum. Tuy nhiên, những cây cột phıa ́ ngoài thuan mục đıch ́ trang trı́chứ không có tác dụng nâng đỡ công trınh. ̀ Còn phải ketới 160 bức tượng các vị hoàng đevàthan linh đượ c sơn vẽtrang hoàng ở mặt ngoài đau trường. Chang bức nào giong bức nào. Moi pho tượng cao 4,5 m, ngự dưới mái vòm trên tang hai và ba của Colosseum. Theo kehoạch ban đau, Colosseum chı̉ gom ba tang gác. Titus, con trai trưởng của Vespasian, quyet tăng một tang sau khi Vespasian qua đời. Tang thứ tư không lộng lay như những tang còn khác, bù lại, cho phép nhieu người cùng xem các trò tiêu khien trên vũ đài. CHƯƠNG 6 ---❊ ❖ ❊--- KHÁN GIẢ C olosseum có năm khán đài riêng biệt cho khán giả. Vị trı́ ngoi phụ thuộc vào vị thecủa moi cá nhân. Chongoi đẹp nhat, gan võđài nhat, thuộc ve những ai giàu có, quyen uy. Những nhân vật quan trọng ngoi tại hiên cam thạch, gọi là bậc đài vòng (podium). Một đau võđài là lô hoàng gia. Hoàng đecùng những thành viên nam trong gia tộc, trưởng tecùng những vị khách đặc biệt an tọa ở đó. Hoàng hậu và các thi tı ̣ ngo ̀ i trong lô đau bên kia. Hạng tiep theo dành cho các nguyên lão, sứ giả, các chı̉huy quân sự lừng lay và thay te le của hàng loạt ngôi đen trọng yeu. Khu thứ ba rộng nhat, gom 19 hàng và 20.400 ghekhán giả – những thường dân của Rome. Phıa ́ trên khu vự c này là bảy hàng ghe cho nô lệ đượ c trả tự do, người ngoại quoc, người nghèo và các nô lệ thông thường, sức chứa khoảng 10.000 khán giả. Sáu hàng ghecao nhat dành riêng cho phụ nữ – vợ con các nguyên lão và những công dân có vai ve. Khu này che chan phái nữ khỏi thời tiet xau, đem tới cho họ sự riêng tư nhờ một bức tường đá cao chan phıá trước các ghengoi, tách biệt với đám khán giả nghèo phıa ́ dưới. Cũng có the, phụ nữ đượ c botrı́ngoi cao đen vậy nham lánh xa những máu me, gào hét trong trường đau. Védành cho khán giả làm từ xương động vật, gohoặc chı, ̀ ghi solôvà soghecụ the. Thường, những người dân Rome nghèo đói đượ c phát vé mien phı, ́ nham duy trı̀lòng trung thành của họ với hoàng đe. Đôi khi, neu đang chạy đua cho chức vụ nào đó, nhà tài trợ sẽbao trọn toàn bộ ghe ngoi nham tăng cảm tınh la ̀ n phieu bau. Khán giả phothông vào đau trường qua một trong 76 cửa đượ c đánh so. Tiep sau cong vào là cau thang hoặc đường doc đưa người xem tới chongoi. Trên đường, người xem sẽđi qua quay ăn nhẹ, đài nước uong và các phòng tam. Các hành lang và sảnh đeu đượ c trang trı́bang tranh tường trên nen xi măng. Hành lang tròn khép kın ́ tạo đieu kiện di chuyen vòng quanh trường đau. Rat ıt ́ du khách tham quan Colosseum ngày nay biet vetam bạt che khong lotrên nóc đau trường, gọi làvelarium. Tam bạt này bảo vệ người xem khỏi ánh nang mặt trời chói chang của Rome. Kéo tam bạt này là cả một công cuộc hoành tráng, phải huy động tới cả nghıǹ thủy thủ. 160 ròng rọc đượ c gan vào cột godọc theo các bức tường trên đınh đa ̉ u trường. Vòng khuyên chınh cu ́ ̉a tam bạt đặt ở trung tâm võđài nham trợ lự c cho mạng lưới dây thừng. 160 tời đượ c gan vào các khoi đá tảng, noi với so dây thừng lên xuong nhờ ròng rọc. Moi tời do một đội gom bon hay tám thủy thủ lo liệu. Tat cả dây thừng nham nâng vòng khuyên phải đượ c kéo đong thời. Một tay trong sẽđánh nhip, ̣ đecác tời hoạt động cùng lúc và nâng vòng khuyên sao cho đong đeu. Khi vòng khuyên đãlên tới đınh ̉ đau trường, các đau dây sẽđượ c buộc vào tời. Roi bộ dây thừng thứ hai kéo từ ròng rọc bên dưới bộ dây thứ nhat và buộc vào vòng khuyên chınh. ́ Các mảnh ghép thành tam bạt lớn căng ra phıa ́ dưới mạng lưới dây thừng thap và noi với nhau. Tam màn che sau khi hoàn thành có khoi lượng đen hàng tan. Người ta không che phủ vòng khuyên này, đecho ánh mặt trời lọt xuong võ đài. Colosseum cũng đượ c thiet ke giúp người xem nhanh chóng tháo thân trong trường hợp khan cap. Một sonhà khảo cotừng ước tınh, ́ toàn bộ 50.000 quan khách có the di tản trong chưa đay mười phút! Ngoài ra, dãthú là moi nguy cho hoàng đevà những ai ngoi sát võ đài. Một soloài như sư tử hay ho có thenhảy cao hơn cả bức tường quanh võ đài, ước tınh cao 3,6 m. ́ Vı̀the, người ta căng một tam lưới chac khỏe từ sàn đau lên cao hơn tường vài mét. Do đó con vật dù có nhảy bật cũng khó dan đượ c tới bức tường. Thêm nữa, tường bao võđài làm từ cam thạch mài bóng, cự c kỳ trơn trượt. Dù thú dữ có phóng đượ c qua tam lưới, phi lên nóc tường, trên đó còn có những con lăn bang ngà, chı̉can chạm vào sẽxoay tròn. Con vật sẽkhó mà bau vıu ́ nhờ đó ngăn chúng từ đó nhảy xuong đám đông. Biện pháp an toàn sau chót: các cung thủ thiện nghệ đượ c botrı́xung quanh võ đài, san sàng hạ gục bat cứ con vật nào trước khi chúng đe dọa người xem. CHƯƠNG 7 ---❊ ❖ ❊--- THÀNH ROME T hời cođại, Colosseum chı̉là một trong socác kien trúc công cộng đo sộ của Rome, thành đô vı đa ̃ ̣i. Quảng trường La Mãnam ngay gan Colosseum. Đây là trung tâm đời song của Rome. Quảng trường xây quanh khu đat lộ thiên, tại đây các thay giáo tochức lớp học còn thương nhân mở quay bán hàng hóa. Nơi đây, chınh ́ trị gia và những người La Mãgặp gỡ, trao đoi, tán chuyện. Có những ngôi đen thờ nữ than Vesta và nam than Vulcan, cũng có đen dành cho các vị hoàng đe, bao gom Caesar, Vespasian và Titus. Một phıá Quảng trường là Pháp đınh ̀ (Basilica), tòa án xét xử những kẻ bị cáo buộc. Viện nguyên lão (Curia) – sảnh hội họp của các vị nguyên lão – cách không xa. Du khách ngày nay có thedạo bước qua Quảng trường La Mã, nhıǹ ngam vô so tàn tıch đe ́ n đài và các công trınh x ̀ ây dựng, cũng như những khải hoàn môn – đài tưởng niệm xây cat sau chien công lay lừng. Cách Quảng trường không xa làtrường đua Circus Maximus, dài hơn 609,6 m, sức chứa 250.000 người. Tương tự Colosseum, đây là trường đau the thao – nhưng dành đe đua chien xa. Đua chien xa đượ c người La Mãcự c kỳưa chuộng. Phan lớn các coxe do hai hoặc bon ngự a kéo. Đôi lúc, người đieu khien nào đó muon chơi trội, lien thang tới mười con ngự a kéo xe. Trường đua dài bảy vòng và moi ngày có tới 24 cuộc đua, moi cuộc chạy hơn 5 km. Những tay đánh xe người Rome that dây cương quanh hông chınh́ mınh ̀ – một việc làm vôcùng nguy hiem. Neu chien xa bị lật, chınh ́ họ sẽ bi ḳ éo lê đen chet – trừ phi kip ca ̣ t dây. Ngoài đua ngự a, Circus Maximus còn đượ c trưng dụng cho các lehội tôn giáo, với những cuộc săn dãthú dàn dựng, các trận giác đau và hành hınh co ̀ ̂ng khai. Người La Mãưa xem kich ̣ vàtrước khi Colosseum ra đời, Rome đãsở hữu hai nhà hát chınh. ́ Pompey là nhà hát bang đá đau tiên. Dau nhà hát Pompey giờ không còn vet dau, những tàn tıch ́ của Nhà hát Marcellus van hien hiện. Nhà hát có sức chứa từ 11.000 tới 20.000 người xem và hao hao Colosseum với những cong tò vò và cột vòm trên tang hai. Người La Mãchuộng cả hài kich ̣ lan bi kich. ̣ Tác gia Lucius Annaeus Seneca – Seneca Trẻ, thành danh nhờ bi kich. ̣ Trong sođó, chın ́ vở còn ton tại tới ngày nay và một sovan đượ c trınh ̀ dien như Medea, Phaedra vàOedipus. Xãhội La Mãkhông may coi trọng dien viên. Nghedien luôn dành cho nam giới và đay tai tieng – tới mức hoàng đeTiberius tuyên rang dien viên đánh bạn với tang lớp trên là việc làm phi pháp. Phan lớn nhà tại Rome, dù của người giàu có, đeu không có phòng tam. Vậy là, người ta xây nhà tam công cộng rộng rãi cho dân chúng, sử dụng bat ke giàu nghèo, phân khu riêng biệt đàn ông và phụ nữ. Khu nào cũng có phòng thay đo, khu thedục và ba phòng với nhiệt độ khác biệt: một phòng hơi nóng, một phòng am và một phòng nhỏ hınh ̀ ong nơi đàn ông có theđam mınh ̀ xuong betam mát lạnh. (Khu nữ giới không có be, bù lại, họ có the tam nước lạnh trong phòng thay đo.) Nhà tam công cộng thêm lan nữa chứng minh người La Mãlà những kỹsư đại tài. Từ phòng chứa lò, nước đượ c đun nóng roi theo ong dan tới những betam khác nhau. Khı́nóng từ lò đượ c lưu chuyen dưới sàn đá của phòng am và phòng nóng. Những mặt sàn này nóng tới mức người tam phải xỏ guoc go nham bảo vệ bàn chân của mınh. ̀ Nhà tam công cộng không chı phu ̉ ̣c vụ mục đıch v ́ ệ sinh. Ay còn là nơi dân thành Rome tụ tập giao lưu. Họ có thegặp gỡbạn bè, tán dóc, tranh luận chınh tri ́ ha ̣ y bàn ve những màn đua ngự a ở Circus Maximus. Tat cả những tụ điem công cộng ở Rome đeu có điem chung – chúng là nơi khien dân Rome vừa lòng, thỏa mãn. Dân chúng vui vẻthı̀cơn cớ gı cho ̀ ng đoi hoàng đe? CHƯƠNG 8 ---❊ ❖ ❊--- LỐI SỐNG CỦA NGƯỜI GIÀU VÀ DÂN THƯỜNG V ào buoi hoàng kim của đeche, có khoảng một triệu người sinh song tại Rome. Như bao thành đôkhác, mảnh đat nào cũng có người giàu kẻ nghèo. Đương nhiên, sung túc at sướng hơn nghèo đói. Kẻ có tien ở Rome song đời thảnh thơi, khoái lạc. Họ song trong những ngôi nhà rộng rãi, thông thoáng có bep riêng, nước sạch, và đôi khi có cả nhà tam. Mặt trước nhà là một sảnh lộ thiên. Người giàu thường lo liệu công chuyện làm ăn tại gia. Trong sảnh, khách hàng, bạn hàng đợi tới lượt chủ nhà tiep đón. Chınh ́ giữa sảnh là một benông chứa nước mưa chảy từ mái nhà, dùng đe nau nướng và giặt giũ. Phòng ngủ phan nhieu đặt xa sảnh chınh, ́ nhỏ vàtoi do không có cửa so. Dân chúng Rome rat cảnh giác với nạn tội phạm, vı̀ the, cửa so hướng ra đường chı̉ đenhỏ, đặt tıt ́ trên cao và có song sat ngăn đột nhập. Các ngôi nhà to hơn thı cò ́ cả phòng ăn, tên gọi triclinium. Sàn nhà của các tư gia bethehay đượ c khảm tranh. Tranh khảm là loại tranh xep từ những mảnh thủy tinh hoặc đá màu, tesserae. Ơ vài ngôi nhà, loi vào sẽkhảm hınh ̀ một chú chó nhe nanh với dòng chữCave Canem (“Đe phòng chó”). Những bıch ho ́ ̣a màu sac rự c rỡ – xanh, đỏ, lục – có the điem tô tường nhà. Bıch ́ họa là loại tranh vẽtrự c tiep lên thạch cao ướt. Và khi thạch cao khô đi, bức tranh cũng ăn luôn vào tường. Tường bao vườn nhà đượ c vẽsao cho giong thiên nhiên nguyên sơ và gia chủ cứ việc vờ như đang rong chơi vùng đong quê chứ không phải đang trong thành pho chật chội! Hien nhiên, sođông dân chúng Rome không dư dả gı, ̀ sao sở hữu noi những căn nhà to đẹp. Đôi khi, toàn bộ gia đınh ̀ phải chui rúc trong không gian vôcùng chật hẹp. Người giàu nào có nhà gom hai phòng con hướng ra phocũng cho các chủ tiệm thuêlại. Hàng hóa bày bán ở phòng trước, còn nhà chủ tiệm chen chúc trong căn phòng phıa ́ sau. Ban đêm, cửa hàng nào cũng đượ c khóa kın đe ́ phòng trộm cướp. Dân Rome hau het song trong các tòa nhà tập the, chı̉ có một hoặc hai phòng, không bep lò, không nước nôi. Mọi người tới các cửa hàng thự c pham đia ̣ phương mua đoăn nau san: xúp, đậu, cá hay phô-mai. Người dân ăn trong cửa hàng hoặc mang ve, đeu đượ c. Vậy là, ngay ở thành Rome co đại, đã có những nhà hàng mua mang ve! Phan lớn các khu dân cư đeu có cửa hàng bánh, nơi người La Mãchı̉ việc mang bột bánh mı̀tới nướng. Bánh mı̀ La Mãhınh ̀ tròn, chia san làm tám phan cho decat. Những tiệm bánh La Mã, nơi đặt những lò bánh khong lo, luôn tap nập. Khi khai quật tàn tıch ́ Pompeii, người ta tım tha ̀ y tám mươi mot o bánh mı tr ̀ ong cùng một lò! Ngoài ra, còn có các quán rượu, nơi người La Mã mua rượu uong kèm bữa, cũng như hàng loạt vòi nước cho dân nghèo đem vại tıch́ nước, phục vụ ăn uong. Như toàn theloài người, dân La Mã phải uong nước đeduy trı̀ sự song. Thêm vào đó, họ can nước sạch đenau ăn, tưới cây, làm vườn, và tam rửa. Mới đau, họ lay nước từ gieng. Tuy nhiên, nước gieng tụ vetừ muôn vàn dòng suoi, uong không an toàn. Nước sông Tiber lại ônhiem. Do đó, cong dan nước đau tiên cho Rome đượ c khởi công năm 312 TCN. Cong dan nom giong cây cau đượ c nâng bởi các cột băng qua thung lũng. Cong dan đưa nước sạch tới những vùng xa xôi. Cùng với sự gia tăng dân so, người Rome xây thêm nhieu cong dan nham dan nước từ những con ho nơi xa. Tới cuoi the kỷ 3, Rome đã có 11 cong dan. Hệ thong cong dan đượ c quy hoạch chi li, buộc phải có độ doc nhẹ từ đau tới cuoi đenước luôn lưu thông. Kênh dan đượ c che phủ tránh rác và bụi ban gây ô nhiem nước. Cong dan hau het đượ c xây cách mặt đat 15,24 m, ngăn việc ăn cap, hay tệ hơn, đánh thuoc độc vào nước. Nước vào thành phosẽdon vecác bechứa (bon nước cự c lớn). Trọng lự c tạo ra áp lự c nước, khien nước chảy qua ong tới vòi nước, nhà tam và một vài tư gia. Công trınh ̀ xây dựng cuoi cùng tại các đô thành La Mãluôn là đau trường. Moi thành thịlớn đeu sở hữu một đau trường, dù không cái nào sánh bang Colosseum. CHƯƠNG 9 ---❊ ❖ ❊--- VÕ SĨ GIÁC ĐẤU P han đông những ai tới thăm Colosseum đeu biet ıt ́ nhieu venhững màn giao tranh máu me giữa các võsı, ̃ những người đàn ông luôn song chet đánh giet trước 50.000 người hâm mộ hét gào. Nên nhớ, ıt ́ ai tự nguyện thành đau sı. ̃Von họ là tù nhân chien tranh, nô lệ hoặc tội phạm bi đi ̣ nh t ̣ ội. Soıt ́ người, dau vậy, đãchọn bước đường này. Sao họ lại quyet theo cái ngheay? Thường, họ là những người chı̉ mong đủ bữa và có cho nương thân. Mà cơ hội song sót, thang chút tien thưởng thı luo ̀ ̂n le lói. Ban đau, moi phiên giác đau chı̉gom hai hoặc ba cặp. Vậy nhưng, tới thời Julius Caesar, “ván” đau có thecho cả trăm cặp hoặc hơn sát phạt trong hai tới ba ngày. Huan luyện võ sı̃trở thành nghe hái ra tien. Những người khởi xướng đãlập “trường” đau sı, ̃ nơi đàn ông đượ c luyện đánh, luyện giet. Trước khi huan luyện, họ đượ c kiem tra sức khỏe. Ngôi trường muon chac chan học viên mới đủ khỏe roi mới nói chuyện luyện rèn. Đau sı̃thường học duy nhat một cách đánh. Người luyện dùng lưới và đinh ba gọi là retiarius (đau sı̃chụp lưới). Trừ mieng hộ vai, trên người họ không còn bat cứ giáp trụ nào. Thường xuyên, một retiarius sẽ ghép cặp với secutor, đau sı̃mang gươm ngan và khiên chữ nhật. Người này đội mũ trụ tròn, tránh đe lưới của retiariusmac vào. Người Thracia, đặt theo vùng đat Đia ̣ Trung Hải Thrace, dùng kiem ngan, cong cùng khiên nhỏ, tròn hoặc vuông. Họ đội mũtrụ rộng vành, có tam che mặt. Hoplomachi mang kiem nhọn, dao găm và cây thương dài gan 2 m. Hay phải giao đau với người Thracia, họ mặc giáp toàn thân nham che chan phan nào khỏi đòn tan công bang vũ khı. ́ Nhưng áo giáp kéo hoplomachichậm lại, vậy là họ gan như ngang cơ với những người Thracia di chuyen lẹ làng. Người Samnite, lay tên theo vùng đat Y co, dùng kiem ngan với khiên chữnhật dài, đội mũche mặt gan lông chim. Họ còn đeo giáp phan dưới chân trái, menica (mieng bảo hộ) bang vải hoặc da trên tay phải. Người Samnite đôi lúc đau cặp với retarius hoặc một người đong hương. Bestiarii chı̉giao chien với thú hoang. Họ đượ c trang bị một cây giáo, một con dao và thi thoảng, một chiec roi. Họ đội mũche mặt, tay chân quan vải hoặc da. Thi thoảng, họ đượ c phát một tam khiên rat nhỏ. Bestiarri trải qua huan luyện đặc thù đechien đau với các mãnh thú như sư tử, ho, và gau. Trường của họ có tên Trường buoi Sáng (Ludus Matutinus) bởi giao đau dã thú luôn đượ c to chức từ tinh mơ. Võsı̃giác đau luôn vào sân từ Cửa Sinh. Cánh cong nam phıa ́ đoi diện là Cửa Tử. Buoi chieu, các đau sı̃khoác áo choàng tım ́ tien vào võ đài. Tım ́ là màu của hoàng đe. Đang sau họ, đoàn nhạc công vừa dieu hành, vừa thoi kèn chien. Vòng quanh vũđài, các đau sı̃dừng trước lô ghehoàng đe đang ngoi. Họ cùng hô: “Chúng than nguyện chet đe vinh danh Người.” Sau đó, họ ra ngoài mặc giáp, chờ đượ c gọi vào võđài đechien đau và không chừng, đe chet. Vài cặp giao đau cùng lúc ở các điem khác nhau trong võtrường. Đau sı̃thường bat cặp theo sotrận họ từng kinh qua. Vı̀vậy, các đau sı̃non sẽđoi đau với người ıt ́ kinh nghiệm. Luật này rat công bang và đảm bảo một trận đau cân sức, kich tı ̣ nh. ́ Khi một đau sı̃kiệt sức hoặc bị thương quá nặng, anh ta sẽ ném khiên xuong và giơ một ngón tay trái. Đây là dau hiệu xin khoan dung. Hoàng đesẽđinh ̣ đoạt sự song chet của người này. Nhưng ông cũng đe đám đông bày tỏ ý kien. Khán giả giơ ngón cái đebỏ phieu. Neu giơ kieu này, đau sı̃đượ c song. Neu giơ kieu khác, hoàng đelien ra hiệu người thang cứa co đoi thủ.1 1 Chưa có bang chứng vecách giơ ngón cái, những cử chı̉trong các tác pham điện ảnh (vı́dụ giơ ngón cái thuận – nghich) ̣ chı̉mang tınh ́ hư cau. (ND) Đa sođau sı̃song không lâu. Nhưng đau sı̃thành công giong như ngôi sao nhạc rock của toàn đeche. Trẻ con chơi cùng “búp bê” đau sı̃ bang sáp. Ap phıch ́ vẽhınh ̀ họ đượ c dán khap thịthành. Phụ nữmêman những đau sı̃ay. Một phan bức tranh tường tại Pompeii nói vetay đau sı̃ từng là “nguon vui của mọi thieu nữ.” Neu một đau sı̃thiện nghệ lan may man thang đủ sotrận, người đó đượ c phép giải nghệ và đượ c ban kiem go, rudis, như bieu tượng của tự do. CHƯƠNG 10 ---❊ ❖ ❊--- COLOSSEUM QUA NĂM THÁNG S au ngày khánh thành, Colosseum là nơi tochức sự kiện trong vòng 200 năm tiep theo. Dau ıt ́ dip ̣ sánh đượ c 100 ngày đọ sức của Titus năm 107 nhưng Hoàng đeTrajan đãtài trợ 123 ngày thi thotại Colosseum nham ăn mừng chien thang trong Chien tranh Dacia. Năm nghın ̀ cặp võ sı đa ̃ ̃ giao đau và 11.000 động vật bi gie ̣ t hại. Thường hoàng đelà người tài trợ các cuộc đau. Những trận do chınh́ trị gia chi trả thı̀khó bı̀noi veđộ xa hoa. Thehiện trước mặt hoàng đe thı qua ̀ ̉ kém thông minh. Khoản tài trợ này vô cùng ton kém. Đưa thú hoang ve, cho chúng ăn uong đãlà khoản không nhỏ. Tım ̀ kiem đau sı̃cũng đat đỏ chang kém. Võ sı đữ ợ c “thuê” từ các trường đau sau khi lập và ký hợp đong. Chủ của võsı̃muon bảo toàn khoản đau tư của họ, vı̀the, nhà tài trợ luôn đong ý đe phan đông võ sı đữ ợ c khoan hong. Năm 325, Hoàng đeConstantine, vị hoàng đecải sang Kitôgiáo, ban lệnh cam giao đau võ sı. ̃ Nhưng Constantine không nghiêm khac trong việc thi hành lệnh cam này và những trận đau van tiep dien dưới đeche tới năm 404. Hành hınh ̀ tội phạm cũng như giao đau với dãthú dien ra tại Colosseum tới năm 523. Khi ay, thời huy hoàng của Rome đãqua từ lâu. Constantine dời đôcủa ĐecheLa Mãtới Constantinople vào đau the kỷ 4. Rome không còn là trung tâm đe che. Từ đó, Constantinople hưởng toàn bộ sotien von thuộc vengân quỹcủa Rome. Colosseum lúc này đã250 năm tuoi và như mọi công trınh ̀ coxưa khác, nơi đây can sửa sang, tu bo. Nhưng không. Những trận động đat thekỷ 9 và 10 khien các tường bao phıa ́ nam đo sụp. Colosseum suy tàn, Rome cũng chung so phận. Từng là thành thị nhộn nhip ̣ với hơn triệu dân cư, tới cuoi thekỷ 6, dân socủa Rome chı̉ còn 30.000 người. Không lâu sau, người dân Rome bat đau tận dụng Colosseum như nguon nguyên liệu xây dựng san có. Những trận động đat khien các phien cam thạch rụng rơi và dân Rome nhặt ve cho nhà riêng của họ. Dan dà, người ta chuyen vào song trong Colosseum mien phı. ́ Họ xây nhà, xây chuong ngự a. Họ trong cây. Thợ rèn bat tay dựng lò. Rat nhanh, từng mảng đau trường bien mat khỏi tam mat. Sau này, một phan Colosseum đượ c cho thuê làm xưởng keo và cũng đượ c dùng làm nơi chứa phân. Tới thekỷ 12, mục đıch ́ ban đau của Colosseum đãrơi vào quên lãng. Một cuon sách giới thiệu đã gọi đây là đen thờ than mặt trời. Cuoi thekỷ 15, Nhà thờ Kitô giáo bat đau cho dien các vở kich ̣ tôn giáo hang năm tại Colosseum. Năm 1519, một nhà nguyện đượ c xây dựng bên trong, cùng thánh giá lớn bang go. Bục giảng cho các thay tu giảng đạo moi thứ sáu, xuat hiện năm 1744. Một vị giáo hoàng đã lệnh lay 20.000 xe đá từ đau trường vexây dựng nhà thờ. Vài khoi đá cam thạch xuat hiện trong Vương cung thánh đường Thánh Peter ở Rome. Những bức tường sơn vẽcau kỳ bị phá hủy, cây cỏ sinh trưởng trong võđài. Sàn gotan tành. Du khách có thenhın ̀ xuong lòng đat mà không biet rang, dã thú cùng tù nhân từng bi giam nơi đo ̣ ́ trước khi mat mạng. Những năm 1870, chınh ́ quyen nước Y tiep nhận Colosseum và bat Nhà thờ rời đi. Nhà nguyện, Thánh tıch ́ và những gia cotôn giáo khác đeu bị dỡ bỏ. Bụi ban, gạch đá suot 16 thekỷ đượ c dọn sạch. Cỏ cây đượ c nho bỏ. Người ta tien hành vài sửa chữa can thiet veket cau. Nhưng không còn nữa dau tıch ́ huy hoàng xưa kia của Colosseum. Đau trường chang còn lại gı, ̀ cả 160 bức tượng dưới mái lọng tang hai và ba cũng mat. Một mảng tường bao đãsập. Không một chongoi sót lại. Thứ duy nhat còn đó là phan lớn ket cau bêtông ran chac. May thay, suot thekỷ 19, du khách dan thăm lại Rome. Đau trường trở thành điem dừng chân noi tieng trên chuyen đi. Tàn tıch ́ đo nát tạo cảm hứng cho văn nghệ sỹ. Khung cảnh Rome từ trên đınh Colosseum mơ ̉ ́i thật sự tráng lệ. Tác gia vı̃đại người Anh, Charles Dickens, tới đây năm 1846 và viet: “Trèo lên những hành lang phıa ́ trên và cúi trông những hoang phe, đo nát, mọi thứ nơi này… là thay bóng ma của một Rome xưa cũ.” Từ giữa thekỷ 20, các nhà khảo cođãgiải mãthêm nhieu bı́an của Colosseum. Năm 2008, một mau cam thạch đượ c tım ̀ thay gan đau trường. Giới khảo cotin rang nó từng thuộc vebức tượng một vị hoàng đe trên lưng ngự a, đã có thời đặt trên loi vào dành cho hoàng gia. Năm 2011, một bức tranh khảm khac họa than Apollo đượ c tım ̀ thay và năm 2013, bức tranh tường đượ c phát hiện. Cả hai đeu bị vùi lap dưới lớp bụi ban và đá dày. Hang năm, có hơn năm triệu người tới chiêm ngưỡng Colosseum. Họ tram trotrước tam vóc của nó và tưởng tượng vetrường đau kỳ vı̃ trước đây – lap lóa dưới ánh dương, cùng tieng dã thú gam thét và người với người trong cuộc đau tử than. Ay là bieu tượng quang vinh của Đe che La Mã nay đã lụi tàn. COLOSSEUM QUA NĂM THÁNG Những dau moc lich sư ̣ ̉ của đau trường la mã 753 TCN - Tương truyen Rome đượ c Romulus lập nên 264 TCN - Đau sı La Ma ̃ ̃ đau tiên đượ c ghi lại trong lich sư ̣ ̉ Khoảng 80 TCN - Đau trường tại Pompeii đượ c xây dựng 69 - Vespasian lên ngôi hoàng đe, bat đau trù tınh Colosseum ́ 79 - Vespasian qua đời; con trai cả, Titus, ke vị Núi lửa Vesuvius phun trào, vùi lap Pompeii 80 - Colosseum mở cửa, một trăm ngày đọ sức đượ c Titus tài trợ 81 - Titus đột ngột qua đời; Domitian, hoàng đekevi, ̣ hoàn tat xây dựng Colosseum 325 - Hoàng đe Constantine, người cải đạo Kitô, cam giác đau 1231 - Động đat tại Rome làm sập tường phıa nam cu ́ ̉a Colosseum Khoảng 1500 - Giáo hoàng cho thuê một phan của Colosseum đe kinh doanh và cho phép lay cam thạch từ đau trường 1825 - Bat đau gia co các bức tường của Colosseum 1870 - Chınh phu ́ ̉ Y bat đau dọn dẹp Colosseum 1992-2000 - Trùng tu Colosseum quy mô lớn 2013 - Bức tranh tường La Mãđượ c phát hiện tại một loi đi trong Colosseum NHỮNG DẤU MỐC LỊCH SỬ THẾ GIỚĨ 323 TCN - Alexander Đại đe qua đời 130 TCN - Con đường Tơ lụa chınh thư ́ ́c khai thông Khoảng 1 SCN - Jesus Christ giáng sinh 43 - Cuộc chinh phục của La Mã với Anh bat đau Khoảng năm 100 - Kim tự tháp Mặt trời xây tại Teotihuacan, Mexico 122 - Bức tường Hadrian khởi công 180 - Dich đa ̣ ̣̂u mùa tại Rome cham dứt sau 15 năm 434 - Attila trở thành vua của người Huns 622 - Năm đau tiên trong lich Ho ̣ i giáo 1211 - Thành Cát Tư Hãn xâm lượ c Trung Hoa 1453 - Constantinople that thủ 1626 - Vương cung thánh đường tại Rome hoàn thành 1896 - Olympics đau tiên đượ c to chức 1922 - Mussolini trở thành Thủ tướng Y 1945 - Ket thúc The chien II 1959 - Cách mạng Cuba 1967 - Mùa giải Super Bowl đau tiên 1989 - Sân vận động có mái che di động đau tiên khánh thành tại Toronto, Canada 2013 - Giáo hoàng Benedict XVI từ chức; Giáo hoàng Francis đượ c chọn """