🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Đất Nước Tôi Và Thế Giới - Hồi Tưởng Và Suy Ngẫm 2 Ebooks Nhóm Zalo Đ ࠁ  ߫ ߼ Trên tay b n đ c là cu n Đ t nước tôi và th gi i, t p II trong b sách g m 2 t p H i tưởng và suy ng m c a Mikhail Gorbachev. Mikhail Gorbachev là m t nhà ho t đ ng chính tr và t ng là nhà lãnh đ o cao nh t c a Liên bang Soviet, người được coi là ki n trúc s c a công cu c “c i t ” sai l m, m t nguyên nhân quan tr ng d n đ n s s p đ c a Liên Xô. Trong cu n sách này ông đã đ a ra nhi u quan đi m có th d n t i cái nhìn đa chi u, tuy nhiên đó hoàn toàn ch là cách nhìn nh n, đánh giá c a tác gi - m t người t ng tr i qua nhi u cương v g n li n v i nh ng giai đo n sóng gió c a Liên bang Soviet khi ông còn là nhà lãnh đ o. H n n a, nh ng nhìn nh n, đánh giá trong sách c a tác gi vào m t giai đo n l ch s mà th gi i có r t nhi u bi n đ ng v chính tr - sau khi Liên bang Soviet tan rã - do đó đã có nh ng thay đ i ph n nào trong t tưởng c a ông. Ph n 1 c a cu n sách, cách nhìn c a tác gi v Cách m ng tháng Mười ít nhi u mang tính thiên ki n, vì th trong b n in l n này chúng tôi đã quy t đ nh lược b . Chúng tôi mong quý đ c gi hi u và đón nh n cu n sách cũng nh b sách này v i tinh th n khai phóng. Trân tr ng! NHÀ XU T B N TRI TH C Tࠉ ߭ ߡ CIS C ng đ ng các Qu c gia Đ c l p GKChP y ban Nhà nước v tình tr ng kh n c p KGB y ban An ninh qu c gia Komsomol Đoàn Thanh niên C ng s n Liên Xô КПCC Đ ng C ng s n Liên Xô NATO T ch c Hi p ước B c Đ i Tây Dương OSCE T ch c An ninh và H p tác châu Âu PCФCP C ng hòa XHCN Soviet Liên bang Nga UBT y ban Trung ương 01 LIÊN BANG ĐÃ CÓ THỂ ĐƯỢC BẢO TỒN Perestroika [c i t ] đã không th đ a l i t t c nh ng gì nó có th , vì nh ng khó khăn g p ph i trong quá trình t c i cách. Và t t nhiên, vào tháng 12/1991, perestroika đã b chìm xu ng và Liên Xô tan rã. Làm th nào t t c nh ng đi u này là có th ? Làm th nào nó l i x y ra? Trong ph n này c a cu n sách, tôi s c g ng tr l i nh ng câu h i đó, nh ng câu h i mà nhi u người quan tâm. C߾ࠆ 1 M߸ ߿ࠆ ߢ  ߵ Bên ngoài Liên Xô, các nhà lãnh đ o chính tr và c các nhà nghiên c u đ u th a nh n, không ai nhìn th y trước s tan rã c a Liên Xô. Và qua đánh giá t t c các b ng ch ng, không ai khác ngoài nh ng người điên cu ng ch ng c ng s n ng h m t k t qu nh v y. Bước ngo t th m kh c này làm rung chuy n toàn th gi i. Hôm nay, tôi đánh giá nh ng s ki n này th nào? Cũng gi ng nh cách tôi đã làm sáu hay b y năm trước, đó th c s là m t bi k ch - m t bi k ch đ i v i đa s công dân Soviet và v i nh ng nước c ng hòa đã t ng là m t ph n c a Liên Xô. Khi xem xét l i, tôi không th đ ng ý v i vi c chia c t nước ta, làm tan rã nhà nước Soviet, và t i hôm nay tôi v n coi đó là m t sai l m. Liên bang đáng ra đã có th được b o t n. M t s lượng đáng k , và trong m t s lĩnh v c là đa s áp đ o, nh ng khó khăn mà các công dân Liên Xô cũ trong đó có c người Nga đã g p ph i, là h qu c a s tan rã qu c gia chung c a chúng ta, c a s phá h y m t không gian đ n nh t đã được hình thành qua nhi u th k v kinh t , chính tr , lu t pháp, khoa h c và chi n lược quân s . Vi c gi i th Liên bang đã làm thay đ i tri t đ tình hình châu Âu và th gi i, phá v s cân b ng đ a chính tr , làm suy y u kh năng th c hi n nhi u phong trào ti n b đang di n ra trong n n chính tr th gi i vào cu i năm 1991. Tôi tin r ng th gi i hôm nay s s ng hòa bình h n n u Liên Xô ti p t c t n t i, t t nhiên là v i m t phiên b n đã được đ i m i và c i cách. Đi u gì đã d n đ n k t c c t i t này? Sau h t, Liên Xô dường nh đã là m t kh i đá kh ng l , m t qu c gia r ng l n và m nh m , liên k t người dân c a h n 100 dân t c khác nhau. Hay có l nó ch có v nh th ? Không, đó không ph i là m t b ngoài l a d i. Liên Xô th c s đã là m t nhà nước đa qu c gia m nh m và v ng ch c. S gi i th c a nó không ph i là chuy n không th tránh kh i. Nhi u lúc Liên Xô đã được g i là m t đ ch , và bây gi m t s người v n g i th . Nh ng nó không ph i là m t đ ch theo cái nghĩa nói chung v n được ch p nh n c a thu t ng này. V m t l ch s , Liên Xô [k th a đ qu c Nga] đã được hình thành qua nhi u th k . Trong quá trình hình thành c a nó, r t nhi u các lo i s ki n đã di n ra; ví d , có nh ng trường h p lãnh th này kia ho c người dân t nguy n h p nh t v i Nga, và có nh ng l n chính quy n Sa hoàng ti n hành chi n tranh đ chinh ph c. Đã có s h p tác gi a các dân t c trong vi c theo đu i nh ng l i ích chung, cũng đã có s b t công và s d ng vũ l c. L ch s là nh th . K t qu c a t t c nh ng đi u này là m t qu c gia, m t ch nh th h u c , dĩ nhiên v i hàng lo t nh ng ph m ch t đ c đáo gi a các thành t đa d ng. Nó đã đi qua m t ch ng đường dài và t t nhiên là đã có nh ng khó khăn nghiêm tr ng, nh ng s ki n bước ngo t bão táp, và c nh ng bi k ch. Song, qu c gia này v n đ ng v ng trước th thách c a Chi n tranh V qu c vĩ đ i. Th m chí trong nh ng gi phút bi th m, nó v n không g c ngã, v n đ ng v ng trên m t đ t. Liên Xô có g p v n đ gì không, nh v n đ dân t c ch ng h n? Có đ y, đó là nh ng v n đ v chính tr , kinh t và xã h i và nh ng v n đ gi a các dân t c. Tuy nhiên, đây không ph i là v n đ c a toàn b nước ta, mà là c a h th ng đã được thi t l p. H th ng hành chính quan liêu, h th ng toàn tr , đã không th đáp ng được đ y đ cho các v n đ đã được d ng lên. Không ch th t b i trong vi c tham gia gi i quy t nh ng v n đ , mà nó còn làm cho chúng tr nên sâu s c và căng th ng h n. K t qu là vào nh ng năm 1980, nước ta bước vào m t giai đo n kh ng ho ng tr m tr ng. Đ vượt qua kh ng ho ng này, perestroika đã được b t đ u. Trong nh ng v n đ còn t n t i nước ta, có nh ng v n đ liên quan t i các dân t c khác nhau. T kinh nghi m c a riêng mình, tôi bi t khá rõ đi u này, b i tôi đã có nhi u năm ph i ch u trách nhi m v m t trong nh ng vùng r ng l n nh t c a Liên Xô, vùng Stavropol. Tôi hi u r ng nh ng m i quan h gi a các dân t c khác nhau cùng chung s ng là m t ph n không th tách r i c a cu c s ng th c trong xã h i chúng ta. Tôi nh n th c được t m quan tr ng c a vi c c n ph i có m t thái đ th n tr ng và nh y c m đ i v i v n đ t nh này. H i đ u, sau Cách m ng năm 1917, Lenin kh ng đ nh vi c công nh n v m t nguyên t c r ng các dân t c có quy n t quy t, và ti n t i bao g m c quy n ly khai, ông cũng kh ng đ nh s c n thi t ph i xây d ng m t liên bang c a các nước c ng hòa bình đ ng, nghĩa là duy trì tính toàn v n c a m t qu c gia đa dân t c. Trên c s này, Liên Xô được thành l p vào năm 1922, m c dù m i vi c s không th c hi n được n u không có s s d ng vũ l c nh t đ nh. Trong nh ng năm cai tr c a mình, Stalin quy t tâm đi ch ch kh i ti n trình này. Liên Xô đã bi n thành m t nhà nước toàn tr ch làm nh ng gì nó thích. Biên gi i được v ch ra tùy ti n, quy n c a dân t c này hay khác rõ ràng đã b xâm ph m tr ng tr n, trong và ngay sau Th chi n th hai nhi u dân t c đã b đàn áp hàng lo t. H b tr c xu t kh i quê hương b n quán và tái đ nh c nh ng n i xa xôi c a đ t nước. Hàng ch c ngàn người trong s đó đã ph i b m ng. Tuy nhiên, chính trong nh ng đi u ki n này, các m i quan h tr nên thân tình h n, và nh ng n l c cùng nhau c a các dân t c Liên Xô đã thúc đ y đáng k s phát tri n c a h . Nh ng n n văn hóa dân t c h ng th nh trong t t c các nước c ng hòa, và m i dân t c đ u phát tri n giai c p công nhân và đ i ngũ trí th c riêng c a mình. Các qu c gia và dân t c khác nhau đ u l n m nh h n, và ngày càng ý th c sâu s c h n v b n s c riêng. Nói cách khác, có nh ng mâu thu n x y ra trong th c t . Tình hình này đòi h i s quan tâm và ph n ng thích h p c a Trung ương. Nh ng đi u đó đã không x y ra. Nh ng v n đ nghiêm tr ng tích t và không được gi i quy t. T i sao đi u này x y ra? Quan đi m chính th ng lúc đó cho r ng m i quan h gi a các dân t c nước ta đang trong tình tr ng t t, nhìn chung không có v n đ gì nghiêm tr ng. Nh ng sai l m trong lĩnh v c m i quan h gi a các dân t c v n còn trong bóng t i, và th o lu n v chúng là không th ch p nh n được. Khi perestroika b t đ u, chúng ta không th không chú ý đ n v n đ c c kỳ nghiêm tr ng này trong đ i s ng xã h i c a chúng ta. Đó là lý do vì sao t i Đ i h i Đ ng l n th 28 đ t n n t ng cho giai đo n s p t i, có m t đi m được đ c bi t nh n m nh: “Các thành t u c a chúng ta không th đem l i n tượng r ng không có v n đ gì v i các ti n trình dân t c. Mâu thu n là c h u trong m i quá trình phát tri n, và chúng cũng không th tránh kh i trong lĩnh v c này. Đi u quan tr ng là ph i xem xét m i m t c a nh ng mâu thu n liên t c xu t hi n này, tìm ra câu tr l i đáng tin c y cho nh ng câu h i được đ t ra liên t c c a cu c s ng, và đ a nh ng câu tr l i đó ra đúng lúc”. Cách đ t v n đ c a Đ i h i này là chính xác và k p th i. Nh ng chúng ta v n đang ph i ch u đ ng nhi u bước lùi trong vi c c g ng gi i quy t v n đ dân t c. Vì m t lý do là chúng ta đã ch m trong vi c x lý v n đ này; thêm n a, chúng ta có m t s quy t đ nh sai l m. Không có gì đáng ng c nhiên. Chúng ta đã r i b nh ng quan đi m truy n th ng và hướng t i chính sách c i cách Liên Xô quan liêu, đ c đ ng thành liên bang dân ch c a các qu c gia đ c l p. Trong khi đó, các ti n trình s ki n và b n thân cu c s ng đã làm rõ m t đi u là v n đ dân t c c n ph i được gi i quy t. Ti ng còi hi u đ u tiên th c t nh m i người vang lên cùng v i nh ng cu c đ ng đ x y ra vào tháng 3-4/1986 gi a các nhóm thanh niên Nga và sinh viên Yakut t i trường Đ i h c T ng h p Qu c gia Yakutiya. Ti p đó vào tháng 12/1986, l i x y ra nh ng v gây r i trên các đường ph c a Alma-Ata, liên quan đ n vi c thay đ i lãnh đ o Kazakhstan, có th đô là Alma-Ata. Cu c đ ng đ x y ra gi a các phe cánh đ a phương. Tình hình căng th ng đã bu c ph i l ng d u. Và làm được vi c này ch có th là người không thu c b t c phe cánh đ a phương nào. R i đ ngh thay th D. Kunaev, c u Bí th th nh t UBT Đ ng c a Kazakhstan và là m t người g c Kazakhstan, b ng G. V. Kolbin m t người g c Nga (người mà tình c l i do chính Kunaev gi i thi u), được đ a ra. Kolbin có kinh nghi m làm vi c t i Gruzia, m t nước c ng hòa không ph i Nga. Đi u này được cho là đã làm h nhi t cu c đ ng đ , đ c bi t là khi có nhi u người Nga, Ukraina, Đ c, và đ i di n c a nhi u dân t c khác s ng t i Kazakhstan. Đó là m t sai l m. Vi c b nhi m Kolbin là m t d u hi u c a s thi u tôn tr ng và không tin tưởng vào người Kazakhstan. Nh ng đám đông ph n đ i trên các đường ph th đô và các thành ph khác c a Kazakhstan. Chúng ta đã ph n ng th nào v i d u hi u r t có ý nghĩa này, nó cho th y m i quan h gi a các dân t c không h t t? Tôi ph i thú nh n r ng chúng ta v n ph n ng theo cùng m t cách cũ k , và n u có ai đó trách r ng tôi đã thi u quy t đoán, thì người đó nên bi t r ng tôi l y làm ti c cho s quy t đoán mà mình đã th hi n khi x y ra các s ki n Kazakhstan năm 1986. [Chúng ta đã kiên quy t trong vi c Kolbin thay th Kunaev]. Nh ng th t không may, đây không ph i là trường h p duy nh t. Ch sau này tôi m i hi u r ng đó không ph i là cách đ ti p t c, r ng chúng ta không th s ng ki u hai m t [kêu g i dân ch trong khi áp đ t gi i pháp “kiên quy t”]. Ngh quy t được B Chính tr thông qua t i th i đi m đó không t p trung quá nhi u vào vi c khám phá nguyên nhân c a nh ng s vi c đã x y ra và rút ra nh ng bài h c cho Kazakhstan cũng nh cho nh ng đ a phương khác t các s ki n. Chúng ta b d n d t b i các quan ni m đã được hình thành trước đó r t lâu, cho r ng m i th đang thu n chi u mát mái trong m t b u không khí th ng nh t và h u ngh , và r ng nh ng b t phát c a ch nghĩa dân t c ch đ i di n cho m t m i nguy duy nh t mà thôi. Th c t là sau này, mãi sau này, c quy t đ nh c a Ban Bí th Trung ương liên quan t i Yakutiya l n ngh quy t c a B Chính tr v Kazakhstan đ u b h y b . Song, nh ng gì x y ra khi n tôi ph i suy nghĩ r t nghiêm túc v các v n đ dân t c. T i Phiên toàn th tháng 1/1987, tôi đã nói v các k t lu n mà mình có được nh là k t qu c a nh ng suy ng m đ u tiên v v n đ này: Chúng ta bu c ph i th a nh n tình hình th c t và tri n v ng th c s đ i v i vi c phát tri n các m i quan h dân t c. Ngày nay, khi dân ch và t tr đang m r ng, khi t ý th c dân t c đang lên cao trong m i qu c gia và dân t c, khi ti n trình qu c t hóa đang phát tri n m nh m , vi c gi i quy t k p th i và công b ng nh ng mâu thu n phát sinh có m t ý nghĩa h t s c quan tr ng: L i ích c a m i qu c gia và dân t c ph i được tăng thêm, ph i gi ng nh l i ích c a toàn xã h i chúng ta. Các s ki n Alma-Ata, và t t c nh ng v vi c trước đó, ph i được phân tích m t cách nghiêm túc và đánh giá trên c s nguyên t c. Vào gi a tháng 2/1987, tôi t i Latvia và Estonia. L i m t l n n a, tôi c m nh n được s n i lên m nh m c a v n đ dân t c. Vào gi a năm này, chúng tôi g p ph i v n đ v người Tatar Krym, m t trong nh ng dân t c bu c ph i r i quê hương vào cu i Th chi n th hai và đ nh c nh ng n i gi ng nh tr i t p trung t i Ural, Sibir và Trung Á. K t nh ng năm 1960, người Tatar Krym đã đòi công lý và quy n được tr v quê nhà Krym. Khi perestroika b t đ u, h nh n th y có th khôi ph c được đ y đ ph m giá dân t c mình, m t cách th c s ch không ph i ch trên l i nói. Tháng 7/1987, s ph n kháng c a người Tatar Krym ngày càng tr nên d d i. Su t ba ngày, h đã bi u tình liên t c bên ngoài nh ng b c tường Kremli, hô vang kh u hi u: “Quê hương hay là ch t!” Vào ngày 9/7/1987, v n đ c a nh ng người Tatar Krym được th o lu n t i m t phiên h p c a B Chính tr . Thay vì di n gi i n i dung c a bu i th o lu n, tôi xin trích d n m t đo n trong biên b n: Gorbachev: Hi n nay trong chúng ta đang có m t chiêu bài được s d ng đ gi m uy tín n i b [ý nói đ n người Tatar Krym] - nh ng k ph n b i th i Chi n tranh V qu c vĩ đ i. Nh ng ph n b i thì đâu ch ng có? Còn người Vlasovite [nh ng lính Nga chi n đ u trong phe Hitler] thì sao? Lukianov: Đang có s chia r gi a nh ng người Tatar t i Wehrmacht . Gorbachev: Kalmyk cũng có s chia r . H ho t đ ng vùng Stavropol. Nh ng chúng ta v n khôi ph c được nước C ng hòa T tr Kalmyk. Có đi u gì đó đ c bi t trong hành vi c a người Tatar? S th t là m t s người trong h đã c ng tác v i người Đ c, nh ng nh ng người khác l i chi n đ u ch ng người Đ c, cũng gi ng nh nh ng người khác trong chúng ta đã làm. Trong kho ng th i gian 44 năm, 250 t p ch ký và bài phát bi u đã được t p h p đ kêu g i đòi ph c h i công lý. Ngày nay, theo đi u tra dân s , có 132.000 người Tatar Krym, song trên th c t con s đó là 350.000. Không th thu x p t t h n cho h Uzbekistan hay sao? Ý ki n c a anh th nào? Câu h i được đ t ra cho Chebrikov [người đ ng đ u an ninh qu c gia]. Chebrikov: (các nước ph i đ i đ u v i v n đ này đã 20 năm, và hi n v n ti p t c): Có l c n ph i t ch c m t huy n t tr Krym. N u không chúng ta s còn ph i tr l i v n đ này nhi u l n n a. Nh ng Shcherbitsky l i ph n đ i. Gorbachev: Đó cũng là dân ch . Chebrikov: Và chúng ta s đ i phó th nào v i các v n đ b bi n phía nam c a Krym? Người Tatar s tr l i và nói: “Đây là nhà tôi, hãy tr l i đi!” đ ng th i chúng ta ph i gi i quy t v n đ c a người Đ c. H có hai tri u người . Chúng ta không th không gi i quy t v n đ này, dù có trì hoãn bao lâu đi n a. Tình hình đã đ n lúc nguy k ch r i. Solomentsev: Đúng, v n đ dù không đ n gi n thì nó v n ph i được gi i quy t. Và nó ph i được gi i quy t đ ng th i v i vi c chúng ta gi i quy t v n đ c a người Đ c Volga. Chúng ta th a nh n r ng vi c tr c xu t h là vô lý. Và chúng ta đã tr l i Ingush, Kalmyk, Karachai [các dân t c khác đã b tr c xu t trong và ngay sau Th chi n th hai]… H u nh t t c [các dân t c b tr c xu t] đã tr v quê hương h . Nh ng người Đ c Volga và người Tatar g c Krym thì không. Tuy nhiên, tôi không ng h m t huy n t tr . Thành ph n dân t c trong c dân Krym đã thay đ i r t nhi u. Trước chi n tranh, người Ukraina chi m 15%, hi n nay h là 26%. Người Nga trước chi m 49%, hi n nay là 68%… M t huy n t tr s tr thành m t gi i pháp trung dung. Có th là tôi tham lam, song chúng ta có m t s c l nh t t do Lenin ký khi còn s ng. N u chúng ta s ng theo gương Lenin, thì chúng ta ph i hành đ ng theo s c l nh này. S r t khó khăn cho nh ng ai ph m t i ch ng l i nó. C người Nga l n người Ukraina. Các dân t c s ph i h c cách s ng cùng nhau. Gorbachev: Nói cách khác, ông có nghĩ r ng Krym m t l n n a nên tr thành m t ph n c a C ng hòa XHCN Soviet Liên bang Nga (PCФCP), nh trong s c l nh c a Lenin không? Ông có nh r ng Podgorny khăng khăng v vi c Krasnodar và Kuban ph i được trao tr cho Ukraina không? B i vì, theo ý ki n c a ông ta, người Cozak thu c v Ukraina. Nói chung, nhìn t quan đi m l ch s thì trao tr Krym cho Nga có v là m t vi c làm đúng đ n. Nh ng Ukraina s ch ng l i vi c đó. Vorotnikov: Nên hoãn v n đ này l i. Có nguy c x y ra m t v n đ l n h n v i Ukraina không? Tôi ng h huy n t tr , nh ng lúc này c n ph i c i thi n đi u ki n s ng [t t h n cho người Tatar Krym] Uzbekistan. Tôi ph n đ i vi c c g ng gi i quy t v n đ người Đ c Volga cùng lúc v i vi c đó. Shevardnadze: Tôi ng h vi c c i thi n đi u ki n [t t h n] Uzbekistan và d n d n cho phép t t c nh ng ai mong mu n, và có kh năng, tr v Krym. Yakovlev: S p x p giai đo n chuy n ti p 15 đ n 20 năm ch ng h n, cho vi c tr l i Krym. Và trong th i gian này, [h v n] Uzbekistan. Dolgikh: Tôi ng h quan đi m này. Gromyko: T i sao chúng ta l i v i vã quá v y. V n ch a có th m h a nào đ xu ng đ u chúng ta c . S ra sao n u các đoàn đ i bi u liên t c t i g p Đoàn Ch t ch Soviet T i cao và các t ch c khác? Hãy đ h đi. Quy t đ nh tr c xu t h đã được các đi u ki n th i chi n ch ng minh. Chuy n [Krym t Nga] cho Ukraina t t nhiên là tùy ti n. Nh ng làm sao chúng ta có th làm l i được n a? Tôi ng h vi c đ v n đ đó cho l ch s phán xét. Và không thành l p m t huy n t tr . Hãy thu x p cho người Tatar Uzbekistan. N u đi u này không đem đ n m t gi i pháp hoàn h o, thì ít nh t nó cũng s làm gi m s c ép c a vi c tìm gi i pháp cho v n đ Krym. M t l n n a, tôi đ ngh là chúng ta nghĩ v vi c này và không đ a ra quy t đ nh cu i cùng. Lukyanov phát bi u ng h vi c l p huy n t tr Krym. Gorbachev: Chúng ta không th thành công trong vi c tránh đ a ra quy t đ nh. Chúng ta ph i suy nghĩ m i vi c h t s c th u đáo. Ngày nay, ý tưởng khôi ph c khu t tr Krym, nh trong s c l nh c a Lenin, là không th c t . Tr i qua 45 năm, nhi u th đã thay đ i Krym… Không còn có th trao Krym cho người Tatar được n a. Vi c tr l i Krym cho PCФCP s t o nên m t v t n t n i mà nó không phù h p v i m c đích c a chúng ta hi n nay, t c là gi a h t nhân Slav c a “đ ch xã h i ch nghĩa”. Trước Cách m ng, Nga là dân t c ng h m nh nh t cho n n đ c l p c a đ t nước. Gi thì t t c các dân t c khác cũng v y. C n t o ra m t cu c s ng đ y đ và tho i mái cho người Tatar Uzbekistan, quan tâm và chăm sóc h . Nh ng ai đã đ n Krym r i, c đ h s ng đó. H cũng c n ph i được h tr . Song ph i t ng bước ki m ch vi c tái đ nh c Krym. Nên đ ng viên đ m i người hành đ ng trên c s th c t . M t y ban được l p ra, bao g m Gromyko, Shcherbitsky, Vorotnikov, Usmankhodzhaev, Demichev, Chebrikov, Lukyanov, Razumovsky và Yakovlev. Gorbachev: Bây gi chúng ta s không nói v v n đ người Đ c Volga. Và n u y ban này cho th y kh năng c a mình trong vi c gi i quy t v n đ Tatar, chúng ta s ti p t c giao cho nó v n đ người Đ c. Hãy đ y ban ra ngoài đ g p g đoàn đ i bi u Tatar và phát bi u v i báo chí. Tóm l i, chúng ta ph i ti p c n quá trình này v i m t tinh th n dân ch . (Sau đó, sau khi làm vi c m t th i gian, y ban đã cùng v i gi i ch c Ukraina đ t được m t k t lu n: Có th đ a m t s người Tatar tr v n i cũ c a h . V y là đã ti n được m t bước trên con đường t i v i người Tatar, nh ng v n đ đã không được gi i quy t. Sau đó, vào năm 1989, t t c nh ng người Tatar Krym được trao quy n tr v Krym, nh ng y ban đã tái kh ng đ nh vi c t ch i khôi ph c Krym tr l i v th m t nước c ng hòa t tr c a người Tatar Krym). Tôi đã trích d n biên b n cu c th o lu n c a B Chính tr đ cho th y chúng tôi đã th o lu n v n đ này vào th i đi m đó nh th nào. Vào n a cu i năm 1987, v n đ v m i quan h gi a các dân t c trên th c t luôn n m trong chương trình ngh s c a B Chính tr . Tháng 8/1987, nh ng d u hi u v s kích đ ng tinh th n dân t c các nước c ng hòa vùng Baltic đã tr nên rõ ràng. S kích đ ng này luôn t n t i đó, song trước đây nó ch dưới b m t. Nguyên nhân chính là s b t bình v vi c Nga hóa khu v c. Nh ng đã không có k ho ch nào nh m đ i phó v i v n đ này. Th o lu n v v n đ ch ng đi đ n đâu. Bên c nh đó, gi i ch c đ a phương l i tìm ki m ngu n đ u t cho xây d ng công nghi p, lĩnh v c c n nhi u công nhân và chuyên gia. Và n u đ a phương không có nh ng ngu n đ u t đó, thì nghĩa là người Nga s n sàng đ n đây, và không ch có người Nga. Cu c s ng th c t là v y. Vi c che đ y s th t l ch s v cái cách mà vùng Baltic được sáp nh p vào Liên Xô mang m t ý nghĩa r t l n trong toàn b v n đ này. Nhu c u đòi h i s th t ph i được công b và l ch s ph i được ti t l b t đ u vào năm 1987. Đ u tiên đó ch là v n đ khôi ph c s th t l ch s , nh ng sau đó l i có nh ng đòi h i v vi c ph i ph c h i hi n tr ng trước năm 1939. Lúc đó, chúng tôi đã không nh n th y ý nghĩa đ y đ c a các phong trào đang di n ra. Chúng tôi đã ch m trong vi c ng phó đ y đ v i nh ng gì đang x y ra. Tháng 10/1987, b t đ u phong trào đòi h p nh t vùng Karabakh v i Armenia. M t làn sóng các cu c h i h p công khai và bi u tình quét qua khu v c, và đi u này kích đ ng cu c di c c a người Azerbaijan t Karabakh. Đ đáp tr , m t chi n d ch ph n đ i lan r ng Azerbaijan v i kh u hi u: “Karabakh là m t ph n không th tách r i c a Azerbaijan”. T i Karabakh, v n đ ti n tri n r t nhanh chóng, d n đ n nh ng cu c đ ng đ tr c ti p gi a các đ i di n c a hai c ng đ ng dân t c khác nhau, r i ngay sau đó là cu c chi n công khai gi a nh ng c ng đ ng này và gi a hai nước c ng hòa Armenia và Azerbaijan. Đi u này bu c các nhà lãnh đ o c a nước ta nhìn nh n nh ng v n đ dân t c này theo m t cách khác. T i H i ngh toàn th UBT tháng 2/1988, m t tuyên b đã được đ a ra: “Chúng ta s xem xét v n đ dân t c trong th i kỳ hi n nay th t k lưỡng, v c lý thuy t l n th c ti n. Đây là v n đ s ng còn có tính nguyên t c đ i v i xã h i chúng ta”. Vào ngày 26/2/1988, tôi tr c ti p kêu g i người dân Armenia và Azerbaijan, đ ngh công dân hai nước c ng hòa này ch hành đ ng trong khuôn kh lu t pháp và ph m vi ti n trình dân ch , không đ cho v n đ v s ph n dân t c c a h r i vào c m xúc mù quáng và tình c m nh t th i. Song, tôi đã không thành công trong vi c ngăn ch n m t núi nh ng s thù đ ch. Cu i tháng 2, n ra m t cu c đ ng đ đ m máu, đ nh đi m là cu c th m sát t i Sumgait. Tôi còn nh r t rõ s căng th ng khi th o lu n v nh ng s ki n này t i kỳ h p ngày 3/3 c a B Chính tr . Khi t ng k t cu c th o lu n, tôi yêu c u m i người gi bình tĩnh và duy trì m t cách ti p c n có nguyên t c: “Đ ng t o ra k thù t nhân dân… Hành đ ng theo nguyên t c chính tr . T t nhiên, chính quy n ph i là chính quy n. Lu t pháp s th ng”. Tôi cũng nói s không th có người chi n th ng trong cu c đ ng đ này, song ph i đ t được th a thu n. Th i gian này c n kh ng đ nh m t cách ti p c n chính tr và h t s c cân b ng trong vi c gi i quy t các v n đ dân t c. Không ph i ch trong nh ng công dân bình thường, mà c trong B Chính tr cũng có nh ng đ ngh s d ng vũ l c. Ngày 4/7/1987, Andrei Gromyko nói: “C đ cho quân đ i xu t hi n trên đường ph , và m i s s đâu vào đ y ngay”. Chúng tôi không đ ng ý v i quan đi m này. Nh ng nó c tái xu t hi n theo th i gian. Nh ng cách ti p c n cũ, nh ng thái đ c h u hàng th p niên, nay v n ti p t c hi n hi n. Li u lúc đó chúng tôi có nh n ra đi u đang được tranh cãi ph n nhi u không ph i là vi c gi i quy t các v n đ c p bách nh t c a chúng ta cũng nh vi c thay đ i cách chúng ta ti p c n chúng, hay vi c ra các quy t đ nh liên quan t i v n đ dân t c hay không? Câu tr l i là có; vào lúc đó ý tưởng cho r ng c n ph i có nh ng chính sách m i đã tr nên chín ch n h n trong suy nghĩ c a chúng tôi. T i H i ngh toàn th UBT tháng 2/1988, tôi đã đ xu t r ng m t trong các h i ngh toàn th s p t i s ph i được dành hoàn toàn cho chính sách v v n đ dân t c. Đương nhiên, chúng tôi ph i dành nhi u s quan tâm h n đ n các v n đ dân t c. Vào kỳ Đ i h i Đ ng l n th 19, tôi trình bày quan đi m c a B Chính tr : “M c dù g p ph i r t nhi u khó khăn trên con đường c a mình… Liên Xô v n đ ng v ng trước th thách c a th i gian. Đó v n là đi u ki n tiên quy t, quy t đ nh s phát tri n h n n a c a t t c các dân t c trên đ t nước chúng ta”. Song tuyên b đó đã đ t ra nh ng v n đ không gi i h n. M t chương trình g m các bi n pháp th c t đã được hình thành v căn b n. Chúng tôi cho vi c t i quan tr ng là phát tri n và thi hành các bi n pháp trên ph m vi r ng đ c ng c Liên bang chúng ta. Chúng tôi chu n b các đ xu t làm rõ quy n tài phán c a Liên bang và các nước c ng hòa trong Liên bang, chuy n m t s ch c năng hành chính cho các nước c ng hòa, quy t đ nh các cách t i u đ chuy n các nước c ng hòa và m t s vùng thành các đ n v t qu n lý tài chính, và phát tri n nh ng m i quan h tr c ti p gi a các nước c ng hòa, qua đó có th ch rõ m i nước đã đóng góp th nào trong vi c th c hi n các chương trình trên ph m vi toàn Liên bang. Cu c s ng b t chúng ta đ i m t v i s c n thi t ph i th c hi n nh ng thay đ i trong các đi u lu t liên quan đ n các nước c ng hòa c a Liên bang và các nước c ng hòa t tr , cũng nh các vùng hay huy n t tr , và m r ng nh ng cam k t pháp lý đ đ m b o r ng nhu c u v văn hóa-dân t c c a nh ng nhóm dân t c khác nhau sinh s ng ngoài lãnh th c a h v n được đáp ng. M t b lu t Liên bang m r ng là r t c p thi t, liên quan t i vi c phát tri n đ y đ và s d ng bình đ ng các ngôn ng c a m i dân t c thu c Liên Xô. Nh v y là chúng ta đã nhìn nh n v n đ dân t c trong khuôn kh các chính sách c a perestroika nh m t t ng th . Đ nh hướng mà chúng ta thông qua, m t m t tôn tr ng quy n c a các dân t c và các nước c ng hòa khác nhau, đ m b o cho h s hài lòng t i đa, m t khác chúng ta mong mu n c ng c Liên Xô và chuy n đ i nó thành m t liên bang th c s . Chúng ta đã t i ch ng ti p theo c a c i cách chính tr . Và các phương pháp chính tr đ gi i quy t các v n đ dân t c dai d ng c a chúng ta ph i được đ t lên hàng đ u. C߾ࠆ 2 T… B… V Chúng ta có thành công trong vi c gìn gi nh ng khuôn kh nh v y không? Sau h t, có nh ng s ki n đã x y ra Tbilisi và Baku, sau đó là Litva. Tôi s đi sâu vào chi ti t c a t ng trường h p đó, b i vì có r t nhi u phát bi u vô nghĩa và nhi u cáo bu c sai l m xung quanh nh ng s ki n đó. Đ u tiên là Tbilisi. B t đ u vào ngày 4/4/1989, m t s nhóm không [được công nh n] chính th c bi u tình b t h p pháp nhi u ngày trước tòa nhà chính c a chính ph v i kh u hi u “Đ c l p cho Gruzia” và “Đ đ o đ ch Nga”. Các lãnh đ o đ a phương, v n coi nh ng bi n pháp chính tr và vi c th o lu n tr c ti p v i người dân là bi u hi n c a s y u đu i (m t thái đ đi n hình c a nhi u viên ch c phái th c u), u tiên d a vào vũ l c. Ngày 7/4, h tuyên b tình tr ng kh n c p Tbilisi. Cùng ngày, m t cu c h p c a UBT КПCC (có Ligachev, Chebrikov và nh ng người khác) đã quy t đ nh g i quân đ i đ n đó… L ra h đã không c n ph i làm nh v y; nh ng h có c m giác r ng, s hi n di n c a binh lính s đ a tình hình tr l i bình thường. Vào ngày 7/4, tôi London. Tr v Moskva vào bu i t i mu n, tôi nh n được thông tin t i sân bay v nh ng gì đã x y ra. Tính đ n t t c nh ng s vi c mà chúng tôi đã bi t lúc đó, tôi l p t c phân công cho Shevardnadze và Razumovsky, Bí th UBT , đ n ngay Gruzia. Sáng ngày 8/4, gi i lãnh đ o Gruzia thông báo v i chúng tôi r ng không c n ph i l p t c c đ i di n t Moskva đ n n a, r ng tình hình đã tr l i bình thường. Tôi nghĩ Dzhumber Patiashvili không mu n Shevardnadze đ n đó, b i m i quan h gi a h không được t t cho l m. Đêm 9/4, quân đ i đã được s d ng đ “quét s ch” người bi u tình kh i qu ng trường trung tâm. Trong quá trình đó có 16 người ch t và nhi u người b thương. Nh ng ai đã ra l nh s d ng vũ l c? Đây v n là m t bí n mà c nh ng đ i bi u H i đ ng Nhân dân và nh ng ban b l n đi u tra v các s ki n Tbilisi cũng không th gi i quy t n i. Tôi tin r ng ban ch huy quân s đ a phương Gruzia, hoàn toàn không nghi ng gì n a, là n n nhân c a nh ng m u đ chính tr . Rõ ràng là ngay lúc đó các hành đ ng quân s đã ch u nh hưởng c a nh ng người mà sau đó, vào tháng 8/1991, đã kh i đ ng nh ng s ki n tr nên n i ti ng nh cu c đ o chính tháng 8. G n đây, Tướng Rodionov [người ch u trách nhi m v phía quân đ i trong vi c t n công người bi u tình t i Tbilisi], khi tr l i câu h i c a m t nhà báo, đã nói r ng ông ta được Nguyên soái Yazov, khi đó là B trưởng Qu c phòng Liên Xô, y quy n hành đ ng. Đi u này đã kh ng đ nh nh ng nghi ng c a chúng tôi. Rodionov cho r ng m nh l nh c a Yazov đã được s ch p thu n t lãnh đ o t i cao c a Liên Xô. Đây là m t cú đâm tàn b o t sau l ng. Phát bi u trên đài phát thanh và truy n hình ngay sau các s ki n, tôi nói: Không th ph nh n được r ng nh ng gì x y ra t i Tbilisi là có h i cho l i ích c a perestroika, c a công cu c dân ch hóa và đ i m i nước ta. Các quy t đ nh và hành đ ng c a nh ng người vô trách nhi m đã d n đ n vi c làm tăng thêm căng th ng t i nước c ng hòa Gruzia. Kh u hi u ch ng Liên Xô đang vang lên, cùng v i nh ng yêu c u đòi tách Gruzia xã h i ch nghĩa ra kh i gia đình các dân t c Soviet anh em. Nh ng đ nh hướng sai l m đã khi n m t s người l c l i. Nh ng v gây r i x y ra. Nhi u người đã b gi t và nh ng dòng máu vô t i đã đ . N i đau đ n c a nh ng người m và nh ng người ru t th t c a h th t to l n, và n i thương ti c c a chúng ta cũng vô cùng sâu s c. Vài ngày ti p theo, sau khi Shevardnadze thăm Gruzia, m t cu c h p c a B Chính tr đã lên án m nh m hành đ ng quân s . Đ minh h a, tôi s trích d n l i c a Nikolai Ryzhkov, Th tướng lúc đó, t i cu c h p B Chính tr : Chúng tôi đã Moskva trong nh ng ngày đó, nh ng chúng tôi đã bi t nh ng gì? Tôi là người đ ng đ u chính ph , nh ng tôi đã bi t nh ng gì? Tôi đ c trên t Pravda v cái ch t c a người dân Tbilisi. Các bí th UBT bi t, nh ng chúng tôi, các thành viên c a B Chính tr và N i các, không bi t gì… Chúng ta ph i có được thông tin k p th i và chính xác. Đi u gì là t t trong t t c nh ng vi c này? Cái gì x y ra đây v y? Ch huy quân s vùng hành đ ng, nh ng chúng ta t i Moskva l i không bi t gì v đi u đó. Ông ta có th b t t t c các thành viên B Chính tr c a [Đ ng C ng s n] Gruzia, và chúng ta l i m t l n n a bi t v vi c đó qua báo chí. Ngay c Mikhail Sergeyevich Gorbachev cũng không bi t. V y đ y, có đi u gì đang x y ra trong chúng ta v y? Quân đ i được s d ng, nh ng T ng Bí th ch bi t được đi u đó vào hôm sau. Chúng ta s xu t hi n th nào trước công lu n Soviet và trong con m t c a th gi i đây? Các anh có th th y kh p n i trong nước ta nh ng hành đ ng quân s được th c hi n mà B Chính tr không h bi t. Đi u đó còn t i t h n c vi c B Chính tr ra quy t đ nh sai. Ryzhkov đã đúng. T i cu c h p này c a B Chính tr , dưới hình th c nghiêm kh c h n, tôi có nghĩa v đ t ra câu h i v tính chính xác, trung th c c a thông tin và ch ra r ng các c quan cung c p thông tin ph i ti p c n v n đ v i đ y đ trách nhi m c a mình. T t nhiên, tôi cũng đ a ra câu h i v vai trò c a quân đ i. Tôi nói v i B trưởng Qu c phòng Yazov: “T nay tr đi, n u không có s cho phép t lãnh đ o t i cao c a đ t nước, quân đ i không được tham gia vào nh ng v n đ nh v y n a”. Sau các s ki n t i Tbilisi, B Chính tr ch có m t l n y quy n cho quân đ i hành đ ng, đ tránh nh ng v r i lo n l n và đ máu Baku. Đi u này liên quan đ n tình tr ng x u đi trong m i quan h gi a người Armenia và người Azerbaijan vào đ u năm 1990, d n đ n cu c tàn sát người Armenia Baku và đ a đ n m t cu c “xu t hành” c a người Armenia kh i thành ph đó. Gi i ch c đ a phương tìm cách l p l i tr t t . Nh ng nh ng tranh cãi và chia r n i b đã làm tê li t kh năng c a h trong vi c hành đ ng và duy trì ki m soát tình hình. R i lo n lan sang m t khu v c r ng l n c a C ng hòa Azerbaijan, và các ph n t phá ho i xúi gi c người dân phá h y các đường ranh gi i [d c theo biên gi i Azerbaijan] dài hàng trăm kilomet. Được c đ n Baku là các đ i di n cho gi i lãnh đ o t i cao Liên Xô: Yevgeny Primakov - y viên H i đ ng Nhà nước, và A. Girenko - Bí th UBT КПCC. H báo cáo là tình hình r t nguy c p. Ngày 19/1, hai tài li u đã đ ng th i được công b - l i kêu g i các dân t c Azerbaijan và Armenia t UBT КПCC, Đoàn Ch t ch Soviet T i cao và H i đ ng B trưởng Liên Xô; cùng s c l nh tuyên b tình tr ng kh n c p Baku, do Đoàn Ch t ch Soviet T i cao ban hành. N a đêm 19 và r ng sáng 20/1, quân c a B N i v và quân đ i Soviet ti n vào Baku. T t c các hình th c kh dĩ c a s khiêu khích và chướng ng i v t được đ t trên đường ti n quân c a h . Nh ng tay súng c a M t tr n Nhân dân Azerbaijan [Popular Front of Azerbaijan] b t đ u t n công các nhân viên quân s c a chúng ta, và các đ n v quân đ i c a chúng ta bu c ph i đáp tr tương x ng. K t qu là, trong hai ngày 19-20/1, 83 người đã b gi t Baku, trong đó có 40 nhân viên quân s và các thành viên trong gia đình h . Ngày 20/1, tôi xu t hi n trên truy n hình, đ a ra đánh giá tình hình và gi i thích hành đ ng c a lãnh đ o. Tôi nói lãnh đ o hy v ng r ng m i dân t c và qu c gia nước ta s hi u và ng h nh ng bi n pháp đã được th c hi n. Song, các s ki n x y ra và nh ng bi n pháp x lý được hi u theo nh ng cách r t khác nhau (đ n bây gi v n v y). M t s người nói r ng l i m t l n n a chúng ta hành đ ng ch m tr , r ng tình tr ng kh n c p đáng ra ph i được áp đ t s m h n. Tuy nhiên, theo Hi n pháp Liên Xô, lãnh đ o Liên bang không th hành đ ng vượt quy n lãnh đ o c a C ng hòa Azerbaijan. Chính quy n trung ương ch can thi p tr c ti p khi nhà c m quy n c p đ nước c ng hòa đã tr nên tê li t và không còn kh năng hành đ ng. Nh ng người khác thì đ n thu n trách c và t cáo chúng tôi vì đã áp đ t tình tr ng kh n c p. Ch có m t câu tr l i cho t t c nh ng l i bu c t i đó: N u không có các bi n pháp, thì s vi c s đi theo nh ng hướng hoàn toàn không th đoán trước được. Tôi l y làm ti c vì máu đã đ , nh ng m c đích là b ng m i giá ph i ngăn ch n đ máu thêm. Tôi đã suy ng m r t nhi u v nh ng gì đã x y ra. Bài h c tôi đã rút ra t toàn b l ch s bi th m này là, chính quy n không th t n t i được n u không s d ng vũ l c trong nh ng tình hu ng c c đoan. Nh ng nh ng hành đ ng nh v y ph i được ch ng minh là tuy t đ i c n thi t, và ph i được gi trong gi i h n cân nh c r t c n th n. Ch có bi n pháp chính tr m i có th đem l i gi i pháp th c s cho nh ng v n đ nh v y. Cu i cùng là đ n Vilnius, Litva. Đó là năm 1991, và m t l n n a l i là tháng 1. Tôi đã nói r ng tình hình khu v c Baltic, và nh t là Litva, b t đ u x u đi t gi a năm 1987. Nh ng vào gi a năm 1989, các v n đ b t đ u x u đi nhanh chóng sau khi t ch c Sąjūdis trên th c t lên n m quy n t i C ng hòa Litva. Tôi xin l u ý đ c gi r ng, Sąjūdis h i đ u là m t t ch c ng h perestroika và b o v nó ch ng l i các ph n t b o th . Sau đó nó đã d n tr thành m t thành trì cho nh ng l c lượng ng h ly khai kh i Liên Xô. Cá nhân tôi và các đ ng s đã n l c r t nhi u đ c xoa d u nh ng ý ki n ng h ly khai, nh ng nh ng n l c c a chúng tôi đã không thành công. Nh ng lý l gì có th bi n h cho vi c ly khai ti n tri n? M t m t, chúng lên ti ng báo đ ng v s th ng tr được cho là c a b ph n người Nga trong dân c . Đây rõ ràng là m t s cường đi u. Người Nga ch chi m m t ph n ba dân s Litva. Song các c nh báo cho r ng, cu i cùng người Litva s thành thi u s ngay t i chính nước c ng hòa c a h , đã nh hưởng đ n nhi u người. M t l p lu n khác, v b n ch t có v th c t h n. Nh ng người ng h chia tách cho r ng do có ngành nông nghi p xu t s c mà Litva đang cung c p ph n l n th c ph m cho Moskva và Leningrad, nh ng chính nước c ng hòa này l i ph i ch u tình tr ng thi u th t. Đây là s th t, hay chính xác h n là m t ph n s th t. H không nói gì v s lượng kh ng l các m t hàng được cung ng cho Litva t các nước c ng hòa khác thu c Liên Xô, mà ph n l n là t Nga, g m ngũ c c, d u, kim lo i, hàng công nghi p và hàng tiêu dùng; ho c là ý nghĩa c a nh ng s cung ng này đã b đánh giá quá th p. Không có gì đ ph i phàn nàn v vi c đ i x u đãi v i Litva và t t c các nước c ng hòa Baltic ngoài nh ng cân nh c chính tr . Có được s đ i x u đãi đó (và t t nhiên là u đãi cho năng su t lao đ ng cao h n đây), m c s ng Litva đã cao h n m c s ng trung bình Liên Xô, nh ng hình nh không ai nghĩ đ n đi u này. Nh ng s th t n a v i này đã phát huy tác d ng: Không ph i ch có người Litva, mà c người các qu c gia khác cũng b t đ u nghĩ: “N u chúng ta tách kh i Moskva, cu c s ng c a chúng ta s t t h n”. B t ch p t t c , tình hình ngày càng tr nên nóng h n. Vào ngày 11/5/1989, B Chính tr th o lu n v tình hình ba nước c ng hòa Baltic. Lãnh đ o các đ ng C ng s n c a ba nước đó cùng tham d cu c h p. Trong quá trình th o lu n, đ c bi t là sau khi các bí th c a các đ ng C ng s n Baltic r i đi, b t đ u nghe th y nh ng quan đi m khác nhau v vi c c n ph i làm gì. Rõ ràng là m t s người tham d không mu n b áp l c. Trong bài phát bi u k t lu n, tôi nói: Chúng ta hãy b t đ u ý tưởng ki u nh ch a b m t gì c . Chúng ta ph i th n tr ng trong vi c đánh giá sao cho không đi đ n ch tuy t v ng hay làm đ v các m i quan h … Chúng ta không th nh nh ng k c c đoan là gi i tán các m t tr n dân t c khác nhau đang được s ng h c a 90% dân chúng các nước c ng hòa đó. Chúng ta ph i nói chuy n được v i h … Chúng ta ph i tin tưởng vào lương tri con người… Chúng ta không s ph i th nghi m vi c cho phép các nước c ng hòa tr thành các th c th t ch v tài chính… Chúng ta không s s khác bi t v c p đ ch quy n mà các nước c ng hòa đang thi hành… Nói chung, chúng ta ph i suy nghĩ, và suy nghĩ th t k , v vi c ph i chuy n đ i Liên bang chúng ta nh th nào. N u không, m i th s th c s s p đ . S d ng vũ l c b lo i tr . Nó đã b lo i b trong chính sách đ i ngo i, và hoàn toàn không th ch p nh n được khi dùng đ ch ng l i chính nhân dân ta. Chúng ta hãy phân tích nh ng gì đang x y ra m t c p đ cao h n… Và chúng ta ph i th n tr ng h n bao gi h t v i nh ng đánh giá cu i cùng hay vi c s d ng các chiêu bài. Sau t t c , đó là v n đ dân t c. T i Đ i h i Đ i bi u Nhân dân l n th nh t (25/5- 9/6/1989), các lo i v n đ dân t c Liên Xô đã được đ a ra th o lu n và xem xét theo nghĩa r ng nh t. Báo cáo tôi trình bày v i Đ i h i đã ch rõ khía c nh quan tr ng c a chính sách dân t c th i perestroika: Trong m t qu c gia liên bang, nh ng gì thu c th m quy n c a toàn liên bang, và nh ng gì thu c quy n ch quy n c a nước c ng hòa ho c đ n v t tr , ph i được phân đ nh rõ. C ch pháp lý ph i được l p ra đ gi i quy t nh ng xung đ t có th phát sinh trong các m i quan h gi a liên bang và các b ph n c u thành. Trong lĩnh v c kinh t , nh ng m i quan h gi a liên bang và các nước c ng hòa ph i hài hòa trên c s k t h p h u c gi a s đ c l p v kinh t v i s tham gia tích c c vào vi c phân công lao đ ng c a toàn liên bang. T quan đi m này, d n t i vi c chúng ta c n ph i xây d ng l i cách th c đi u ch nh t h p kinh t th ng nh t c a đ t nước, b ng cách cho phép các nước c ng hòa, các vùng và các t nh chuy n đ i thành m t c s t qu n lý và t ch tài chính, nh m t b ph n h u c c a toàn b quá trình đ i m i n n kinh t Soviet. … Trong lĩnh v c tinh th n, chúng ta hãy b t đ u v i vi c công nh n s phong phú, đa d ng c a các n n văn hóa dân t c nh m t giá tr xã h i và l ch s to l n, m t l i th đ c đáo c a toàn liên bang chúng ta. Chúng ta không có quy n đánh giá th p b t kỳ m t n n văn hóa nào, vì m i n n văn hóa đó đ u không th thay th được. Chúng ta đang ng h s phát tri n đ y đ và tr n v n c a m i dân t c, ngôn ng và văn hóa dân t c, ng h các quy n bình đ ng và quan h h u ngh gi a các qu c gia, dân t c và nhóm dân t c. Đ i h i ng h nh ng gì tôi đ xu t nh là c s cho hành đ ng. Trong hai năm 1989 và 1990, có r t nhi u vi c đã được th c hi n đ đ a đường l i chính sách tôi đã th o ra đi vào th c t . M t s lu t được thông qua, ví d th nh t là lu t v nguyên t c chung c a chính quy n t tr đ a phương và n n kinh t đ a phương t i Liên Xô, nó đã m r ng quy n h n và s c m nh c a các nước c ng hòa liên bang và các nước c ng hòa t tr ; th hai là lu t v ngôn ng c a các dân t c Liên Xô, t nay đ m b o cho s phát tri n và s d ng chúng; th ba là lu t phân đ nh ranh gi i v quy n l c tương ng gi a Liên Xô v i các b ph n c u thành c a Liên bang; và các lu t khác n a. Đ i v i các nước c ng hòa Baltic, h được trao quy n r ng rãi trong n n kinh t b ng m t lu t đ c bi t được thông qua t i kỳ h p th hai c a Soviet T i cao, các quy n này cũng đã được m r ng sang Belarus và t nh Sverdlovsk. Tháng 9/1989, Phiên toàn th c a UBT đã thông qua, nh l p trường chính th c c a КПCC, m t văn ki n nhan đ “Chính sách dân t c c a Đ ng trong đi u ki n hi n nay”. Văn ki n này đã ch ra nh ng nhi m v chính mà chúng ta ph i đ i m t, được tóm t t nh sau: • Chuy n đ i Liên Xô thành m t th c th chính tr và kinh t th c s ; • M r ng các quy n h n và s c m nh c a các th c th dân t c t tr dưới m i hình th c và ki u lo i; • B o đ m quy n bình đ ng cho m i dân t c; • T o đi u ki n cho s phát tri n t do c a các n n văn hóa và ngôn ng dân t c; • Tăng cường đ m b o r ng s lo i tr b t kỳ m t s h n ch nào v quy n công dân v i lý do dân t c. Nh v y, dù mu n, chúng ta đã xây được công th c cho m t n n t ng chính tr có nguyên t c v v n đ dân t c. N n t ng này t o kh năng cho vi c gi i quy t các v n đ t n đ ng đã lâu. Tuy nhiên, t i khu v c Baltic, nh ng người hướng đ n vi c ly khai kh i Liên Xô càng tích c c ho t đ ng. Các thành viên trong ban lãnh đ o Đ ng, trong đó có tôi, đã nhi u l n g p g đ i di n c a ba nước, riêng có, chung có. Tôi nh n m nh r ng quy n t quy t, k c vi c ly khai, là s th hi n quy n ch quy n không tách r i trong Hi n pháp Liên Xô đang có hi u l c. Nh ng tôi đã c thuy t ph c m i người r ng ly khai s mâu thu n v i nhu c u th c s c a các dân t c trong Liên bang chúng ta. Phân c p, t tr , phân quy n - đúng - nh ng cùng v i đó là vi c duy trì h p tác và ph i h p. Th t là vô nghĩa khi phê phán ý tưởng v m t liên bang. Chúng ta ch a bao gi có m t h th ng nh v y. Chúng ta đã s ng trong m t qu c gia đ n nh t. Tôi l p lu n, trước h t hãy đ chúng ta s ng v i m t s th a thu n liên k t th c s , và r i sau đó s quy t đ nh ph i làm gì. Kinh nghi m tích c c c a các qu c gia liên bang khác trên th gi i đã cho chúng ta th y đi u đó. Vào ngày 29/1/1990, B Chính tr cân nh c m t s d th o lu t và các s a đ i trong Hi n pháp Liên Xô c n ph i làm v i v n đ dân t c. Vào ngày 3/4/1990, m t đi u lu t v ly khai kh i Liên Xô đã được thông qua. Nh ng, đêm trước hôm thông qua, ban lãnh đ o m i c a Litva đã tuyên b đ y c i m v n n đ c l p c a nước c ng hòa này. Ngày 22/3, trong phiên th o lu n c a B Chính tr v tình hu ng m i x y ra, Tướng Varennikov đ ngh ban b tình tr ng kh n c p trong nước, áp d ng quy đ nh c a t ng th ng đ g i quân đ n, làm cho gi i lãnh đ o c a C ng hòa Litva b “cô l p”, và m i vi c này được th c hi n v i lý do là đ ng viên “các l c lượng yêu nước”. T t nhiên là B Chính tr t ch i xem xét “đ ngh ” này. Song, chính đ ngh này c a Varennikov là bi u hi n cho tâm tr ng c a m t s nhóm nh t đ nh trong gi i quân s Soviet, và không ch trong quân đ i. Tôi công khai trình bày quan đi m c a mình v i các đ i bi u v d Đ i h i l n th 21 c a Đoàn Thanh niên C ng s n (Komsomol): Ph i đ m b o quy n t quy t theo Hi n pháp. Hi n nay đã thông qua m t b lu t v th t c gi i quy t các v n đ liên quan đ n vi c m t nước c ng hòa ly khai kh i Liên Xô, vì v y chúng ta hãy b t đ u “quá trình ly d ”, nh ng đ i v i h , t c là nh ng người Litva, vi c thông qua m t quy t đ nh ch sau m t đêm, không c n s t v n c a nhân dân, không có b t kỳ m t cu c tr ng c u ý ki n nào, đó là m t s m o hi m. Nh v n nói, b n không th ép ai đó thích b n. C cho là h mong mu n ra đi nh ng trước tiên chúng ta ph i nói v i nh ng người Litva r ng s có h u qu , nó liên quan đ n lãnh th , kinh t , qu c phòng, và s nh hưởng đ n vi c s p x p cho nh ng người không mu n s ng trong m t đ t nước tách riêng. Đó là m t l a ch n. Đây là l a ch n khác: N u nước c ng hòa l i Liên Xô, [chúng ta c n ch rõ] h s có nh ng quy n và s c m nh gì v chính tr , kinh t , văn hóa-k thu t, v.v. Và h thích t do và t tr nh th nào. Trong trường h p đó, người Litva, v n là nh ng người khôn ngoan, s xác đ nh cho chính mình r ng nhu c u c a Litva là n n t tr trong khuôn kh c a nh ng k t n i s ng còn v i các nước c ng hòa khác. Tôi mu n l u ý đ c gi r ng t t c nh ng s ki n này đã b c l khi c i cách chính tr nước ta đã tr nên r t sâu s c. Đ i h i Đ i bi u Nhân dân đã ho t đ ng được m t năm, Đ i h i đã b u ra Soviet T i cao. B u c t do cũng được t ch c cho các c quan chính quy n trong các nước c ng hòa liên bang và các c quan chính quy n t qu n đ a phương. M t cu c đ u tranh chính tr đang gia tăng - cái g i là cánh c p ti n đã hình thành trong s các nhà dân ch , và đ i l p v i h , m t cánh không kém c p ti n được g i là nh ng nhà yêu nước, cũng được hình thành. Nh ng s ki n x y ra vùng Baltic kích đ ng các ph n ng m nh m c hai bên. C nước có c m giác nh chìm trong báo đ ng. Khi tôi thành ph Sverdlovsk vào th i đi m đó, tôi đã có d p tr l i nhi u câu h i v v n đ này. Sau đây là m t trong nh ng câu tr l i c a tôi: Chúng ta đang g p ph i s căng th ng ngày càng tăng trong m i quan h gi a các dân t c, xung đ t m nh h n. M t s người nói, hãy đ “đ ch ” này s p đ ; nh ng người khác thì nói, Gorbachev và các nhà lãnh đ o khác nghĩ gì v y? H nên khôi ph c tr t t và đ a m i người tr l i ch cũ c a mình. C hai cách ti p c n này đ u không phù h p v i m t n n chính tr nghiêm túc. Là m t người Nga, m t công dân Soviet, và là m t nhà lãnh đ o chính tr , tôi không th ch p nh n nh ng cách th c c c đoan nh v y trong chuy n ti p c n nh ng v n đ này… Chúng ta hãy t ch c l i Liên bang c a chúng ta và suy nghĩ v vi c đ i m i Liên Xô. Hãy nghĩ v t t c nh ng gì góp ph n th c hi n ý tưởng đ i m i, phù h p v i l i ích c a người Nga và c a m i dân t c khác nước ta. Chúng ta ph i coi đó nh là đi m xu t phát c a mình. Vào cu i tháng 4/1990, nh ng tín hi u b t đ u t gi i lãnh đ o Litva cho th y s s n sàng tham gia vào m t cu c đ i tho i v i các đ i di n c a chính quy n trung ương, cho th y r ng các quy t đ nh c a Soviet T i cao Litva có th được coi là m t ch đ đ th o lu n. Litva s không ph n đ i vi c gi i thích tuyên b đ c l p c a h nh là m t tài li u, trong đó v th c a nước c ng hòa có th được coi là “m t thành viên liên k t c a m t Liên Xô đ i m i và tái t ch c”. Đ th c hi n ki u ti p c n này, nước c ng hòa s c n ph i có m t quá trình t ng bước tham v n và ph i h p v i chính quy n trung ương c a Liên bang. Đây là c s đ tìm ki m m t gi i pháp th c t . Th c t ít người bi t này cho chúng ta th y, khi đó đã th c s có kh năng cho m t gi i pháp chính tr không làm h ng ý tưởng đ i m i Liên Xô. V y đi u gì đã ngăn c n chúng ta đ t được s nh t trí? M t tình hu ng m i n y sinh đã thay đ i hoàn toàn b u không khí, trên h t là các v n đ ph i làm v i các dân t c. Ngày 12/6/1990, Soviet T i cao Nga đã thông qua m t tuyên b v ch quy n qu c gia c a PCФCP. Th c t nh trước hành đ ng đó, các nước c ng hòa khác cũng thông qua nh ng tuyên b tương t , không ch các nước c ng hòa liên bang, mà c các nước c ng hòa t tr . M t cu c “phô trương ch quy n” b t đ u. Cu c tìm ki m con đường đ đi t i m t th a thu n v i Litva cu i cùng đã th t b i và b t kh thi. Tuyên b ch quy n c a nước Nga tr nên n i ti ng, nên th m chí có nh ng h qu sâu r ng h n. Không ch th a thu n v i Litva b phá ho i. V căn b n, các s ki n x y ra vào mùa hè năm 1990, cùng v i tuyên b c a Nga v ch quy n gi ng nh ngòi n , đã kh i mào quá trình d n t i s tan rã c a Liên Xô. Đi u đó, nh các b n th y đ y, đã là nguyên nhân ch y u d n đ n s tan rã. Tôi s tr l i đi u này dưới đây. Vào cu i năm 1990, gi i ch c Vilnius ti p t c ho t đ ng, theo t ng và tinh th n trong tuyên b đ c l p c a h , và đi u này đã d n đ n m t cu c đ u tranh n i b đáng k trong nước c ng hòa đó. Nh ng người ph n đ i ly khai kh i Liên Xô đã t o ra các t ch c riêng c a h . Đ ng C ng s n Litva đã tan v vào th i đi m đó, và các m nh v c a nó b n đi r i rác theo các hướng khác nhau. M t b ph n ng h đ c l p; b ph n khác ph n đ i đ c l p và còn hành đ ng theo m t cách r t c c đoan, vài l n vi ph m pháp lu t. B ph n này c a Đ ng C ng s n Litva (cũ) b t đ u m t cách có h th ng đ yêu c u chính quy n trung ương áp đ t tình tr ng kh n c p trong nước, đ t Litva dưới nguyên t c theo s c l nh c a t ng th ng, v.v. Nh ng đòi h i này trên th c t đã nh n được s thông c m và ng h c a m t s l c lượng t i Moskva, nh ng l c lượng dùng s c m nh đ gây áp l c tương t (nh ví d đã nêu trên, phát bi u c a Tướng Varennikov trong cu c h p c a B Chính tr ). Vào tháng 12/1990 và tháng 1/1991, các l c lượng này Vilnius và Moskva đã th c s ph i h p hành đ ng v i nhau. M c dù v y, tôi c m th y, nh trước đây, r ng tôi không có quy n ti n hành các bi n pháp c c đoan. Vào ngày 10/1/1991, tôi đã kêu g i Soviet T i cao C ng hòa Litva và đ ngh khôi ph c đ y đ và ngay l p t c Hi n pháp Liên Xô, b i tình hình tr nên r t d bùng n . Các nhà ch c trách Litva đã không tr l i. K t qu là, nh ng người yêu c u Litva ti p t c l i trong khuôn kh c a Liên Xô đã gia tăng m nh m ho t đ ng c a h , và thành l p m t y ban B o v Qu c gia. Hành đ ng vi hi n c a m t s người kích đ ng hành đ ng vi hi n nh ng người khác. Cu c đ u tranh chuy n t kênh tuân th Hi n pháp sang con đường đ i đ u tr c ti p. Yazov, Kryuchkov và Pugo (theo th t là các b trưởng Qu c phòng, An ninh Qu c gia và N i v ) báo cáo v i tôi r ng h đã có bi n pháp trong trường h p tình hình vượt ngoài t m ki m soát, và các cu c đ ng đ tr c ti p b t đ u gi a nh ng người ng h Sąjūdis v i nh ng người c ng s n đòi h i ph i có quy đ nh theo s c l nh t ng th ng. Y u t duy nh t được xem xét - không có gì khác - là s c n thi t ph i hành đ ng trong trường h p có đ máu. Sau khi đ n Vilnius, Tướng Varennikov báo cáo r ng tình hình r t nguy hi m, và l i đ ngh áp đ t quy đ nh theo s c l nh t ng th ng. Trong nh ng đi u ki n này, l i có thêm m t n l c n a v gi i pháp chính tr . Vào ngày 12/1, H i đ ng Liên bang th o lu n v tình hình Litva. Tôi nói r ng chúng ta đã tránh được m t bước đ máu, và đ xu t r ng ph i l p t c c đ i di n c a H i đ ng Liên bang đ n Vilnius đ đi u tra t i ch và đ a ra hành đ ng kh thi. Nh ng trước đó, th m chí trước khi đoàn đ n Vilnius, th m k ch đã x y ra. Tôi yêu c u l i gi i thích t Kryuchkov, Pugo và Yazov: Làm th nào mà đi u này đã có th x y ra, và ai đã ra l nh s d ng quân đ i? C ba người đ u ph nh n vi c tham gia vào nh ng s ki n này. Cho t i hôm nay, m i chi ti t v nh ng gì đã x y ra Vilnius (và sau đó t i Riga) đ u không được bi t, nh ng qua th i gian, ngày càng b c l nhi u th c t . Sau khi thôi làm T ng th ng Liên Xô, tôi nh n được chút ít thông tin hé l v các s ki n ngày 13/1/1990 t i th đô c a Litva. R t cu c, không nghi ng gì n a, chúng ta s bi t chính xác ai ra l nh cho quân đ i hành đ ng, ai lãnh đ o toàn b “ho t đ ng”, và cách h th c hi n nó. Trong m t bài phát bi u ngày 22/1/1990, tôi đã nói nh sau: “Nh ng s ki n x y ra Vilnius không h là bi u hi n c a đường l i chính sách c a T ng th ng; quy n l c c a T ng th ng được đ t ra không ph i là cho vi c này. B i v y, tôi d t khoát bác b m i suy đoán, nghi ng và ám ch trong v n đ này”. Tuyên b đã nói m t cách rõ ràng r ng b t kỳ t ch c xã h i, y ban hay m t tr n nào, đ u ch có th lên n m quy n b ng các bi n pháp h p hi n và không s d ng vũ l c. M i c g ng s d ng vũ l c trong đ u tranh chính tr là không được ch p nh n. Các hành đ ng tùy ti n v phía các l c lượng vũ trang cũng không th ch p nh n được. Rõ ràng, t các cu c th o lu n trên cho th y ba cu c kh ng ho ng Tbilisi, Baku và Vilnius khá khác nhau v tính ch t. Ch Baku, vi c s d ng quân đ i là do k t qu c a m t quy t đ nh t chính quy n trung ương. Các hành đ ng trong hai trường h p khác hoàn toàn trái ngược v i đường l i chính sách c a lãnh đ o nước ta, được đ nh ra đ hướng t i m t gi i pháp chính tr hòa bình cho các tình hu ng n y sinh. C߾ࠆ 3 T߭ ߿ ߸ H߮ ߿ࠆ L  ߿ V n đ so n th o và ký k t m t hi p ước liên bang m i n y sinh trong quá trình chu n b cho m t h i ngh toàn th c a UBT KFICC v các v n đ dân t c, dù v n đ đ i m i c a Liên bang chúng ta, nh tôi đã nói, đã được đ a ra trước đó. Th c s th i gian đã chín mu i đ b t đ u xây d ng c s pháp lý cho vi c c i cách Liên bang, nghĩa là so n th o m t Hi p ước Liên bang m i. V ph n chúng tôi, xây d ng ý tưởng này vào tháng 9/1989, chúng tôi đã th c s b t đ u tham v n th c t v Hi p ước nh th này t r t s m. Cương lĩnh chính tr c a UBT КПCC, được so n th o cho Đ i h i Đ ng l n th 28, có tiêu đ “Hướng t i m t Ch nghĩa Xã h i dân ch và nhân văn”, được H i ngh toàn th UBT phê chu n vào tháng 2/1990, tuyên b : “КПCC coi vi c phát tri n h n n a nguyên t c hi p ước trong vi c tái c u trúc Liên Xô là r t c n thi t… Các nước c ng hòa liên bang, khi t nguy n chuy n giao các ch c năng đã được ch rõ, cho th m quy n c a Liên bang [trong Hi p ước Liên bang], s c ng c v th c a h nh là các qu c gia có ch quy n, và được Hi n pháp đ m b o”. Lu n đi m chung này v n ch a được hoàn thi n b ng m t b n th o chi ti t. Các cu c th o lu n v n ti p t c bàn v v n đ n i dung th c t c a Hi p ước Liên bang ph i th nào. Sau đây là m t đo n trích t biên b n cu c h p ngày 1/3/1990 c a B Chính tr : Gorbachev: Chúng ta ph i xem xét và th c s hi u khái ni m v m t liên bang. Chúng ta không th gi i h n mình trong vi c bi u l s lên án và c m nh n b xúc ph m. M t s người th m chí đ ngh r i kh i Liên Xô. D lu n đã thay đ i thái đ , t nh ng ph n ng đ y c m xúc t i các l p lu n theo ki u: T i sao chúng ta l i c n m t liên bang kh ng l nh v y? Nga cùng v i Ukraina đã có 200 tri u người. Sau đó thêm Kazakhstan, n i m t n a là người Nga n a. Umm, cũng có th thêm Uzbekistan tuy có v n đ h i khác. Nh ng đ i v i nh ng người còn l i, hãy đ h r i kh i Liên Xô. Đó là lý do t i sao chúng ta ph i gi th ch đ ng trong tay mình. Tôi nh c l i, chúng ta c n m t quan ni m rõ ràng. Và quan ni m đó là s đ i m i Liên bang trên c s m t hi p ước. T các cu c th o lu n v i các đ i di n c a vùng Baltic, Gruzia và các nước c ng hòa khác, tôi th y h đ u có m t quan ni m m i v Liên bang trong các n n c ng hòa c a h . Tuy nhiên, chúng ta l i c khăng khăng gi công th c cũ. Chúng ta c n so n th o m t Hi p ước Liên bang và công b nó, và nó ph i được th o lu n k lưỡng, không v i vàng, trên báo chí và trong xã h i - kh p m i n i. Đ c bi t là đ m i người nhìn th y nh ng qu c gia khác nhau s ph i m o hi m nh ng gì n u h rút kh i Liên bang. T t nhiên chúng ta không th r i vào kh u hi u cũ [th i Sa hoàng] là “[Nước Nga,] Ch m t và không chia r ”. Nh ng v n đ ph i được đ t ra theo cách đ vô hi u hóa mong mu n r i kh i Liên bang. Có th có m t liên bang v i các nước c ng hòa khác nhau, có nh ng v th khác nhau; theo đó, k t qu là s có các m i quan h khác nhau gi a các nước c ng hòa và Trung ương. Sau h t, ngay c trong đ ch Nga, v th c a các ph n khác nhau trong đ ch cũng r t khác nhau. Đã t ng có [Đ i] Công qu c Ph n Lan, Vương qu c Ba Lan, Khanate Bukhara , v.v. Ryzhkov ng h ý tưởng th o lu n v m t d th o hi p ước, v i m c đích và trong khuôn kh c a vi c so n th o m t hi n pháp m i. Ligachev kh ng đ nh m nh m r ng ch nghĩa qu c t đang b lãng quên. Gorbachev (ti p): N u chúng ta không xem xét và c g ng hi u ý tưởng v m t liên bang, h n lo n s ti p t c. T t c nh ng gì chúng ta đang làm s b nh hưởng. Chúng ta không th ch “gi chúng đ ki m tra”. Chúng ta ph i hành đ ng r t c n th n đ thi t l p chu i hành đ ng; n u không, chúng ta có th làm m t đi s t b o v mình trước nh ng người ng h nhi t tình nh t c a chính chúng ta, nh ng người ng h liên bang 1.000%. Làm th nào chúng ta có th xây d ng m t c u n i? Đi m kh i đ u là ý tưởng v liên bang. M c dù có th có nh ng d ng khác nhau ho c các bước khác nhau, đi theo hướng này ho c hướng khác, đi m m u ch t v n là ý tưởng v m t liên bang. Hai tu n sau, t i Đ i h i Đ i bi u Nhân dân l n th ba, tôi được b u làm T ng th ng Liên Xô. Trong bài phát bi u đ u tiên c a mình v trí m i này, ngay l p t c tôi đã đ t tr ng tâm vào v n đ c a m t Hi p ước Liên bang: S ph n c a perestroika trên m t ph m vi r ng l n s được xác đ nh b ng vi c chúng ta th c hi n chuy n đ i sang m t liên bang m i thành công nh th nào. V i cương v T ng th ng, tôi cam k t s duy trì s toàn v n c a đ t nước chúng ta. Đ ng th i, tôi ti p t c ý tưởng r ng vi c ph i có bi n pháp đ tăng cường ch quy n c a các nước c ng hòa liên bang, s t tr v kinh t và chính tr c a h , vi c nâng cao v th c a các nước c ng hòa t tr và các đ n v lãnh th khác ph i là m t đ i tượng quan tâm đ c bi t c a T ng th ng. Trong khi chia s ý ki n nêu ra đây v nh ng v n đ này, tôi coi vi c so n th o m t Hi p ước Liên bang m i, phù h p v i nh ng th c t và yêu c u m i trong s phát tri n c a Liên bang chúng ta và c a m i qu c gia Soviet, là m t vi c h t s c c p thi t. Trong quá trình này, chúng ta nên d phòng cho s khác bi t gi a nh ng hình th c đa d ng trong các m i quan h liên bang, có tính đ n các đi u ki n đ c đáo và ti m năng c a m i nước c ng hòa. Nói cách khác, c quan qu n lý cao nh t c a nước ta đã trình bày công khai m t ti n trình được xác đ nh rõ ràng. Trong bài phát bi u này, khi đ c p tình hình Kavkaz (xung đ t v n ti p t c di n ra gi a Armenia và Azerbaijan), cũng nh trong khu v c Baltic, s m r ng c a chính sách ly khai và t tưởng ch ng Soviet các vùng khác nhau c a các nước c ng hòa, tôi th y c n t p trung vào m t s v n đ đ c tr ng nh t đ nh. Vi c th o ra và ký k t m t Hi p ước Liên bang m i s góp ph n vượt qua nh ng khó khăn này. Và tôi ti p t c bài phát bi u c a mình: C n ph i có nh ng bi n pháp kh n c p đ gi i quy t các v n đ đ c bi t đau đ n phát sinh t các cu c tranh lu n ho c thù h n gi a các dân t c, trên h t là v n đ v người t n n. V v n đ này, chính ph các nước c ng hòa liên bang, ho c khi c n thi t là c chính ph Liên bang, ph i có các bi n pháp. Nhìn chung, ngày nay chúng ta có quy n đ xu t nh ng đi u sau đây: Các nước c ng hòa liên bang, trong khi tăng cường ch quy n và có được quy n t tr to l n, cũng ph i có đ y đ trách nhi m đ đ m b o quy n công dân cho t t c các dân t c trên lãnh th c a h - phù h p v i quy chu n c a c Liên Xô l n qu c t . Đây là trách nhi m chính tr , pháp lý và v t ch t. Trong th i gian g n đây, n y sinh nguy c đ n t kh u hi u c a nh ng người theo ch nghĩa dân t c, ch nghĩa sô-vanh, và th m chí c ch nghĩa phân bi t ch ng t c. Chúng ta ph i đ u tranh không khoan nhượng ch ng l i đi u này, s d ng toàn b s c m nh c a Hi n pháp và lu t pháp đ t nước. Vào ngày 12/6/1990, m t phiên h p c a H i đ ng Liên bang được t ch c. Đây là m t c quan m i được thành l p (cùng v i H i đ ng T ng th ng), đ ng th i v i vi c thành l p văn phòng T ng th ng Liên Xô. Các nhà lãnh đ o c a t t c các nước c ng hòa liên bang đ u tr c thu c H i đ ng Liên bang. Phiên h p ngày 12/6 đã được dành cho các v n đ liên quan đ n c u trúc c a m t chính ph dân t c và Hi p ước Liên bang. Th a thu n là chúng ta nên thành l p m t nhóm công tác g m đ i di n c a t t c các nước c ng hòa. H i đ ng Liên bang đã th hi n s ng h vi c thành l p m t Liên bang các qu c gia có ch quy n, v i kh năng k t h p gi a các thành t c a m t liên bang, m t liên minh, m t kh i th nh vượng chung. Gi i thích đ ng c d n đ n quy t đ nh này v i các đ i bi u t i Đ i h i КПCC l n th 28, tôi đã nói nh sau: M i th chúng ta đã tr i qua và nh n th c được trong quá kh g n đây khi n chúng ta hi u r ng, s chuy n đ i c a Liên bang không th ch đ n gi n gi i h n s m r ng, mà còn có ý nghĩa quan tr ng quy n c a các nước c ng hòa và các đ n v t tr . M t Liên bang th c s c a các qu c gia có ch quy n là c n thi t. Chúng ta đang ch y u nói v vi c thành l p m t c c u chính ph dân t c cho đ t nước mình, thu c ki u có th cho phép các mâu thu n được c i b , đ s h p tác gi a các qu c gia và dân t c Soviet được nâng lên m t t m cao m i, và đ toàn b s c m nh chính tr và ti m năng kinh t , tinh th n h p nh t được nhân r ng, vì l i ích c a t t c nh ng người đã gia nh p Liên bang các qu c gia vĩ đ i này. Thêm vào đó, an ninh c a đ t nước ta s được đ m b o ch c ch n và v th qu c t c a chúng ta s được nâng cao. Đ ng th i, v n còn đó đòi h i v vi c ph i u tiên nhân quy n h n b t kỳ l i ích nào v ch quy n qu c gia ho c quy n t tr . Đi u ki n này nên được th hi n m t cách ch c ch n trong c u trúc Hi n pháp c a Liên bang và c a m i nước c ng hòa. Chúng ta không th rút lui dù ch m t bước kh i nguyên t c này, b i nó d n d t chúng ta trên c p đ qu c t . Tôi đã tham kh o nh ng ý ki n này t Đ i h i Đ i bi u Nhân dân Liên Xô, H i đ ng Liên bang và Đ i h i Đ ng l n th 28 đ ch ra r ng, trong gi i lãnh đ o c a КПCC đã phát tri n m t s hi u bi t không ch v s c n thi t ph i c i cách Liên bang, mà còn c khái ni m v vi c làm th nào đ th c hi n nhi m v này. Sau đó, công vi c th c t b t đ u. Vào ngày 20/6, cu c h p đ u tiên gi a nh ng nhóm công tác đ i di n các nước c ng hòa liên bang v i nhóm công tác c a Soviet T i cao Liên Xô và H i đ ng B trưởng Liên Xô đã được t ch c. Cu c h p này đã được dành đ th o lu n v các cách ti p c n trong vi c so n th o m t Hi p ước Liên bang m i. Sau đó, các cu c h p b sung c a nh ng nhóm làm vi c gi a các nước c ng hòa v i nhóm công tác c a Soviet T i cao Liên Xô đã được t ch c. Có 12 cu c h p nh v y t ngày 3-28/8/1990, cu c h p đ u tiên gi a các nhóm công tác c a Soviet T i cao Liên Xô và các nhóm nh v y c a Liên bang Nga. Có m t lý do đ c bi t đ b t đ u nh ng cu c đ i tho i v i Nga: Boris Yeltsin, người được b u vào ch c v Ch t ch Soviet T i cao Liên bang Nga, trong bài di n văn đ u tiên c a mình t i Đ i h i Đ i bi u Nhân dân, đã kêu g i tuyên b ch quy n c a Nga. Cách hi u c a ông ta v ch quy n c a Nga khá đ c dáo: “Ch quy n đ u tiên và quan tr ng nh t Nga là con người và quy n con người. Ti p đó là các doanh nghi p, nông trang t p th , nông trang qu c gia, và m i t ch c khác - nh ng n i ch quy n ph i được th hi n đ u tiên và m nh m nh t. Và dĩ nhiên ch quy n c a Soviet vùng, ph i gi ng nh b t kỳ m t Soviet nào”. Cũng t i Đ i h i Đ i bi u Nhân dân này, trong khi ng h mong mu n tăng cường ch quy n c a m i nước c ng hòa trong khuôn kh m t Liên minh đ i m i, tôi l u ý: “Boris Nikolaevich [Yeltsin] kh ng đ nh r ng ch quy n thu c v cá nhân, doanh nghi p và Soviet vùng. Nh ng tôi ph i nói v i các b n r ng: Lu n đi m này ch a được hoàn thi n v c lý thuy t l n chính tr . Đó là m t lu n đi m quá m h , và ông ta đang đ a v n đ ch quy n t i ch h t s c ng ng n”. Th m chí khi đó, tôi hi u r ng t t c nh ng hành đ ng này c a tân chính ph Nga s khuy n khích ly khai trong Liên bang Nga và gây ra nh ng cu c đ ng đ công khai gi a các dân t c. Tuy nhiên, Yeltsin đã không gi i h n mình trong nh ng gì ông ta đã nói Moskva. Trong m t chuy n đi kh p đ t nước, ông ta ti p t c “làm sâu s c h n” nh ng ý tưởng này. T i Tatarstan, ông ta nói: “B t c m t ki u t tr nào được người Tatar ch n đ u không thành v n đ , chúng tôi xin hoan nghênh”. T i Bashkiria [Bashkortostan] ông ta nói: “Hãy nh n l y b t c m t s chia s quy n l c nào mà các b n có th nu t trôi”. H n r i, vì sau đó, khi C ng hòa Chechnya yêu c u ch quy n mà nước này đã ch n và tuyên b đ c l p, m t cu c chi n b t đ u. Nh ng nó không ch là v n đ ch quy n c n được hi u th nào Nga, m c dù rõ ràng đó là m t v n đ khá nguy hi m hi n nay. V n đ là Yeltsin đã hi u nh th nào v ch quy n c a Nga trong Liên Xô. Ngay sau khi được b u làm Ch t ch Soviet T i cao Liên bang Nga, ông ta đã tuyên b : “D a trên tuyên b ch quy n s được thông qua và v các đi u lu t c n thi t, nước Nga s t tr trong m i vi c và các quy t đ nh c a Nga s cao h n các quy t đ nh c a Liên bang”. Tuyên b này là vô trách nhi m vì nó vô h c. Trong th c t , nó có nghĩa là Nga s không chú ý đ n Liên bang ho c chính ph Liên bang, và s không th c hi n các quy t đ nh được đ ra trên c s Liên bang nói chung. Các hành đ ng c a Nga đã d n t i m t lo t các tuyên b v ch quy n c a t t c các nước c ng hòa liên bang và nhi u nước c ng hòa t tr - được g i là cu c di u hành c a ch quy n - và ngăn c n m t cu c đ i tho i mang tính xây d ng v i Litva. Trên th c t , nh ng hành đ ng này đã đ t c s cho s gi i th c a Liên Xô. Nh v y, m i l p lu n cho r ng các xung đ t dân t c vùng Baltic, vùng Kavkaz và Trung Á đã khi n Liên Xô gi i th , không là gì khác ngoài n l c bi n minh cho các ho t đ ng vô trách nhi m c a Yeltsin và c a t ch c Nước Nga Dân ch , nguyên nhân tan rã c a Liên Xô. C khi đó và bây gi , không ai có th đ a ra các l p lu n thuy t ph c r ng t i sao Nga c n đ c l p kh i Liên Xô. Câu h i th c ra r t đ n gi n: Ai là người đã đ xu t đ Nga đ c l p? Chính nước này ? Câu h i này đã tước b hoàn toàn vũ khí và truy v n nh ng người cho r ng hành đ ng c a chính ph Nga là c n thi t. Tôi còn nh khi ng i v i Yeltsin t i th i đi m sau khi lu t v ch quy n c a Nga đã được thông qua, tôi nói v i ông ta: “Boris Nikolaevich, nước ta, Liên Xô, bao g m hai vành đai: Liên bang và Liên bang Nga. N u m t trong hai vành đai đó tan rã thì m i th s tan bi n”. Nhìn l i m i th đã x y ra, tôi th y rõ là đ nh hướng chính c a Yeltsin và thu c c p c a ông ta là theo đu i m t quá trình nh m gi i th Liên Xô, n m quy n ki m soát Nga, t đó n m l y quy n l c. T t nhiên vào th i đi m đó và k c sau đó, ngay trước v đ o chính năm 1991, ông ta không th hành đ ng c ng khai. Ông ta s không được h tr th m chí t đa s nh ng người ng h ông ta lúc y. Nh ng nh ng gì đang x y ra v n còn là bí m t. Thêm m t đi m n a không kém ph n quan tr ng. Đường l i mà gi i lãnh đ o Nga theo đu i cũng tương t . C hai phe, nh ng người xung quanh Yeltsin và các lãnh đ o Đ ng C ng s n Liên bang Nga, m c dù có nh ng quan đi m trái ngược v t tưởng, nh ng cùng chung m c tiêu là lo i b Gorbachev, phá ho i ti n trình đ i m i và vi c c i cách chính quy n Liên bang. Vì ti n trình đó không phù h p v i m c đích c a h . Nh ng chúng ta hãy quay l i v i ti n trình đang được ti n hành - so n th o m t Hi p ước Liên bang. Vào các ngày 30-31/8/1990, sau khi tham kh o ý ki n 12 nước c ng hòa Soviet (không bao g m ba nước c ng hòa Baltic, dù v n có nh ng cu c h p dành cho ba phái đoàn t các nước c ng hòa này), m t phiên h p liên t ch c a H i đ ng T ng th ng và H i đ ng Liên bang đã di n ra. R. Nishanov, Ch t ch H i đ ng Dân t c thu c Soviet T i cao Liên Xô, đã thông báo cho nh ng người tham gia k t qu tham v n. Ông l u ý có m t s trùng h p hoàn toàn trong quan đi m v s c n thi t ph i đ i m i Liên bang m t cách tri t đ , nh ng ông cũng nh n m nh là đ ng th i nh ng ý ki n đa d ng nh t l i nói v hình th c c a qu c gia th ng nh t trong tương lai t liên minh t i liên bang. Quy t đ nh thành l p m t y ban chu n b Hi p ước Liên bang m i được đ a ra; nó s bao g m các phái đoàn được y quy n t các nước c ng hòa, đ ng đ u là nh ng người trong các v trí hàng đ u c a chính ph và có s tham gia c a T ng th ng Liên Xô, Ch t ch Soviet T i cao Liên Xô, Ch t ch H i đ ng B trưởng Liên Xô. y ban này s b t đ u làm vi c vào gi a tháng 9/1990. Vào cu i tháng 9, Soviet T i cao Liên Xô đã tham gia vào cu c th o lu n v v n đ Hi p ước Liên bang. L u ý r ng trong quá trình th o lu n và tham v n trước đó, đôi khi có ý ki n cho r ng Liên bang đ i m i s không ph i là m t qu c gia đ n nh t, mà ch là m t s k t h p y u t và không th t n t i được gi a các nước c ng hòa, vì v y tôi c n ph i kh ng đ nh l i m t l n n a l p trường c a đa s : “Tôi ng h Liên bang các qu c gia có ch quy n, m t liên bang đ i m i, trong đó m i người đ u c m th y tho i mái, t t c các dân t c và m i qu c gia s nh n th y ti m năng trí tu c a mình và m i th khác trong qu c gia đó. M i qu c gia và dân t c đ u tuy t v i và đ c đáo theo cách riêng c a mình. Và tôi coi Liên bang các qu c gia có ch quy n nh m t nhà nước đa qu c gia th ng nh t”. Sau kỳ h p này c a Soviet T i cao, công vi c được ti p t c. Đ vi t Hi p ước Liên bang m i, b y d th o đã được s d ng. Belarus, Kazakhstan, Uzbekistan, Azerbaijan, Kirgizia, Turkmenia và Tajikistan đã chu n b nh ng b n d th o này. Hai b n d th o có ngu n g c t Vi n Chính quy n và Lu t thu c Vi n Hàn lâm Khoa h c Liên Xô, ba d th o đã được nh n gi i thưởng c a ban giám kh o thu c Nhóm các Đ i bi u Liên vùng, và m t b n được trình bày b i m t nhóm các đ ng phái chính tr . Các v n đ ph i làm v vi c đ i m i Liên Xô đã được th o lu n ba l n t i H i đ ng Liên bang và hai l n t i Soviet T i cao Liên Xô. K t qu t m th i c a t t c các ho t đ ng này đã được chuy n t i Đ i h i Đ i bi u Nhân dân l n th 4 (t ch c t 17-27/12/1990). Cu c th o lu n di n ra r t căng th ng và đôi khi khá gượng g o. Thay vì c g ng nói ra đi u đó, tôi s trích d n m t đo n t nh n xét c a G. Tarazevich, đ i di n Belarus, Ch t ch y ban c a H i đ ng Dân t c v chính sách dân t c và m i quan h gi a các dân t c: N u chúng ta phân tích nh ng quan đi m chính tr khác nhau v các nguyên t c đ i m i Liên bang c a chúng ta, s có hai ki u đ i l p nhau. Nh ng đ xu t th nh t là xóa b Liên bang hi n t i. (Lúc thì đi u này được nêu ra m t cách công khai, khi l i úp m ). Nói cách khác, nh ng người ng h đ xu t này đang nói v vi c lo i b các c u trúc chính quy n và các c quan hi n t i c a chính ph Liên Xô, và làm cho Hi n pháp Liên bang h t hi u l c. Đ ng th i các nước c ng hòa (gi s nh v y) s b t đ u m t quá trình ký k t nh ng hi p ước v i nhau, và trên c s này m t liên bang m i s được thành l p. K ho ch th hai không d a trên s xóa b mà là c i cách. M t trong nh ng đ xu t lo i này là ngăn ch n s phân ly gi a các liên k t n i b hi n đang ràng bu c Liên bang. Theo th a thu n v i các nước c ng hòa, các c quan hành chính và qu n lý c a Liên bang s được c i cách tri t đ . Các nước c ng hòa, cùng v i T ng th ng và lãnh đ o c a các c quan chính ph hàng đ u toàn Liên bang, s ti n hành m t quá trình nh m đ t được th a thu n v m t Liên bang m i. M t cu c đ u tranh cay đ ng, m t cu c thi th quy n l c, đã n ra ch y u gi a nh ng người kh i xướng hai k ho ch này. K ho ch th nh t th c s là không khó th c hi n, vì thái đ tiêu c c c h u c a m t b ph n công chúng đã được hình thành trong m i quan h v i chính quy n trung ương cũ và chính quy n đương th i. nhi u khía c nh, thái đ này là đúng. Nh ng s th t là trong khi phê phán Trung ương và d n hàng lo t nh ng l i trách c lên đó, chúng ta không nh n ra r ng nhi u r c r i hi n t i c a mình l i liên quan đ n s phá ho i thi u khôn ngoan trước m t Trung ương b ch trích khá nhi u này. Nh ng chúng ta hãy tr l i v i v n đ th c hi n k ho ch th nh t. Nh chúng tôi đã nói, d lu n nói chung là ch ng l i Trung ương. Gi là lúc lãnh đ o c a m t s nước c ng hòa, đ c bi t là Nga n u có, đ cho Ngh vi n c a h đ a ra nh ng ý tưởng chính th c b ng cách tung chăn ra và c t lên ti ng nói, t các c quan qu n lý bên dưới c a Liên bang. Theo ý ki n tôi, quá trình đó đã th c s b t đ u. Đó ch ng ph i là nguyên nhân t i sao chúng ta v n ch a th cân nh c m t k ho ch và m t ngân sách cho toàn th Liên bang vào năm t i hay sao? V i các s ki n phát tri n theo cách này, m t s l c lượng chính tr và các nhà lãnh đ o c a h s th ng cu c, nh ng li u xã h i chúng ta và người dân c a Liên bang chúng ta có được l i gì t vi c này không? Tôi tin là không. Ngược l i, s xóa b Liên bang s mang l i nh ng th m h a m i cho người dân c a Liên bang đó… S xóa b Liên Xô trong hoàn c nh l ch s hi n t i ch c ch n s d n đ n nh ng h u qu th m kh c cho xã h i chúng ta. Nh ng chính khách có nh hưởng đ n các quá trình theo hướng này hay khác c n hi u rõ trách nhi m c a h đ i v i nhân dân và l ch s . Ch ng nào ý tưởng v s đ i m i Liên Xô còn được quan tâm, thì theo ý ki n tôi, ch ng đó quan đi m c a T ng th ng [Gorbachev] c n được ng h , vì nó không đ a đ n s xóa b mà là s c i cách chính quy n trung ương. Vào ngày 24/12/1990, Đ i h i thông qua m t ngh quy t có t a đ “Khái ni m chung v Hi p ước Liên bang m i và th t c ký k t Hi p ước”. Th hi n s ng h vi c chuy n đ i Liên bang hi n t i thành m t “Liên bang t nguy n và bình đ ng c a các nước C ng hòa có Ch quy n - m t qu c gia liên bang và dân ch ”, Đ i h i ghi nh n: M t Liên bang m i d a trên ý chí c a các dân t c khác nhau và d a trên nh ng nguyên t c được thi t l p t nay v sau trong tuyên b c a các nước c ng hòa và các đ n v t tr v ch quy n qu c gia - m t Liên bang đ i m i nh th s kêu g i đ m b o nh ng đi u sau đây: bình đ ng cho m i công dân c a đ t nước, không phân bi t dân t c ho c n i c trú; bình đ ng gi a các dân t c, quy mô dân s không thành v n đ , quy n t quy t b t kh xâm ph m c a các dân t c, s phát tri n dân ch t do, cũng nh quy n c a các h p ph n c a Liên bang v toàn v n lãnh th ; đ m b o các quy n c a m i dân t c thi u s ; tăng cường th m quy n c a Liên bang nh m t s b o đ m cho hòa bình và an ninh qu c t . Đ i h i cũng ch ra r ng, công vi c ti p theo v d th o Hi p ước và ti n hành các th t c ký k t Hi p ước này ph i được t ch c và th c hi n b i m t y ban d trù, g m các quan ch c c p cao c a các h p ph n Liên bang - các nước c ng hòa và các đ n v t tr , T ng th ng Liên Xô, Ch t ch Soviet T i cao Liên Xô, Ch t ch H i đ ng Dân t c thu c Soviet T i cao Liên Xô. Trong quá trình chu n b d th o Hi p ước Liên bang, y ban ph i “d a vào khái ni m chung được đ a ra trong Đ i h i, cũng nh nh ng khái ni m do các h p ph n c a liên bang đ a ra, có tính đ n nh ng ý ki n và đ xu t c a Đ i bi u Nhân dân Liên Xô và d lu n”. Ngh quy t Đ i h i đã nêu ra m t đi m đ c bi t sau: Đ i h i nh n m nh r ng đi u ki n chính đ đ t được th a thu n là đ i v i t t c các c quan chính ph , cho đ n khi ký k t Hi p ước Liên bang m i, ph i tuân theo Hi n pháp hi n hành c a Liên Xô và pháp lu t toàn Liên bang, không cho phép thông qua các ngh quy t h n ch quy n ch quy n và l i ích h p pháp c a các đ n v thành viên Liên bang. Đi u kho n này là hoàn toàn c n thi t, vì vào đ u năm 1991, các trường h p vi ph m Hi n pháp Liên Xô đã tăng nhanh chóng theo c p s nhân. Nó không ch là v n đ c a khu v c Baltic, mà còn liên quan đ n m t s nước c ng hòa khác. V m t này, Nga cũng là m t ví d t i, không ch m t l n. Vào đ u năm 1991, vi c xây d ng d th o Hi p ước Liên bang m i b t đ u tăng t c. Nh ng nó đã được ti n hành trong nh ng hoàn c nh c c kỳ ph c t p: C hai phe dân ch c p ti n và b o th ch ng l i vi c đ i m i Liên bang đ u tăng cường ho t đ ng, tìm cách ngăn ch n vi c th c hi n các k ho ch do Đ i h i Đ i bi u Nhân dân đ a ra và thông qua. Nh ng người dân ch c p ti n đã ch ng t là nhi t tình nh t. H c g ng t n d ng các s ki n Vilnius và Riga, mô t chúng nh m t “âm m u c a nh ng người b o th Kremli”. H gi i thích m i hành đ ng c a gi i ch c chính quy n trung ương theo tinh th n đó. Vào th i đi m đó, Yeltsin có m t chuy n đi đ n Latvia và Estonia. Phát bi u t i m t cu c h p báo sau chuy n đi, ông ta tuyên b : “Dường nh không th ” b o v ch quy n c a Nga mà không có quân đ i Nga. Nh v y, quân đ i Nga được cho là c n ph i b o v ch quy n c a Nga ch ng l i quân đ i Liên bang mà 80% là người Nga. Th t vô lý! H n n a, đây là m t s vi ph m tr ng tr n Hi n pháp Liên Xô. Tôi đã có d p nói đi u này tr c ti p t di n đàn c a Soviet T i cao Liên Xô. V phát bi u c a Yeltsin t i cu c h p báo này, tôi xin trích t bài tường thu t trên t Izvestia nh sau: Yeltsin nói đ n th c t là các nhà lãnh đ o c a b n nước c ng hòa l n nh t - Nga, Ukraina, Belarus và Kazakhstan - đã quy t đ nh không ch có Hi p ước Liên bang, mà s ký k t m t th a thu n b n bên gi a h v m i v n đ , và vì m c đích này, h s g p nhau trong tương lai g n t i thành ph Minsk. Không có ngày chính xác. Yeltsin nói: “Dường nh v i chúng ta, m t hành đ ng nh v y s là m t y u t t t giúp n đ nh toàn xã h i. Th a thu n c a chúng ta có th được các nước c ng hòa khác và chính quy n trung ương tham gia sau này, n u h mu n”. Ý tưởng này đã không được th c hi n vào th i đi m đó. Tuy nhiên, nh ng gì đã th c s x y ra l i là m t n l c công khai, không ch phá ho i Hi p ước Liên bang, mà còn đ m i g i chính ph hi n t i tham gia vào v n đ . Hoàn toàn không ng u nhiên khi trong giai đo n đó, vào đ u năm 1991, Yeltsin b t đ u m t chi n d ch căng th ng ch ng l i tôi v i t cách T ng th ng Liên Xô. Ngày 19/2, trong m t cu c ph ng v n dành cho truy n hình trung ương, ông ta nói r ng ông ta không đ ng tình v i các chính sách c a T ng th ng Liên Xô và yêu c u T ng th ng t ch c. Soviet T i cao Liên Xô gi i thích phát bi u này c a Yeltsin nh m t s mâu thu n v i Hi n pháp và gây ra m t tình tr ng b t thường. Vào cu i tháng 2, tôi đ n Belarus. Trong bài phát bi u t i đó, tôi đ a ra nh ng đánh giá dưới đây v m i th đã x y ra, t t nhiên không b sa vào gi ng lưỡi mà nh ng k ph n đ i tôi thường dùng. Tôi c m th y có nghĩa v trích d n m t cách bao quát bài phát bi u c a mình t i cu c h p đó vào ngày 26/2 v i gi i khoa h c và gi i trí th c đ y sáng t o c a Belarus: Ngày nay, quy n t quy t và t tr c a các dân t c đã được pháp lu t công nh n. Chúng ta đã bước vào giai đo n chuy n đ i Liên Xô thành m t liên bang c a các nước c ng hòa có ch quy n… Tuy nhiên, c n ph i nói r ng, trong đi u ki n m t n n dân ch mong manh và l ng l o c a chúng ta, m t s nhóm chính tr nh t đ nh đã toan tính th c hi n các k ho ch c a h không theo khuôn kh Hi n pháp, cũng không theo lu t pháp hi n hành, mà b ng s ch ng đ i tr c ti p. M i k ch tính c a tình hình hi n t i và ngu n g c c a nh ng khó khăn mà chúng ta đang ph i tr i qua ch y u xu t phát t đó… “Cu c chi n pháp lý” [mà Liên bang Nga dùng nó đ thông qua nh ng đi u lu t mâu thu n v i lu t c a toàn Liên bang] đã được ti n hành theo ki u ý th c h nh t đ nh, trên nhi u khía c nh đã làm tê li t chính quy n, xé nát th trường, phá v các m i quan h s ng còn đã hình thành hàng th p niên. Nh ng cu c t n công gia tăng, ch ng l i Đ i h i Đ i bi u Nhân dân, Soviet T i cao Liên Xô và T ng th ng. M t tình hu ng ngh ch lý phát sinh khi nhân dân cáo bu c chính quy n trung ương đã đ t d u ch m h t cho c i cách và chu n b cho m t ch đ đ c tài, nh ng chính h đã đi khá xa kh i đường l i c a perestroika, và trên th c t đang tìm cách thay đ i m c tiêu và đ nh hướng c a nó. S th t là m t cu c đ u tranh vì quy n l c đang di n ra, nó gây nên b t n xã h i, đe d a làm chúng ta đi ch ch con đường c i cách và r i vào đ i đ u. N u chúng ta không ch m d t tình tr ng không th ch u đ ng n i này theo quan đi m c a xã h i chúng ta và s s ng còn c a chính quy n chúng ta, cu c kh ng ho ng này s tr nên sâu s c h n, đe d a phát tri n thành m t cu c n i chi n làm suy y u nghiêm tr ng nước ta, n u không nói là kéo nó lùi l i hàng th p niên… K t lu n chung c a các h c gi có uy tín và các nhà khoa h c đ n t nhi u nước là: Không th th c hi n được m t s chuy n đ i thành công sang th trường trong đi u ki n h n lo n và vô t ch c nh v y. Chúng ta mu n đ t t i các hình th c m i c a cu c s ng và đ m b o m t đ ng l c khác cho s phát tri n quý giá c a đ t nước chúng ta b ng vi c c i cách các quan h s h u, hướng t i m t n n kinh t th trường và chuy n đ i Liên bang. N u không có s g n k t, không có s đoàn k t c a đ i đa s nhân dân, chúng ta s không th gánh vác được nh ng nhi m v này. Đó là b n ch t c a toàn b tình hu ng ph c t p và k ch tính này… Các nhóm chính tr di u hành dưới ng n c dân ch là m t m h n đ n, nh ng v trí c a các nhà lãnh đ o c a h đã được s p x p khá rõ ràng. H mu n d n chúng ta t i đâu, t i các d ch v mà h cung c p, “nh ng người b n dân” m i l này? Đi m đ u tiên trong chương trình c a h là chia r , và h dùng nó đ ám ch s tan rã c a qu c gia đa dân t c vĩ đ i c a chúng ta. M t nhà t tưởng trong s nh ng nhà dân ch , Ch t ch Soviet Moskva, Gavriil Popov, nói m t cách th ng th n, vô c m, v kh năng tách Liên Xô thành 40 hay 50 qu c gia m i, tái đ nh c toàn b dân c và v ch ra biên gi i m i gi a các nước c ng hòa khác nhau. K ho ch này v a ch ng l i Liên bang v a ch ng l i nhân dân, được đ xu t nh là c t lõi trung tâm c a ch đ dân ch , và nh ng hành đ ng chính tr theo sau khu y đ ng nh ng đ nh hướng chương trình này. Tôi còn nh r t rõ các cu c t n công điên cu ng nh m vào chính quy n trung ương, đó là nh ng n l c gieo r c s nghi ng v Liên bang chúng ta, v cu c tr ng c u dân ý liên quan đ n tương lai qu c gia đa dân t c c a chúng ta… Và không ch tung ra nghi ng , mà còn c bóp méo m c tiêu c a chúng ta. Hãy xem cu c tr ng c u dân ý c a chúng ta đã ph i ch u đ ng nh ng s t n công nh th nào t i m t s di n đàn nh t đ nh. Không h ng c nhiên khi nh ng người m nh danh là dân ch l i tham gia vào m t liên minh chính tr v i nh ng người dân t c ch nghĩa ly khai. H có m t m c đích chung: làm suy y u, và n u có th là phá h y Liên bang. Và đ i v i nh ng người dân ch , s không có v n đ gì khi s tôn tr ng mà nhóm Sąjūdis ho c Rukh dành cho nh ng k c c đoan không h n gì s s nh c. H có th tha th cho các đ ng minh này v nh ng “t i l i” nh vi c t ch c kh ng b tinh th n, và trong m t s trường h p là kh ng b có vũ trang, ch ng l i nh ng người nghĩ khác ho c nói m t ngôn ng khác, tàn phá các tượng đài người lính Soviet, và c vũ nh ng quan đi m ng h phát xít… Phe đ i l p cho r ng s không có l i cho h n u người khác, ch không ph i h , th c hi n c i cách. Đó là lý do t i sao h không ch c g ng làm m t uy tín các chính sách c a chính quy n trung ương, mà trong m c đ có th c a mình, còn t n công các bi n pháp được chính quy n trung ương th c hi n. Toàn b đi u này có nh hưởng l n đ n n n kinh t , b t ch p nh ng n l c đ y tâm huy t c a chúng ta. Ho t đ ng c a nhi u c quan chính quy n c p đ nước c ng hòa đã gây được nh hưởng, nh vi c tìm ki m các m i quan h phù h p và có l i gi a chính quy n trung ương v i các nước c ng hòa. Chúng ta có th th y nh ng n i mà phong trào ly khai đang d n đ u. N u chúng ta không ngăn ch n chúng, và n u chúng ta không duy trì các m i quan h kinh t đã b phá v m t m c đ đáng k , chúng ta s ph i đ i m t v i m t s suy gi m trong s n xu t s đ n ngay sau đó v i m i h u qu c a nó, mà trên h t là h u qu xã h i. Và t h u qu xã h i s d n đ n h u qu chính tr , vì người dân không th ch u đ ng được tình c nh này lâu h n n a… Cho nên, v n đ ph i được gi i quy t trong khuôn kh ti p t c perestroika - n u không, v i s tan rã và phân h y c a các quan h kinh t và s gián đo n s n xu t, s ch ng còn c n đ n các bi n pháp kh c nghi t làm gì n a. Chúng ta không mu n đi u này x y ra, vì s h n lo n ch có th làm phát sinh các phương pháp đ c tài và các hình th c cai tr . Khi đó tôi th y c n ph i g i đúng tên s vi c đ ch ra m i nguy hi m c a nh ng thách th c do các nhà dân ch c p ti n đ t ra, và s nhũng nhi u mà h th hi n. Nh ng các cu c t n công còn đ n t nh ng l c lượng ph n đ i c i cách, t i H i ngh Đ i bi u Nhân dân Liên Xô tháng 12/1990, h đã c g ng lo i b T ng th ng kh i v trí. Và m c dù nh ng người ng h hai lu ng t tưởng c c đoan c p ti n khác bi t đ u thù ghét nhau, nh ng v m t khách quan, l i ích c a h l i cùng h i t xung quanh m c đích chung là phá ho i chính quy n trung ương trong c i cách. C߾ࠆ 4 Tࠆ ߨ   ߯ L  Tôi hi u khá rõ là đ u tranh chính tr ch y u di n bi n xoay quanh s ph n c a Liên bang, li u nó có ti p t c t n t i hay không, và n u có thì trong hình th c nào (S ph n c a nh ng c i cách kinh t , chính tr và pháp lý cũng ph thu c vào câu tr l i cho câu h i này). Hi u rõ đi u này, tôi có quan đi m r ng t t c nh ng v n đ nh hưởng t i s ph n c a nhân dân không th được quy t đ nh mà không có s tham gia c a h . Tôi tin r ng n u m t cu c tr ng c u dân ý được t ch c, đ i đa s công dân nước ta s th hi n s ng h b o t n Liên bang v i di n m o đã được c i cách c a nó. Tôi đã đ trình v n đ này lên Đ i h i Đ i bi u Nhân dân. Ngày 24/12/1990, Đ i h i đã thông qua ngh quy t t ch c m t cu c tr ng c u dân ý v s ph n c a Liên Xô. Vào ngày 16/1 năm đó, Soviet T i cao Liên Xô đã ra s c l nh t ch c m t cu c tr ng c u dân ý trên toàn lãnh th Liên Xô vào ngày 17/3/1991. Câu h i được đ a ra trong cu c tr ng c u là: “B n có th y c n thi t ph i b o t n Liên Xô nh m t liên bang đã đ i m i c a các qu c gia bình đ ng, có ch quy n - các nước c ng hòa mà trong đó các quy n và s t do c a m i cá nhân m i qu c gia đ u được đ m b o đ y đ không?” L c lượng ly khai t t c các nước c ng hòa đã ti n hành m t chi n d ch ráo ri t kêu g i c tri tr l i ph đ nh cho câu h i này. Tôi s đ a ra m t ví d . Vào cu i tháng 1/1991, H i ngh thành l p c a cái g i là Kh i Đ i h i Dân ch đã được t ch c t i Kharkov. Kh i này bao g m Đ ng Dân ch Nga và m t s đ ng phái khác tương t t các nước c ng hòa khác nhau. H i ngh th hi n s ch ng đ i vi c duy trì Liên Xô, và h i đ ng t v n được Đ i h i đó l p ra đã kêu g i hành đ ng dưới kh u hi u “Không bàn v v n đ tr ng c u dân ý Liên bang” và “ ng h Yeltsin, Ch t ch Soviet T i cao PCФCP”. B ng cách này, nhà lãnh đ o c a Nga đã ph n đ i ý tưởng ph c h i Liên bang. H n n a, ông ta cũng không che gi u quan đi m c a mình. Tôi đã nh c t i bài phát bi u c a ông ta ngày 19/2, trong đó kêu g i T ng th ng Liên Xô t ch c. Ba tu n sau, ông ta còn phát bi u hung hăng h n, kêu g i nh ng người ng h mình “tuyên chi n v i lãnh đ o c a đ t nước vì đã d n chúng ta vào m t bãi l y” và tuyên b r ng “Gorbachev đang l a d i nhân dân và dân ch .” Vào đ u tháng 2, ba nước c ng hòa Baltic, cùng v i Armenia, Moldavia và Gruzia, thông báo r ng h s không tham gia cu c tr ng c u dân ý ngày 17/3. Nh ng nh ng công dân c a các nước c ng hòa đó n u có mong mu n thì đ u được t o c h i đ tham gia. Vào đêm trước cu c tr ng c u, phe đ i l p tr nên căng th ng h n bao gi h t. Vào ngày 9/3, Yeltsin tuyên b : “Chúng ta không c n m t chính quy n trung ương nh th này - quá l n và quan liêu… Chúng ta ph i thoát kh i nó”. đây, nh người ta thường nói, ông ta đã v i vã xông vào qua m t cánh c a m . Sau h t, v n đ đang được th o lu n là làm m i Liên bang không ph i đ có m t chính quy n trung ương to l n và quan liêu, mà là đ t o ra m t Liên bang th c s dân ch c a các qu c gia có ch quy n; tuy nhiên, đi u đó l i không liên quan đ n Yeltsin. Rõ ràng ngay t d th o đ u tiên c a Hi p ước Liên bang, được H i đ ng Liên bang phê chu n ngày 6/3 (v i s tham gia c a đ i di n Soviet T i cao PCФCP) và được công b ngày 9/3, Yeltsin đã bi t v n đ th c s là gì. Ông ta không mu n d th o này được phê chu n. C g ng c ng c quan đi m c a mình, ông ta v i vàng tuyên b , ki u gì thì ông ta và c PCФCP cũng ch ng có nghĩa v gì đ i v i ch ký c a hai đ i di n t Soviet T i cao PCФCP trong d th o Hi p ước. Vào đêm trước cu c tr ng c u, khi phát bi u trên đài phát thanh Rossiya, ông ta b sung: “Cu c tr ng c u dân ý được t ch c đ giành s ng h cho các chính sách hi n th i c a gi i lãnh đ o đ t nước. M c đích c a nó là đ b o t n b n ch t uy quy n đ c tôn c a Liên bang và h th ng”. Trên truy n hình vào đêm trước cu c tr ng c u, tôi cũng đã nói: Chúng ta đang ngưỡng c a c a m t cu c tr ng c u dân ý toàn Liên bang. Đây là l n đ u tiên trong l ch s nước ta, m t s ki n nh v y di n ra. Khi chúng ta tham gia tr ng c u, m i chúng ta ph i nh n th c đ y đ r ng mình đang giúp cho vi c quy t đ nh m t v n đ tr ng đ i, liên quan t i c hi n t i và tương lai c a qu c gia đa dân t c chúng ta. V v n đ s ph n c a đ t nước chúng ta, s ph n quê hương, ngôi nhà chung c a chúng ta, v vi c chúng ta và con cháu chúng ta s s ng th nào v i nhau. Đây là m t v n đ tr ng y u và r t có ý nghĩa, nó đ ng trên l i ích c a các đ ng phái riêng bi t, các nhóm xã h i và các phong trào chính tr xã h i. Ch b n thân người dân m i có quy n gi i quy t v n đ này. Tôi kêu g i t t c các b n, nh ng công dân - b n thân m n c a tôi, hãy tham gia vào cu c tr ng c u dân ý toàn Liên bang và tr l i “có” cho câu h i đ t ra trước các b n. T “có” c a chúng ta s gi gìn s toàn v n c a m t đ t nước đã hàng ngàn năm tu i, được t o ra b ng lao đ ng, trí thông minh, và b ng nh ng hy sinh không đo đ m được c a r t nhi u th h - m t đ t nước mà s ph n c a nhi u dân t c đã đan xen b n ch t, s ph n c a hàng tri u tri u người, s ph n c a b n và c a chúng ta. T “có” c a chúng ta là bi u hi n s tôn tr ng đ i v i s c m nh c a chính ph , đã h n m t l n ch ng minh được kh năng b o v n n đ c l p và an ninh c a các dân t c liên minh trong đ t nước. T “có” c a chúng ta đ m b o đ nh ng ng n l a chi n tranh không bao gi còn có th cháy thêm m t l n n a trên nước ta, đ t nước mà s ph n đã b t ph i h ng ch u nhi u th thách cam go. T “có” c a chúng ta không h có ý nghĩa là gi gìn tr t t cũ, v i s th ng tr c a chính quy n trung ương và s thi u v ng quy n dành cho các nước c ng hòa. K t qu tích c c c a cu c tr ng c u dân ý s m đường cho s đ i m i tri t đ c a chính ph Liên bang, chuy n đ i nó thành m t Liên bang c a các nước C ng hòa có Ch quy n, n i mà các quy n và s t do c a công dân các qu c gia ch c ch n s được đ m b o. T “có” c a chúng ta trong cu c tr ng c u và vi c ký k t m t Hi p ước Liên bang s có th đ t d u ch m h t cho quá trình phá ho i x y ra trong xã h i chúng ta, t o ra bước ngo t quy t đ nh đ khôi ph c các đi u ki n bình thường c a cu c s ng và lao đ ng… S khó khăn, n u không mu n nói là không th , đ gi i quy t nh ng v n đ mà chúng ta ph i đ i m t, n u thi u đi s hòa thu n và h p tác trong xã h i. Do đó, trong khi ch a quá mu n, c n ph i ch m d t s phát tri n c a vi c b t khoan dung và cay đ ng, trong m t s trường h p là h n thù. Chúng ta cũng có th làm vi c này v i nhau, t t c cùng nhau - nh trong m t ngôi làng, nh người ta thường nói. M t k t qu tích c c t cu c tr ng c u s đ t c s cho vi c c ng c xã h i. Tôi tin ch c là, n u x y ra m t s chia r sâu s c trong xã h i, s không có người chi n th ng. M i người đ u thua. T t c chúng ta, c b n và tôi, s là nh ng k thua cu c. Th t khó, dù ch đ tưởng tượng, xem có bao nhiêu b t h nh mà s tan rã c a đ t nước có th mang l i trong ti ng v ng c a nó, v i các dân t c và các qu c gia khác nhau được x p đ t đ ch ng l i nhau. Và nó s là m t b t h nh không ch cho b n và tôi. S s p đ c a m t cường qu c mà hôm nay đang là m t trong nh ng t m lá ch n b o v hòa bình trong th gi i đ y r y nh ng nguy hi m và bi n đ ng khó lường này, s là m t s chia c t ch a t ng có… M i chúng ta gi đây ph i đ i m t v i m t s l a ch n l ch s … Tôi kêu g i t t c các b n, nh ng người đ ng hương yêu quý c a tôi, nam và n - hãy nói “có” t i cu c tr ng c u liên quan đ n qu c gia vĩ đ i c a chúng ta, Liên bang c a chúng ta, gi gìn nó cho chính mình và cho con cháu chúng ta. S công dân tham gia vào cu c tr ng c u dân ý ngày 17/3/1991 là 148.574.606, đ t 80% s c tri đã đăng ký. Trong s này, 113.512.812 tương đương 76,4% l a ch n “có”. L a ch n “không” là 32.303.977 tương đương 21,7%. S phi u h ng ho c không h p l là 2.757.857 tương đương 1,9%. Nh ng k t qu này đã nói lên t t c : đa s công dân (m t đa s áp đ o) đã ng h b o t n Liên bang nh m t liên bang được đ i m i. Tôi không th không xét l i quan đi m v v n đ b o t n Liên bang c a nh ng người b o th . V i nh ng người thi u kinh nghi m thì có v nh nh ng người b o th này r t hăng hái b o v Liên bang. Ngoài m t h nói v vi c b o v nó, và th m chí nhóm c a h trong Ngh vi n còn được g i là Soyuz (Liên bang). Nh ng h ng h ki u Liên bang nào? H nói ng h b o t n Liên bang cũ và không mu n nhìn th y nó được c i cách dưới b t kỳ cách nào. H đ i di n cho các l c lượng quan tâm đ n vi c b o t n tr t t cũ t nh ng ngày trước perestroika. Tôi đã ch ra r ng các nhà dân ch c p ti n b t đ u t n c ng ch ng l i T ng th ng ngay sau ngày đ u năm m i 1991. Lúc đó, các l c lượng b o th đ y m nh các ho t đ ng c a h . Vi c thành l p Phong trào “Vì m t nước Nga vĩ đ i và th ng nh t” được công b . Các nhân v t hàng đ u trong t ch c này s là nh ng k âm m u trong tương lai [tham gia cu c đ o chính tháng 8]: Vasily Starodubstev, nhà văn Aleksandr Prokhanov, và Ivan Polozkov - người đ ng đ u Đ ng C ng s n Liên bang Nga. Ngay sau cu c tr ng c u dân ý, m t trong nh ng nhà lãnh đ o c a nhóm Liên bang trong Ngh vi n, V. Alksnis, tr l i ph ng v n tu n báo Anh New Statesman, trong đó v căn b n ông ta đã công b chương trình c a các nhóm b o th . Ông ta bác b ý tưởng v Hi p ước Liên bang, ng h s d ng vũ l c đ b o t n Liên bang, và ng h vi c thành l p m t y ban C u qu c s n m gi m i quy n l c trong nước được chuy n giao. Vào ngày 9/4, m t phiên h p thường niên c a H i đ ng Liên bang đã được t ch c. Tôi đ ng trên sàn và nói v tình hình hi n th i: Quan đi m c a chúng tôi là chúng ta ph i nh n th c được m i nguy hi m l n đang treo trên đ t nước ta. Đó là m t m i nguy hi m cho h th ng qu c gia c a chúng ta, Liên Xô, mà vi c b o t n nó đã được đa s người dân nói ra; m t m i nguy đ i v i s tan rã v kinh t , v i m i h u qu có th có đ i v i kh năng b o v l i ích c a nhân dân và thành qu c a nước ta; m t nguy c phá h y các t ch c chính quy n, tòa án, lu t pháp c a chúng ta… Gi đây chúng ta c n ph i hành đ ng - h n n a, hành đ ng không ch m tr và không cô l p, mà trong s th ng nh t v i t t c các l c lượng lành m nh c a xã h i, b qua m t bên nh ng h n thù và cãi vã. Chúng ta ph i hành đ ng sao cho nước ta không trượt vào th m h a. Đ ng th i, tôi đ xu t các bi n pháp nh t đ nh, có th liên k t ý chí c a nhân dân v m t pháp lu t, nh đã th hi n trong cu c tr ng c u dân ý, nh m khôi ph c s ph thu c l n nhau c a t t c các c quan chính quy n, quy t li t ngăn ch n s leo thang xung đ t gi a các qu c gia, và t ch c đàm phán đ tìm ra nh ng gi i pháp được đôi bên cùng ch p nh n. Di n bi n ti p theo c a các s ki n đã kh ng đ nh r ng tôi đã đ a ra cách ti p c n v n đ chính xác. V n đ là sau cu c tr ng c u dân ý m ra cánh c a hướng t i vi c ký k t m t Hi p ước Liên bang m i, các l c lượng b o th trong КПCC đã ráo ri t tăng cường ho t đ ng, ti n hành cu c t n công phá ho i. T i m t cu c h p Smolensk, m t s nhà lãnh đ o Đ ng t Nga, Ukraina và Belarus đã công khai kêu g i áp d ng các bi n pháp kh n c p. Và t i các cu c h p c a nh ng nhóm nh h n, h tìm cách làm cho Gorbachev ph i đ i m t v i nh ng đòi h i khó khăn, đó là tri u t p m t đ i h i b t thường c a КПCC và thay đ i hàng ngũ lãnh đ o c a Đ ng. Nh ng ho t đ ng tương t cũng được th c hi n t i các h i ngh toàn th c a t ch c Đ ng t i Đ ng b Moskva và Leningrad. Kh u hi u là: “Hãy đ cho T ng Bí th t ch c!” Tôi nh là chính vào lúc đó, t ch c Nước Nga Dân ch giương cao kh u hi u yêu c u T ng th ng nên t ch c. Tình hình đã tr nên r t nóng. Các s ki n đang t o ra đ i đ u. Ph i làm gì đó đ gi m i th trong t m ki m soát. Vào đ u tháng 4, trong cu c h p gi a m t nhóm nh các nhà lãnh đ o đ t nước v tình hình hi n t i, có đ xu t cho r ng T ng th ng Liên Xô ph i g p lãnh đ o c a các nước c ng hòa ng h vi c b o t n m t Liên bang đ i m i, đ đ nh ra m t chương trình hành đ ng chung. Và t t nhiên là có th bao g m c lãnh đ o c a Nga. Ngày 23/4, m t cu c h p đã được t ch c gi a T ng th ng Liên Xô v i lãnh đ o c a các c quan chính ph hàng đ u c a Nga, Ukraina, Belarus, Uzbekistan, Kazakhstan, Azerbaijan, Kirghizia, Turkmenia, và Tajikistan. Cu c h p di n ra t i vùng ngo i ô Novo Ogarevo g n Moskva (vì th sau đó có c m t “ti n trình Novo Ogarevo”). M đ u cu c h p, tôi nói v đ c đi m tình hình hi n t i, v c tính ch t nguy hi m l n ph c t p c a nó, và nói r ng c n ph i hành đ ng th t hi u qu đ gi i quy t v n đ , r ng đó không th là nh ng hành đ ng thường l , mà ph i là nh ng hành đ ng được s th ng nh t c a t t c các nhà lãnh đ o hi n th i. B t đ ng là v n đ th y u và ph i gác sang m t bên, đ c bi t là nh ng tình c m yêu ghét cá nhân. L i ích c a đ t nước ph i được đ t lên hàng đ u, trên t t c m i th . Đó là nhi m v và là gánh n ng trách nhi m c a chúng ta. Đi u căn b n bây gi là ph i đ a ra m t văn b n ng n g n đ người dân có th hi u được, và t đó th y được là lãnh đ o s hành đ ng r t kiên quy t và hoàn toàn th ng nh t. Đi u này ngay l p t c s có tác d ng làm n đ nh xã h i và xoa d u b u không khí đe d a. Sau khi trao đ i ý ki n, t t c nh ng người tham gia t i cu c h p đã ng h đ ngh trên. M t văn b n chung đã được so n th o và thông qua có tên g i “Tuyên b chung v Các bi n pháp kh n c p đ n đ nh tình hình trong nước và vượt qua kh ng ho ng”. Văn b n này tuyên b r ng phương th c căn b n đ n đ nh tình hình đ t nước là ký k t m t Hi p ước Liên bang m i càng s m càng t t. Văn b n cũng ch ra r ng các qu c gia trong Liên bang s trao cho nhau quy ch tôi hu qu c, và r ng nh ng m i quan h v i các nước c ng hòa khác thu c Liên Xô cũ s được thi t l p trên c s tái t ch c chung c a thông l qu c t . Ý đ nh ti p t c th c hi n c i cách được tái kh ng đ nh. T ng th ng Liên Xô và nh ng người đ ng đ u các nước c ng hòa kêu g i công nhân ng ng bãi công và m i l c lượng chính tr ph i ho t đ ng trong khuôn kh Hi n pháp. T t c nh ng đi u này x y ra vào ngày 23/4. Hôm sau, m t h i ngh toàn th thường kỳ c a UBT КПCC b t đ u. Được bi t là l c lượng b o th trong Đ ng đã quy t đ nh s lái kỳ h p này sang m t ki u đi u tra v “trường h p c a T ng Bí th Gorbachev”. M t d th o ngh quy t th m chí đã được chu n b đ công b m t b n án t hình dành cho toàn b ti n trình c i cách. Bi t rõ đi u đó, tôi quy t đ nh làm cho rõ ràng đ i v i người ph n đ i tôi, r ng tôi không có ý đ nh đ u hàng, r ng tôi s b o v chính sách c i cách ch không th a hi p. M đ u h i ngh , tôi nói: Không ch l i nói mà c trong hành đ ng, nh ng n l c đang được th c hi n đ chuy n hướng đ t nước chúng ta ra kh i con đường c i cách, b ng vi c đ y nó vào m t s m o hi m cách m ng c c đoan h n, đe d a tiêu di t h th ng qu c gia chúng ta ho c quay l i quá kh , v v i k ch b n y u t c a ch đ toàn tr . Tôi không nghĩ là c n ph i gi i thích vi c tôi đang mu n đ c p các k ho ch c a cánh t và cánh h u c p ti n. C hai đ u có xu hướng phá ho i. Và đi u nguy hi m nh t t i th i đi m hi n nay là h không th h p l c, b t ch p vi c h dường nh có cùng m t m i h n thù không th hòa gi i được. Ngay c trong tình hu ng nh v y, tôi v n tìm cách gi cho mình và nh ng người ng h mình đ ng v ng trên n n t ng dân ch . Nh ng gì tôi nói dưới đây minh ch ng cho đi u này: M i đ ng phái và phong trào đ u có quy n c g ng đ t được m c tiêu b ng cách s d ng… các thi t ch dân ch và pháp lu t c a Liên Xô. M t cách t nhiên, đi u này bao g m vi c đ u tranh giành l y quy n l c và s lãnh đ o chính tr . M i n l c được v n hành b ng các phương pháp Pugachov [ý nói đ n cu c n i d y m nh m c a nông dân trong th k XVIII do Yemelyan Pugachov lãnh đ o] ho c b ng các phương pháp t ng ti n bên ngoài ngh trường, cho đ n và bao g m c vi c nghi n nát n n kinh t c a đ t nước thành tro b i - t t c nh ng đi u này ph i b lo i b m t cách d t khoát. Tôi coi vi c ngăn ch n s vi ph m quá trình dân ch và s d ng m i bi n pháp pháp lý đ c ng c tr t t hi n pháp c a đ t nước là nhi m v t i cao c a mình. Rõ ràng là n u không có tr t t hi n pháp đó thì ngay c các chương trình hoàn h o nh t cho vi c kh c ph c kh ng ho ng kinh t cũng s ch là nh ng ý đ nh t t. T t nhiên, ph c h i và tăng cường năng l c v tr t t hi n pháp là m t nghĩa v tr c ti p c a t t c các c quan chính ph và m i người trong đó. Nh ng đó là cũng là m t nhi m v cho c xã h i ta và cho t t c nh ng nhóm, l c lượng và t ch c th c s dân ch . Đương nhiên, tôi đã đ c bi t chú ý đ n cu c h p được t ch c vào ngày hôm trước t i Novo-Ogarevo. Đây là ng c nh mà trong đó tôi th o lu n v nh ng gì đã được nói đó: Tình hình đòi h i t t c các l c lượng và phong trào chính tr có quan đi m yêu nước - và không ch b ng l i nói - ph i t b tham v ng và gác l i nh ng l i phàn nàn l n nhau ít nh t là trong th i gian này, đ giúp nước ta đoàn k t t i th i đi m đ c bi t khó khăn. Tôi ph i nói r ng cu c h p hôm qua, T ng th ng, các Ch t ch các Soviet T i cao, và các nhà lãnh đ o chính ph chín nước c ng hòa Liên bang đã bày t s hi u bi t v s c n thi t này. Tuyên b được thông qua t i cu c h p đã được công b . N u các bi n pháp được đ xu t trong văn b n đó ch c ch n được th c hi n - và chúng ta s làm t t c đ đ m b o r ng chúng s được th c hi n - thì đó s là kh i đ u cho vi c đ o ngược tình th hi n nay… Đi u quan tr ng nh t và trước h t đ vượt qua kh ng ho ng là chúng ta ph i th c hi n nhi m v ký k t Hi p ước Liên bang m i, và ghi nh trong tâm trí k t qu c a cu c tr ng c u dân ý toàn Liên bang v a qua. Ti p theo là m t cu c tranh lu n bão táp, trong đó cánh b o th trong UBT liên t c c g ng đ “lo i b ” T ng Bí th và chôn vùi c i cách (m t trong nh ng người phát bi u, Gurenko, Bí th UBT Đ ng C ng s n Ukraina, đã th ng th ng đ ngh r ng “v th c a КПCC v i t cách m t đ ng c m quy n nên được th hi n trong lu t”, r ng nên khôi ph c h th ng trước kia v n đã phân công cho cán b lãnh đ o Đ ng nh ng v trí chính quy n, và r ng ph i tái l p s ki m soát c a Đ ng đ i v i truy n thông đ i chúng). B t ch p t t c , H i ngh này cũng đã k t thúc v i m t l u ý mang tính xây d ng. Tuyên b c a chín lãnh đ o các nước c ng hòa Soviet và T ng th ng Liên Xô đã được ng h , theo đó kh ng đ nh: “Đ kh c ph c các th m h a s p x y ra, ph i ti n hành nh ng vi c t i c n thi t nh sau: (1) ký k t Hi p ước Liên bang m i d a trên k t qu c a cu c tr ng c u dân ý toàn qu c v b o t n Liên Xô; và (2) tái l p trong c nước tr t t hi n pháp và pháp lu t”. Nh v y, c g ng tuy t v ng đ lái nước ta ra kh i con đường c i cách, trong đó có c i cách chính Liên bang, đã th t b i. Chúng ta đã qua được m t giai đo n nguy k ch. Cu c đ u tranh cho di n trình chính tr c a chúng ta nói chung và cho Hi p ước Liên bang nói riêng đã không d ng đó. Các cu c t n công ch ng l i ý tưởng v Hi p ước Liên bang còn ti p t c. Chi n d ch gây áp l c ch ng l i T ng th ng và nh ng người ng h v n không d ng l i. Nh ng m i hình th c ho t đ ng đã khác. Tôi c n nh n m nh là khi đó l c lượng b o th ho t đ ng tích c c nh t. Có b ng ch ng rõ ràng v vi c khi đó m i người đã bi t m t ph n, và sau đó bi t r t rõ, r ng l c lượng b o th đang b t đ u chu n b cho cu c đ o chính khai màn vào ngày 19/8. Vào tháng 6, h c g ng th c hi n m t cu c “đ o chính b ng bi n pháp pháp lý”, t c là thông qua Ngh vi n đ gi i h n quy n c a T ng th ng, chuy n giao m t ph n đáng k nh ng quy n này cho Th tướng Valentin Pavlov (người sau này tr thành m t trong nh ng lãnh đ o c a cu c đ o chính). N l c này cũng đã th t b i. Đ i v i Hi p ước Liên bang, công vi c chu n b cho ký k t được ti n hành h t t c l c. Không có th i gian đ trì hoãn. Ngày 24/5, y ban trù b , được thành l p theo quy t đ nh c a Đ i h i Đ i bi u Nhân dân Liên Xô l n th 4, đã t ch c m t cu c h p bàn v d th o Hi p ước Liên bang m i và các th t c thông qua Hi p ước. Cu c h p đã nh n m nh r ng, theo k t qu tr ng c u dân ý ngày 17/3, các qu c gia và dân t c c a nước ta đã bày t s ng h ch c ch n đ i v i vi c b o t n và đ i m i chính ph Liên bang. M t cu c trao đ i ý ki n r ng rãi mang tính xây d ng li n được t ch c đ xem xét ý ki n c a các nước c ng hòa, sau khi d th o Hi p ước được công b trên báo chí. Nh ng người tham gia đã nh t trí ng h nguyên t c xây d ng Liên bang m i nh m t liên bang c a các nước c ng hòa bình đ ng. Vi c th o lu n m r ng sang th t c ký k t Hi p ước v i s tham gia c a đ i di n các qu c gia có ch quy n c u thành Liên bang, và v c u trúc cũng nh quy n l c c a các c quan chính quy n trong Liên bang. Đ c bi t l u ý vi c đ m b o s tham gia c a t t c các nước c ng hòa trong vi c hình thành và ho t đ ng c a các c quan chính ph thu c Liên bang m i. M c tiêu mà y ban trù b nh m t i là đ trình m t d th o th ng nh t v Hi p ước đ các Soviet T i cao c a các nước c ng hòa phê chu n s m vào tháng 6. Ngày 3/6, y ban trù b l i g p nhau m t l n n a t i Novo Ogarevo. Nh t đ nh ph i đ t được m t s ti n b nào đó. Đ minh h a cho toàn b các v n đ mà chúng tôi ph i đ i m t, tôi s trích d n m t đo n trong biên b n c a phiên th o lu n: M. S. [Mikhail Sergeevich Gorbachev]: Tôi nghĩ là vi c th o lu n căng th ng v tính ch t chung c a Hi p ước đáng ra ph i được k t thúc t cu c h p trước. Tính đ n nay đã bao nhiêu tháng chúng ta c quanh qu n mãi trong đó? Hãy th c hi n t ng trang m t, t ng kho n m t. Đ u tiên là tên Hi p ước. Lukyanov báo cáo r ng ý ki n c a Soviet T i cao Liên Xô g i nó là m t “Hi p ước Liên bang”, ch không ph i m t “Hi p ước v m t Liên bang các qu c gia có ch quy n ”. Các nguyên t c căn b n c a Hi p ước đã được đ xu t r t d dàng đ t đ n s nh t trí, n u chúng ta b đi l p lu n c a Kravchuk, c nh t đ nh đòi ph i có đi u kho n v ch quy n qu c gia. Sau dó th o lu n chuy n sang m t v n đ ph : Lukyanov đòi h i Hi p ước ph i được ký t i m t h i ngh . Ti p sau đó, nh ng nguyên t c căn b n m t l n n a l i được th o lu n. Lukyanov: Chúng ta c n ph i tuân theo ý chí c a Đ i h i đã thông qua quy t đ nh b o t n cái tên Liên Xô. Karimov, và sau dó là Kravchuk, ph n ng l i phát bi u c a Lukyanov, (“N u m i chúng ta b t đ u nói v ý chí c a Soviet T i cao c a chính ông ta…”). Lukyanov nhượng b ph n nào, nh ng ông ta l i ti p t c tranh lu n v tr t t t trong hình th c tên đã s a đ i: nên đ là Liên bang các C ng hòa có ch quy n Soviet, hay là Liên bang các C ng hòa Soviet có ch quy n . M.S.: N u c ti p t c ki u b t đ ng nh th này, chúng ta s không bao gi ng ng tranh cãi. N u các quá trình tan rã c ti p t c v i t c đ này, t t c các dân t c c a nước ta s b đ t vào m t tình hu ng tuy t v ng; chúng ta s t o ra s h n lo n… Ngh gi i lao. Nazarbaev: Các v n đ c p bách nh t là: 1. Ai s là ch th [th c th thành ph n] c a Liên bang? 2. S có bình đ ng gi a các nước c ng hòa Liên bang và các nước c ng hòa t tr cũ không? 3. H i đ ng Liên bang. Chúng ta hãy đ nh ng v n đ này cho các chuyên gia và ti p t c chuy n qua các đi u kho n và m c khác. Yeltsin: Hãy đ các chuyên gia vào d h p! M.S.: Các chuyên gia không th thay th cho ý chí c a các nước c ng hòa. Chúng ta ph i trình bày các ý tưởng này v i h . Ti p theo là m t cu c tranh lu n dài và căng th ng v đi u kho n đ u tiên, thành viên trong Liên minh, và sau đó là v các lo i thu . Yeltsin, người đang trong cao trào c a chi n d ch tranh c , đ nh r i đi. Shaimiyev không cho Yeltsin đi, v i vã đ a ra m t đi u nh y c m: Trên lãnh th chúng ta, 80% doanh nghi p ph thu c vào Liên Xô. Nh ng nước Nga không tr ti n cho Liên bang, vì v y nh ng doanh nghi p này không dược nh n b t c kho n nào t ngân sách Liên bang”. Yeltsin r i đi. Th o lu n chuy n sang kênh khác. Nazarbaev đ ngh Gorbachev “dùng vũ l c ít nh t m t l n”. Lukyanov: Và anh, Nursultan Abishevich [Nazarbaev], anh s công nh n quy n h n này cho T ng th ng ch ? Im l ng thay cho câu tr l i. Nazarbaev: V trí c a Nga s là gì sau cu c b u c ngày 12/6 [b u T ng th ng PCФCP]? Cu c th o lu n tr l i đi u kho n v thành viên, sau đó b ng nh y qua v n đ v thành ph n c a Soviet T i cao. Ti p theo là gi i lao. Sau đó, chúng tôi bàn v đi u 2, công dân. Shaimiyev l i quay l i Đi u 1. Chúng tôi k t thúc vi c th o lu n v đi u 2. Ti p đ n là Đi u 3, lãnh th . M. S.: Chúng ta s tìm ra ai đó trong s chúng ta có đòi h i v lãnh th . Bên ngoài tr i t i d n, và cu c th o lu n di n ra nhanh h n. M. S. k m t câu chuy n t Stavropol, “Bài phát bi u t t nh t là bài không được th c hi n”, sau đó m i người nói ít đi. Ti p đó là th o lu n v Đi u 5, phân b quy n l c gi a Liên bang và các nước c ng hòa. Tranh cãi v tên c a đi u kho n di n ra trong h n m t gi . R i vì lý do nào dó, m i người đ u đ ng ý v toàn b đi u kho n này. N y sinh m t cu c th o lu n v tài s n, và có m t cu c tranh cãi. Lukyanov ph n đ i Đi u 10 c a Hi n pháp Liên Xô. Nazarbaev đ xu t m t s th a hi p, được Karimov ng h . T m ngh . Cu c h p ti p t c v i câu h i: Chúng ta có nên hoãn đ n ngày mai không? M. S.: Không. Hãy ti p t c làm vi c cho t i khi có m t k t c c th ng l i… Sau đó chúng tôi chuy n qua đi u kho n v thu ch trong hai phút. Chúng tôi b t c đi u kho n ti p theo, hi n pháp. Ai s thông qua hi n pháp? Lúc đó đã g n n a đêm. Chúng tôi th o lu n r t nhanh v các đi u kho n còn l i. Nazarbaev có m t vài ph n đ i. M. S.: T i sao anh c càu nhàu nh m t ông già v y? Chúng tôi đã ch p nh n các đ xu t c a anh… (sau đó v i m i người). C m n các đ ng chí. Tôi xin chúc m ng m i người. Chúng ta đã làm vi c cùng nhau r t t t. Hi p ước s p được hoàn t t. Vi c th o lu n v m i v n đ đ t ra t i kỳ h p này không ch di n ra gi a nh ng người đ ng đ u các nước c ng hòa, mà c các Soviet T i cao và toàn b đ t nước cũng tham gia. Ph i gi i thích r t nhi u cho nh ng quan đi m khác nhau được đ a ra. Tôi tích c c tham gia vào m i vi c này. Nh ng ý ki n đ u cho r ng Hi p ước Liên bang m i s mâu thu n v i cu c tr ng c u dân ý. Nh ng Hi p ước đ nh nghĩa Liên bang tương lai là m t qu c gia liên bang dân ch có ch quy n. Đó là nh ng gì mà người dân đã b phi u. Là m t Liên bang m i, trên h t, nó ph i được th hi n s kh ng đ nh ch quy n c a các nước c ng hòa, s m r ng các quy n, quy n l c và trách nhi m c a h . Các nước c ng hòa v căn b n ph i được tái sinh nh các cu c gia có ch quy n. Và n u nh đã có ai đó nghĩ r ng đây là ý tưởng m i, ch v a được đ a ra khi đó, thì dĩ nhiên là không ph i th . Nh ng ý tưởng tương t nh v y đã được đ a vào Hi p ước năm 1922, mà theo đó Liên Xô đã được thành l p; nhu c u c a th i đ i chúng ta hi n nay và ước v ng c a nhân dân đã được th hi n nh v y. Ti p theo là v n đ v s phân b quy n h n và ch c năng gi a Liên bang v i các nước c ng hòa có ch quy n - s phân chia này ph i đ m b o có c các nước c ng hòa m nh và m t trung tâm m nh. Đây là m t đi m quan tr ng: Trong các v n đ qu c t , Liên bang ph i hành đ ng nh m t qu c gia có ch quy n, người th a k h p pháp c a Liên Xô. Nh ng người tham gia cu c tr ng c u dân ý đã b phi u cho m t ki u Liên bang s đ m b o các quy n, t do và an ninh c a công dân t t c các qu c gia trên toàn lãnh th , b t c n i nào h c trú. Ý tưởng này được c đ nh dưới d ng nguyên t c và được th hi n trong nh ng ph n riêng bi t c a Hi p ước Liên bang m i. Đã có nh ng cu c tranh lu n v vi c có nên đ t xã h i ch nghĩa trong tên c a Liên bang m i không, và h i ngh đã bày t s ng h vi c này. Nh ng nh ng cu c tranh lu n v n ti p t c các Soviet T i cao c a các nước c ng hòa. Trước tiên là đ ngh cái tên “Liên bang các nước C ng hòa có Ch quy n”, vì nhi u người ch đ n gi n là mu n đ i tên các nước c ng hòa, ch ng h n nh