Danh Nhân Văn Hóa: Kể Chuyện Danh Nhân Việt Nam 4 PDF EPUB

" Danh Nhân Văn Hóa: Kể Chuyện Danh Nhân Việt Nam 4 PDF EPUB 🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Danh Nhân Văn Hóa: Kể Chuyện Danh Nhân Việt Nam 4 PDF EPUB Ebooks Nhóm Zalo TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM 1 nhà xuất bản trẻ BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM HOAN NGHÊNH BẠN ĐỌC GÓP Ý PHÊ BÌNH NHÀ XUẤT BẢN TRẺ 161b Lý Chính Thắng - Quận 3 - TP. Hồ Chí Minh Điện thoại: 9316211 - 8465595 - 8465596 - 9316289 Fax: 84.8.8437450 E-mail: nxbtre@hcm.vnn.vn Website: http://www. nxbtre.com.vn 4 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM LỜI NÓI ĐẦU Đất nước ta vốn có truyền thống hiếu học và tinh thần tôn sư trọng đạo. Bất cứ thời kỳ nào cũng có thầy giỏi và học trò giỏi. Muốn sang thì bắc cầu kiều Muốn con hay chữ thì yêu lấy thầy Những bậc thầy ấy, Bác Hồ đã khẳng định: “là những anh hùng vô danh”. Những anh hùng vô danh ấy còn sống mãi trong niềm tự hào và lòng biết ơn của nhiều thế hệ học trò. Trí tuệ và nhân cách của thầy giáo ảnh hưởng sâu sắc đến cả một đời người. Dù được học nửa chữ hoặc một chữ thì ta vẫn tôn kính gọi đó là thầy. Đọc lại sử sách, chúng ta cảm động xiết bao trước những tấm gương kính trọng thầy thuở xưa. Đối với thầy Chu Văn An đời Trần thì dù học trò làm đến chức Hành khiển - tương đương chức Thượng thư - là Phạm Sư Mạnh, Lê Quát... thì khi đến thăm thầy cũng chỉ dám đứng hầu dưới đất, khi có lỗi thì cúi đầu nghe lời thầy quở trách. Đối với thầy Nguyễn Bỉnh Khiêm thời Lê - Mạc, Trịnh - Nguyễn, khi thầy qua đời thì học trò khắp nơi tề tựu đông đủ và làm văn khóc thầy trong nước mắt. Đối với thầy Nguyễn Thức Tự của đầu thế kỷ XX thì khi thầy còn sống, các học trò đã lập sinh phần và sinh từ để thờ thầy! Chao ôi! Tấm lòng tôn sư trọng đạo ấy nhiều lắm, kể không xiết mà thời nào cũng có - đều được sử sách ghi lại. Ai có thể cầm được nỗi xúc động khi đọc lại bài văn bia thờ thầy Vũ Tông Phan (1800- 1851) do học trò là Thượng thư Nguyễn Tư Giản viết dưới thời Tự Đức: “Đến nay đã mấy mươi năm, nhiều người nhờ thầy mà 5 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM thành đạt. Ơn tác thành của tiên sinh bao la như nước hồ long lanh, tựa khói trăng bàng bạc, vẫn y nguyên vậy. Ôi! Tiên sinh là bất hủ”, và “Bởi thế phải khắc vào bia đá để tỏ lòng ngưỡng mộ đạo cao đức trọng của thầy ta vậy”. Với ý thức nhắc nhở thế hệ trẻ tinh thần tôn sư trọng đạo, nhà thơ Lê Minh Quốc đã thực hiện tập sách “Danh nhân sư phạm Việt Nam”. Ngoài những bậc thầy nêu trên, trong tập sách này còn đề cập đến thầy Võ Trường Toản - bậc thầy của đất Gia Định xưa, đã có công đào tạo nhiều nhân tài cho đất nước mà hiện nay tại TP.HCM đã có “Giải thưởng Võ Trường Toản” - nhằm ghi nhận công lao đóng góp to lớn của các nhà giáo với sự nghiệp trồng người. Thầy Ngô Bảo ở thế kỷ XVII, dù chỉ là người thi đậu khoá Thư Toán năm 1698, nhưng có công đào tạo nhiều học trò viết chữ đẹp. Sau khi thầy mất, các môn sinh đã tạc bia thờ. Thầy Phạm Quý Thích, bậc thầy có công đào tạo nhiều nhân tài cho đất nước ở thế kỷ XVIII. Điều làm chúng ta ngạc nhiên cứ tưởng như chuyện cổ tích khi biết sau khi thầy mất, học trò của thầy có người dành nhiều thời gian để sưu tập thơ văn và viết lại hành trạng của thầy để thờ trong từ đường, để người đời sau hiểu rõ hơn về thầy mình. Ngoài sự nghiệp “trồng người” thầy Phạm Quý Thích còn là người để lại nhiều tác phẩm văn học có giá trị. Thầy Vũ Tông Phan - vốn là học trò của thầy Phạm Qúy Thích - từng mở trường ở đất Thăng Long xưa. Bình sinh thầy có công dạy nhiều học trò giỏi. Sử còn chép, trong các khoa thi Hương, thi Hội sĩ tử xuất thân từ trường của thầy đều chiếm số lượng cao nhất. Tiếng lành đồn xa nên vua Tự Đức đã vời thầy vào triều và ban tặng tấm biển vàng có khắc bốn chữ “Đào thục hậu tiến” - nghĩa là có công dạy bảo lớp người sau. Thầy Bùi Dương Lịch ở thế kỷ XVIII là người có công đầu trong việc biên soạn sách giáo khoa dạy trẻ em. Do đó, không phải ngẫu nhiên mà khi thầy mất, Án sát Nguyễn Văn Siêu đã viết văn bia ca ngợi: “Hào quang tỏa sáng. Hương sách thơm hoài”. Thầy Phạm 6 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM Văn Nghị, người đã đào tạo nhiều nhân tài cho đất nước ở thế kỷ XIX, khi thầy mất Phó bảng Đỗ Huy Uyển đã viết: “Học trò của tiên sinh có đến hàng trăm, hàng nghìn, kẻ văn người võ đều tài cán, giỏi giang. Bậc hiền nhân quân tử đều khen, cũng chẳng phải nhiều lời mới rõ”. Trong tập sách này còn viết về những nhà giáo lừng lẫy của trường Đông Kinh Nghĩa Thục như các thầy Lương Văn Can, Nguyễn Quyền... đã cùng các đồng chí của mình để tạo nên mô hình giáo dục mới từ năm 1907. Để giúp cho bạn đọc hiểu hơn về ảnh hưởng của trường, dù tồn tại trong thời gian ngắn nhưng đã lan rộng đến tận phương Nam, chúng tôi cũng đề cập đến nhà giáo Nguyễn An Khương. Thầy là một trong những người đầu tiên biên soạn sách giáo khoa cho trẻ em ở Nam Kỳ đầu thế kỷ XX. Về phương pháp biên soạn của thầy, chúng tôi có mạo muội chủ quan ghi nhận là sau này khi biên soạn Quốc văn giáo khoa thư (do Nha học chính Đông Pháp XB) nhóm tác giả Trần Trọng Kim, Nguyễn Văn Ngọc, Đặng Đình Phúc và Đỗ Thận cũng biên soạn theo hướng của thầy. Nghĩa là bài tập đọc dành cho học sinh được viết ngắn gọn, dễ hiểu và mẩu chuyện trong sách thỉnh thoảng nhân vật có đối đáp qua lại để nêu rõ ý nghĩa giáo dục. Và không thể phủ nhận rằng những mẩu chuyện như thế đã ảnh hưởng sâu sắc đến nhiều thế hệ học sinh. Nhiều người đến nay đầu đã bạc mà vẫn còn nhớ những bài học Quốc văn giáo khoa thư là một minh chứng. Kế tiếp là hình ảnh các thầy khác như thầy Nguyễn Hiệt Chi, một trong những nhà giáo tích cực tham gia phong trào Duy Tân đầu thế kỷ XX. Đáng chú ý nhất trong sự nghiệp giáo dục của thầy là biên soạn nhiều sách giáo khoa như Sách mẹo tiếng Nam, Sách dạy tiếng Nam, Hán văn tân giáo pháp, Hán văn tân giáo khoa thư... Ngoài ra, thầy còn cộng tác với các thầy Đoàn Danh Trì, Lê Thước biên soạn Hán Việt tiện dụng từ điển... GS Vũ Ngọc Khánh có nhận xét: “Lớp nhà nho cuối thế kỷ XIX sang 7 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM đầu thế kỷ XX có được một nhà giáo toàn diện, thực sự duy tân như Nguyễn Hiệt Chi, quả không nhiều lắm”. Thầy Võ Liêm Sơn, người thầy dạy ở trường Quốc Học và là người cố vấn tin yêu của thế hệ học sinh những năm 20 của thế kỷ này trong các phong trào yêu nước. Đặc biệt, sau Cách mạng tháng Tám khi lên Việt Bắc, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã tặng thầy bài thơ trong đó có những câu khẳng định tấm lòng của thầy là “Thờ dân tròn đạo hiếu. Thờ nước vẹn lòng trung”. Thiết nghĩ, đó cũng chính là phẩm chất đạo đức của các nhà giáo Việt Nam trong nhiều thế kỷ qua - khi mà các thầy đã ra sức đào tạo nhiều nhân tài cho đất nước. Kế tiếp, chúng tôi viết về: Với các thầy giáo xuất sắc trong nửa đầu thế kỷ XX, chúng tôi cũng không quên thầy Lê Văn Miến, người thầy có nhân cách lớn mà thuở học ở Trường Quốc học (Huế), Bác Hồ kính yêu của chúng ta từng thọ giáo với thầy. Thầy Bùi Kỷ, người đã viết văn bia ca ngợi kiệt tác Truyện Kiều của thi hào Nguyễn Du hiện còn dựng bên Hồ Hoàn Kiếm (Hà Nội) và thầy cũng là người cộng tác với thầy Trần Trọng Kim hiệu khảo Truyện Thúy Kiều rất công phu, có giá trị học thuật. Bên cạnh đó, chúng tôi còn giới thiệu thầy Lê Thước - người đã cùng thầy Nguyễn Hiệt Chi biên soạn sách giáo khoa Hán văn tân giáo thư dạy học trò thuở ấy. Ngoài một đời giảng dạy, thầy còn là nhà nghiên cứu- giúp thế hệ sau có điều kiện tiếp cận với di sản Hán Nôm do tiền nhân để lại, và thầy cũng để lại cho đời nhiều bộ sách hữu ích như Truyện cụ Nguyễn Du, Sự nghiệp và thi văn của Uy Viễn tướng công Nguyễn Công Trứ... Có thể nói, nhân cách của người thầy có ảnh hưởng sâu sắc đến các thế hệ học trò. Thật thú vị, khi chúng ta biết thầy Nguyễn Lân đã từng là học trò của thầy Bùi Kỷ, Dương Quảng Hàm... lúc theo học ở trường Bưởi (nay là trường Chu Văn An). Với thầy Nguyễn Lân, chúng ta cảm nhận được lòng yêu tiếng Việt của thầy qua những tác phẩm như Thành ngữ và tục ngữ Việt 8 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM Nam, Từ điển từ và ngữ Việt Nam... Ngay trong thời kháng chiến chống Pháp, dù giảng dạy trong điều kiện khó khăn, thiếu thốn, bận rộn với nhiệm vụ là Giám đốc Giáo dục Liên khu 10 nhưng thầy vẫn dành tâm trí để biên soạn quyển Muốn viết đúng chính tả và được Bác Hồ khen “Một giám đốc có tài”. Chúng tôi cũng đề cập đến thầy Phạm Thiều, người cùng thời với các thầy Đặng Thái Mai, Tôn Quang Phiệt... ngay từ thời đi học đã có chí hướng yêu nước. Là một nhà giáo sống thanh bạch, liêm khiết nên thầy được nhiều thế hệ học trò kính mến và noi theo gương thầy. Những ngày cuối đời, thầy vẫn sống mẫu mực với phong cách một nhà sư phạm. Kết thúc tập sách này, chúng tôi viết về thầy Phan Ngọc Hiển, người thầy đã dạy học ở Cà Mau, đã từng viết báo bênh vực người nghèo. Thầy cũng là người lãnh đạo cuộc khởi nghĩa Hòn Khoai (Cà Mau) vào ngày 13/12/1940. Hành động can trường của thầy Phan Ngọc Hiển khiến ta lại nhớ đến hình ảnh của thầy Phạm Văn Nghị ở cuối thế kỷ XIX. Đó là những người thầy không dạy suông trên lý thuyết mà đã thật sự dấn thân vào cuộc kháng chiến như tiền nhân. Hiện nay, tên thầy được đặt cho một huyện cực Nam nước ta tại tỉnh Cà Mau, tức huyện Ngọc Hiển. Trong quá trình biên soạn, ngoài tài liệu đã tham khảo rõ ràng, có chứng cứ rõ rệt chúng tôi còn sử dụng thêm nhiều hình ảnh để tập sách phong phú hơn. Ở đây, ngoài ảnh tư liệu, chúng tôi còn sử dụng thêm tranh khắc kẽm của trường Bác cổ Viễn đông, tranh minh họa trong sách giáo khoa thư đầu thế kỷ XX. Làm như thế, chúng tôi mong muốn bạn đọc có thể dễ hình dung ra hình ảnh người thầy, người học trò thuở xưa. Do khuôn khổ có hạn nên các bậc thầy khác, chúng tôi xin được tiếp tục giới thiệu trong tập sách sau. Nhân đây, xin được nhắc lại, các tập sách Danh nhân khoa học, Những nhà chính trị, Danh nhân quân sự, Các vị tổ ngành nghề, Danh nhân sư phạm, Các vị nữ danh nhân, Những nhà cải cách, Danh nhân 9 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM cách mạng, Những người Việt Nam đi tiên phong, Danh nhân văn hóa là trong bộ sách nhiều tập KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM do nhà thơ Lê Minh Quốc biên soạn, vẫn được tiếp tục xuất bản theo yêu cầu của độc giả. Điều này cho thấy bạn đọc trẻ ngày nay vẫn quan tâm đến nhân vật và sự kiện của lịch sử nước nhà. Để bộ sách thật sự hữu ích cho bạn đọc - nhất là các bạn thanh thiếu niên - chúng tôi rất mong được sự chỉ giáo, giúp đỡ chân tình của các học giả uyên bác, của các nhà sử học và của các bạn đọc xa gần để bộ sách này ngày một hoàn hảo hơn. Trước hết xin quý độc giả ghi nhận nơi đây sự biết ơn sâu xa của chúng tôi. NHÀ XUẤT BẢN TRẺ 10 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM CHU VĂN AN Ngôi sao Bắc đẩu của nền giáo dục đời Trần Tiếng chim hót trong nắng sớm. Những vòm tre nghiêng mình lả lơi trong gió. Ngôi trường ở cạnh đầm thôn Cung Hoàng đã đông đủ học trò. Những tiếng học bài vang lên. Thầy Chu Văn An âu yếm nhìn các môn sinh, cặp mắt của thầy dừng lại ở cậu học trò lúc nào cũng có mặt sớm nhất. Cậu ấy, gương mặt phương phi, trắng trẻo, môi đỏ như son. Lạ thật, mặc dù siêng năng, học giỏi, nhưng dường như cậu học trò này không thân với ai cả. Cậu ấy không phải người Tượng thầy Chu Văn An (1292-1370) làng này chăng? Có lần, thầy cho người ngầm theo dõi lúc tan trường, nhưng cứ thấy cậu ta hễ đi đến đầm Cung Hoàng thì biến mất. Hôm nay, thầy An không vui. Dù mới sớm mai nhưng khí trời đã oi bức. 11 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM Chao ôi! Hạn hán kéo dài như thế này thì dân tình làm sao sống nổi? Thầy khẽ thở dài. Thời gian chậm rãi trôi qua. Sau khi các môn sinh đã ra về, nhưng thầy vẫn ngồi yên, nét mặt đăm chiêu, tư lự. Thấy thầy hôm nay kém vui, cậu học trò đã bước đến gần thầy, vòng tay và cúi đầu thưa: - Thưa thầy, thầy đang có điều gì lo lắng? Con có thể giúp được gì cho thầy? Thầy An giật mình: - A! Sao giờ này con chưa về? Thầy còn nhiều điều phải suy nghĩ. - Xin thầy cứ nói. Con sẽ tìm cách giúp thầy. Thầy An không nhìn cậu học trò mà như đang nói với chính mình: - Thiên tai khi nắng, khi lụt, số trời không biết đâu mà nói. Nhưng mắt ta trông thấy dân tình tiều tụy, người có lòng nhân há nào không đau xót? Cậu học trò cung kính đáp: - Bẩm thầy, con từng nghe nói rằng nắng mưa là chuyện của Trời, làm sao có thể hiểu ý Trời như thế nào được. Nhưng vì ơn thầy, con xin giúp thầy. Nói xong, cậu học trò cúi đầu chào thầy và ra về. Đêm ấy, trời tối đen, cậu học trò bước ra sân mài mực. Sau đó, cậu hòa với nước rồi hất tung nghiên mực lên trời. Một lát sau, mây đen kéo đến, sấm sét dữ dội. Từ trên trời cao, nước đổ xuống như thác. Bao nhiêu ngày ngóng đợi, được cơn mưa như trút nước xuống, dân tình lấy làm hả hê lắm. Sáng mai, ngôi trường của thầy An đông đủ và nhộn nhịp hơn. Cây cỏ mơn mởn. Ai bước vào lớp học cũng thấy tâm hồn mình thư thái. Thầy An quan sát các môn sinh thì không thấy cậu học trò hôm qua. Thầy bèn cho người chạy đến đầm Cung Hoàng để dò hỏi. Lát sau, người đó quay về thưa với thầy là thấy con thuồng luồng to lớn khác thường nằm chết trong đầm. Lúc đó, thầy An mới biết cậu học trò kia chính là con trai của Long Vương, vì làm mưa mà bị tội phải 12 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM chết. Thầy khóc thảm thiết, cho vớt xác và chôn bên bờ sông Nhuệ... Đó là huyền thoại lưu truyền trong dân gian về một bậc thầy nổi tiếng trong lịch sử nước ta: thầy Chu Văn An. Nếu tước bỏ đi những chi tiết huyền hoặc thì ta thấy được cốt lõi của truyền thuyết này: thầy Chu Văn An bằng đức độ của mình đã cảm hóa được mọi người. Thầy Chu Văn An sinh ngày 25 tháng 8 năm Nhâm Thìn (1292) dưới thời vua Trần Anh Tôn, tại xã Quang Liệt (nay là xã Thanh Liệt, huyện Thanh Trì, Hà Nội). Thuở nhỏ, thầy sống với mẹ, được mẹ chăm nom cho ăn học và nổi tiếng thần đồng. Sức học của thầy thì không ai theo kịp, người đương thời nhận xét: “Chu Văn An, hiệu Tiều Ẩn, tính liêm khiết, cứng cỏi, ở nhà thường ham thích đọc sách, học vấn tinh thông, tiếng tăm lừng lẫy xa gần”. Dù vậy, thầy không tiến thân bằng con đường khoa cử mà ở nhà mở trường dạy học. Thầy không phân biệt học trò giàu, nghèo mà đều áp dụng một quy chế học tập như nhau. Theo chương trình thi cử dưới triều nhà Trần từ đời vua Trần Anh Tông thì thí sinh đều phải trải qua bốn kỳ - đỗ kỳ trước mới được vào thi kỳ sau. Đỗ cả bốn kỳ thì mới đạt danh hiệu Thái học sinh - tức Tiến sĩ sau này. Thứ tự của bốn kỳ với các thể loại bài thi: kỳ thứ 1 thi ám tả, kỳ thứ 2 thi kinh nghĩa, thơ, phú, kỳ thứ 3 thi chiếu, chế, biểu, kỳ thứ 4 thi văn sách (1). Thầy An không chỉ dạy cho học trò đúng với chương trình thi cử mà còn mở rộng nghĩa sách. Do đó, học trò các nơi kéo về học rất đông. Khoa thi năm 1314, hai học trò của thầy là Phạm Sư Mạnh và Lê Quát đã đỗ Thái học sinh gây tiếng vang lớn trong giới sĩ tử. Cùng với các trường Quốc lập thì trường Cung Hoàng của thầy An đã góp phần không nhỏ trong việc đào tạo nhân tài. Nói như vậy, vì lúc bấy giờ ở nước ta trường học chưa nhiều. Từ năm 1070, vua Lý Thánh Tôn mới dựng Văn Miếu - (1) Ám tả: là bài thí sinh nghe đọc rồi viết đúng chữ. Kinh nghĩa: bao gồm sách Tứ thư, Ngũ kinh. Thí sinh làm một bài văn giải thích ý nghĩa một câu trích trong kinh truyện, phải làm theo lối biền văn. Chiếu: lời vua ban bố hiệu lệnh cho toàn dân. Chế: lời vua ban thưởng cho công thần. Biểu: bài văn của thần dân dâng lên vua để chúc mừng, tạ ơn hay bày tỏ điều gì. Văn sách: là bài văn làm để trả lời những câu hỏi của đầu bài để tỏ kiến thức và mưu hoạch của mình. 13 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM thờ Chu Công, Khổng Tử, Nhan Tử, Tăng Tử, Tử Tư, Mạnh Tử và 72 vị tiên hiền là học trò giỏi của Khổng Tử. Rồi sáu năm sau (1076) vua Lý Nhân Tôn mới cho xây dựng Quốc Tử Giám và 166 năm sau (1236) nhà Trần mới đổi lại là Quốc tử viện. Năm 1281 nhà Trần mới mở thêm nhà học ở phủ Thiên Trường. Các trường này chủ yếu dành cho con em quan văn vào học. Ngoài ra ở Yên Tử (Quảng Ninh), Hương Sơn (Hà Tây)... cũng có trường nhưng chủ yếu dành cho các sư sãi. Có lẽ, thấy được điều này nên thầy Chu Văn An đã mở trường để dạy cho con em nhân dân lao động. Điều này thật đáng quý biết bao. Thời gian này, thầy đã hết lòng dạy dỗ học trò mình. Thầy từng dạy: Phàm học hành thành đạt cho mình là để thành đạt cho người, công đức tới đâu, ân huệ để lại cho đời sau, đấy đều là phận sự của nhà Nho. Từ đời nhà Lý đến đời Trần, đạo Phật chiếm vị trí độc tôn, sử cũ còn ghi: “Những người thông minh tài giỏi đều do phái Thích giáo lựa chọn và cất nhắc”. Nhưng cuối đời Trần, Phật giáo bắt đầu suy và Nho giáo bắt đầu thịnh. Năm 1304, vua Trần Anh Tông ra lệnh bỏ thi Phật giáo, Đạo giáo thì trường Cung Hoàng của thầy An càng có ý nghĩa tích cực. Nhờ vậy, tiếng tăm của thầy ngày càng lan truyền sâu rộng trong cả nước. Sau này khi biên soạn Lịch triều hiến chương loại chiù, Phan Huy Chú viết: “Học nghiệp thuần túy, tiết tháo cao thượng, làng Nho nước Việt, trước sau chỉ có một Chu Văn An, các ông khác không thể nào sánh được!”. Tiếng tăm và uy tín của thầy vang dội đến tận kinh đô, do đó, năm 1325 vua Trần Minh Tông đã vời thầy vào cung dạy cho Thái tử (sau này là vua Trần Hiến Tông). Trong thời gian giữ chức Tư nghiệp trường Quốc tử giám và dạy học, thầy đã soạn tác phẩm Tứ thư thuyết ước, gồm mười quyển, đời sau ghi nhận đây là sách giáo khoa giảng dạy Nho giáo do người Việt Nam biên soạn. Trong đó, thầy nêu bật chân lý “sùng chính tịch tà” là tôn trọng điều ngay thẳng và xua đuổi những điều sai lầm - bằng cách tóm lược tinh túy của bốn tập sách Luận ngữ, Mạnh tử, Đại học, Trung dung để sử dụng vào việc giảng dạy. Năm 1329 vua Trần Minh Tông nhường ngôi cho Trần Hiến Tông. Tiếc rằng thầy mất bao công lao dạy dỗ mà ông vua này mất sớm, 14 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM Nơi thờ thầy Chu Văn An tại Văn Miếu (Hà Nội) chỉ mới 23 tuổi, nên Trần Dụ Tông lên ngôi. Triều nhà Trần bắt đầu suy thoái, chính sự bắt đầu nhiễu nhương. Là một thầy giáo tiết tháo, không cúi đầu trước bọn gian thần lộng quyền làm những điều phi pháp hại dân hại nước, thầy An đã dâng lên vua “Thất trảm sớ” đề nghị chém đầu 7 gian thần sâu mọt! Ý kiến của thầy về sau sử sách đánh giá là “làm rung động cả quỷ thần”. Thái độ dũng cảm này được các trung thần ủng hộ và khâm phục. Rất tiếc, vua Trần Dụ Tông vì mê muội trong tửu sắc và những lời nịnh hót nên không nghe theo những lời chính đạo. Không còn cách nào khác, thầy cởi mũ áo, từ quan để lui về ở ẩn. Thầy Chu Văn An về núi Phượng Hoàng (Chí Linh, Hải Dương) để xa lánh những nhiễu nhương của thời cuộc. Thầy lấy hiệu là Tiều Ẩn. Thời gian này thầy làm nhiều thơ để nói lên tâm sự của mình, tựa là Tiều Ẩn thi tập và Quốc ngữ thi tập. Với hai tác phẩm này, Phan Huy Chú nhận xét: “Thi cực thanh sảng u dật, nhàn nhã tự tại”. Dù ở ẩn, nhưng tấm lòng của thầy vẫn không nguôi ngoai trước thế sự, không nhắm mắt làm ngơ trước đảo điên của thời cuộc. Để đào tạo 15 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM nhân tài cho đất nước, thầy lại mở trường dạy nhân dân quanh vùng và lấy đó làm niềm vui: Nhấp nhô sen nước xa mùi tục, Ngay thẳng măng đồng át giậu tre. Lặng dựa cành ngô người tựa biếng, Gió đâu giở sách, ý khôn dè. (Đầu mùa hạ - Đinh Văn Chấp dịch) Khi thầy ở ẩn, vua Trần Dụ Tông có lúc tỉnh ngộ và lấy làm nuối tiếc, nhiều lần ép thầy trở lại làm quan nhưng thầy đã khéo léo từ chối. Biết quyền lực và danh vọng không thể khuất phục được thầy, bà Hiếu từ thái hậu khuyên vua: - Người ấy là bậc cao hiền, thái tử không bắt làm bầy tôi được, nữa là chực đem chính sự ép người ta sao được! Vua không nghe, sai đem áo mũ ban cho thầy, thầy nhận lấy nhưng đem cho người khác. Ai cũng khen thầy là người cương trực thanh cao. Sau khi vua Trần Dụ Tông băng hà, vua Trần Nghệ Tông dẹp được Nhật Lễ và lên ngôi. Dù tuổi đã cao, thầy vẫn chống gậy về kinh chúc mừng vua mới. Trần Nghệ Tông lại vời thầy ra làm quan nhưng thầy vẫn từ chối. Dù thầy ở ẩn, vui với Thầy Chu Văn An qua tranh vẽ của họa sĩ Phạm Công Thành “Gió trăng nửa gối, việc đời nhẹ tênh”, nhưng các học 16 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM Đền thờ thầy Chu Văn An tại Hải Dương trò cũ vẫn không quên tìm về thăm thầy. Những quan chức cao trọng như Phạm Sư Mạnh, Lê Quát... khi đến với thầy vẫn cúi đầu lạy dưới giường và không dám ngồi chung chiếu trò chuyện với thầy. Những người này khi đến thăm thầy thường kín đáo để lại lụa vóc, thời trân... ngầm tặng thầy. Khi biết được, thầy thường sai tiểu đồng đem tặng lại cho những người thiếu thốn, chứ không giữ lại một thứ gì cả. Ngày 26/11 năm Canh tuất (1370) thầy Chu Văn An trút hơi thở cuối cùng - thọ 79 xuân. Vua Trần Nghệ Tông thương tiếc ban cho tên thụy là Văn Trinh Công, hiệu Khang Tiết tiên sinh và đưa thờ ở Văn Miếu ngang hàng với các bậc tiên nho. Đánh giá về công đức của thầy, sử thần Ngô Sĩ Liên viết: “Đấy là bậc tôn sư của Nho gia nước Việt Nam ta”. Nhà bác học Lê Quý Đôn viết: “Chu Văn An dâng sớ chém bọn nịnh thần, làm rung chuyển cả trong triều, ngoài quận, rồi cáo quan, trả mũ áo về nhà, không nhận tước lộc bó buộc, vua phải tôn trọng, công khanh phải kính phục. Đấy là bậc thanh cao nhất”. Nhà thơ Cao Bá Quát có thơ Vịnh Chu An (bản dịch Vũ Mộng Hùng): 17 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM Bái tổ vinh quy theo tranh dân gian Tiết cứng, lòng trong khí phách hùng, Một tay muốn kéo lại vầng hồng. Cô trung sấm sét không chồn chí, Thất trảm yêu ma phải rợn lòng. Trời đất soi chung vầng hạo khí, Nước non còn mãi nếp cao phong. Suối rừng ở ẩn nay đâu tá? Văn Miếu còn tên, hương khói nồng! Hiện nay, tại quê nhà vẫn còn đền thờ thầy, trong đó có câu đối nôm nêu bật công đức: Thất trảm sớ còn thơm, gương sử thẹn cho tuồng mại quốc; Lục kinh tro chửa nguội, biển hoành treo mãi chốn danh hương. 18 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM NGUYỄN BỈNH KHIÊM Bậc thầy của thế kỷ xvi Trên nhành tre cong cong, chim chích chòe hót vang rồi vỗ cánh bay vút vào vòm trời xanh biếc. Trước sân ngôi nhà nhỏ ở làng Trung Am (Hải Phòng) có hai cha con đang ngồi chơi đùa. Người mẹ vừa le te cắp rổ đi chợ. Người cha vừa kéo đàn vừa hát cho một đứa trẻ mới lên tám nhưng trông rất thông minh, đĩnh ngộ. Giọng ông nhịp theo tiếng đàn: - Nguyệt treo cung, nguyệt treo cung... Không ngờ lúc ông nhắm mắt lim dim thưởng thức câu hát của mình thì cậu bé buột miệng hát theo: - Vịn tay tiên, nhẹ nhẹ rung. Tượng thầy Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585) tại Hải Phòng Người cha hết sức ngạc nhiên và thích thú. Khi vợ đi chợ về ông kể lại cho bà nghe và khen con hết lời. Nào ngờ vợ ông quắc mắt, giận dữ: 19 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM - Hay ho gì chuyện ấy! Nguyệt biểu tượng cho bầy tôi, sao lại nêu ra cho con? Nuôi con thì dạy nó thành vua chúa, chứ ai lại mong nó thành tôi tớ? Rồi một lần khác, khi đùa chơi với con, bà mẹ đã dạy con câu hát: - Bống bống bang bang, ngày mai con lớn con tựa ngai vàng! Người cha nghe câu hát ấy sợ quá vì triều đình biết được thì đứt đầu như chơi! Ông bèn sửa lại: - Bống bống bang bang, ngày sau con lớn con vịn ngai vàng! Thấy chồng sửa lại như vậy, bà vợ bực mình lắm. Sau đó bà bỏ về quê nhà, đi ngao du sơn thủy và nghiên cứu phong thủy. Cậu bé thông minh này về sau là một nhân vật lừng lẫy trong thế kỷ XVI. Đó là Nguyễn Bỉnh Khiêm. Thầy sinh ngày mồng 6 tháng 4 năm Tân Hợi (1491) tại làng Trung Am, huyện Vĩnh Lại (nay huyện Vĩnh Bảo - Hải Phòng), còn có tên khác làm Văn Đạt, hiệu Hanh Phủ. Cha thầy là cụ Văn Định, học giỏi, làm đến chức Thái Bảo Nghiêm Quận công. Mẹ là cụ bà Nhữ Thị Thục cũng là người có học vấn uyên bác. Ngay từ nhỏ, Nguyễn Bỉnh Khiêm đã được mẹ dạy làm thơ quốc âm, đem Tứ thư, Ngũ kinh ra giải nghĩa cho, Khiêm học đến đâu nhớ đến đó. Mẹ Khiêm rất kỳ vọng vào con mình, vì thế bà hết sức giận khi thấy chồng không cùng một chí hướng. Sau khi mẹ bỏ về quê nhà vì mâu thuẫn với cha, Nguyễn Bỉnh Khiêm theo học với thầy Dương Đức Nhan - quan Hộ bộ thượng thư về hưu. Sau nghe tiếng thầy Bảng nhãn Lương Đắc Bằng là người uyên thông, văn chương tót vời nhất trong thiên hạ, Nguyễn Bỉnh Khiêm lại lặn lội theo học. Tương truyền khi Lương Đắc Bằng đi sứ sang Trung Quốc thì được con cháu của Lương Nhữ Hộc sống lưu lạc ở Yên Kinh cho bộ sách quý - bộ Thái ất thần kinh, tức Thái Huyền Kinh. Nguyễn Bỉnh Khiêm may mắn được thầy truyền cho bộ sách này. Tuy học giỏi nhưng Nguyễn Bỉnh Khiêm không đi thi. Lúc bấy giờ, nhà Lê suy đốn và bị nhà Mạc cướp ngôi, thời thế rối ren, nhân dân cực khổ muôn phần, Nguyễn Bỉnh Khiêm trút tâm sự qua những bài thơ như: 20 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM Non sông nào phải buổi bình thời, Thù đánh nhau chi khéo nực cười. Cá vực chim lồng ai khiến đuổi, Núi thây, sông máu thảm đầy nơi! Ngao ngán trước cuộc chiến tranh phi nghĩa của thế lực phong kiến, sau khi thầy Lương Đắc Bằng ra kinh đô theo lời triệu của vua Lê Tương Dực (1509-1516) thì Nguyễn Bỉnh Khiêm trở về quê và dẫn theo con của thầy là Lương Hữu Khánh để rèn luyện cho nên người. Cuộc đời dạy học của Nguyễn Bỉnh Khiêm bắt đầu từ những năm tháng này (1510). Trong hơn hai mươi năm dạy học, thầy đã đào tạo nhiều nhân tài cho đất nước. Có thể kể đến vài người trong số họ như Lương Hữu Khánh sau khi thi đỗ cử nhân ra phò Lê, chống Mạc làm đến Thượng thư bộ Binh, tước Đạt Quận Công; Phùng Khắc Khoan được nhân dân tôn là Trạng Bùng; hoặc Nguyễn Dữ tác giả Truyền kỳ mạn lục được người đời sau khen “thiên cổ kỳ bút” - tác phẩm này trước khi phổ biến đã được thầy Nguyễn Bỉnh Khiêm hiệu đính. Số học trò giỏi của thầy nhiều lắm, thầy dạy học rất nghiêm, với học trò lười thì thầy khuyên răn: Có thân có của chẳng hay lo, Chẳng học ai hồ trút chữ cho. Ngày vắng đóng lòng ngồi lặng lặng, Đêm thanh ngửa thịt ngáy pho pho. Làm văn rồng quạc như mông ngực, Thấy gái đi qua nghếch cổ cò. Bẽ mặt kia sao mày chẳng hổ, Ai có con mà hồ gả cho. Bài thơ này hóm hỉnh được chép trong toàn tập của Nguyễn Bỉnh Khiêm, ở đó có nhiều chữ chỉ bộ phận cơ thể con người: thân, lòng, thịt, mông, cổ, mặt, mày! Có thể, trong thời gian này, Nguyễn Bỉnh Khiêm đã làm nhiều thơ để giáo dục học trò của mình. Khi nghiên cứu về cuộc đời ông, nhà văn Trần Lê Sáng cho rằng: “Sách Đại học viết: “Cái học của bậc đại học giả là biết làm sáng thêm cái đức sáng, 21 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM làm cho dân đổi mới và đạt đến mức chí thiện”. Đó là phương châm sư phạm xưa, Nguyễn Bỉnh Khiêm cũng theo phương châm đó và mở rộng thêm. Ông có một bài văn vần rất dài mà chúng tôi ngờ rằng ông viết ra để dạy học trò, đó là bài Cảm hứng, dài 300 câu, khái quát sự sinh thành vũ trụ và đạo lý làm người (Xem Ba bậc thầy giáo dục Việt Nam). Bài Cảm hứng này, nay đọc lại chúng ta thấy rất rõ quan điểm giáo dục của thầy như: Chẳng có lòng hữu ái, anh chẳng ra anh. Không có lòng kính mến, em chẳng ra em. Trả đũa, máu chảy thê thảm, Tranh ăn, tay Tượng thầy Nguyễn Bỉnh Khiêm bị hủy thương... Ai là người biết rằng chỗ vui nhất, chỉ là chỗ làm điều thiện mà thôi. Việc cõi đời, không đổ cái sai cho người. Việc cõi âm, không trách cái tội ở ma quỉ. Người bình thản thư thái tất sống lâu, kẻ cứng nhắc cường liệt tất phải chết v.v... Thật ra, không riêng gì bài thơ này mà hầu hết trong thơ của thầy đều mang vẻ triết lý sâu xa như thầy từng quan niệm: “Ôi, nói tâm là nói về cái chỗ mà chí đạt tới vậy, mà thơ lại là để nói chí” (tựa tập thơ Bạch Vân Am). Trong phương pháp sư phạm, qua những truyền thuyết còn chép lại, chúng ta thấy thầy Nguyễn Bỉnh Khiêm chủ trương khuyến khích học trò tự động não, tự tìm cách giải quyết thích hợp nhất. Chẳng hạn, khi biết nhà Lê đang trung hưng, trong đêm tối, thầy đã đến đập cửa nhà mà học trò Phùng Khắc Khoan - tục truyền là em cùng mẹ khác cha với Nguyễn Bỉnh Khiêm - đang trọ học, nói: 22 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM - Gà đã gáy rồi, sao không ngồi dậy thổi cơm ăn, còn nằm mãi đó ư? Phùng biết ý thầy, liền trở dậy lạy tạ thầy rồi khăn gói lên đường. Quả nhiên về sau, Phùng trở thành công thần bậc nhất của nhà Lê, được phong tước Mai Quận Công. Hoặc trường hợp Nguyễn Dữ, thầy đã giúp sửa chữa từng câu văn để có được bút pháp “nghìn đời hiếm có”! Thầy còn đem những điều nhân nghĩa ra để dạy học trò: Trăm họ được yên lành thì đạo trị nước được yên lành. Mất ngàn vàng chứ không để mất lòng người. Những lời dạy của Nguyễn Bỉnh Khiêm đến nay vẫn còn giữ nguyên giá trị. Sau hơn hai mươi năm dạy học, mãi đến năm 1535 dưới thời Mạc Đăng Doanh, thầy mới đi thi và đỗ Trạng nguyên. Dù làm quan đến chức Tả thị Lang bộ Lại kiêm Đông các Đại học sĩ, nhưng thầy vẫn không lấy đó làm trọng. Thầy đã dũng cảm dâng sớ hạch tội mười tám kẻ lộng thần, xin chém đầu để làm gương thiên hạ nhưng không được nhà vua chấp thuận. Vì thế bọn nịnh thần càng gièm pha, tìm mọi cách để hại thầy. Bọn chúng đưa Thái tử Mạc Phúc Hải đến hỏi thầy: - Thế nào là làm “làm tôi không dễ”? Biết trước ý đồ của bọn nịnh thần, chỉ đợi thầy sơ hở là kết tội mà chém đầu, thầy ung dung đáp: - Tâu điện hạ, đúng vậy. Nếu chỉ biết nhắm mắt phục tùng để vinh thân phì gia; hoặc dùng mưu mô để đưa vua vào con đường bá đạo thì lỗi đạo làm tôi. Còn như biết hết lòng vì nước, vì dân mà hiến mưu cao, đem lời trung chính mà can gián vua, thì không những nghĩa vụ của mình làm tròn mà phúc còn lây đến trăm họ. Hỡi ôi làm tôi như thế được mấy người? Bọn nịnh thần nghe nói thế chột dạ, chúng liền xúi Thái tử hỏi tiếp: - Thế còn “làm vua khó” ư? Thầy thong thả đáp: - Đúng thế. 23 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM Thái tử liền nói rằng, có được ngày nay là do công ơn của Hoàng tổ biến nguy thành an, đổi loạn thành trị thì nào có gì là khó! Nghe vậy, thầy chỉ mỉm cười: - Vâng, tâu điện hạ, ân trạch triều đình thấm nhuần đến trăm họ. Tuy nhiên, ngu thần vẫn nghĩ đến thời Nghiêu, Thuấn chỉ nơm nớp lo sợ trong dân còn có kẻ đói rét, người nghèo khổ mà thôi! Biết không thể tìm chỗ sơ hở mà kết tội được Nguyễn Bỉnh Khiêm nên bọn nịnh thần cùng Thái tử cáo từ! Ngao ngán trước thế sự nhiễu nhương, thầy đã hành động như Chu Văn An là xin từ chức để về quê, tiếp tục mở trường dạy học. Thầy cùng học trò dựng am Bạch Vân làm trường, dựng quán Trung Tân làm nơi đàm đạo. Thầy nói: - Có người hỏi ta tên quán như thế có nghĩa là gì? Ta bảo rằng: “Trung nghĩa là ở chính giữa, giữ trọn được tính thiện là trung, không giữ trọn được tính thiện thì không phải là trung vậy. Tân có nghĩa là bến, không biết chỗ đáng đậu là lầm bến vậy. Dạy học ở am Bạch Vân thầy thường tâm sự với học trò qua bài thơ: Bạch Vân am vắng chim kêu muộn, Kim tuyết dòng thanh cá mát tươi. Ưu ái một niềm hằng nhớ chúa, Công danh hai chữ đã nhường người. và: Án sách hãy còn án sách cũ, Nước non bạn với nước non nhà. Thầy đã dạy học trò rằng: “Trung với vua, hiếu với cha, thuận anh em, hòa vợ chồng, tín bạn bè, đó là trung. Thấy của không tham, thấy lợi không tranh, vui với nghĩa mà rộng lượng với mọi người, đem lòng thành đối với việc, đó là trung”. Thầy còn dạy: “Chớ cho rằng điều thiện nhỏ mà không làm, vì việc làm điều thiện nhỏ là chủ yếu để mở đường làm thiện. Chớ cho rằng điều ác nhỏ mà cứ làm, vì không làm 24 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM Đền thờ thầy Nguyễn Bỉnh Khiêm điều ác nhỏ là cẩn thận trong từng cái nhỏ nhặt”. Có thể khẳng định thơ văn của thầy là những “giáo trình” quý báu trong việc giảng dạy của thầy - đúng như nhà bác học Phan Huy Chú từng nhận định về thầy rằng: “Không một ngày nào quên đời, lòng lo thương đời, thể hiện ra văn thơ. Văn chương ông tự nhiên, nói ra là thành không cần gọt giũa, giản dị mà linh hoạt, không màu mè mà có ý vị, đều có quan hệ đến việc dạy đời”. Khi dạy học ở am Bạch Vân, thầy có hiệu là Bạch Vân cư sĩ, do ngôi trường nằm cạnh sông Tuyết Giang nên học trò tôn là Tuyết Giang phu tử. Tiếng tăm của thầy vang dội trong cả nước. Các họ Trịnh, Lê, Mạc đều tìm đến thầy để xin lời chỉ giáo về những việc hệ trọng. Tương truyền Nguyễn Bỉnh Khiêm còn để lại các tập sấm ký có tên Trình quốc công sấm ký - mà nay ta quen gọi là Sấm Trạng Trình. Ngày 28/11 năm Ất dậu (1585) thầy qua đời, thọ 96 xuân. Học trò cũ khắp nơi trong nước về để tang cho thầy, Đinh Thời Trung đã soạn bài văn tế khóc thầy với những câu tôn vinh: “Học vấn xứng đáng là thầy thiên hạ, tuổi tác xứng đáng là cha thiên hạ” và: Học tài chẳng kém Âu, Tô Bảy bước nên thơ 25 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM Văn lực không nhường Lý, Đỗ Đạo đã nên chính đạo quang minh Nghề chẳng những từ chương huấn hỗ Sáu bộ Thi, Thư xuất nghĩa Bơi thuyền đến bến thầy Chu Một bộ Thái Ất thuộc lòng... Tế xong, ai nấy khóc lóc thảm thiết. Khi ấy vua Mạc Thuần Phúc cũng sai Khiêm vương đem bách quan về dụ tế, truy phong thầy là Thái phó Trình quốc công. Tháng giêng năm sau, vua phát cho sở tại ba nghìn quan tiền lập đền thờ và cấp một trăm mẫu tự điền. Đền được dựng đề là: “Mạc triều Trạng nguyên Tể tướng từ”. Hơn một trăm năm sau Tiến sĩ Vũ Khâm Lân - danh sĩ đời Lê - có soạn bài ký về thân thế, cuộc đời của thầy trong đó có đoạn: “Nay tôi đọc những thơ văn còn lại của tiên sinh cũng chẳng khác nào được nghe tiếng reo vàng khua ngọc, sáng sủa như thái dương, rực rỡ như mây màu, thơ thái như cái phong vị tắm nước sông Nghi rồi lên hóng mát ở Vũ Vu của Tăng Điểm ngày trước, và cái phong độ yêu sen thích lan của các tiên nho xưa. Đồng thời cũng như thấy tiên sinh và được bái kiến tiên sinh ở chỗ đang ngồi dạy học vậy. Ngoài ra, tiên sinh lại là người tinh thông lý học, thấu triệt họa phúc, biết rõ dĩ vãng và tương lai, cả trăm đời sau chưa chắc đã có ai hơn được”. Và hơn bốn trăm năm sau, Lịch sử giáo dục Việt Nam đã ghi nhận: “Có thể nói, Nguyễn Bỉnh Khiêm đã dành quá nửa đời mình cho việc đào tạo ra những nhân tài cho đất nước. Ông chẳng những làm phong phú lịch sử giáo dục nước nhà trên các phương diện tư tưởng, nội dung, phương pháp giáo dục mà còn bằng chính cuộc đời thanh cao, tự tại, gắn bó với dân, với nước”. 26 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM NGÔ BẢO Người thầy dạy cho môn đệ viết chữ đẹp Mỗi năm hoa đào nở Lại thấy ông đồ già Bày mực tàu giấy đỏ Bên phố đông người qua Bao nhiêu người thuê viết Tấm tắc ngợi khen tài: “Hoa tay thảo những nét Như phượng múa rồng bay” Nhưng mỗi năm mỗi vắng Người thuê viết nay đâu? Giấy đỏ buồn không thắm Mực đọng trong nghiên sầu Ông đồ vẫn ngồi đấy Qua đường không ai hay Lá vàng rơi trên giấy Ngoài trời mưa bụi bay Năm nay đào lại nở Không thấy ông đồ xưa Những người muôn năm cũ Hồn ở đâu bây giờ? 27 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM Thế hệ của chúng ta rồi thế hệ sau chúng ta, chắc hẳn kiệt tác Ông đồ của nhà thơ, nhà giáo Vũ Đình Liên vẫn còn nguyên vẹn trong tâm tưởng, trong trí nhớ. Nói như tác giả thì hình ảnh trên “Chính là cái di tích tiều tụy đáng thương của một thời tàn”. Chỉ dăm nét thật tiêu biểu, Vũ Đình Liên đã dựng trong mắt chúng ta hình bóng của một thầy đồ xa lăng lắc đến nao lòng... Nhớ lại thuở xưa, khi đứa trẻ lên sáu, bảy... cha mẹ chọn ngày lành tháng tốt, cạo Hình ảnh thầy đồ ngày xưa đầu nó cho gọn gàng chỉ để lại một nhúm ở đỉnh, rồi làm lễ cáo gia tiên trước bàn thờ để Tổ tiên chứng giám và phù hộ cho con cháu học hành sáng láng. Cũng có bậc phụ huynh còn mời thầy đồ đến làm lễ khai tâm cho nó - như nhà văn Chu Thiên có viết khá chi tiết trong tác phẩm Lều chõng: “Ở dưới nhà, người ta đồ xôi và làm thịt gà. Trên nhà trần thiết sang trọng như một ngày có giỗ vậy. Thầy (bố) Tâm đặt một cái án thư ở giữa nhà, trên có bày hai cái ống hương, ba cái đài sơn và một cây đèn dầu nam. Thầy bảo đấy là thiết lập bàn thờ Đức Thánh. Biết vậy! Mâm xôi trắng muốt với con gà béo vàng, ngẩng mỏ ngậm chiếc hoa hồng đã đặt trên bàn coi rất ngon. Nhưng Tâm không dám nghĩ đến ăn. Vì ông đồ đã đến... Tâm chăm chăm nhìn ông đồ từng ly, từng tí. Ông lễ bốn lễ trước bàn thờ, vái rồi quỳ, chắp tay giơ lên ngang trán, miệng lâm râm khấn. Đoạn 28 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM ông cầm bút vẽ ngoằn ngoèo bốn cái bùa lên tờ giấy trắng, để lên bàn thờ, quỳ khấn nữa, sau rốt, ông lại lễ bốn lễ... Ông đồ bảo Tâm vào lễ, Tâm không rụt rè làm theo lời ngay. Rồi ông đồ lấy ở trên bàn thờ xuống một cái bút mới, đĩa son vừa mài sẵn và một quyển sách mới có đóng cái bìa có đánh nhựa cây dầy cồm cộm. Ông nằm soài xuống giường, hai gối giáp vào bụng, hai chân song song xoải đều về bên phải. Ông dí ngòi bút vào mồm, nhấm nhấm cái đầu nhọn, rồi chấm vào đãi son lấy ra viết những chữ đỏ lên trên giấy trắng ngà ngà. Viết xong, ông bắt Tâm ngồi xếp bằng xuống chiếu, trước bàn thờ, hai chân gập lại và ông chỉ vào từng chữ bảo Tâm học: - Thiên tích thông minh (Giời phú cho thông sáng) - Thánh phù công dụng (Đức thánh giúp cho có công nghiệp ích dụng ở đời) Tâm chăm chăm nhìn nét chữ và đọc rắn rỏi, được ông đồ khen: - Thằng bé học bạo dạn lắm, tất sau này học được! Mâm cỗ đã đặt lên giường. Thầy Tâm, bác Tâm và ông đồ đã khề khà rượu. Tâm vẫn ngồi học tiếng to và trong, rất rõ ràng. Mọi người đều khen Tâm ngoan ngoãn và bạo dạn hơn các trẻ khác... Bác Tâm đã ngấm hơi rượu oang oang bảo Tâm: - Cố học đi cháu ạ, cố giật lấy cái “cử nhân” để rồi làm tiên chỉ làng này mà ăn thủ lợn. Ông đồ thêm: - Học thi đỗ làm quan, tước lộc vua ban thầy cũng được nhờ. Rồi mọi người cùng cười”. Đọc xong đoạn văn trên ta có thể cảm nhận được buổi lễ khai tâm trang trọng biết dường nào. Ngày đầu tiên đi học quả là một “sự kiện” khó quên trong tâm trí của một đời người. Ngôi trường đầu tiên mà đứa trẻ đặt chân đến chính là nhà ông thầy đồ. Đến nơi, bố mẹ kính cẩn đặt mâm lễ gồm trà rượu, hoặc khá giả hơn thì đặt con gà dĩa xôi để làm lễ nhập môn. Lại có những ông đồ cẩn thận, đích thân dắt đứa 29 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM trẻ ra Văn Miếu trong làng thờ Đức Khổng Tử để làm lễ khai tâm, rồi ngày sau mới cho đứa trẻ được nhập môn. Từ đây đứa trẻ bắt đầu đi học. Theo phong tục tập quán của ông bà ta thời xưa, để đứa trẻ học hành cho sáng láng thì cần tránh ăn quá no vì sợ lề mề không học được, không ăn cơm cháy sợ tối dạ, tránh ăn chân gà vì sợ run tay viết chữ như gà bới, không đẹp v.v... Tất nhiên những kiêng kî này không hợp lý chút nào, nhưng qua đó, ta thấy thời gian đứa trẻ đi học được bố mẹ lo toan, chăm chút từng ly từng tý. Khi đến trường, tất cả môn sinh đều sinh hoạt chung trong hội đồng môn. Tại lớp học, ngoài ông đồ ra, còn có anh trưởng tràng và giám tràng vốn là người học giỏi hoặc lớn tuổi được thầy chỉ định giúp thầy mà theo dõi việc học của mọi người. Ai hỗn láo, vô phép với thầy; hoặc lười biếng trốn học thì trưởng tràng có quyền bắt trói lại, cho nên mới có câu “Môn sinh tiểu triều đình” là vậy! Trong những ngày đầu tiên đến trường, đứa trẻ nào cũng bắt đầu tập viết. Chính nét chữ có ảnh hưởng rất lớn đến tâm tính của người học trò - nhất là thời xưa học chữ Nho. Mỗi nét ngang, nét dọc, nét móc, nét sổ... đều phải chỉnh chu, gọn gàng theo đúng quy tắc. Và tất nhiên, người đầu tiên tạo cho đứa trẻ sự ý thức khi cầm bút viết chữ của thánh hiền không ai khác hơn là ông đồ. Thông thường, ông đồ vốn là những người giỏi chữ nhưng nhiều lần lều chõng lận đận, thi không đậu nên về làng mở trường dạy học; hoặc đó là những vị quan từng đỗ đạt, có công trạng hiển hách nay về hưu mở trường dạy cho con cháu trong làng... Ta thường nghe câu “Tiến vi quan, thoái vi sư” cũng là vậy. Hình ảnh thầy đồ rất được các bậc phụ huynh và học trò trọng vọng, kính nể - theo quan niệm nghi lễ xưa thì cao nhất là quân (vua), đến sư (thầy) rồi mới đến phụ (cha). Bút mực của học trò ngày xưa (theo tranh minh họa trong sách giáo khoa nửa đầu thế kỷ XX) 30 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM Thiết nghĩ những điều này chúng ta cũng cần biết qua để thêm hiểu vì sao trường hợp của thầy Ngô Bảo - dù chỉ là người thầy dạy cho họ viết chữ đẹp - nhưng sau khi mất lại được các môn sinh kính trọng tạc bia thờ. Theo nội dung văn bia mới phát hiện ở xã Phú Thị - Gia Lâm - Hà Nội (xưa vốn là làng Phú Thị, huyện Gia Lâm, phủ Thuận An, xứ Kinh Bắc) thì thầy Ngô Bảo chỉ là người đậu khoa Thư toán năm 1698 (1) và không phải là người có chức tước gì lớn. Nhưng thầy là người “khi còn trẻ mà bút pháp đã tinh luyện, đặt bút xuống là rồng bay, phượng múa..”. Có nhiều học trò nhờ sự giáo dục, rèn cặp của thầy mà thành tài như nội dung văn bia có cho biết “đa sĩ mông giáo dục đạt tài”. Nhưng khi thầy mất không có con nối dõi, người em trai phải đảm nhận việc thờ cúng. Vì thế, các môn sinh muốn đền đáp công ơn của thầy nên họ góp tiền mua ruộng tế, xin bản thôn bầu thầy mình là Hậu Phật và được dựng bia ở chùa Thiên Ứng Phúc Lâm của xã để thờ cúng mãi mãi. Theo phong tục của thời trước, không phân biệt đàn ông hay đàn bà, người giàu hay kẻ nghèo, hễ ai có ân nghĩa với dân thì được dân dựng bia để tri ân mãi mãi. Thế nào là ân? Đó là những ai xuất tiền ra lập trường học, làm cầu đường, truyền dạy nghề hoặc cứu dân khi trong làng gặp thiên tai, mất mùa đói khổ... Thế nào là nghĩa? Đó là những ai dũng cảm hy sinh khi chống lại bọn lưu manh, đạo tặc đến cướp của phá làng. Hằng năm, cứ đến tháng giêng trong những ngày hội hè đình đám, dân trong làng trang trí, cắm cờ ở bia rồi đọc bài văn kỷ niệm tưởng nhớ người có ân nghĩa và qua đó, nhằm giáo dục tinh thần cao thượng ấy ở những thành viên còn sống trong cộng đồng. (1) Khoa Thư toán: Tên gọi cuộc thi được tổ chức dưới thời Lê Thánh Tôn, đến cuối đời Lê, nhằm tuyển chọn các thuộc lại làm việc ở nha môn. Những người đậu ở kỳ thi này được bổ làm Lại sử (còn gọi Lại điển), có nhiệm vụ soạn thảo giấy tờ, thư trát, công văn. Chức Lại sử chỉ chung những Thư lại, Thông lại. Những người thi đỗ kỳ thi này được bổ dụng và gọi là Lại sử có xuất thân. Người được đặc quyền bổ dụng không qua kỳ Thư toán thì gọi là Lại sử không xuất thân. Phân chia thứ cấp như sau: -Thi đậu: gọi là Thư lại, Đạt lại, Điển lại, Đô lại;- Không thi: gọi là Thông lại, Đô lại. Thường thi hai môn: thi viết (nhanh, đúng) và phép tính toán (Lược khảo và tra cứu về học chế, quan chế ở Việt Nam từ 1945 về trước - Lê Trọng Ngoạn, Ngô Văn Ban, Nguyễn Công Lý-NXB Văn hóa Thông tin- 1991, trang 206). 31 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM Chẳng hạn, ở thế kỷ XVII, vợ chồng ông Trần Văn Huệ ở làng Gia Quất (nay thuộc xã Thượng Thanh, huyện Gia Lâm - Hà Nội) bỏ ra 38 lượng vàng mua ruộng cấp cho dân nên dân trong làng tôn làm Hậu Thần, dựng bia thờ; hoặc ở thế kỷ XIX có ông bà Hoàng Đức Mỹ bỏ ra 100 quan tiền giúp dân lúc đói kém, lại khuyến khích con rể, con gái bỏ ra thêm 200 quan tiền giúp dân hoàn thành việc đắp đê nên được dân dựng bia và tôn làm Hậu Phật v.v... Trường hợp các môn sinh của thầy Ngô Bảo cũng ý thức như thế, nhưng không hẳn như thế. Nhà nghiên cứu Phạm Thúy Vinh - Viện nghiên cứu Hán Nôm - là người phát hiện văn bia này đã phân tích thấu tình đạt lý: “Có thể thấy những học trò thành đạt của ông không phải là những quan chức giữ chức vụ cao. Họ chỉ là những viên Thư lại - công chức bình thường, chuyên làm nhiệm vụ về viết chữ trong các huyện đường, các bộ. Những người chỉ đỗ khoa Thư toán - khoa dạy về viết chữ và tính toán thì cũng chỉ được giữ những chức vụ như vậy thôi. Nếu muốn tiến xa hơn trên con đường sự nghiệp họ phải trải qua các kỳ thi Hội, thi Đình hay ít nhất cũng đỗ kỳ thi Hương. Vì thế việc báo đáp ơn thầy đối với họ không phải là sự khuếch trương thanh thế, tỏ sự giàu sang: chỉ có 77 quan tiền cổ và chưa đến 1 mẫu ruộng, tương đương với sự đóng góp của một người bình thường không danh vị gì vào thời đó muốn mua Hậu ở chính thời điểm này. Thế kỷ XVIII đã có những vị quan chức hoặc Thái giám cúng tiền hàng ngàn, hàng vạn quan và hàng chục mẫu ruộng cho các làng xã, đủ biết sự đóng góp của học trò Ngô tiên sinh với thầy thật khiêm tốn biết nhường nào. Người đóng góp nhiều nhất là 17 quan, ít nhất là 1 quan. Số tiền ấy họ đã mua 8 sào ruộng, họ đã giao số ruộng này cùng với số tiền còn lại (30 quan) cho bản thôn. “Nhưng cái đáng quý của học trò Ngô tiên sinh không phải là sự đóng góp nhiều hay ít, mà là tình cảm kính yêu thầy thật sự. Thói thường muốn trả ơn ai, người ta hay làm khi người được trả ơn còn sống để được ghi nhận và cũng để được tri ân. Còn khi người được trả ơn đã khuất, lại không có gia đình con cái thì mấy ai nhớ đến, nhất là trong trường hợp này, thầy giáo Ngô Bảo cũng đã được người em 32 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM đứng ra lo việc tế tự, tưởng cũng có thể yên tâm. Song các học trò của ông vẫn áy náy, liệu một mai thầy giáo của họ có được thờ cúng mãi hay không? Theo phong tục truyền thống của dân Việt lúc bấy giờ, nếu ai được tôn là Hậu Thần, Hậu Phật sẽ được thờ cúng muôn đời. Bởi thờ Phật, thờ Thần thánh là tín ngưỡng hằn sâu vào tiềm thức của người Việt hàng ngàn năm nay. Những người được tôn Hậu, tức là được thờ sau Thần, sau Phật thì đương nhiên sẽ được hương khói thờ cúng mãi mãi cùng Phật, cùng Thần thánh. Với một ý niệm như vậy, các học trò của Ngô tiên sinh đã khẩn khoản xin với thôn tôn thầy giáo của họ là Hậu Phật. Chính sự lo lắng quan tâm của những học trò đối với thầy đã khiến cho dân thôn thật sự xúc động. Họ đã làm cho vong linh thầy giáo cũ được thanh thản mà lại phù hợp với tín ngưỡng của người Việt bấy giờ. “Văn bia chỉ ghi một câu chuyện, một việc nhỏ như vậy, song ý nghĩ giáo dục của nó rất lớn. Hơn bao giờ hết, nó mang lại cho người đọc một lẽ sống có tình người, cao hơn nữa là tình thầy - trò, biểu thị mối quan hệ tôn sư trọng đạo mà ngày nay các thế hệ học trò vẫn còn phải học tập và suy ngẫm. Một thầy giáo dù dạy nghề, dạy chữ hay dạy những tri thức khoa học mà thật sự có tài năng và đức độ, sẽ đào tạo được một thế hệ học trò đích thực kế tiếp sự nghiệp mà thầy đang làm. Thầy Ngô Bảo ở đây đỗ khoa Thư toán, từng làm “Thị nội Thư tả” thì 12 học trò của ông kê tên trong bia cũng đều đỗ khoa Thư toán, kế tục công việc “Thị nội Thư tả” như ông, lại có người làm quan đến “Phó sở sứ” giống ông. Hẳn ông còn nhiều học trò đỗ hơn nữa. Thật là hạnh phúc cho người thầy giáo như vậy. “Bài học về sự tôn sư trọng đạo mà văn bia “Hậu Phật bi ký” ở xã Phú Thị - Gia Lâm dẫu cách chúng ta 250 năm vẫn mang tính thời sự nóng hổi cho mọi thế hệ học trò ngày nay và khi nhớ về thầy giáo cũ đã chắp cánh cho ta bay đến tương lai”(1). Biết được trường hợp các môn đệ kính trọng thầy như trên, rồi đọc lại bài thơ Ông đồ của (1) Thông báo Hán Nôm năm 1997- Viện Nghiên cứu Hán Nôm - NXB Khoa học Xã hội- 1998, trang 757- 759. 33 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM Tiển chồng đi thi nhà thơ, nhà giáo nhân dân Vũ Đình Liên khiến ta càng xúc động và thương cảm cho hình ảnh ông đồ của buổi giao thời đầu thế kỷ XX, thời buổi mà “Nào có ra gì cái chữ Nho” (Tú Xương). Có lẽ do bản thân nhà thơ là một người từng dạy học như thầy Ngô Bảo nên mới viết được những câu thơ sâu sắc như thế: Ông đồ vẫn ngồi đấy Qua đường không ai hay Lá vàng rơi trên giấy Ngoài trời mưa bụi bay... 34 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM PHẠM QUÝ THÍCH Bậc thầy đào tạo nhiều nhân tài cho xã hội Tình cảm thầy trò thuở trước thật lạ! Nếu không có những chứng cứ rõ ràng thì thế hệ hậu sinh chúng ta có thể nghĩ đó là chuyện... cổ tích. Chuyện như thế này: ở thế kỷ XVIII, có người học trò tên Chu Doản Trí tự nghĩ mình không có tài, không học giỏi bằng các bạn cùng lớp, về sau không làm nên danh phận gì đáng kể trong xã hội để đền đáp công lao dạy dỗ của thầy. Do đó, sau khi thầy mất để bày tỏ lòng nhớ ơn, anh ta nghĩ đến cách... Cách gì vậy? Chúng ta sẽ hiểu rõ nếu đọc lời tự sự rất khiêm tốn: “Trước sau môn sinh đến học thầy cũng đến hàng nghìn người, trong số đó, Trí này được ở hầu thầy lâu hơn, tự xét mình không đáng nhưng cũng kính cẩn thuật lại hành trạng và văn thơ của thầy để lưu lại trong từ đường thờ thầy vậy”. Chính nhờ tấm lòng tôn sự trọng đạo như thế, bây giờ chúng ta mới có tài liệu để hiểu rõ hơn một bậc thầy đáng kính ở đất Thăng Long xưa. Thầy tự là Dữ Đạo, hiệu Lập Trai, biệt hiệu Thảo Đường cư sĩ, tên thật Phạm Quý Thích, sinh vào giờ Tuất ngày 25/12/1760 quê ở xã Hoa Đường, phủ Thượng Hồng (nay thuộc huyện Bình Giang - tỉnh Hải Dương) nhưng ngụ ở phường Báo Thiên, huyện Thọ Xương, phủ Thuận Thiên (nay thuộc Hà Nội). Thuở nhỏ, thầy Lập Trai thọ giáo với thầy đồ họ Nguyễn trong làng, năm 11 tuổi học với thầy Nguyễn Sĩ Trai và sau đó tiếp tục học với ông tiến sĩ họ Vũ ở trấn Sơn Nam và ông thám hoa Thạc Đình ở Nghệ An. Thời đi học, vốn là người nhiều bệnh nên thầy chuyên cần lập thời khóa biểu rành mạch để tự ràng 35 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM buộc mình vào khuôn phép. Dù bất kể thời tiết ra sao, trong người bệnh hoạn như thế nào thì thầy cũng cứ theo chương trình đã lập ra mà thực hiện không một phút trễ nải. Nhờ vậy, năm 1775, lúc thầy mới 15 tuổi, trong huyện có tổ chức thi khảo, thầy đậu đầu. Nghe tiếng tăm như thế nên con trai chúa Trịnh cho gọi vào phủ làm gia thần - tức bày tôi trong nhà - nhưng thầy từ chối. Nhờ biết từ chối ân huệ này để tiếp tục dùi mài kinh sử nên lúc mới 20 xuân thầy đã thi đậu Tam giáp đồng tiến sĩ khoa Kỷ Hợi (1779). Ra làm quan dưới thời Lê - Trịnh, thầy được bổ chức Đông các Hiệu thư. Đây là cơ quan phụng mệnh nhà vua sửa chữa các bài chế, cáo, thơ, văn thư và đảm đương việc tuyển chọn nhân sự ở triều đình mà đứng đầu là Đông các Đại học sĩ. Trong mối quan hệ với các quan trong triều, thầy giữ một quan hệ thân tình đúng mực. Bấy giờ, tiến sĩ Phạm Hiếu Đức vừa cậy mình là người có tài, lại vừa được lòng chúa Trịnh nên xem thường mọi người. Nhân lúc thầy bị bệnh không đến phủ đúng hẹn nên ông ta đã nói những điều khinh miệt về thầy. Dù biết vậy, nhưng thầy vẫn viết thư xin lỗi. Do đó, ông ta cảm phục mà nói với mọi người: - Thầy Tử Lộ ngày xưa có nói rằng, ai chỉ ra cái lỗi của thầy thì thầy lấy làm vui mừng. Nay ông Lập Trai cũng ứng xử được như thế thì rõ ràng tôi còn kém xa ông Lập Trai. Cảm phục đức tính của thầy nên từ đó, ông Hiếu Đức tỏ ra thân thiện với thầy và hai người trở nên đôi bạn thân thiết. Khi thầy mới thi đậu, một người bạn đến mừng và bảo: - Trong đám khoa bảng ta, có Bùi Hy Chương là người quân tử, anh cũng nên tìm đến tạo mối quan hệ thân thiện. Thầy gật gù đồng ý. Ít lâu sau, ông Bùi từ Nghệ An được triệu về kinh, và cũng tỏ ý muốn gặp thầy. Nhưng thầy chưa kịp đến thăm thì ông ta đã được triều đình thăng chức Bồi tụng - đây là chức quan dưới chức Tham tụng, còn gọi là Á tướng (dưới Tể tướng một bậc) có thể xem như Phó Thủ tướng hiện nay. Mọi người đến rủ thầy đi thăm ông Bùi nhưng thầy lại lắc đầu từ chối: - Trước đây cảm phục tài năng và đức độ của tôn huynh nên tôi 36 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM muốn yết kiến, nhưng nay tôn huynh đã là đại thần của triều đình, không có việc công, tôi không biết đến để làm gì; còn vì tình riêng mà đến thì e miệng tiếng ở đời là đến cầu cạnh, nhờ cậy nên tôi càng không dám đến. Biết được điều này, ông Bùi càng thêm quý trọng thầy. Nhưng bước đường làm quan của thầy không dài, ngay sau khi quân Tây Sơn kéo quân ra Bắc với danh nghĩa phò Lê diệt Trịnh, thầy bỏ về quê cũ. Năm 1788, anh hùng Nguyễn Huệ lên ngôi với niên hiệu Quang Trung và mời các bày tôi nhà Lê ra cộng tác, nhưng thầy Lập Trai vẫn từ chối. Thời gian này, người học trò của thầy có cho biết: “Tháng 5/1789 thầy lại về Diên Lộc (Thanh Hóa) gặp tang phu nhân nên ở luôn lại đây, năm sau lại về làng Trần Xá, An Phong (nay thuộc Hà Nam). Ở đây trước có người bị kiện được thầy gỡ oan, khi hay tin thầy đến liền mời về nhà. Thầy bắt đầu dạy học. Cả làng đều xưng tụng thầy là Thục sư, bất cứ công việc nào dù tầm thường hay cao xa cũng đều đến nhờ thầy chỉ giáo. Thầy cũng hết lòng giúp đỡ mọi người bất kể kẻ sang hay người hèn. Do đó, kẻ đến học dần dần ngày một đông. Người thức giả trong làng, trong huyện đến xin tiếp kiến hoặc xin đi theo, thầy đều không từ chối một ai”. Những bài giảng của thầy, nay đọc lại ta thấy đâu hẳn đã lỗi thời. Với đạo làm dân thì thầy dạy phải tiết kiệm: “Cái tập quán trong thiên hạ, không gì hủ lậu bằng sự bắt chước nhau, bỏ việc thực tế mà chuộng cái phù hoa, thi nhau trang sức, tự biết sức mình không đủ, thế mà còn bày vẽ những cái che mắt bề ngoài, cho nên ta bảo rằng muốn tiết kiệm cần phải bỏ cái trang sức hào nhoáng bên ngoài đi. Ôi! Trang sức không phải một hạng, có người dồn hết lực vào trang sức rồi chỉ còn lại nhà không; có người không có lực mà cũng trang sức thành ra hết nghiệp. Có cái đồ dùng hằng ngày là được rồi, nhưng lại muốn trang sức đem chạm trổ vào, chạm trổ rồi lại muốn sơn thếp, sơn thếp vào rồi cũng chưa đủ, lại muốn trang sức bằng vàng, bằng ngọc nữa. Phàm đồ ăn mặc là trang sức cho thân, đồ trần thiết là trang sức cho cái nhà, vợ lẽ hầu non là trang sức bề trong, kẻ tôi người tớ là trang sức bề ngoài, lên xe xuống ngựa là trang sức lấy mẽ ở ngoài đường nhưng cái thể 37 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM thức lễ nghi không hẳn là như thế, đó chỉ làm đẹp mắt bên ngoài mà thôi”. Không những khuyên dân nên tiết kiệm, mà ngay cả với bậc vua chúa, thầy cũng bảo: “Nếu ông vua biết tiết kiệm để dành tiền của đem cấp phát cho thiên hạ, thế là người độ lượng quảng đại. Kìa vua Đường Nghiêu dùng các liễn bằng sành mà được xưng là thánh; vua Hạ Vũ mặc áo xấu mà đứng đầu Tam vương; Hiếu Văn mặc áo bào thô kệch mà làm vua Thái Tôn nhà Hán... Làm ông vua mà không hiểu thuyết tiết kiệm tất có hại đến quốc gia. Bởi vậy, một ông vua biết tiết kiệm là có giáo hóa tốt; cả thiên hạ biết tiết kiệm là có phong tục tốt... Do biết dè sẻn mà của cải sinh sôi được nhiều, tích trữ được lắm; có tích trữ mới nuôi được binh lính, mới phá được đất rừng hoang vu mà sự tiêu dùng trong thiên hạ mới thường đủ. Nào có phải việc nhỏ nhen keo kiệt gì đâu!”. Trong thời gian này, ở đầu nhà trọ của thầy, có một mảnh vườn nhỏ, thầy trồng trúc. Lúc gió mát trăng thanh, thầy thường ngồi ngắm cảnh nâng chén ngâm thơ tiêu khiển; có khi thầy mang giày rơm chống gậy trúc, dắt theo vài đứa học trò nhỏ đi xem các đình, chùa, miếu cổ hết ngày mới về. Rồi thời thế cũng thay đổi chóng vánh. Năm 1802, Nguyễn Ánh lật được nhà Tây Sơn và lên ngôi với niên hiệu Gia Long. Thầy lại bị vời ra để giữ chức Thị Trung học sĩ, tước Thích An hầu - dù cố từ chối nhưng vẫn không được. Năm 1811, thầy bị triệu vào kinh (Huế) để trông coi việc chép sử, hai năm sau triều đình nhà Nguyễn lại bổ thầy làm Giám thị trường thi Sơn Nam. Lúc coi thi, thầy tự mình đọc lại từng câu văn, cân nhắc từng chữ, thấy bài làm tốt thì dù có phạm húy cũng lấy đậu; đối với kẻ chạy chọt đút lót thì thầy rất nghiêm khắc nên qua các khoa thi trên đã tìm ra được nhiều nhân tài và dư luận sĩ phu rất tin phục sự công minh của thầy. Nhưng vốn là người hoài Lê nên thầy không hứng thú gì khi cộng tác với “tân triều”, chỉ sau một thời gian ngắn thầy cáo bệnh xin từ quan. Từ năm 1813, thầy về hưu, sống ở thôn Báo Thiên và trở lại với nghiệp dạy học. Hằng ngày thầy giảng sách ở Xiển Do đường, phía trái Quốc Tử Giám và tại “giảng đàn” riêng do thầy lập nên. Học trò 38 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM của thầy đông đến cả ngàn người, có người về sau nổi tiếng trong xã hội là Nguyễn Văn Siêu, Vũ Tông Phan, Nguyễn Văn Lý, Chu Doãn Trí... Cũng như nhiều bậc thầy khác, thầy Lập Trai thường dạy từ các sách Luận ngữ, Mạnh tử, Đại học, Trung dung... Môn sinh của thầy có kể lại: “Mấy năm trước lúc còn khỏe, còn ngồi được, mỗi ngày thầy thường giảng sách, một chương một tiết, thường giảng đi giảng lại tường tận. Sau thầy già sức yếu, thường nằm trong một cái màn, học trò ít khi trông thấy mặt, lúc duyệt văn bài của học trò, thầy thường cho đọc lớn lên để mọi người cùng nghe. Có lần, thầy bảo: - Các bài làm thường rơi vào chỗ nghĩa lý vụn vặt, không đạt đến sự cao siêu, thoáng đạt của thánh nhân là do các con đặt cái cử nghiệp làm mục đích của đời mình! Học chỉ cốt sao cho đỗ để ra làm quan thì quả là sai lầm. Nếu chỉ học như thế thì ta không muốn đem kinh sách ra dạy cho các con đâu. Nhân đấy, thầy lại nói: - Phép đọc sách, phải theo văn theo chữ, bình tâm mà giảng, không nên bàn quá cao rộng mà để mất ý nghĩa gốc. Còn các lời chú giải của các bậc tiên nho cũng nên chuyên chú và suy nghĩ rộng thêm để đạt đến cái lý thâm sâu của nó. Có người đến xin học làm thơ, thầy bảo: - Các thi gia đều có sở trường, mà Đỗ Phủ thì hơn cả, vì thơ của ông phần nhiều không cao kỳ, không phù phiếm mà phép tắc lại nghiêm chỉnh”. Theo quan điểm giáo dục của thầy, người học trò mai sau nên danh phận trong xã hội được thiên hạ tôn là kẻ sĩ, thì dứt khoát phải có lễ, nghĩa, liêm, sỉ. “Ôi! Lúc nhúc sinh ra trong xã hội, ai ai cũng đều là người cả, thế mà một hạng người trong đó được mệnh danh là kẻ sĩ, lại nghiễm nhiên đứng đầu cả tứ dân (sĩ, nông, công, thương) như thế kẻ sĩ đã có cái danh vẻ vang bề ngoài, tất phải có cái thực ở bề trong mới được. Cái thực có xứng đáng, thì kẻ sĩ đeo cái danh mới không thẹn vậy... Nay đem lời của Chu tử ra bàn: 39 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM Người ta sinh ra, do khí của trời đất mà hình thành, tức có cái lý của trời đất mà thành ra tính. Cái tính ấy có năm đức (nhân, lễ, nghĩa, trí, tín). Năm đức ấy sinh ra tính trắc ẩn như thấy việc xấu thì ghét, nghe tiếng xấu thì thẹn; biết khước từ, biết nhường nhịn; biết phải trái. Khi đối với mình hoặc giao thiệp với người thì lấy lễ, nghĩa, liêm, sỉ làm đầu. Ông Quản Tử cũng vậy, ông thừa hiểu cái đạo làm người sở dĩ được biểu dương khắp thiên hạ, chỉ là do có các đức tính ấy. Thầy Mạnh Tử nói rằng: “Một bát cơm, một chén canh, gọi một cách khinh bỉ mà cho, thì người đi đường dẫu có đói cũng không nhận; nếu lấy chân vò đạp đem cho, thì người ăn mày cũng không thèm nhận” như thế mới biết lễ, nghĩa, liêm, sỉ của hạng dân nhỏ mọn cũng còn dùng, huống chi mình là kẻ sĩ mà bỏ mất thì còn mong bắt chước ông hiền, ông thánh sao được? Có lễ thì trật tự mới rõ rệt; có nghĩa thì lòng mới quyết đoán được việc đáng làm hay không đáng làm; có liêm thì mới giữ được lòng mình khi trông thấy cái lợi trước mắt; có sỉ thì trong gian nguy mới giữ được tiết tháo làm người. Kìa bậc vua chúa đứng đầu muôn người, cũng giữ lấy lễ, nghĩa làm mực thước. Điều này khiến cho quan đại thần phải giữ phép, quan tiểu thần phải giữ liêm chính, còn người dân biết nết xấu thì đổi. Vậy kẻ sĩ, đã gọi là dân tuấn tú sao lại không theo những điều dạy bảo của thánh nhân? Không làm được như thế thì sao còn xứng đáng đứng vào hàng kẻ sĩ được sao? Với bốn đức tính lễ, nghĩa, liêm, sỉ thì kẻ sĩ luôn giữ trong mình không lúc nào lìa, nâng niu trong lòng không lúc nào mất. Kẻ sĩ khi chưa hiển đạt, có thể lấy đó làm khuôn phép cho dân làng trông theo; khi hiển đạt làm quan, có thể lấy đó đem ra thi hành trong việc giáo hóa, gìn giữ nhân luân, trừ bỏ cái thói xấu xa của xã hội... Những cái nết cẩu thả, đê hèn không để một chút nào dính dáng đến mình, có làm được như thế thì kẻ sĩ hưởng được cái danh vẻ vang mà không hổ thẹn với đời vậy”. Đối với thầy, mục đích lớn nhất của việc học là để làm người, chứ không phải nhằm ra làm quan hoặc để mua danh. Thầy bảo: “Kẻ trên 40 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM đòi hỏi người dưới bằng cái danh, mà kẻ dưới đối với người trên cũng bằng cái danh, thậm chí cái học vấn cũng là khí cụ cầu danh! Than ôi! Lấy tiếng tăm khoe khoang với đời, trước còn khoe cái danh, sau lại cậy mình có cái danh, dần dần tranh giành cái danh trong triều. Xét ra cái danh chưa thành mà cái thực đã mất hết. Thánh hiền đời trước có nói, cái thực thắng thì đáng khen, cái danh thắng thì đáng thẹn. Người quân tử chỉ cần cái thực thắng thôi”. Nhờ được học với một bậc thầy như thế, nên các môn sinh của thầy, sau này dầu có ra làm quan nhưng cũng giữ được nhân cách của mình, không tha hóa thành kẻ sâu dân mọt nước. Có một điều đáng chú ý trong phương pháp sư phạm là thầy sẵn sàng tranh luận cùng học trò về một vấn đề nào đó mà thầy trò cùng quan tâm. Trước đây, chủ yếu thầy trò chỉ bàn bạc trong sách thánh hiền, chứ ít có ai đem tác phẩm đương thời vào thảo luận trong trường học - nhất là tác phẩm ấy chưa được khắc in để phổ biến rộng rãi. Nguyên thầy Lập Trai là bạn tâm giao với thi hào Nguyễn Du. Khi viết xong Truyện Kiều, nhà thơ đại tài của Thăng Long có đưa cho thầy xem qua. Xem xong, thầy chuyển cho học trò cùng thưởng thức áng văn bất hủ. Thông cảm với số phận của nàng Kiều, thầy viết bài Vịnh Kiều: Giai nhân bất thị đáo Tiền Đường, Bán thế yên hoa trái vị thường. Ngọc diện khởi ưng mai thủy quốc, Băng tâm tự khả đối kim lang. Đoạn trường mộng lý căn duyên liễu, Bạc mệnh cầm chung oán hận trường. Nhất phiến tài tình thiên cổ lụy, Tân thanh đáo để vị thùy thương. Bài thơ này tuyệt hay mà thầy đã dịch ra chữ Nôm cũng hay không kém, nay nhiều người còn nhớ mãi: Giọt nước Tiền Đường chẳng rửa oan, Phong ba chưa trắng nợ hồng nhan. Lòng tơ còn vướng chàng Kim Trọng, 41 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM Gót ngọc khôn đành chốn thủy quan. Nửa giấc đoạn trường tan giấc điệp, Một dây bạc mệnh đứt cầm loan. Cho hay những kẻ tài tình lắm, Trời bắt làm gương để thế gian. Khi bài thơ này được phổ biến, ai ai cũng khen bút lực thâm hậu của thầy và nó nổi tiếng đến nỗi về sau bài thơ này thường được khắc in trên đầu các bản in chữ Nôm Truyện Kiều (thường gọi là Tổng vịnh Truyện Kiều). Thế nhưng, khi đưa Truyện Kiều ra tranh luận trong lớp, có một học trò không đồng ý với nhận định của thầy. Cậu ta phê phán nàng Kiều gay gắt qua bài thơ: Hóa nhi đâu có ghét hồng nhan, Vì bởi hồng nhan tạo mối oan. Hoa tím vừa thông, xuân sự sớm, Chén thề chưa cạn, khối tình tan. Lầu xanh đâu cũng chàng Kim Trọng, Phấn lợt còn lưu bác thổ quan! Một khúc tân thanh truyền nhạc phủ, Đến nay đàn hát khắp Tràng An. Sau khi anh học trò này đọc xong bài thơ, ai cũng tưởng thầy rất giận. Nhưng không, thầy hiểu đàng sau từng câu chữ ấy không nhằm bài bác thầy hoặc phê phán nàng Kiều mà ám chỉ thời thế bấy giờ: chê bai những sĩ phu chạy theo “tân triều” nhằm kiếm cái danh vọng mà triều Nguyễn đang câu nhử! Từ đó, qua thảo thuận về tác phẩm này mà tình thầy trò càng gắn chặt hơn, hiểu nhau hơn. Hỡi ôi! Số phận của đời người cũng lạ: “ghét của nào trời trao của nấy”. Có kẻ bằng mọi cách để ngoi lên tìm lấy cái danh trong xã hội, ngược lại có người chỉ muốn bỏ danh để lui về ẩn dật. Thế mà trời nào có chiều riêng sở thích ai đâu! Đối với trường hợp của thầy Lập Trai cũng vậy. Năm 1821, vua Minh Mạng viết đặc dụ vời thầy tiếp tục nhận lấy cái danh mà biết bao người đang thèm thuồng, mơ ước. Thư viết: - Thị trung học sĩ Phạm Lập Trai là bậc lão nho, vọng trọng tài 42 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM cao, đức hạnh rõ rệt, Trẫm lên nối ngôi trị nước, trước hết đã thăm hỏi đến. Lại Bộ đã tâu là có bệnh, nay Trẫm nghĩ, ngày tháng đã lâu, bệnh chắc chưa khỏi, vậy xuống đặc ân ban cho bạc 30 lạng, lụa 10 tấm. Sau khi hết bệnh, Phạm Lập Trai cũng nên gắng sức lên đường, thong thả đến cửa khuyết (tức cửa nhà vua) để Trẫm được hỏi ý kiến hay về đường lối trị nước. Nếu đến kinh mà bệnh tình tái phát thì Trẫm sẽ ân ban cho điều dưỡng. Phải vâng mệnh thi hành để thỏa lòng yêu quý người hiền của Trẫm. Lời lẽ khôn khéo, vừa thấu lý đạt tình của ông vua nhà Nguyễn càng khiến thầy khó nghĩ. Thầy đành phụng mệnh lên đường vào kinh, nhưng chưa kịp đi thì bệnh chuyển nặng. Đầu năm 1825, nhân ngày xuân phơi phới, thầy bói được quẻ Lôi phong ích và Lôi thủy giải nên bảo học trò: - Ngày tận số của ta đã đến rồi, tưởng chẳng còn tiếc gì nữa. Quả đúng như vậy. Tháng 3 thầy lâm bệnh nặng, uống thuốc khỏi thì lại phát nên không uống nữa. Lúc cơn nóng phát lên, thầy thường đem các câu văn của học trò ra bình. Thấy vậy, nhiều người cho rằng đó là biểu hiện của bệnh nói nhảm, nhưng thầy chỉ ôn tồn giải thích: - Ngày trước Ôn công có bệnh, lảm nhảm nói mớ những việc lớn trong triều đình. Thế thì ta bảo là nhảm hay không nhảm cũng đều được cả. Còn ta, ta biết các anh có tư chất khá nhưng ta chưa giúp ích được gì nhiều cho các anh tấn tới nên lấy đó làm buồn. Câu nói của thầy chỉ đơn giản vậy, nhưng cái tâm của người thầy đáng quý làm sao. Về sau, ở thời đại chúng ta có Giáo sư - bác sĩ Đỗ Xuân Hợp cũng thế, dù nằm trên giường bệnh nhưng lúc tỉnh táo nhất là ông lại đem bài làm của học trò ra xem, nhận xét và góp thêm nhiều ý kiến quý báu. Chao ôi! Tình thầy trò như tình cha con thời nào cũng có. Lúc học trò đến thăm, thầy Lập Trai dặn: - Trước đây ta có nhận một số bạc, lụa của nhà vua cho, vì bệnh nên chưa đến cửa khuyết tạ ơn, lòng còn áy náy. Nay đem số bạc, lụa ấy cùng một số vật dụng thường ngày mà người ta đem đến biếu thì cũng đủ dùng vào việc tang lễ. 43 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM Các môn sinh nghe thầy nói thế mà nước mắt ứa ra. Chỉ một ngày trước lúc mất, thầy cho gọi học trò đến tề tựu đông đủ và trăn trối: - Ta coi các anh như con một nhà, chứ không phân biệt gì cả. Người đỗ đạt làm nên công trạng ở đời là nhờ phận, chưa hẳn nhờ ta dạy bảo mà được. Do đó, khi phân công phận sự ngày lễ tang của ta, các anh chớ có phân chia theo cấp bậc cao thấp. Còn các câu đối viếng cũng nên thôi. Ngày táng ta thì đừng quên cáo ở từ đường, rồi kiếm đất làm phần mộ, mọi việc chỉ diễn ra trong một ngày là xong. Vậy việc tang, ta sắp đặt chỉ có thế, các anh bất tất không phải hỏi đến nữa. Qua giờ Mùi ngày 29/3 năm Ất Dậu (1825), thầy Phạm Lập Trai mệnh chung. Hôm ấy trời có mưa gió sấm sét rất lớn, mãi đến nửa đêm mới thôi. Nghe tin thầy mất, triều đình cử quan Bắc thành đến dự và cử các quan đi đưa tang. Thầy được các môn sinh cùng con thừa tự là Phạm Liên táng ở cánh đồng Đống Miếu tại nguyên quán Hoa Đường. Hai mươi ngày sau, đến kỳ lễ cuối trong tang lễ, các môn sinh xây từ đường thờ thầy trên mảnh đất cũ ở thôn Kim Cổ, huyện Thọ Xương, rồi lúc hết tang đưa bài vị về thờ nơi ấy. Theo Thông báo Hán Nôm học năm 1997 (NXB Khoa học Xã hội -1998) thì giới nghiên cứu vừa “phát hiện trong Chư gia văn tập bản giao ước giữa môn sinh cụ Phạm Quý Thích do Án sát Nguyễn Văn Siêu đại diện ký với chức sắc Lương Đường về việc môn sinh mua bốn mẫu ruộng ở làng giao cho bốn giáp cày cấy để lấy một phần hoa lợi, xuân thu nhị kỳ tế giỗ hậu Lập Trai tiên sinh và bà chánh thất họ Phạm” (trang 302). Riêng ở nơi thầy từng dạy học, người học trò cũ của thầy là tiến sĩ Vũ Tông Phan năm 1831 có về thăm và làm bài thơ Thăm giảng đàn cũ của thầy Lập Trai. Bài thơ như “kiểm điểm” lại năm tháng đời mình trôi qua. Nghĩ cũng lạ, dù đã đậu tiến sĩ, đã noi gương thầy mở trường dạy học nhưng tác giả tự nhận, khi về giảng đường của thầy Lập Trai thì “chỉ thêm thẹn mình tài tầm thường khó lập thân”! Nay đọc lại bài thơ này ta vẫn còn xúc động: Chưa rũ nợ đời sao giảm bệnh? Năm thừa đâu dám cố an nhàn. Nỗi lòng từng nguyện theo hoài bão, 44 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM Nên hận phù danh ở thế gian. Hồn phách đã từng sa cõi tục, Hoa xuân hà cớ héo dung nhan. Qua trường biển cũ trông nguyên đó, Luống thẹn tài hèn khó lập thân. (Bản dịch Vũ Thế Khôi) Ngoài sự nghiệp “trồng người”, thầy Lập Trai còn để lại những tác phẩm có giá trị cho đời sau như Thảo Đường thi nguyên tập, Thiên Nam long thủ lục - chép tiểu truyện những người đậu Trạng nguyên từ đời Lý đến cuối triều Lê, Dịch kinh đại toàn tiết yếu diễn nghĩa - là bản diễn Nôm Kinh dịch, Luận ngữ ngu án - là cuốn sách chú thích, giải nghĩa sách Luận ngữ... Ngoài ra còn viết Tân truyền kỳ lục, nhiều câu đối, văn tế v.v... Ghi nhận về cuộc đời của thầy Lập Trai, ta thấy thầy đã sống và làm đúng theo ý nguyện mà thầy từng răn dạy học trò: “Việc thiên hạ dễ nhất không gì bằng cái chết, một khi được cái chết xứng đáng thì cái chết ấy có sinh khí muôn đời. Việc thiên hạ không gì khó bằng cái chết, một khi nói đến cái chết thì ai nấy đều chán nản. Nay thử hỏi mọi người, có cái chết nào mà sống lại được không, hẳn không có; lại thử hỏi mọi người, có cái không nào mà không sống không, hẳn không có. Vậy thì có cái lúc oa oa lọt lòng rơi xuống đất, tất có ngày trở lại cái chỗ mờ mịt nằm mưa dãi nắng, dù là thánh tiên, hào kiệt, ngu muội, đê hèn, gian ác, giảo hoạt... không người nào là không cùng đi đến chỗ hết...”. Do ý thức được như thế nên thầy thường tâm niệm: “Nên khi sống Tác phẩm “Lập trai tiên sinh hành trang” do Trung tâm học liệu xuất bản, qua bản dịch của Hà Ngọc Xuyên 45 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM phải biết hành động làm sao cho thiên hạ hậu thế đều biết nòi giống nhà mình, giáo dục của nhà mình. Chứ không phải sống để cầu lợi đạt phú quý một thân mình. Nếu ngày nay biết lấy thân mình làm người hy sinh để đạt mục đích ấy tất sau này được hưởng cái hy sinh ấy, thế là tạo được con người vĩnh viễn không chết vậy”. Thầy Lập Trai đã làm được như thế. Còn người học trò đã từng tranh luận với thầy về Truyện Kiều, nhờ có cái tâm tôn sư trọng đạo, nên cũng được đời sau biết đến. Đó là Chu Doãn Trí (1779 - 1850). Ông tự Viễn Phu, hiệu Tạ Hiên, tác giả tập Tạ Hiên thi văn - người huyện Đông Ngàn, Bắc Ninh. Lúc nhỏ, mồ côi cha, ông theo học với thầy Lập Trai để tu chí, tu tâm chứ không cốt để ra làm quan. Các danh sĩ đương thời như Nguyễn Văn Siêu nhận xét: “Viễn Phu trước hết được thầy dạy, sau tự học, yên lặng tìm tòi, tâm trí trong ngoài sáng trong như một. Đạt được như thế há chẳng phải là người tài giỏi ư?”. Còn Nguyễn Tư Giản cho rằng: “Vốn là người xuềnh xoàng, quê mùa điềm đạm, từ nhỏ cho đến lúc bạc đầu không có khuyết điểm; khiêm tốn, hòa nhã không cạnh tranh với ai... Trong giao tế ngay thẳng cẩn thận, khiến người nóng giận phải nguôi, người kiêu căng phải bình; ẩn dật mà không xa người thân, rõ ra là bậc ẩn quân tử”. Vì thế nghe danh tiếng của Chu Doãn Trí và theo lời đề cử của các quan đại thần, vua Thiệu Trị, Tự Đức đều vời ông ra làm quan, nhưng noi chí thầy Lập Trai, ông một mực từ chối và giữ đúng ý hướng cho đến lúc chết. Ông thọ 72 xuân, Cao Bá Quát có khóc câu đối viếng: Vua ghi tên tuổi vào thẻ trúc, Đất nước tiếng thơm át cỏ hoa. Rõ ràng, người thầy như thế nào thì đào tạo học trò như thế ấy. Cho dù, Chu Doãn Trí chỉ ở ẩn, không phải là người có danh phận trong xã hội như các đồng môn nhưng vẫn được đời sau ca ngợi một phần chính là nhờ thái độ tôn sư trọng đạo của ông đối với thầy dạy mình. 46 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM VŨ TÔNG PHAN Người thầy đạo cao đức trọng của đất Thăng Long “Ở phía nam thành Long Biên, phía tây hồ Hoàn Kiếm có một tòa nhà, xưa là nơi giảng dạy của thầy Lỗ Am ta, nay là chốn thờ phụng Người. Thầy ta mất ngày Tân Tî 26 tháng 6 năm Tân Hợi (1851) tại nơi nhà dạy học Giang Đình trên sông Sơn Minh (nay thuộc huyện Ứng Hòa - Hà Tây), táng tại phường Bạch Mai, huyện Thọ Xương. Sau ba năm mãn tang, môn sinh bàn với người con nối dõi là tú tài Như Trâm dựng nhà thờ của Người ngay trên nền trường cũ, làm xong vào tháng 9 năm Ất Mão (1855); lại đặt 4 mẫu 6 sào ruộng tế tự ở phía tây chùa Liên Phái để lo việc cúng giỗ. Làm dân ở đời phải thờ ba đạo lớn, coi như là một (1). Bởi thế phải khắc vào bia đá để tỏ lòng ngưỡng mộ đạo cao đức trọng của thầy ta vậy. Thuở trẻ, thầy ta đỗ Tiến sĩ năm Bính Tuất (1826), từng làm quan trong triều, ngoài quận; tuổi trung niên từ chức đốc học Bắc Ninh, lui về phụng dưỡng cha mẹ, nhận môn đồ về nhà dạy dỗ. Ôi tiên sinh đủ sức giúp đời, nhưng yên lòng lẳng lặng lui về với cảnh mây nước sông hồ, thả thuyền ngâm vịnh, trọn đời không đổi chí lạc đạo. Người đời thường nói: chẳng nhọc nhằn vì cầu phú quý, chẳng buồn phiền vì sự nghèo hèn. Thầy ta là người như vậy. Mà đâu chỉ có vậy: Người thường ngâm khúc Trở về (2) của thức giả ẩn cư (1) Ba đạo lớn là “cha sinh ra, thầy dạy dỗ, vua nuôi nấng” (theo Từ Nguyên). (2) Ý nói thầy mình giống như Đào Tiềm đời Tấn có làm bài thơ Quy khứ lai hề, từ chức về nhà vui thú điền viên. 47 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM để mặc áo nhiều màu của bậc cao sĩ (1). Sáng treo mũ nơi cống triều, chiều đã hái lan trên núi cũ (2). Bởi lẽ rằng: lấy lộc nước sao bằng đem lòng thiện để phụng dưỡng cha mẹ. Thầy ta lui về đâu phải cốt được tiếng thanh cao, mà để sớm khuya hầu song thân, lúc rỗi lấy việc dẫn dắt hậu sinh làm sự nghiệp. Đến nay đã mấy mươi năm, nhiều người nhờ thầy mà thành đạt. Ơn tác sinh thành của tiên sinh bao la như nước hồ long lanh, tựa khói trăng bàng bạc, vẫn y nguyên vậy. Ôi! Tiên sinh là bất hủ! Quê cũ của thầy ta, làng Lương Đường, đất Đường An, là danh hương từ cổ xưa. Hồi cuối triều Lê có cụ Nguyễn Lập Trai, được các học giả suy tôn như đỉnh Thái Sơn, như chòm Bắc Đẩu. Tình cậu cháu thêm nghĩa thầy trò, tiên sinh thật không phải hổ thẹn. Đó là điều mà các bậc sĩ đại phu đều công nhận, đâu phải là lời khen riêng của vài ba đứa chúng ta. Ôi tiên sinh quả là bất hủ! Có bài minh rằng: Hồ có thời cũng khô cạn, Đá có thời cũng nát tan. Cái không mất được là ân đức của người quân tử. Tiền nhân của tiên sinh đã có Người kế truyền, chắc thỏa lòng mong đợi. Con cháu của tiên sinh được trước thềm lên xuống, hẳn sẽ nối chí cha ông, muôn ngàn năm chẳng dứt. Phúc lành người quân tử dành mãi cho con cháu”. Trên đây là nội dung văn bia ca ngợi công đức của thầy giáo do các môn sinh dựng lên sau khi thầy mất. Người được phân công chấp bút là Tiến sĩ Nguyễn Tư Giản soạn vào năm 1783 - sau 22 năm kể từ ngày thầy qua đời. Tình thầy trò thuở ấy sao mà đáng kính, đáng trọng đến thế! Qua tấm văn bia này, chúng ta có thể hình dung ra (1) Lấy ý từ trong tích Lão Lai, người hiền nước Sở thời Xuân Thu, nổi tiếng hiếu thảo đối vối bậc sinh thành, dù đã 70 xuân nhưng còn mặc quần áo ngũ sắc nhảy múa như trẻ thơ để làm vui lòng cha mẹ. (2) Treo mũ ý nói từ quan và hái lan là lấy chữ trong Ly Tao của Khuất Nguyên ý nói tu dưỡng đạo đức, giữ vẹn khí tiết. 48 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM một ngôi trường nổi tiếng thuở trước trên đất Hà Nội ngàn năm văn vật và cũng cảm nhận được tình cảm sâu nặng của trò đối với thầy. Người thầy có công đào tạo nhiều nhân tài ra giúp nước, được môn sinh dựng bia thờ là Tiến sĩ Vũ Tông Phan, tự Hoán Phủ, hiệu Đường Xuyên và Lỗ Am, thiên hạ kính trọng gọi là ông Nghè Tự Tháp, quê quán ở làng Lương Đường, đất Đường An (nay làng Lương Ngọc, xã Thúc Kháng, huyện Cẩm Bình - Hải Dương). Thầy là con trai của cụ Phan Tông Cửu. Thuở trai trẻ, cụ Cửu từng được theo học với thầy Lập Trai Phạm Quý Thích, nhận thấy đây là nho sinh hiếu học hơn người nên thầy Lập Trai đã gả em gái mình là Phạm Thị Đôi cho. Như vậy, thầy Vũ Tông Phan là cháu ruột, gọi thầy Lập Trai bằng cậu - mà sau này thầy tự hào “Trộm mừng là tiếp nối được tiếng nhà thi thơ” là vậy. Thầy Vũ Tông Phan chào đời năm 1800. Đây cũng là những năm tháng nhiều biến động của lịch sử. Chỉ hai năm sau, Nguyễn Ánh chiếm được Thăng Long đã lên ngôi với niên hiệu Gia Long. Sử gia Trần Trọng Kim nhận xét về ông vua này: “Công nghiệp của ngài thì to thật, tài trí của ngài thì cao thật, nhưng chỉ hiềm một điều là khi công việc xong rồi, ngài không bảo toàn cho những công thần, mà lại lấy những chuyện nhỏ nhặt đem giết hại những người có công với ngài, khiến cho hậu thế ai xem đến những chuyện ấy, cũng nhớ đến vua Hán Cao, và lại thở dài mà thương tiếc cho những người ham mê hai chữ công danh...”. Với một người như thế - nhất là người từ Đàng Trong đang thắng thế chiếm giữ quyền lực, thì rõ ràng các sĩ phu đương thời làm sao có thể tin cậy mà ra cộng tác? Hơn nữa, các sĩ phu Đàng Ngoài vẫn còn nặng lòng với triều Lê nên họ không hào hứng gì trước những lời “chiêu hiền đãi sĩ” của triều Nguyễn mới dựng lên. Do đó, sau khi đậu Tú tài khoa thi đầu tiên của triều Nguyễn tổ chức năm 1807, cụ Cửu không theo nghiệp bút nghiên nữa mà “ẩn cư thụ đồ” - ở ẩn dạy học. Như vậy, ngay từ nhỏ thầy Vũ Tông Phan đã được khai tâm học tập với cha. Sau này, năm 19 tuổi, khi đã đậu tú tài thì thầy ra Thăng Long học với cậu ruột Phạm Quý Thích. Có thể nói đây là những năm tháng có ảnh hưởng sâu sắc đến tư tưởng của thầy. Tại nơi “ngàn năm gương cũ soi kim cổ”, thầy kết bạn với 49 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM những tài năng tuấn tú như Nguyễn Văn Siêu, Cao Bá Quát, Nguyễn Văn Lý, Ngô Thế Vinh, Chu Doãn Trí... Lúc trò chuyện với bạn hữu, thầy thường ngâm mấy câu thơ để nói lên cái chí của mình và cũng tự động viên lẫn nhau (dịch nghĩa): Lũ chúng ta là những người có thể cắp cả trời đất mà đi, Mong sao hoài bão đó mãi mãi không nguội lạnh. Đừng nói đến chuyện giàu nghèo... Phải biết mọi chuyện rốt cuộc là do ta, Chớ lo người khác ảnh hưởng đến thành bại của mình. Là người tự tin như thế nên không phải ngẫu nhiên mà trong số các môn đệ của cụ Phạm Quý Thích thì Vũ Tông Phan là một trong những người thành đạt sớm nhất, năm 1826, năm 26 tuổi đã đậu Tiến sĩ dưới đời vua Minh Mạng. Thế nhưng, bước đường làm quan của thầy không mấy suôn sẻ, thầy từng bị cách chức vì không đàn áp phong trào khởi nghĩa của nông dân mà theo quan điểm của triều Nguyễn là “giặc cướp”. Giai đoạn lịch sử này, sử gia Trần Trọng Kim cho biết ngoài việc Tiêm La (tức Xiêm La - Thái Lan hiện nay), Lào đánh phá từ biên giới, còn trong nước “Bắc Kỳ tuy đã thống thuộc về nhà Nguyễn rồi, nhưng còn có người mong nhớ nhà Lê, thỉnh thoảng lại có nơi nổi lên, hoặc muốn khôi phục cho nhà Lê, hoặc để chống cự với quan nhà Nguyễn, bởi thế cho nên ở đất Bắc cứ loạn lạc luôn” và nhất là “Quan lại cứ hay nhũng nhiễu làm cho lòng người không được thỏa thuận”. Với một người từng khiêm tốn tự nhạo mình: Rằng thấp thì không, cũng chẳng cao, Chẳng phường tục tử, chẳng anh hào. Học tuy chửa nhiều, riêng biết phận, Xảo chẳng bằng người, phải gian lao. (bản dịch Vũ Thế Khôi) thì khó có thể hòa nhập với guồng máy cai trị đương thời. Trong bài thơ Ngẫu cảm thầy tâm sự: Phong trần trót dấn phải gieo neo, 50 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM Bởi chẳng tìm ra cách trị nghèo. Học cách làm quan nay chẳng hợp, Đi cày kiếm bữa vụng tay gieo. Làm thợ sợ lòng trơ như máy, Buôn bán lại lo tiếng ác điêu. Tự trách mưu sinh tài thảy vụng, Thôi đành mặc phận, ngó nhìn theo. (Bản dịch Vũ Thế Khôi) Do đó, đường hoạn lộ của thầy lắm gập ghềnh, gian nan và cuối cùng con đường mà thầy chọn là xin nghỉ hưu để về mở trường dạy học vẫn là quyết định sáng suốt và đúng đắn nhất. Đó là năm 1833. Ngôi trường của thầy ban đầu dựng trên sông Nhị Hà, sau thầy chuyển về trong công viên gia cư thuộc phường Báo Thiên (nay là trụ sở báo Nhân Dân ở phố Hàng Trống). Thuở ấy, thầy cho dựng nếp nhà năm gian, đặt tên là Hồ Đình. Nghe tiếng thầy, các môn sinh đến thọ giáo ngày một đông. Nhờ sự dạy dỗ nghiêm khắc và tận tụy của thầy mà nhiều người sau này đỗ đạt như Thượng thư Nguyễn Tư Giản, hoàng giáp Lê Đình Diên, cử nhân Nguyễn Huy Đức, Ngô Văn Dạng hoặc có người về sau nối Bút tích thầy Vũ Tông Phan (1800-1851) nghiệp thầy mở trường dạy học... Thời bấy giờ, những sĩ tử xuất thân 51 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM từ Hồ Đình qua các khoa thi Hương, thi Hội đều chiếm số lượng cao nhất. Tiếng lành đồn xa. Ngưỡng vọng một thầy giáo có công đào tạo nhiều nhân tài như thế, vua Tự Đức đã sai người ra Thăng Long vời thầy vào kinh đô để ban khen. Trưa ấy, nắng mới trải dài trên vòm cây long não, lấp lánh một thứ ánh sáng trong veo. Lòng thầy bồi hồi vô hạn, thầy chợt ngậm ngùi nhớ lại năm tháng tuổi trẻ mình từng công cán nơi đây. Chao ơi! Năm tháng tuổi trẻ hoa mộng trôi qua thật nhanh. Mới đó thôi mà nay tóc thầy đã lốm đốm bạc. Bước lên thềm rồng, thầy mừng vì việc làm của mình không đến nỗi vô ích trong thời buổi nhiễu nhương này. Đây là cái nghề mà nói như Mạnh Tử là được dạy những anh tài trong xã hội, thế thì tại sao lại không tự hào? Yến tiệc đã bày ra trong không khí trang trọng lạ thường. Quan khâm sai vào tâu với vua Tự Đức, các bá quan văn võ đã đến đông đủ mời ngài ra ngự. Nhà vua truyền lệnh cho các quan tiếp thầy. Thầy được mời ngồi ở ghế đầu. Khi thầy đã yên vị thì quan Thượng thư Nguyễn Tư Giản, Nguyễn Trọng Hợp vẫn kính cẩn đứng yên. Vì thế các vị quan khác không một ai dám ngồi cả, khi mà hai vị đại thần vẫn còn đứng hầu thầy. Thấy thế, thầy quay lại ôn tồn nói: - Ta cho phép hai anh vào dự tiệc. Bấy giờ các quan mới lục tục ngồi vào bàn. Xong yến tiệc, nghe kể lại chi tiết cảm động về sự tôn sư trọng đạo, vua Tự Đức rất cảm kích. Ngài mời thầy ở lại kinh đô để giữ chức Tư giám Quốc tử giám, nhưng thầy lấy cớ phụng dưỡng cha mẹ đang đau yếu để khéo léo từ chối. Không thể ép nài được một người đã muốn xa lánh chốn quan trường, vua Tự Đức cho thầy được về quê cũ. Ngài có ban cho thầy biển vàng khắc bốn chữ “Đào thục hậu tiến” - nghĩa là có công dạy bảo lớp người sau. Trước đây khi còn làm quan, tâm trạng của thầy thường không vui. Trong bài thơ Ngồi rỗi tính nợ (thầy viết mà chúng tôi tạm dịch): Sinh ra, ta đã nợ Nợ tiền, nợ làm quan Nợ tiền còn trả được 52 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM Nợ làm quan gian nan! Nghe ra thật chua chát! Thế nhưng, lúc dạy học thì tâm hồn thầy nhẹ nhõm, sảng khoái biết chừng nào như thầy cho biết qua bài thơ Tức sự nhân dạy sớm ở trường học, chúng tôi tạm dịch: Nhà bên chày gạo đã vang lên, Con nhỏ ê a sách thánh hiền. Ngoài sân gọi bạn gà cục tác, Bên giậu chim reo nắng mai lên. Nhả khói thuốc xong, trời vừa chuyển, Ngâm trọn câu thơ tỉnh giấc liền. Ngồi dậy trà suông dăm ba chén, Đón học trò vui với bút nghiên. Không chỉ là một người thầy tận tụy với công việc sư phạm, Vũ Tông Phan còn là người có ý thức giáo dục thế hệ sau thông qua việc tu bổ các di tích văn hóa của tiền nhân để lại. Từ năm 1836, cùng các sĩ phu Hà thành, thầy dựng Văn chỉ Thọ Xương với mục đích thể hiện qua câu đối của thầy treo tại bái đường: Phong văn nước cũ truyền người trước, Mực thước đạo xưa dẫn kẻ sau. (Vũ Thế Khôi dịch) Có thể xem đây là tư tưởng chủ đạo của thầy trong việc kế thừa và phát huy truyền thống văn hiến của dân tộc. Do đó, không phải ngẫu nhiên mà năm 1840, khi viết văn bia ca ngợi công đức Hai Bà Trưng, tưởng chừng như thầy rút ruột ra để viết từng dòng chữ tự hào để thể hiện thành câu văn thật hay: “Ôi trí tuệ biết nhường nào! Tài giỏi biết nhường nào! Nghĩa liệt và khí khái biết nhường nào! Chị em một nhà, anh hùng nghìn thuở. Có lẽ trong nữ giới chưa bao giờ có người như thế, mà cũng là việc hiếm có trong dòng họ nhà tướng. Việc làm của kẻ trượng phu không thể lấy thành hay bại mà bàn luận. Việc làm của Hai Bà càng không nên lấy thành bại mà luận bàn. Nghìn đời sau, đọc sử xưa càng tăng thêm khí phách”. Năm 1841, sau 53 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM khi trùng tu xong miếu Hỏa thần tại huyện Thọ Xương, thầy lại viết văn bia, trong đó có đoạn bộc bạch quan niệm của thầy về việc làm quan: “Tôi nghĩ đến cái nghĩa của người quân tử là lo cho dân và sau nữa là dốc sức với thần. Hà Nội buổi đầu lập quốc (ý nói đầu triều Nguyễn) gọi là Bắc Thành, là chỗ hội tụ đầu mối giao thông thủy bộ từ các tỉnh về. Để lửa phát hỏa hoạn hay không là có quan hệ đến niềm vui hoặc nỗi lo của dân. Do đó, lo liệu cho Thi câu thơ của thầy Vũ Tông Phan tại đền Ngọc Sơn: Phong văn nước cũ truyền người trước, Mực trước đạo xưa dấu kẻ sau dân ở một phương là trách nhiệm của quan coi giữ địa phương ấy”. Rồi sau này, năm 1841, thầy được bầu làm hội trưởng Hội Hướng Thiện và Hội đã mua lại chùa Ngọc Sơn để làm trụ sở hoạt động của những người cùng chí hướng. Trong bia dựng nhân khánh thành trụ sở của Hội, thầy Vũ Tông Phan đã cho biết về cổ tích của hồ Gươm xưa. Thiết tưởng đây là một di tích văn hóa của đất ngàn năm văn vật nên chúng ta cũng cần biết qua nội dung của tấm bia này - nhất là giữa lúc cả nước đã long trọng kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội với tất cả lòng tự hào: “Từ xưa đến nay, cảnh đẹp thường không bị bỏ hoài. Hồ Tả Vọng tên cũ Hoàn Kiếm là một danh thắng đất kinh kỳ xưa. Phía bắc mặt hồ, một gò đất nổi lên rộng khoảng ba bốn sào, tương truyền là chỗ câu cá thời cuối nhà Lê. Trước đây ông Tín Trai làng Nhị Khê, nhân có đền Quan Đế tại đấy bèn mở rộng sửa sang thêm gọi là chùa Ngọc Sơn. Phía Nam, trước mặt chùa dựng một gác chuông. Cảnh này nhân đó 54 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM mà thêm phần xinh đẹp. Lâu năm, chùa hư nát, tưởng như theo người mà cùng tiêu vong. Gần đây có Hội Hướng Thiện vốn do những người trong khoa mục thành lập. Ở thời kỳ đầu Hội chủ yếu nhằm cố gắng làm những việc đem lại lợi ích cho người. Hội vốn thờ Văn Xương Đế Quân (tức những vị thần trông coi về văn chương, khoa cử) mà chưa có đền. Các con ông Tín Trai vốn thường đi lại giao hảo với Hội, tình nguyện nhượng lại nơi này. Những người trong Hội bèn tới trước Đế Quân xin quẻ và được bài thơ: Gươm báu mới mài ngời ánh sáng, Hành hay tàng vẫn rạng muôn phương. Cội nền thuở trước còn nguyên đó, Tô điểm huy hoàng tiếng dậy vang. Hội liền sửa lại đền Quan Đế, dỡ bỏ gác chuông, cải tạo thành đền Văn Xương Đế Quân. Đền có ba gian, ở giữa thờ tượng thánh mới làm, hai bên nách mỗi bên một gian, các phòng đông, tây đều năm gian. Bắt đầu xây dựng từ mùa đông năm Tân Sửu (1841) đến mùa thu năm Nhâm Dần (1842) thì hoàn thành. Tiền phí tổn Hội cấp và do thập phương quyên góp, kể tốn không dưới 3.000 quan, quy mô so với trước đây tráng lệ hơn nhiều. Ôi! Hồ Gươm là cảnh đẹp thiên nhiên, núi không cần cao, nước không cần sâu và cũng không cần có bàn tay khéo léo của con người mà tăng hay giảm giá trị. Duy đối với cảnh trước mắt há nỡ phụ mà để suông hoài. Nếu có người thì nên hòa hợp cùng cảnh. Hội Hướng Thiện xin quẻ làm đền mà được, đó là do một lòng chân thành của người mà cảnh đẹp cũng được nhờ cậy. Từ nay thờ thần đã có nơi, kẻ sĩ phu kết bạn với nhau yêu cảnh này, vì mến tên hồ này mà việc tu dưỡng du ngoạn nghỉ ngơi đều có nơi chốn. Hứng vui ngắm trăng dưới nước, hóng gió trên non có thể giúp nhiều cho điều thiện đâu chỉ riêng mình được hưởng. Tôi dạo chơi ngắm cảnh đã nhiều năm, nay đến đền nhìn xa bốn phía, cảnh đền đổi mới rõ ràng, nhất định sẽ khiến cho người từng 55 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM chọn con đường thiện, trước cảnh đó mừng vui nay càng mừng vui gấp bội. Ôi! Cảnh như thế không có trơ trọi. Nếu ta cố gắng làm điều lành, thần linh tất chứng giám, chẳng cần nói nhiều thêm nhàm lời. Nay làm bài ký”. Được học với người thầy có tấm lòng nhân ái và hướng thiện như thế, chắc chắn các môn sinh thấm nhuần được lòng nhân mà thầy đã dày công dạy dỗ. Điều nầy có một ý nghĩa đặc biệt, khi mà con đường tiến thân của sĩ tử thời bấy giờ là học để thi đậu rồi ra làm quan. Làm quan nếu không có lòng thương dân, thương nước thì thật uổng phí bao năm dùi mài ở cửa Khổng sân Trình! Và theo thầy để được ra làm quan thì phải bằng sức học của mình, chứ không phải tìm mọi cách để ngoi lên quyền cao chức trọng. Như thường lệ, trưa ấy khi bóng nắng đổ dài trước thềm cửa thì thầy cho các môn sinh tạm nghỉ. Gió thu thoảng qua rèm cửa. Ngoài sân, có tiếng chim hót lảnh lót. Tiếng hót trong veo như ai gieo từng chuỗi ngọc xuống hiên nhà. Ngồi bên án sách, thầy vẫn đang thong thả chấm bài. Nghiên mực như vơi dần. Thầy mỉm cười khi thấy môn sinh ngày học một khá hơn và nét chữ cũng chững chạc hơn trước. Bỗng có tiếng động ngoài cửa, thầy ngước mắt lên thì thấy một lũ học trò rụt rè bước vào trong nhà. Thầy hỏi nguyên cớ thì cậu trưởng tràng đứng khoanh tay thưa chuyện. Cậu lấm lét thưa với thầy là có quan Khâm sai của triều đình đến trường, không rõ vì nguyên cớ gì! Thật vậy, ngay từ ngoài ngõ xa, họ đã xuống ngựa đi bộ. Đi đầu là hai tên lính bưng mâm son có phủ vải điều, quan Khâm sai lững thững bước và phía sau cũng có những tên lính khác rảo chân theo hầu. Thiên hạ lao xao nhốn nháo, không rõ thầy Vũ Tông Phan dạy những gì mà quan Khâm sai phải đích thân xuống tận trường! Nghe cậu trưởng tràng thưa chuyện như thế, thầy vẫn điềm tĩnh ngồi trước án sách, nét mặt không lộ điều gì. Lúc ấy, quan Khâm sai đã đi thẳng vào trường Hồ Đình. Hai tên lính đi đầu nhanh nhẹn đặt mâm son trên cái bàn nhỏ trước mặt thầy rồi lui ra. Quan Khâm sai bước đến trước chỗ thầy đang ngồi và bất ngờ thay, quan quỳ xuống vái thầy hai vái rồi mở vuông vải điều đang phủ kín trên mâm son. 56 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM Trên đó có bốn bao chè, hai bánh thuốc lào và một xấp vải lụa quý. Hai tay quan kính cẩn bưng mâm đặt trên sập thầy đang ngồi và thưa: - Bẩm thầy, con là Vũ Duy Ninh xin được tạ lỗi trước thầy. A! Trò Ninh! Thuở xưa nghịch mà học giỏi nhất lớp đây mà. Thầy thoáng chút ngạc nhiên và ôn tồn bảo: - Chuyện gì vậy? Anh cứ ngồi lên sập rồi nói cho ta rõ. Vừa nói, thầy vừa chỉ tay vào góc sập, nhưng quan Khâm sai vẫn đứng yên và cúi đầu nói: - Bẩm thầy, anh Như Trâm khoa này hỏng là vì con ạ! Nghe nhắc đến tên người con trai đầu mà thầy đặt vào đó nhiều kỳ vọng, nhưng thầy không hiểu làm sao cả nên hỏi: - Vậy đầu đuôi câu chuyện như thế nào? Quan Khâm sai vẫn đứng yên với nét mặt rầu rầu: - Bẩm thầy, khi chấm bài thi con có đọc bài làm của một thí sinh viết rất hay đáng lấy đỗ Cử nhân, nhưng trong đó lại viết chữ Hường - đọc trùng âm với chữ Hồng là tên của nhà vua. Theo quy chế thi cử của triều đình, bài làm như vậy là phạm húy (1) nên với tư cách là chánh chủ khảo nên con đã đánh rớt. Không ngờ, khi ráp phách thì con được biết thí sinh ấy không phải ai xa lạ mà chính là anh Như Trâm nhà ta! Con bàng hoàng vì mình đã quá khắt khe mà đánh rớt cả con trai của thầy! Con thật có lỗi với thầy. (1) Phạm húy: Ta có thể hiểu húy là những tên, những chữ phải cấm, phải tránh, hễ ai không biết mà nói hoặc viết đến là trái phép, nghịch lệ. Có nhiều cách để giải quyết khi gặp chữ bị húy. Đại khái như không được đọc chính âm mà phải đọc trại ra (ví dụ: Hồng: Hường; Hoa: Huê v.v...); phải đọc tránh âm, dùng chữ khác khi viết đến (ví dụ: Chủng (trồng): Thực (trồng); nhậm (dùng): dụng (dùng) v.v...); phải thêm nét hoặc bớt nét khi viết chữ bị húy v.v... Theo Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, thời Tự Đức có quy định chẳng hạn như những chữ chính húy (tên vua) theo lệ phải đổi dùng chữ khác, kẻ nào phạm đến thì bị đánh 100 trượng, nếu kẻ ấy là bậc cử nhân dều phải bị bôi tên ở sổ thi đỗ v.v... Với quy định nghiêm ngặt như trên, nhà nghiên cứu Tạ Quang Phát hoàn toàn có lý khi nhận định chung: “Ôi! Luật kî húy của triều đình khắc khe là thế. Hễ mỗi ông vua lên kế vị là có một số chữ húy mới phải kiêng cữ thêm. Cứ như thế mà suy, nếu trải qua một thời gian dài thì dân chúng Việt Nam sẽ không còn mấy tiếng chính âm được nói mà dùng nữa. Thêm vào đấy còn có những tên gia húy và tên các đại thần được quan liêu và dân chúng đã tự động kiêng cữ... Nếu cái đà kî húy ấy cứ bành trướng và kéo dài mãi thì tiếng Việt Nam sẽ trở thành ngọng nghẹo vặn vẹo hết cả, còn chữ Nho thì thiếu nét, chữ thừa nét đều biến ra tàn tật cả (Việt Nam khảo cổ đặc san- số 4, Sài Gòn, 1966). 57 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM À thì ra vậy! Vua Tự Đức tên hiệu là Hồng Nhậm nên mới xẩy ra cớ sự này. Nghe xong, nét mặt vẫn nghiêm nghị, thầy bảo: - Con làm như vậy là đúng. Cứ theo phép nước mà làm. Chẳng lẽ là con của thầy thì con cho đỗ, còn người khác thì phải đánh hỏng sao? Làm sao lại có chuyện vì tình riêng mà bỏ phép nước? Con chẳng nên băn khoăn nhiều. Em nó làm bài có khinh xuất, không thận trọng nên đành phải chịu thôi. Đó cũng là một cách để răn em nó lần sau cẩn thận hơn. Nghe thầy dạy như thế, quan Khâm sai Vũ Duy Ninh nhẹ cả người, tưởng như đã trút được tảng nặng mà bấy lâu cứ mang theo trong mình. Thông thường, những người hiếu đễ với thầy thường là những người có đạo đức, biết sống sao cho xứng đáng ở trên đời. Trường hợp của Vũ Duy Ninh cũng vậy, về sau, ông được cử làm Tổng đốc Định Biên (Gia Định - Biên Hòa) dũng cảm lãnh đạo dân quân trong thành chống Pháp. Lúc thành Gia Định thất thủ (17/2/1859), ông thắt cổ chết chứ không đầu hàng giặc! Có thể nói, những học trò như thế làm đẹp thêm cho danh của thầy, nhưng được vậy thì người thầy ắt phải đạo cao đức trọng. Trong Đại Nam liệt truyện của Quốc sử quán triều Nguyễn có cho biết: “Nhiều người học trò theo học, Vũ Tông Phan tu dưỡng, hòa nhã. Học trò suốt ngày ở bên cạnh chưa từng thấy thầy có sắc giận và lời nói xẵng. Khi trước có lần Vũ Tông Phan từ kinh đô vượt biển về, gặp gió to, người trong thuyền đều sợ hãi, độc một mình ông ngâm vịnh như thường. Lại thường ở xóm, bọn cướp chợt đến, ông thong thả bước ra, bọn cướp biết mặt, không dám xâm phạm. Người ta đều phục ông là người có thiên lương”. Từ năm 1849, với cái chí muốn ẩn dật, thầy rời trường Hồ Đình để về bên bờ sông Đáy - nơi mà ngày xưa cha của thầy đã từng dạy học. Thế nhưng, thầy không thể ẩn dật riêng mình mà theo lời thỉnh nguyện của nhân dân trong vùng, thầy lại phải mở trường ở Giang Đình để dạy trẻ. Lúc ấy thầy bộc bạch nỗi niềm của một người muốn quay về chốn cũ qua bài Đến Vân Đình ở Sơn Minh (tạm dịch): Đình xưa vẫn bóng thu xa Bốn mươi năm lại về qua chốn nầy 58 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM Bạn xưa thấp thoáng như mây Sông xưa còn nhớ người này thuở xưa? Thầy mất ngày 26/6 (âm lịch) năm 1851 trong sự thương tiếc của mọi người. Trong sử nhà Nguyễn cho biết là có đến hàng ngàn môn sinh đến khóc thầy. Ngoài sự nghiệp trồng người, thầy còn để lại nhiều tác phẩm có giá trị mà ít người biết đến. Lý do đơn giản là các sáng tác ấy, thầy viết để trút tâm sự đau đời của mình, chứ không phải nhằm đạt mục đích lưu danh trên đời. Qua tập thơ Tô Khê tùy bút tập của thầy mới được các nhà nghiên cứu văn học phát hiện thì ta thấy thầy có suy nghĩ rất khiêm tốn: “Thơ thì danh gia cổ kim xuất hiện người người lớp lớp, thi phẩm như gấm như hoa, thực đáng cho lũ ta mang giữ bên mình. Còn như mấy lời quê dông dài này mà bảo là thơ, đem truyền tụng thì đâu có dám”. Thật đáng quý ở tâm hồn của một bậc túc nho. Công nghiệp của thầy về trước tác cũng như giáo dục để lại cho đời sau chắc chắn không phai mờ. 59 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM BÙI DƯƠNG LỊCH Người thầy soạn sách giáo khoa dạy trẻ con “Nhà trường là nhà ông cựu Mẫn, cựu lý trưởng, ở giữa làng. Qua cái cổng ngăn tức là cái cổng có mái lợp, có hai cánh gỗ, qua cái sân lát gạch là vào đến trường. Nhà trường là một cái nhà gỗ lợp gianh dài năm gian... Ở gian giữa kê bàn thờ, trên có các đồ thờ sơn son thếp vàng chói lọi. Ngoài che một bức rèm khâu dính bằng hai câu đối vóc người ta mừng khi ông cựu làm lý trưởng. Trước bàn thờ, một bộ trường kỷ quang dầu bóng lộn. Gian bên trái kê một một cái giường trải chiếu hoa, trên để một cái tráp sơn đen bóng, một đĩa son, một ống sứ đựng bút, một cái gối, một cái khay chén, một ấm nước, một cái roi mây dài đườn đượt nằm ngang trên giường; đấy là chỗ ông đồ ngồi. Ở gian bên, một dãy phản kê liền nhau sát tận vách, để học trò ngồi. Đằng gian bên phải, cũng một dẫy phản kê sát nhau như vậy. Tâm đến sớm nhất, ông đồ chỉ Tâm ngồi vào góc phản liền với cửa sổ sau. Tâm ngồi xếp bằng gọn ghẽ, định thần ngắm mọi người. - Lạy thầy ạ! - Bẩm thầy ạ! Những học trò lục tục đến chắp tay trước ngực vái chào. Chúng ngồi vào chỗ, giở sách vở, mở ống tre, dốc ra nào bút, nào mực... Lấy nghiên, đổ ít nước vào mài mực, rồi nằm soài liền nhau rất thẳng, thành hai hàng, châu đầu vào nhau cắm cúi viết. Tâm cũng nằm soài tô những nét son của ông đồ viết ở vở. Tâm lóng ngóng hai lần đánh 60 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM rơi bút rây nhẹt cả mực ra vở, rồi dần dần quen đi! Tâm cố hết sức tô sao cho kín nét ngang, nét sổ, nhưng sao vẫn trật ra ngoài... Trò nào viết xong đóng bút lại bỏ vào ống tre đậy nắp, đút nghiên xuống gầm giường rồi bước qua những đứa khác, đem vở lên cho ông đồ chấm. Ông lấy bút son khuyên những chữ đẹp, sổ những chữ xấu rồi phê điểm. Đứa nào viết xấu lắm là y như bị những roi mây vào đít vào đầu. Có đứa bôi bẩn quá không thể trông thấy được phải dần tay kêu giời, kêu đất, lạy lấy lạy để, mà cũng không được tha... Đây là dẫy học trò trẻ con bé như Tâm trở lên đến mười một, mười hai. Còn dẫy phản đằng gian cùng bên kia, toàn là học trò lớn đang cắm cổ viết, tha hồ nói chuyện, ông đồ mặc kệ, không lại nơi họ. Tự nhiên Tâm ao ước được nhớn như những anh học trò ấy, để được tụ tập với họ, xa con mắt và cái roi của ông thầy đồ. ... Bỗng có tiếng roi đập luôn mấy nhát xuống giường ra hiệu im. Tất cả đều thôi học và lặng lẽ ngoảnh mặt ra cửa. Một người đàn bà tất tả vào láu táu thưa: - Bẩm lạy thầy, thằng Bân nhà cháu trốn học lười lắm, lại ương ngạnh nữa, về nhà bảo không nghe, cháu đã lôi lại được đến đây. Xin thầy đánh cho nó chừa, chúng cháu được nhờ. Tâm trông thấy thằng Bân đang khóc sướt mướt trong tay mẹ nó. Còn ông đồ thì mặt đỏ bừng, mắt ông long lên, ông bảo bà kia rằng: - Được bà cứ về, để nó đấy tôi. Rồi ông sai ba đứa học trò lớn lôi thằng Bân vào nọc căng xác ra. Một thằng đè đầu, một thằng kéo hai chân, một thằng giữ quặt hai tay lên lưng. Bân nằm như con ếch ở dưới đất, mông đít trật ra để nhận lấy những roi: Vút! Vút!... Bân quằn quại khóc không ra tiếng. Cả trường đều im lặng, ai nấy đều sợ hãi, nhất là Tâm. Khi ông đồ vụt đã mỏi tay và đã thay hai roi rồi, Bân chỉ còn ức ức không nói được câu “Lạy thày con xin chừa”, ông đồ mới thôi đánh, cho Bân đứng dậy, bắt lễ bốn lễ, rồi mới cho về chỗ ngồi”... Đoạn văn ngắn trong tiểu thuyết Bút nghiên của nhà văn, nhà sử học Chu Thiên dù 61 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM chỉ phác họa vài nét, nhưng cũng cho ta thấy được cảnh thầy dạy học trò thuở xưa. Có lẽ do quan niệm “thương cho roi cho vọt, ghét cho ngọt cho ngào” nên các ông đồ xưa thường nổi tiếng là dữ đòn! Tuy nhiên, không phải thầy giáo nào cũng áp dụng theo “phương pháp sư phạm” này mà có người giáo dục học trò theo phương pháp mới do mình tự nghiên cứu, tìm tòi để dạy dỗ các em thành người hữu ích cho đất nước. Trong số các bậc thầy đáng kính như thế, chúng ta không thể không nhắc đến thầy Bùi Dương Lịch. Thầy sinh năm 1758, tự Tôn Thành, hiệu Thạch Phủ và Tồn Trai, người thôn Yên Hội - xã Yên Toàn, huyện La Sơn (nay thuộc Hà Tĩnh), là con trai của ông Hương cống Bùi Quốc Toại và bà mẹ họ Dương. Ngay từ thuở nhỏ, thầy đã được mọi người khen là có chí tiến thủ, biết chuyên cần học tập. Nhờ vậy mới mười bảy tuổi, thầy đã đậu hương cống. Sau đó, thầy ra Thăng Long để có điều kiện đến tập bài ở trường Quốc Tử Giám. Vốn sinh ra trong gia đình nhà Nho có nề nếp, không làm phiền đến cha mẹ phải lo toan tiền ăn học, ra đến chốn kinh kỳ thầy tự kiếm sống bằng nghề dạy học. Tâm đức của thầy chẳng bao lâu vang danh ở Thăng Long. Do đó, năm 1780, thầy được bổ làm Huấn đạo phủ Lý Nhân ở trấn Nam Sơn, nhưng vừa lúc ấy thì nhận tin cha mất, thầy cáo về quê cư tang rồi lại ra Thăng Long học tiếp. Dù chăm chỉ học tập, nhưng những biến động của xã hội không thể không tác động đến tâm trí của thầy. Bấy giờ, năm 1786, Bắc Bình Vương Nguyễn Huệ đã kéo quân ra Bắc với danh nghĩa “phò Lê diệt Trịnh”. Thủy quân Tây Sơn đã dàn binh bố trận ở bến Tây Luông (nay là bờ sông Hồng Hà, chỗ đầu phố Hàng Than - Hà Nội). Quân tiền bộ của chúa Trịnh nổ súng bắn dữ dội, nhưng quân Tây Sơn dũng cảm cúi rạp mình xuống tránh đạn rồi xông vào giao chiến. Chúa Trịnh Tông đích thân mặc chiến bào, lên voi, tay cầm cờ lệnh chỉ huy quân đánh trả nhưng quân sĩ hèn nhát chỉ nhìn nhau, chứ không chịu tiến quân. Quân Tây Sơn bắn hỏa hổ - một loại vũ khí là ống phun lửa đốt bằng thuốc súng - khiến trời đất mờ mịt rồi ập quân ra giao chiến. Quân chúa Trịnh kinh hãi, bỏ áo giáp dọc hai bên bờ sông chạy thục mạng. Trịnh Tông ngồi trên bành voi ngoái 62 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM nhìn lại thấy không còn một mống tướng sĩ nào cả, bèn ngoặt đầu voi hoảng hốt rút chạy. Quân Tây Sơn không biết là chúa Trịnh, cứ hối hả tranh nhau xông lên vào phủ, không chú ý đến voi chúa đang đi. Nhờ vậy, Trịnh Tông mới chạy thoát lên được Yên Lãng. Tại đây, Trịnh Tông bị Nguyễn Trang - học trò của Lý Trần Quán - bắt giao cho anh hùng Nguyễn Huệ. Dọc đường, Trịnh Tông tự vẫn. Như thế, vương nghiệp họ Trịnh đến đây là chấm dứt. Sau khi lật ngai vàng chúa Trịnh, người anh hùng áo vải Tây Sơn Nguyễn Huệ cưới công chúa Ngọc Hân - con gái của vua Lê Hiển Tông. Giờ Mão, ngày 17/7/1786 nhà vua mất. Trước khi mất, vua Lê Hiển Tông trăn trối truyền ngôi cho cháu đích tôn Lê Duy Kỳ. Kỳ lên ngôi với niên hiệu Lê Chiêu Thống. Chứng kiến những giây phút đổi thay này, thầy Bùi Dương Lịch có trút tâm sự qua bài thơ Gặp loạn: Ngựa trạm vừa ra, phóng tựa bay Biên thùy đất nước thế nào đây? Viễn binh đến chậm, gươm cầm ngược, Chiến tướng lâm nguy, thánh bó tay. Ban Lão phong hầu, không bút ném, Phùng công đuổi giặc, bật thơ hay. Cười mình lẩm cẩm lo trời sập, Ngán ngẩm văn chương tích sự này! (Bản dịch Võ Hồng Huy) Vừa lên ngôi, vua Lê Chiêu Thống muốn tìm người tài giỏi ra giúp mình. Vì vậy, tháng 3/1787, thầy Bùi Dương Lịch được tiến cử làm Nội hàn Viện cung phụng sứ ngoại lang - một chức quan chuyên giảng sách cho nhà vua. Dù được nhà vua tin cậy như thế nhưng thầy vẫn chuyên tâm học tập thêm. Tháng 7/1787, thầy thi hội đậu Hội nguyên, rồi thi đình đậu Đình nguyên nhị giáp tiến sĩ - tức Hoàng giáp. Sau khi lật họ Trịnh, đưa họ Lê lên ngôi, anh em Tây Sơn rút quân về Nam. Nguyễn Hữu Chỉnh ở lại Bắc Hà và trở nên chuyên quyền trên đất Bắc. Vua Lê lấy làm lo nhưng không biết trông cậy vào ai nên đành “ngậm bồ hòn làm ngọt”. Nhận được tin này, Nguyễn Huệ sai 63 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM Vũ Văn Nhậm bắt giết Chỉnh. Mất Chỉnh, không còn chỗ nương tựa, thế là vua Lê Chiêu Thống lén lút chạy sang Tàu cầu cứu nhà Thanh. Hành động này để lại tiếng xấu trong sử sách nước nhà, hậu thế phê phán là “rước voi dày xéo mả tổ” - tội của Lê Chiêu Thống muôn đời không rửa sạch! Khi vua Quang Trung kéo quân ra Bắc đánh tan tác quân Thanh, thầy Bùi Dương Lịch đã đưa mẹ về Nghệ An, ẩn náu ở quê ngoại xã Đồng Môn, huyệnThạch Hà(Hà Tĩnh). Cuối năm 1789, qua tiến cử của Nguyễn Huy Tự, thầy được lệnh của vua Quang Trung vời ra làm quan, dù lấy cớ nuôi mẹ già để không vào kinh đô Phú Xuân, nhưng thầy nhận chức Hàn lâm - dưới quyền của Viện trưởng La Sơn Phu tử Nguyễn Thiếp - chuyên dịch sách từ chữ Hán ra chữ Nôm ở Sùng chính viện Nam Hoa (Thanh Chương). Việc làm của thầy đã được vua Quang Trung ban khen. Sau khi nhà vua mất, thầy lại trở về quê dạy học. Khi Nguyễn Ánh lên ngôi, thầy lại được triệu ra làm quan. Không thể từ chối, thầy phải nhận chức Đốc học Nghệ An, rồi sau đó xin về hưu để chuyên tâm dạy học và trước tác. Chính nghề dạy học đã lưu lại tên tuổi của thầy Bùi Dương Lịch trong lịch sử giáo dục nước nhà. Có thể nói, thầy là một trong những người đầu tiên có ý thức biên soạn sách dạy trẻ con. Sách giáo khoa của thầy có tên Bùi gia huấn hài (Sách dạy trẻ con của gia đình họ Bùi) biên soạn vào năm 1787, lúc thầy dạy học ở làng Sét - tức làng Thanh Liệt ở Thăng Long. Trong bài tựa thầy cho biết: “Tôi từng thấy ở làng, thấy mọi nhà dạy trẻ, phần nhiều cho học thuộc lòng quyển Thiên tự của Chu Hưng Tự, cuối cùng chẳng lợi ích gì. Hoặc lấy Hiếu kinh tiểu học thay vào, nhưng câu đặt dài ngắn không đều, khó khăn cho con trẻ. Tôi cho rằng con trẻ có tính nhớ, nhưng hiểu biết còn non kém, nếu không đặt theo cách luật thì đọc không thuận miệng mà dễ sinh nản lòng; không giảng rõ ý rõ nghĩa thì lòng trẻ hiểu mập mờ, nhận định không được đúng. Vì thế, tôi tóm tắt những điều cốt yếu, trên từ việc sinh ra trời đất người vật, tiếp đến thứ tự các đời đế vương, kể rõ sự tích nước Việt ta lúc chia lúc hợp, rồi đến truyền thống về đạo học, sau cùng đến phương pháp học của trẻ con. Các chương này, tôi đều chọn lọc trong những lời của các tiên nho đã phát minh và giảng rõ, 64 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM đặt ra những câu đối nhau có vần, bằng trắc xen nhau, mỗi câu bốn chữ, gồm 2.000 câu, để lũ trẻ sơ học trong nhà học tập, gọi là Bùi gia huấn hài. Đó là muốn thuận theo tính trẻ mà dạy dỗ, chứ không phải là dạy theo lối tắt đâu”. Qua lời tựa trên, ta ít nhiều thấy được quan điểm của thầy khi biên soạn sách giáo khoa cho trẻ con. Nhà bác học Phan Huy Chú nhận xét tác phẩm này đã “lược chép được đại yếu các sách tử sử và tính lý, lời gọn ý rộng”. Xin được trích một đoạn về “Phương pháp học của trẻ con” để thấy tấm lòng ưu ái của thầy đối với thế hệ tương lai của đất nước sâu sắc biết dường nào: “Đi không xấu hổ với bóng, nằm không xấu hổ với chăn. Bất tất bình phẩm so sánh với người, chỉ cần sao cho mình thành người khá. Chẳng cần cầu người biết, chỉ cần ở ta sao cho hết đạo làm người. Trẻ em - nay ta dạy các em, không việc gì phải cầu ở đâu cả - cứ hết tuần tự làm việc gần, học việc nhỏ. Chớ nên học những việc không thiết thực và viển vông. Khởi cư, ngồi đứng, nên đoan trang, chẳng thiên lệch. Khi tiến, khi thoái, khi bước một, khi đi nhanh, nên cẩn trọng mới quý. Chính thân nên khiêm tốn, cư xử với người nên hòa và kính. Hết thảy các việc, nên cẩn thận. Đi học nên chuyên cần. Chớ xem sách nhảm, chớ ham chuộng những truyện bí ẩn kỳ quái”. Khi biên soạn Tìm hiểu kho sách Hán Nôm, nhà thư mục học xuất sắc nhất thời đại chúng ta là cụ Trần Văn Giáp đã ghi nhận: “Sách này tuy mục đích là dạy cho trẻ em mới vỡ lòng cho dễ hiểu, nhưng qua đó ta biết thêm về phương pháp giáo dục của ta ngày xưa như thế nào. Điểm này giúp ích rất lớn cho các nhà chuyên nghiên cứu về lịch sử giáo dục Việt Nam”. Thật vậy thời trước, các học trò mẫu giáo thường được học các sách do người Tàu soạn như Thiên văn tự của Chu Hưng Tự đời Lương, gồm 1000 chữ, đặt thành những câu 4 chữ có vần; Hiếu kinh của Tăng Tử, chép lời Khổng Tử dạy đạo hiếu; Tam tự kinh của Vương Ứng Lân đời Tống; Minh gia huấn đạo của Trình Hạo đời Tống, gồm 500 câu thơ bốn chữ, hoặc mỗi câu mỗi gieo vần hoặc 65 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM cách câu mới có vần, các câu đều có lời khuyên răn về luân thường đạo lý, tu thân xử thế như: Khai quyển hữu ích Chí giả cánh thành Tích cốc phòng cơ Tích y phòng hàn (Mở sách có ích Có chí thì nên Trữ thóc phòng đói Trữ áo phòng rét) thì còn có sách do người Việt biên soạn. Như trường hợp của thầy Bùi Dương Lịch là một thí dụ. Ngoài tập sách giáo khoa trên, thầy Bùi Dương Lịch còn viết những tác phẩm có giá trị như Nghệ An chí trong đó nói về thiên văn, khí hậu, khí chất con người và các nhân vật nổi tiếng ở vùng đất mà thầy từng có thơ vịnh tuyệt hay: Sông đến rừng thông nổi thạch bàn, Giang sơn muôn thuở dựng thi đàn. Hai bề mái núi hoa in bóng, Ba ngả dòng sông nước gợn làn. Chim trọ Rừng Đền trau giọng hót, Thuyền sang Đậu Xá, vọng hò khoan. Bụi đời không vướng, không gian thoáng, Sóng đạo lâng lâng, dạo cảnh nhàn. (Bản dịch Võ Hồng Huy) Về thể loại địa phương chí, thầy còn viết Yên Hội thôn chí, Nghệ An phong thổ ký...; về thể loại lịch sử thì có tác phẩm Lê Quý dật sử là cuốn biên niên chép lại các sự kiện diễn ra từ cuối nhà Lê đến đời Tây Sơn; còn về sáng tác thì thầy để lại tập Ốc lậu thoại thi văn (Thơ văn trong ngôi nhà dột) với trên 50 bài thơ văn chữ Hán mà nay đọc lại ta thấy ở đó là một tâm hồn nhạy cảm, đau đời và da diết một tấm lòng yêu mến quê hương. Do các trước tác để lại cho đời sau rất có giá 66 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM trị nên nhà sử học Trần Văn Giàu trong tác phẩm Sự phát triển của tư tưởng Việt Nam từ thế kỷ XIX đến Cách mạng tháng Tám đã đánh giá: “Bùi Dương Lịch theo con đường Trương Tái mà tiếp cận với duy vật luận”, “Nhà Nho như Bùi Dương Lịch hơi hiếm” và “Bùi Dương Lịch là một trong số ít những nhà Nho có ý kiến tương đối đúng đắn và nhiều tính chiến đấu nhất” (1). Nghiên cứu về sự nghiệp dạy học của thầy, nhà nghiên cứu Võ Hồng Huy cho biết: “Về những năm đầu, ông vừa dạy học vừa tập bài ở kinh kỳ. Tác phẩm của thầy Bùi Dương Lịch Phần lớn thời gian ông dạy ở quê. Khó tìm thấy bản kê danh sách “đồng môn” để giúp ta biết chính xác số lượng học trò và số trò thành đạt. Theo gia phả học trò ông đông đến ngoài nghìn, trong số đó, trên 300 người, cao thấp khác nhau đều đỗ đạt. Ngụy Khắc Thận, quê Nghi Xuân, đỗ Cử nhân; Ngụy Khắc Thuần vừa là học trò vừa là con rể ông, đỗ Tiến sĩ; Bùi Thức Kiên, con trai ông, đỗ Hoàng giáp...” (2) Thầy mất năm 1828, thọ 71 xuân. Trong văn bia viết về cuộc đời của thầy Bùi Dương Lịch, Án sát Nguyễn Văn Siêu đánh giá rất cao sự nghiệp dạy học của thầy: “Ở Hoan Châu nhân tài nối tiếp nhau xuất hiện, cùng sánh vai với các vùng trong nước. Triều đại hưng thịnh như ngày nay, nếu không có công lao đóng góp của ông, ai là người tác thành cho lớp hậu tiến, để nước nhà sẵn có mà dùng? Kẻ sĩ nối tiếp nhau thành đạt ở Châu Hoan 1& 2Thờ Bùi Dương Lịch - Võ Hồng Huy sưu tầm, biên dịch, giới thiệu- Sở Văn hóa Thông tin Hà Tĩnh xuất bản 1996, trang 6 và trang 26. 67 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM Thầy đồ theo tranh dân gian này, không chỉ có tình nghĩa thân thiết, mà phần lớn đã trở thành những bậc danh thần, tiếp bước rạng rỡ trên các trường thi, trong các sổ ghi người xuất sĩ”. Hiện nay, tại nhà thờ thầy ở xã Tùng Ẩn (Đức Thọ) phía trước có ghi ba chữ “Lưỡng nguyên từ” (hai lần đậu đầu: Hội nguyên và Đình nguyên) và còn lưu giữ được tấm bia trên mà cuối bia có bài minh với những câu ca ngợi thầy như: Hào quang tỏa sáng, Hương sách thơm hoài. 68 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM GIÁO HIẾN Người khai tâm anh em Tây Sơn Ngôi trường nằm khép nép dưới chân núi ở ấp An Thái (phủ Quy Nhơn), tiếng học bài của môn sinh vang lên đều đặn. Giáo Hiến hài lòng nhất trong số các môn sinh mình là ba anh em Nguyễn Nhạc, Nguyễn Lữ, Nguyễn Huệ. Thầy vốn là môn khách của ngoại hữu Trương Văn Hạnh - một đại thần dưới triều Định Vương (1765-1778) thời chúa Nguyễn ở Đàng Trong. Sau khi Trương Văn Hạnh bị quyền thần Trương Phúc Loan giết hại, Giáo Hiến sợ bị vạ lây đến mình bèn trốn vào Quy Nhơn và mở trường dạy học ở ấp An Thái. Tuy nghiêm khắc trong lúc giảng Anh hùng Quang Trung tại Quy Nhơn - học trò giỏi nhất của Giáo Hiến dạy, nhưng Giáo Hiến thường gần gũi, thân mật với học trò sau giờ học. Cậu học trò có mái tóc quăn, da sần, tiếng nói sang sảng như 69 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM chuông, cặp mắt sáng quắc thường được thầy quan tâm nhất. Trưa nay, sau khi tan học, thầy hỏi: - Ở nhà có phải con tên Thơm không? Cậu học trò ngoan ngoãn thưa: - Bẩm thầy, đúng thế ạ! Ngập ngừng một lát, cậu lại nói: - Dạ, hoa huệ thơm lắm ạ! A! Cậu học trò này lại lý lắc chơi chữ nữa đây - vì khi đi học cậu có tên là Huệ. Trong giờ học, Huệ thường hay hỏi thầy những điều mà mình chưa hiểu và thường tranh luận với bạn bè về ý nghĩa lời Thánh hiền đến bao giờ hiểu hết lý lẽ mới thôi. Biết tính khí học trò mình, thầy hỏi: - Trong các loài hoa, con thích hoa nào nhất? - Dạ, hoa huệ. Thầy ngạc nhiên hỏi tiếp: - Tại sao lại là hoa huệ? Cậu học trò điềm tĩnh đáp: - Thưa thầy, vì gốc của hoa huệ mọc vững, thân cây thẳng, cứng cáp, hoa trắng tinh khôi và có mùi hương tinh khiết không lẫn với hoa nào khác. Thầy trìu mến nhìn Huệ: - Thôi được, con về nhà đi kẻo trưa nắng gắt. Ý tưởng của Nguyễn Huệ càng khiến Giáo Hiến tin rằng, sau này học trò mình sẽ làm nên sự nghiệp. Thời gian thấm thoắt trôi qua, một hôm anh trai của Huệ là Nhạc đã khoe với thầy là tìm được một thanh kiếm cổ. Thầy xem xét một lúc rồi nói: - Có đại phước thì mới tìm được bảo kiếm này. Anh em con có thể dựng lên nghiệp lớn. 70 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM Nói xong, thầy quay lưng trở vào lớp và bắt đầu giảng bài. Cuối giờ, thầy giữ ba anh em Huệ lại và dặn dò: - Các con đừng bỏ qua cơ hội này. Nhạc thưa: - Bẩm thầy, anh em con có đủ tài đức như thầy đã mong muốn chưa ạ? Thầy trầm ngâm: - Xưa nay cổ nhân vẫn nói: “Thời thế tạo anh hùng”. Nay Trương Phúc Loan chuyên quyền, là Tần Cối trong triều Nguyễn. Thời thế càng rối ren, kẻ dưới thì lăng loàn, người trên thì suy đốn, giềng mối triều đình ngày một sa sút hư hỏng. Trời không dung nên mấy năm nay đại hạn, đồng ruộng khô cháy, nhân tâm ly tán. Nếu các con biết nắm thời cơ, dựng cờ khởi nghĩa thì sợ gì mà nhân dân không theo? Các con nghĩ sao? Anh em Huệ cúi đầu lắng nghe từng lời khuyên, chỉ có Huệ trả lời câu hỏi của thầy: - Bẩm thầy, chúng con xin ghi lòng tạc dạ lời dạy của thầy. Thầy nói, thời thế tạo anh hùng, điều ấy đúng lắm. Và con thiết nghĩ rằng, bây giờ chúng con có thể làm theo lời dạy của thầy vì thời thế có đủ điều kiện của thiên thời, địa lợi, nhân hòa ạ! Thầy khen: - Con giỏi lắm. Các con có nghe câu sấm này chưa: “Tây khởi nghĩa, Bắc thu công” và hiểu câu ấy như thế nào? Không đợi thầy hỏi lần hai, Huệ đáp: - Bây giờ, nhân tâm Đàng Trong, Đàng Ngoài đều ly tán. Bạo chúa, nịnh thần đang phá kỷ cương nên lòng dân không thuận, sớm muộn gì thì cũng có cuộc đổi đời! Thầy hài lòng cười lớn: - Đúng vậy. Các con hãy cố gắng đi! Anh hùng không đợi tuổi. 71 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM Vâng lời thầy, anh em Nguyễn Huệ đã dấy binh và dựng nên sự nghiệp huy hoàng. Sau này, khi lên ngôi, Nguyễn Huệ đã có nhiều cải tổ trong chính sách giáo dục, đáng chú ý nhất là chữ Nôm chính thức được đưa vào khoa cử. Chữ Nôm có địa vị xứng đáng và dần dần thay thế cho chữ Hán. Làm được điều này, là một phần do công lao dạy dỗ của Giáo Hiến đối với anh em Tây Sơn thuở còn trẻ tuổi. Tương truyền rằng, lúc còn mang tên Thơm, đã có lần Nguyễn Huệ hỏi thầy: - Thưa thầy, nước Nam ta có tiếng nói và chữ viết riêng, sao trong sách ta cứ dùng chữ Tàu? Thầy ngạc nhiên trước câu hỏi thông minh ấy và đáp: - Con nói đúng lắm. Các triều đại cứ rập theo khuôn mẫu, đời trước làm thế nào thì đời sau cứ làm thế. Không ai dám thay đổi, cải tiến gì cả, dù biết chữ Tàu có những bất tiện. Rồi sau này cũng phải sửa thôi. Người nước Nam phải dùng chữ của nước Nam. Con hãy học cho giỏi, việc sửa đổi là của con đấy! Thầy đồ dạy học trò 72 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM Lúc thầy trò đang nói chuyện với nhau thì chợt có lão thầy bói người Tàu đến chơi. Lão nhìn Huệ và bảo: - Con tên gì nhỉ? Hãy viết tên ra đây để ta xem giúp cho một quẻ. Huệ bèn viết tên Thơm của mình bằng chữ Nôm rồi đưa cho lão. Cầm tờ giấy, không sao đọc ra chữ, lão bèn hỏi Giáo Hiến: - Loại chữ gì đây nhỉ? Giáo Hiến cười: - Thưa ngài, học trò tôi đã dùng loại chữ Nôm của người Nam chúng tôi. Đây là hệ thống chữ viết ghi âm, sử dụng những chữ Hán hoàn chỉnh hoặc những bộ phận chữ Hán được cấu tạo lại để ghi tiếng Việt theo nguyên tắc ghi âm tiết trên cơ sở âm Hán Việt - cách đọc chữ Hán của người Việt. Dù không hiểu lắm, nhưng lão thầy bói vẫn hết lời khen ngợi chữ Nôm này. Lão nói: - Tốt lắm. Cậu học trò này, ngay từ nhỏ đã tự hào với tiếng nước mình và muốn thoát ly văn tự Trung Quốc, ắt hẳn sau này sẽ làm nên sự nghiệp lớn. Đúng là sau này, Nguyễn Huệ đã làm nên sự nghiệp lớn. Và ông có được ý thức yêu tiếng nước mình là do công lao dạy dỗ của Giáo Hiến. Rất tiếc đến nay, chúng ta chưa biết gì nhiều về nhà giáo này, có tài liệu nói thầy tên thật là Trương Văn Hiến. Và rõ ràng thầy đã có công khuyến khích anh em Tây Sơn đứng lên khởi nghĩa để sau này, anh em Tây Sơn lưu lại những trang sử hiển hách rất đáng tự hào. 73 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM VÕ TRƯỜNG TOẢN Xử sĩ Gia Định Trong bài Gia Định phú lưu hành đầu thế kỷ XX trên đất Sài Gòn - Gia Định xưa có những câu ca ngợi tinh thần hiếu học: Chốn thí trường lẩy lẩy nho sinh, đều nhắm cánh hộc hồng, một thuở bảng vàng lăm chiếm; Nhà quốc học dầy dầy sĩ tử, gắng gia công đèn sách, mười thu nghiên sắt chuyên mài. Đền thờ thầy Võ Trường Toản (? - 1792) tại Bếân Tre 74 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM Có được điều đó hẳn chúng ta phải nhớ đến một bậc thầy lừng lẫy được vua Gia Long ban hiệu là Gia Định xử sĩ Sùng Đức Võ tiên sinh. Đó là Võ Trường Toản. Không rõ thầy sinh năm nào, chỉ biết mất vào ngày 6 tháng 9 năm Nhâm Tí (27/7/1792). Về tiểu sử của thầy, Phan Thanh Giản có tóm tắt: “Tiên sinh tính(1) Võ, húy Trường Toản, đời trước hoặc nói là người Thanh Kệ (Thừa Thiên) hoặc nói là người Bình Dương (Gia Định), trước học ai hiện chưa rõ. Chỉ biết sở học của tiên sinh đã tới bậc dày dặn, đầy đủ, chất thật, có thuật nghiệp uyên thâm, thông đạt. Xảy hồi biến động Tây Sơn, tiên sinh ở ẩn, mở trường dạy học, học trò kể có mấy trăm. Ngô Tùng Châu là môn sinh cao đệ nhất. Bậc thượng hạng là các ông Trịnh Hoài Đức, Phạm Ngọc Uẩn, Lê Quang Định, Lê Bá Phẩm, Ngô Nhơn Tịnh. Bậc danh sĩ là ông Chiêu, ông Trúc ở ẩn dật, ngoài ra không kể hết được. Các ông ấy đều gặp hồi phong vân, thời trung hưng... thẩy đều nên công nghiệp lớn trong đời. Lúc vào Gia Định, Nguyễn Ánh thường triệu tiên sinh tới đàm đạo. Lại nghe tiên sinh học rộng khắp các kinh và sở trường nhất là bộ Tứ Thư. Ông Chiêu là nhà túc nho ẩn dật học theo tiên sinh, học thấu nghĩa tri ngôn dưỡng khí... Sở học của tiên sinh thật là rộng lớn và tinh vi vậy, dẫu đọc bất cứ ngàn muôn kinh sách nào cũng rõ được nghĩa lý. Tiên sinh không hứng ra làm quan, nên đại khái không thấy được sự nghiệp. Từ thuở tiên sinh lấy lối học nghĩa lý để giáo hóa, chẳng những đương thời đào tạo được nhiều nhân tài mà còn truyền thuật, giảng luận trau giồi về sau, tới nay dân gian trong sáu tỉnh Nam Kỳ vẫn tỏ lòng trung nghĩa, cảm phát dám hy sinh tới tính mạng. Xét ra tuy nhờ đức thân nhân của quân vương thuần gội, cố kết nhân tâm, nhưng nếu không có đức công mở mang huấn dục của tiên sinh từ thuở trước thì làm sao có được nhân tâm như thế...” Qua những lời ca ngợi ấy, đủ thấy vai trò của thầy Võ Trường Toản trong sự nghiệp trồng người thuở trước. Nghe tiếng tăm của (1) Tính ở đây chỉ quốc tính (họ) không phải tính tình. 75 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM thầy, nhiều lần Nguyễn Ánh đến tìm gặp, mời thầy ra làm quan nhưng thầy từ chối, chỉ dâng Thái bình thập sách (Mười kế làm nước thái bình). Hơn ai hết, thầy đã ngộ ra sự biến dịch trong cuộc bể dâu: Cho hay dời đổi ấy lẽ thường, Mới biết thảo ngay là lẽ cả. Thầy không ra làm quan, nhưng cũng không đi ở ẩn để xa lánh cõi trần mà đã viết nhiều sách. Vị Tiến sĩ đầu tiên của đất Nam Kỳ là Phan Thanh Giản đã kinh ngạc khi thuật lại đôi điều về cuộc đời thầy: “Từng thấy sách của tiên sinh để lại, viết sách Đại học có một ngàn bảy trăm chữ, chia ra thì nói tới mọi việc, rút gọn lại chỉ còn hai trăm chữ, lại rút gọn lại thì một chữ cũng không. Ôi, cái học của tiên sinh đã đạt tới chỗ lớn lao mà sâu sắc, dù lấy đó mà đọc hàng ngàn, hàng vạn quyển sách cũng được”. Ngoài ra, thầy còn viết Hoài cổ phú để ca ngợi những tấm gương trung thần báo quốc, dám hy sinh vì đại nghĩa: Trước đền Trụ mổ gan một tấm, muôn kiếp còn danh để tạc bia; Dưới thành Ngô treo mắt đôi tròng, ngàn năm hãy người còn nhởm gáy. Nhân cách thầy thế nào thì đào tạo ra trò thế ấy. Thuở ấy, thầy dạy học ở đình Chí Hòa (nay 475 Cách Mạng Tháng Tám, P.13, Q.10, TP.HCM). Biết bao danh nhân lỗi lạc của thời đại đã bước ra từ ngôi trường của thầy. Có thể kể đến Trịnh Hoài Đức - tác giả bộ sách quý Gia Định thành thông chí; Lê Quang Định - tác giả bộ Hoàng Việt nhất thống địa dư chí; Ngô Nhơn Tịnh mà cả ba người này đều được người đời xưng tụng là Gia Định tam gia. Và còn biết bao những tên tuổi khác nữa. Do đó, không phải ngẫu nhiên mà khi thầy từ trần, các môn đệ có câu đối: Bề tôi có tiếng trong triều, nửa là học trò cũ, Văn giáo phía nam sao Đẩu, đều kính thầy xưa. Trong đời thường, theo sử sách để lại thì thầy không có con trai, 76 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM chỉ có một gái nhưng mất sớm nên khi thầy qua đời, người con nuôi tên là Trúc được miễn lao dịch để lo thờ cúng. Tuy nhiên, thầy vẫn có rất nhiều con. Đó là những học trò của thầy. Khi thầy mất, học trò cũ đã khóc thầy bằng câu đối xúc động: Sống giáo huấn được người, không con mà tựa có; Chết lưu danh ở thế, tuy mất cũng như còn. Và họ tìm mọi cách để lo phần mộ cho thầy. Trường hợp của thầy Võ Trường Toản rất đáng để chúng ta suy nghĩ về tinh thần tôn sư trọng đạo trong đạo lý người Việt Nam. Theo Hòa ước năm 1862 của triều đình nhà Nguyễn ký với giặc Pháp thì: “Nước Nam phải nhường đứt cho Pháp tỉnh Biên Hòa, Gia Định, Định Tường” và “nước Pháp trả tỉnh Vĩnh Long lại cho nước Nam, nhưng quân Pháp vẫn đóng ở tỉnh lî”. Trước tình thế này, các sĩ phu yêu nước đã dấy lên phong trào tị địa, bất hợp tác với giặc, không ở lại vùng đã bị giặc chiếm đóng. Họ đã chọn nơi tị địa là Vĩnh Long và Bình Thuận để tiếp tục kháng chiến và giúp đỡ nghĩa quân kháng chiến. Bấy giờ phần mộ của thầy Võ Trường Toản đang nằm ở làng Hưng Hòa (Gia Định). Đó là điều đau xót cho tất cả các học trò khi thấy thầy mình phải nằm lại trên vùng đất bị gót giày xâm lược của giặc dày xéo lên sau Hòa ước năm 1862. Vì thế, các môn đệ đã đứng ra lo cải táng mộ thầy, đưa về mai táng ở làng Bảo Thạnh (Vĩnh Long). Có thể ghi nhận đây cũng là một sự kiện chính trị quan trọng của thời bấy giờ. Tiến sĩ Phan Thanh Giản có kể lại về việc dời mộ thầy trong bài văn bia với những chi tiết chân thật, xúc động: “Gần đây vì binh lửa nên vùng ấy thành đất hoang, mộ cũ để mãi ở đó cũng bất tiện, nên tôi và quan đốc học Vĩnh Long Nguyễn Thông là người đồng quận với tiên sinh họp các thân sĩ bàn việc dời đi, báo cho quan án sát An Giang Phạm Hữu Chánh và quan tỉnh Hà Tiên thì họ đều ưng thuận, bèn ủy cho bọn tú tài Võ Gia Hội họp với các hương chức thôn Hòa Hưng kính cẩn mở mộ phần cũ, thay áo quan mới. Mọi người bèn cử quan đốc học Nguyễn Thông làm chủ việc chôn cất, nghi thức mô phỏng theo lễ chôn cất thầy học thời cổ. Khi vật dùng chôn cất đã đầy đủ, bèn chọn ngày 28/3 năm 77 BỘ SÁCH KỂ CHUYỆN DANH NHÂN VIỆT NAM nay an táng trên giồng ở thôn Bảo Thạnh, huyện Bảo An... Trước mộ mười trượng xây đền thờ, trước đền bảy trượng dựng tinh phường. Hôm ấy các bạn đồng liêu ở tỉnh, các viên Giáo thụ, Huấn đạo cùng các sĩ tử ở các phủ huyện trong hạt và thân sĩ hai tỉnh An Giang, Hà Tiên, nhân sĩ ba tỉnh vùng Gia Định lưu ngụ ở tỉnh đều tới dự”. Riêng Nguyễn Thông - người chủ việc chôn cất - đã có bài thơ Ngày 28/3 năm Đinh Mão (1867) dời mộ Sùng Đức Võ phu tử, thuật lại để khuyên các học trò- trong đó có những câu tôn vinh chói lọi: Một quyển Đại học phát huy ý nghĩa tinh vi Rực rỡ như dòng Ngân Hà ngời ngời trên trời thu Trời sinh bậc đại hiền để dạy dỗ cho đời Công nghiệp không phải ở chỗ làm quan nơi triều đình Mà đem tâm pháp truyền cho học trò Có thể khẳng định, một đời làm thầy để đào tạo nhân tài cho đất nước, công đức thầy Võ Trường Toản to lớn biết chừng nào! Về Lăng thờ thầy Võ Trường Toản tại Bến Tre 78 TẬP 9: DANH NHÂN SƯ PHẠM Mộ thầy Võ Trường Toản tại Bến Tre phương pháp giảng dạy của thầy Võ Trường Toản, sau này, nhà giáo Ca Văn Thỉnh đã để tâm nghiên cứu và rút ra nhiều kết luận xác đáng: “Võ Trường Toản chủ yếu dạy về “tri ngôn”, “dưỡng khí”, là vì ông đã thấu đáo tâm lý của con người Gia Định trung dũng, khí tiết, trọng nghĩa khinh tài, ông thấy cần phải phát huy khí tiết, sự trọng nghĩa ấy bằng cách “tập nghĩa” (tập hợp nhiều việc nghĩa) để “dưỡng khí” (bồi dưỡng dũng khí, nâng cao chính khí bậc anh hùng). Đồng thời ông cũng thấy rõ ở Gia Định có loại người tham tài, giả nhân, giả nghĩa, bóc lột người lao động, loại người bất chính “anh chị” côn đồ, do đó, cần phải rèn luyện trí não, “tri ngôn” phải hiểu rõ lòng người, thấu đáo lời nói bên ngoài, lời lệch lạc, dâm đãng, gian tà, dối trá (bỉ, dâm, tà, động ngôn) mới nhận rõ tư tưởng bên trong con người. Thế là trên cơ sở nhân nghĩa truyền thống Việt Nam, ông đào luyện học trò vừa “dũng”, vừa “trí”. Và nhà giáo Ca Văn Thỉnh còn cho biết thêm: “Người Pháp tên là G. Coulet soạn sách nói về các tổ chức bí mật ở Nam Bộ thời trước (các hội kín) đã khẳng định bài Hoài cổ phú của Võ Trường Toản đã được dùng làm tài liệu huấn luyện cho nhiều tổ chức chống Pháp” (xem Hào khí Đồng Nai): 79 """