🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Đại Nam Thực Lục - Tập 4 Ebooks Nhóm Zalo VI~N KHOA HQC xA HQI VI~T NAM VI~NSirHQC T6 Phien dich Vi~n Sit hQc phien dich VAl• NAM TRue Lue •• T~PB6N (Tdi ban la'n thu nhdt) Phien dich : Nguyen The I)~t,Truong Van Chinh, Nguyen Danh Chien, Ngo Hflu T~o, Nguyen M~nh Duan, 1)0 Mc)ng Khuong Hi¢u dinh : Hoa BAng " 1\.' ? , NHA XUAT BAN GlAD DWC CHINHBIEN A ? ~ D~ NHl KY - QUYEN CXVII THl/C LlJC vt THANH T6 NHAN HOANG Dt Giap NgQ. nam Minh M¢nh thu 15 [1834] (Thanh Dl;lOQuang nam thu 14). mua xuAn. thang gieng. ngay m6ng 1. Dt} rAng : PhAm quan Kinh l¢ duqc ban ye'n. ma co tang kMng dg. thl d~u gia an ban thuang chie'u theo phant. up cho rAng d~ tang cling co tang nhy tang n~g. ma trong hl;lDgll;linhA'tkhai khOng dg l~ tri~u hl;l thl thgc chua co phAn bi¢t. ChuAn y 1m ban cua bQ U :tu nay phAm quan vien trong Kinh va ngoai cae tinh co tang 3 nam van theo l¢ truac. trong 27 thang. d~u mi~n M tri~u hl;l; ne'u g~p tang 1 nam. thl tu phant tra len cho mi~n tri~u hl;l3 thang ; ngli pham tra xu6ng mi~n 1 thang ; d~u bAt d'u k~ tu ngay dugc tin cao phO. Vi¢c nay dugc ghi lam l¢ lAu dai. ChuAn cho cae quan to nha trong Kinh va ngoai cae tinh : tu nam Minh M~nh thu 14 [18331 tra v~ truac. nhAn VI vi~c cOng phai phl;lt d~u do bQ lam danh sach. d¢ Chi. r¢ng tha. Thuang ti~n va gl;lo6 thang cho 99 trl;lffitu Thua Thien vao Nam de'n Gia Dinh va. tu Thua Thien ra HAc de'n Ha N¢i (Thua Thien 6 trl;lffi. Quang Nam 7 trl;lffi. Quang Ngai 5 trl;lm. Blnh Dinh 6 trl;lm. PM Yen 6 trl;lffi.Khanh Hoa 11 trl;lffi.Blnh Thu~ 16 trl;lffi.Bien Hoa 5 trl;lffi.Gia Dinh 3 trl;lffi.Quang Tri 4 trl;lffi.Quang Blnh 6 trl;lm. Ha Tmh 6 trl;lm. Ngh~ An 5 trl;lffi.Thanh Hoa 5 trl;lffi.Ninh Blnh 2 trl;lffi.Ha N¢i 6 trl;lm. Duy co trl;lm Ninh Da mOi thang ti~n 40 quan. gl;l025 phuang. con cae trl;lffimOi thang d~u ti~n 30 quan. gl;lo 20 phuang). COn nhiing trl;lffiit vi~c. nam ngoai cling co nhiing vi~c khan cA'pphai truy~n d~ nen cling gia An thuang cA'pco thu b~c khac nhau (Gia Dinh. Gia L¢c 1 trl;lffi.Dinh Thang 3 trl;lffi.Vmh Long 2 trl;lffi.An Giang 4 trl;lm. Ha Tien 1 trl;lffi.HAc Ninh 4 trl;lffi.Thai Nguyen 1 trl;lffi. L~ng San 3 tr~m, Cao BAng2 tr~m, San TAy 10 tr~m, c¢ng 36 tr~m, m6i tr~m d~u ti~n 50 quan, g~o 30 phuang. Nam Dinh 2 tr~, Hung Yen 1 tr~, HH Duang 4 tr~m, Ha N¢i, Ha Xuyen 1 tr~m, HAcNinh, HAcD6ng 1 tr~m, c¢ng 9 tr~m, m6i tr~m ti~n 30 quan, g~o 20 phuang. An thuang mila h~ ciing tM). BQnTham tan quAn thu An Giang la Truang Minh Giang va Nguyen XuAD danh tan gi~c Xiem a s6ng Cd H6 (tuc la tM sa Chi€n Sai cii). Truac kia bc;mGiang tir Thu~n Ciinglui dong a s6ng c6 H6, d~t dOna hai ben balam th€ y gi6c. Sau do vai ngay, Tuang quADT6ng Phuac Luang I~i d€n. Gi~c Xiem dAnhan 100 binh thuy~n tir Thu~ Cling xu6ng, dan ngang giUa dong s6ng, c~m qr chu su cua ta, I~i vAydanh dOna ba ben ta. Quan v¢ giii dOnla Ph~m Hii'll TAmqr chi€n, chern duqc ten d~i d~u m1,1cgi~c la Phi Nhii Kh6 L~c va han 20 d~u gi~c. Gi~c d\!Ilgtr~i d6i di¢n vill liiy ta, ngay dem bAnd~i bac. QuADta co nguOibi thuang va ch€t. BQnGiang cho rAngth€ gi~c duang dii tqn hung hang, ben phi tu cho qUAnthu Gia Dinh phciithem binh thuy~n d€n ti€p U'ng.:My gio vila g~p Tham tan Ho Van Khue d€n quADthu. Tr~n Van Nang li~n ban, uy [Van Khue] di giUp vi¢c quAD.L~i phciiPM v¢ l1yv¢ H~u tMy Nguyen Ti€n Khoan dem han 300 binh dong va 7 chi€c thuyen, dong thOicilng ti€n. ROidem vi¢c tAulen. Vua d1,1rAng: "Ph~ Hii'llTa.mdong giii dOnben ta, tho~t g~p gi~c Xiem d€n xa.mI~n, lien d6c thUc qUAnsl danh gi€t gi~c : d!u la thAngtr~ nho, nhung ciing du lam m~ thanh th€ quADta. V~y thuemgcho 1 dOngkim tien Phi long nho va 5 dOngngADtien Ian. Thuang cho cac bien binh 100 quan ti~n. NguOichern duqc ten d~i d~u m1,1cgi~c duqc thuang 30 I~ng b~c, con m6i d~u gi~c la 3 I~g. Su~t d¢i Truang Van Huy bi ch€t tr~, ban tien tu~t g~p d6i va thuang them cho 10 I~g b~c. L~ niia, cac tuang bien, binh dong, n€u duang truoog bAtduqc 1 ten hay chern duqc 1 d~u tra len, tuc thi thuang cho cai the "thuang c6ng ngADbili". M~y I~ danh dttptruac dAyn€u co thl,lctr~g nhu th€ ciing cho truy c~p. Roi ciing trinh bay lu6n the a trong ~p t~u de cho bi€t ro c6ng tr~ng. Nhiing nguOia quAnthu Gia Dinh ciing th€. "Nhiing binh va thuy~n do Kinh phciidi, tMy b¢ d~u ti€n, hi¢n nay chAcdii d€n quADthu rOi. cac Tuang quADva Tham tan nen r¢ng bay mUllchuac, c6t danh cho quADXiem thua to, sam dem co do bao tin thAngtr~. M¢t khi bien cuang dii duqc yen 6n thi se cilng duqc thuang to". Gi~c Xiem chia dang dong giii Ba cau - Nam PM a ChADL~p. Tu~n pM Gia Dinh la Ha Duy Phien, mill nghe tin, cho rAngnai ~y co duoog tMng d€n Quang Hoa va thuqng du TrQCGiang thu¢CBien Hoa, li~n lam gi~y tu cho thl,lTu~ pM Vii Quynh thee dia h~t canh giii. Quynh I~ptuc thuang luqng uy cho An sat Ph~ Duy Trinh di d€n Thuqng Nguyen (ch6 d6i ngang vill TrQcGiang) thu¢c tM sa An LQi, d6c thl1cbi~n binh phciid€n truac dong giii ngan ch~. D€n khi Trinh v~ tinh, D~ nhi kj - Quyln CWlIl - Thl!c ll:lcve' Thanh (6Nhan hoang de' Quynh l~i than dem binh dong va voi tr~n, theo dl) truac, d~n quan thu Gia Dinh, theo TUOOgquan va Tham tan 3 d~o quAnphan pbai lam vi~c quAn.SOtAulen, vua bao b¢ Binh rAng : "CU nhu so tAu,thi d~o Quang H6a c6 tM thOng d~n thugng du Bien Hoa ciing la nai xung y~u, ma m4y '~n Hnh Kinh pbai di Gia Dinh ciing dii c6 nhieu, v~y nen truyen dl} cho Ph~ Duy Trinh li~u xem trong s6 2000 huang dong hi~n moi Mt, lUlll~i han 1000 d~ giii' tcfusa, con thua mOi cho Vii Quynh dem di". cac tuOOgquan va tham tan quan thu Gia Dinh tAun6i : "Han 10 ten gi~c a trong thanh nhan ban dem, IAnra ngoai quach ben ta. Quan ta Mn ch~t dugc 2 ten. Gia Ti~p quyen sai Su4t d¢i Vii Van Hien va quyen sai D¢i truoog Nguyen Van K~t s4n d~n chern d~u hai ten bi ban 4y. Gi~c lui ch~y, vunGiimg truac l~y 30 l~ng b~c kho va 30 d6ng ngan ti~n Phi long h~g Ian thuang cho Ph~m Hllu Tam va v~ binh de khuyen khich. R6i lam tr~g tau len va noi : Tan wong Truong Phuc DInh da de'n quan thu, T6ng Phuac Luong li~n dem b¢ h~ quay v~ quan thu Gia Dinh. Vua dl;lrang : "Gi~c Xiem bOtlnh giao hie'u, gay m6i CUuthu, xam ph~m bien giOi ta, l~i thua luc nuac tri~u xu6ng, d6t lira dem quan danh nhau voi ta. Quan quan hang hciitie'n len, ra suc danh gie't, chern dugc hon 60 dAu,l~y dugc nhi~u sung 6ng va khi giOi.Thvc dang khen thuang lAm.Trong do nhii'ng ngum dAclvc nh~t la V~ uy Ban trvc Tii v~ Ph~ Hllu Tam, thuang cho lam Chuang co; PM v~ uy Nguyen Duc Hufulthuang cho gia ham V~ uy. cac Cai d¢i 1ab9n Le Van Ng6n 6 nguoi thuang cho gia ham PM quan CO; Chanh d¢i truang Vii Duc Trung thuang thl;lCai d¢i ; Cai d¢i U Ng9c Thiem truac VI can an, phai giang 2 c~p dOidi, nay chuan cho khai phl;lc.cac bi~n binh di tr~ ~y thuang chung cho 1000 quan ti~n. Nhii'ngngum chern dugc dAugi~c, d~u thuang 3 l~ng b~c. "Va, nay gi~c Xi~fi?nhi~u tr~n thua to, chAcda run sg ; ma tinh than quan ta l~i m~nh g~p tram IAn.The~ vao do, d~i d¢i binh thuy~n do Kinh phciidi, l~ ll;lCtl;lckeo de'n,thanh the' se cang th~ len. cac Tuang quan va Tham tan nen tuan theo chi dl;l m~y IAnWac, ch9n cM hifun ye'u,yay danh, ruOidai, th~g tie'n,l~y l~ An Giang, Ha Tien, blnh dinh Nam Vang: S,Omdem co do hao tin thAngtr~, mau t~u c6ng to". Thiio nghich tuang quan T6ng Phuac Luong tu An Giang v~ de'n quan thu Gia Dinh. Blnh kh~u tuang quan TrAnVan Nang li~nthan dem cac h~ng bi~n binh duOi co hon 470 ngum, chia di 10 chie'c thuy~n 6, thuy~n Ie tie'n de'n An Giang de lam vi~c quan. so tau len, vua phe bao r~ltg : "Blnh kh~u tuang quan TrAnVan Nang di IAnnay chinh hgp y ta, h~ co the danh lili gi~c Xiem, de phil hgp voi cai ten "Blnh kh~u" t6t dyp. Hay c6 gAnglen !". L~idl;l rang: "Ta v6n bie't nguai diing carn, co tai danh gi~c, song cai d~o lam tuang phai n~n co muu. Binh thuyen do Kinh va cac tlnh nhieu Mn phai di, ll;1ctl;1cti~n d~n quan thu ke co hang v~n thuyen be, sung 6ng, khi giOi,thu6c d~n va bOakhi deu du dl;1,lay dau co do. Quan gi~c c4m clJvai ta da lau, vi th~ chia ro chu 1qlach, ph4n th£ng ta da nam duqc. Nguai cung cac Tham tan nen nghI muu COth~ nao, ra quan ky, li~u th~ bi~n ; ho~c nhan chieu gio va nuac trieu ma ti~n danh, ho~c dung hoa khi de gianh ph4n tMng, ho~c cOngpM nhUng sach (ke) bAnggel,khi~n cho thuyen gi~c mat cM nuong c~y, ma tlJtan va, ho~c danh up thuyen gi~c, khi~n cho cac sach gelkhOng danh ciing tan, ho~c dem ky binh, theo duang tat di H~u Giang, di vong d~n sau lung gi~c, d4u duOi danh khep l~i, khi~n quan gi~c, th~ bi chia, suc bi y~u, tat phiii tan ch~y, ho~c ng4m dem gel,da lap kin Thu~ Ciing de ch~n duang ve, thi khi gi~c rut ch~y, han bi kh6n d6n ma ch~t a cua cling. Rut l~i, nen tuy co ma lam, sao cho dung khap, c6t cho m¢t tr~n thanh cOng,ta se uu h~u ban them tuac thuang". Vua bao Thuqng thu b¢ Binh la Truong Dang Qu~, rAng: "Nay quan Xi~m hi~n a An Giang ch6ng clJ voi quan quan tat b6 dat Ha Ti~n, khOngreliphong bi. N~u ta dem vai nghin quan tMy thang theo duang bien len d~n lay l~i [Ha Tien], thi gi~c tat se mat h~t tinh th4o, nhan do ta danh pM chUng,chang kho gi dau". Lien xu6ng dl;1cho ca~ Tuang quan, Tham tan a quan thu An Giang pMi ngum gia lam thuyen buOn, do duang sOngLong Xuy~n, Ki~n Giang ho~c duang bien PhU Qu6c, Kim Oil, di do tham cho bi~t ro tinh hinh. L~i sai Tu4n pM Gia Djnh Ha Duy Phi~n ,chQnlay suat d¢i ho~c thi v~ tong quan, da quen thu¢c duang bien, pMi di H~ Chau(l) do hoi tin tuc g4n day cua thanh VQngOic(2)va mQinuac H~ Chau. Tuang quan va Tham tan quan thu Gia Dinh tau noi : "CO nhieu 140 gi~c a trong thanh ra thUdeu noi ten nghich t~cU Van KhOi,d~m hOrn11 thang truac, da ch~t vi ~nh phu thiing. BQngi~c deu suy tOn con no la U Van eu lam Nguyen suy, mOilen 8 tuOi.Nguyen Van Ch£m tlJ xung la ngl;1yDieu khien. BQnth40 da tu cho quan thu An Giang bi~t va vi~t thu ban vao thanh, bao ro hQaphUckhi~n gi~c sam ra d4u hang". Vua dl;1N¢i cac rAng: "Tuang gi~cNguyen Van Cham nguyen la ten tu phat ph6i lam linh, l~i dam cilng ten d4u so phan nghich la U Van KhOicung muu lam lo~. Nay KhOida truac bi trm gi~t, nhUngke bi hi~p tong da ll;1ctl;1Cra thu, th~ ma ten Cham con lieu ch~t c6 giil khang clJ,thlJcla dua ngoan c6 ki~t hi~t nhat trong Iii gi~c ay. Hi~n nay quan quan vay danh sat thanh, no nhu con ca bai dum day hfi, sam mu¢n se mOthOi! Nhung ba con than thich no, tnrC1cday, quan dja phuang da tau 000 bat giam, da giao d'mhth40 l~ptl1'ctheo lu~t nghiem xu r6i tau. Khi an dang l~n, thi (1) me Xingapo. (2) me Bdng C6c. D~ nhj kY - Quye'n CWIII - Thlfc ll!c vi Thanh (6Nhan hoang de' con no la Nguyen Van Trinh bj ap giro d€n quAn thu Gia Djnh d~ keu gQi ten Cham oo~ di~n. COn vq, con gai, em va chau ten Cham 8 ngum deu gi€t di. 4i sai quan Hung Yen theo que quan ph~ OOAn,dao ma t6 nolen, d6t hili c6t, d6 xu6ng s6ng" . .B<;m quan nuac Phien, Oc Nha Tra Tri ten la Long, Oc Ma Nham Ljch ten la Tu, Oc Nha Ma Ha Thi Na ten la Ke daOO pha quan Xiem a duang bQ. Truac kia, tuang Xiem la Tra Lien Nha D~t dem han 5000 quan va 50 that voi (quan Xiem chi co han 500 ngum, con deu bat ngum Chan L~p, ngum Lao cilt toc, an m~c gia lam nguoi Xiem), xam l~n Ba cau-Nam Phil. Khi chUng sAp qua s6ng, do Xi KM keo xu6ng, bQn Long dem 700 Phien biOO, giao chi€n, gi€t ch€t vai chl;lCquan gi~c. Gi~c phiii rut lui. BQn Long du6i d€n phil L6 Vien, chern duqc ten dau so la Vi Sai Thuqng Liem va han 200 thu c~p d6 dang no, l~i bat s6ng duqc 3 ten, thu duqc khi gim va nghi truqng v6 k~. Gi~c Xiem ch~y d€n s6c Thanh M6n. Lli Long lien sai ap giai tu biOO d€n quan thu Gia DjOO va xin quan quan ti€p vi¢n. T1.rOngquan va Tham tan l~p tuc phat co Mng bao tin thAng tr~ (co vi€t 4 chii' "Soat thoai Xiem binh"). R6i dem OOii'ngten gi~c bj bat len m~t liiy d~t, rao khAp nai, chern dau beu len, d~ cho trong thanh tuy~t vQng. Truac hay thuCJngcho bQn Long 20 d6ng ngan tien Phi long Ian va 23 d6ng ngan tien 000. Lien lam sa tau len. Ngay Nham Than, tin thAng tr~n d€n da qua nira dem, do cira cung dua vao. Vua tra d~y, khoac ao ra xem, cii mUng, thuCJngcho vien dQCsa bao tin thAng tr~ la Kiem thiio T6n Th~t cAn, vien ti€p oo~ d~ len Ia Tu Vl;lbQ BiOONguyen Van Ly va HQ v¢ T6n Th~t Dien m6i ngum 10 d6ng ngAn tien Phi long Ian (sau do co do cua cac d~o bao tin thAng tr~, nguoi ti€p d¢ va ngum tuyen dQc tin ~y deu co thuCJng). Vua bao quan Mu rang : "Gi~c Xiem sang xam Ian khi thily quAn no d€n ba coi, ta doan quan bQ cua gi~c t~t do d~o Quang Hoa ma d€n r6i ra qua OOien,kh6ng ngo rang bQn quan Phien l~i hay t~p hqp huang dong, l~y it ch6ng nhieu, th\lc Ia ChAn L~p con co ngum ma gi~c Xiem kh6ng lam tro gl duqc !". Lien dl;lthuCJng cho ten Long, ten Tu deu lam ChuCJngca, tr~t tong OOj pham, kiem linh nguyen chl1'c Oc Nha Tra Tri, Oc Nha Nham Ljch ; ten Ke cho lam V¢ uy chu quan, tr~t tong tam pham, kiem linh nguyen chuc Oc Nha Ma Ha Thi Na. L~i thuCJngcho kim tien, ngan tien Ian va 000, ao g~m va the b~c. cac dau ml;lc theo di daOOtr~ deu thuCJngcho ngan tien Ian 000 m6i thu 50 d6ng, ao chi€n cac mau 10 cai. QuAn va dAn thUCJngtien 1000 quan. L~i dl;lTuang quan va Tham tan truyen hjch cho bQn U D~i Cttang va Nguyen Hoang Thoa (Thoa, truac My duqc phai dem biOO dong d€n M6ng Phl;l thuQc d~o Quang Hoa dong cMn gi~c Xiem) chQn l~y han 1.000 binh dong duqc vi~c cua d~o Quang Hoa dem g~p d€n phil Phil BAc, hQi cung bQn Long : n€u tiiih th€ co tM daOOduqc, thl gQp suc l~i mil daOOdyp, Mng chua ti~n vi duang dQc d~o khiOOsu~t ti€n quAn thl cling cho tuy CCi canh giii', cha nen cau c6ng mil vao sau. Dqi khi quan qUAIldUbng tMy danh lui h~t gi~c thi I~p tuc san di d6n danh. L~i dl,l cho Tuang quAn va Tham tan qUAIlthu An Giang : "Gi~c Xiem chi c~y dubng b¢, mu6n quay r6i phia sau quAn ta de chia se suc qUAIl,nay nghe tin qUAIld~i da thua, I~i g~p bu6i gi6 dOng moi b6c, sg qUAIlta thua th~ danh up, chilc chUng silp Ian tr6n: l3<,>nnguai nen kip danh gi~t cho h~t, khi~n chung IAu dai khOng dam nhom ng6 nuac ta. N~u chUng ch~y truac thi cling nen du6i gap, cha de cho chUng ra xa ngoai khai, r6i sau mai rut quAn. L~i, thua thang, thAng lay ChAn L~p d~n Bilc Tam BOn, chia d~t d6n canh, suc cho Phien ml,lc d6ng giii', r6i rut v~". Vua nghi : cac tuang si Nam chinh, a IAu ch6 tr~ m~c : ho~c kh6 nhQc milc b¢nh, ho~c danh nhau bi thuang, rat dang thuang x6t, ben sai N~i cac truy~n chi cho cac d6c, phil, b6, an Gia Dinh va An Giang suc cho cac y sinh theo di quAn thu, ho~c phai them tMy thu6c trong h~t d~u phai h~t long CUuchii'a. Pham thu6c thang, carn chao, phai thAn d~n xem xet. Thay thu6c nao chii'a khoi dugc nhi~u thi cho lam danh sach dgi Chi ban thuang. L~i sai thay thu6c ngo~i khoa la Hoang Ti~n H~nh do dUbng tr~m, d~n quAn thu An Giang lam di~u hQ. Tuan pM L~ng San U D~o Quang tAu n6i : "Ten nghich ph~m la Nguy~n Khac Thuac tl,l hQp d6 dang an hi¢n a pMn rUng Yen ChAu, hi¢n dang lung biit chua dugc. Than da phai do tham dich xac thi bQn n6 c6 han 300 ten, d~u Ia dAn a 2 t6ng Yen ChAu va L¢ Vi~n (d~u thu~c chAu An Hac). Tr~m nghi : k~ lam bAy gio la nen truac hay truy~n d~t 1m vua, lam cho d6 dang n6 tan ra, khien n6 m~t minh khOng cM nuang thAn, thi hAn d~ biit. Than aa kinh chep 1m dl,lra an, ily cho vien quan c6 t~i la Duang Tam truac den tuyen 1m dl,lbao va suc cho bi~n binh da phai di truac, chQn dat d6ng d6n, de to cai th~ tat danh". Vua sai b~ Binh truy~n dl,l rAng: "Truac kia can cu vao 1m tAu thi du dang gi~c Thuac con !en lut n6i a pMn rUng Yen ChAu, tl,lt~p d~n han 1000 ngum, nghi nen them quAn de danh dyp. Ta da c6 Chi cho 2 dnh mc Ninh va Hai Duang d~u phai bi~n binh di hQi ti~u ; nay I~i n6i nen lam k~ chieu an pM dl,l la han. Sao tAu n6i m~p mo, truac khOng c6 dinh ki~n? Va, gan dAy, nhi~u Ian ta da h~ dl,l: Pham nhii'ng ke truac d1itr6t 10 theo gi~c, nay bi~t h6i 16i, ra thU, d~u cho d6i mai, bao gio chAng cling ma luai 3 m~t, chi t~i thua hanh khOng dugc vi¢c, thubng thubng chi n6i sUOng, rut Cl,lCnao c6 ich gl. Nguai c6 trach nhi¢m giii' bC1coi nen phfui khm c6 gang gap b¢i the nao, ho~c danh dyp ho~c v6 v~, ta cling khOng b6 bu¢C gi dAu. V~y hyn trong m~t tMng, phAi tlm nhi~u phuang phap, c6t biit dugc gi~c ThuOc den lam an, nghiem trioN~u van.cu khOng dugc cOng tr~ng gi thi kh6 ch6i 16i n~ng day". L~i cho rAng s6 ti~n de a kho con it, sai tu lay 1ססoo quan cila tinh mc dem den. Toan gi~c Tuyen Quang len lUt n6i len a dia h~t t6ng Th6 Hoang, chAu D~i Man, ngum giii' d6n PhUc Nghi la th6 ty Ma Doan Than dem th6 dong di danh chern dugc 3 ten. Gi~c rut lui, r6i I~ keo hang dan d~n han 400 ngum. Than thay D¢ nhi kY - Quyln CWlII- Thlfc Il;lC vi Thanh 16Nhtm hoang de' quan minh it,rut v~ d6n, canh gift. Quan tinh la Tr~n NgQc Lam va H6 Si Lam nghe tin, l~p tuc tu ngay cho Lanh hinh Tr~ Hiiu Yen dem quan va voi truac dii phai di, ti¢n duang h¢i tieu. Vi¢c len den vua, vua dl,l sai tu cho hQn Le Van Duc va Nguy~n C6ng Tru khi dt;liquan khiii hoan tra v~, nen ti¢n duang qua day, li¢u sam d~p tAt ngay di ! T6ng d6c Ninh - Thai la Nguyen Dinh Ph6 dem quan va voi til Thai Nguyen tra v~ BAcNinh, luu It;li700 hi~n hinh a cac COthu¢c H~u quan d~ dong giu. T6ng th6ng quan V1;1 dt;lo Cao B~g la Tt;lQuang ev tau noi : "Th~n sai hi~n hinh di lung, tiep tl,lChAt duqc them hQn than thu¢c cua tuang gi~c g6m 14 ten, dii dem lil ngl,ly D6c V~ va N6ng Hoanh Khai, h6 ten ngl,ly Hoa la Nguyen KhAc Dich g6m 7 pht;lm nhAn, chern r6i, con thl giao cho Cao BAng thu nh~, giam cam, d¢ Chi tuan lam". Vua dl,l sai hAt duqc m6i ten d~u ml,lc gi~c thl thuang cho 5 It;lnght;lc,hAt duqc m6i ten tong dang, thuang 3 quan ti~n. Lt;lidinh th~ l¢ cho nhUng ngum dang duqc thuang : neu Ia quan quan, ho~c th6 ty va th6 ml,lc, truac kh6ng theo gi~c, thl cu chieu l¢ cap thuang, neu la ht;lng di gAng suc d~ chu¢c t¢i ho~c twac dii trot 10 theo gi~c, nay It;lira suc bAt gi~c d~ chu¢c t¢i, thl tau len d¢ Chi, kh6ng nen v¢i thuang d~ to fa co sl! phan hi¢t. Ngay Giap Tuat, te Xuan huang. Quang Nam, Quang Ngiii gia gt;locao. Dl,l quantinh truac hay cap s6 thOc cho dan lay v6n lam duang cat d~ cho du an. Nha nuac mua duang r6i con thila, thl gia an duqc ban cho lai hu6n ngum nha Thanh. Sang nam se It;liy thee l¢ earn truac. B¢ H¢ It;lixin truy~n bao cac h¢ lam duang : d¢ n¢p du ducmg mm duqc dem ban. Vua phe hao rAng: "Tuy thee y mu6n cua dAn. ChAng the, thllay gllam tin vai dan ? Ha rmh, Thanh Hoa gt;locilng kern. Sai lay thOc kho, giiirn gia ban ra ; neu ai mu6n yay cilng cho". Quan tinh Thanh Hoa It;litau xin tiep tl,lc thue dAn ngheo di lay da nui, chieu thee l¢ truac, cap cho ti~n va gt;lo. Vua hao hQ H¢ rAng : "Do cilng la cai y nhan vi¢c c6ng d~ thay cho phat chan". Chuful y 1m xin. cac dia phuang khuyet nhi~u giao thl,l va huan dt;lo. Sai b¢ Lt;lihan xet b6 dung nhUng ngum do dl nhan xuat than twac dii co 16i It;liduqc khm dl,lng, ho~c hi giang chuc d6i di, hi¢n duang lam hat ciru pham a Kinh. Vua nhan hao thi tMn la Phan Huy Thl!c r~g : "Ta dem ngay nhUng nghT vi¢c dung ngum, chi mu6n b6i duang nhAn tai a chuc duqc lAu. Duy co c6ng thl thuang, co t¢i thl ph~t, do la phep thuang cua Nha nuac, c6ng phap quyet chAng b6 duqc. Nay chu.nha d6i vm tOita, ke nao cham chi duqc vi¢c, cling con yeu thuang, hu6ng chi My t6i hiet phan khm, c6 gAng, Ong vua ha no cu b6 di sac ?". Khai ph\1c cho Ph6 su Tit t~ ty hUll tri la TOn Th~t Dinh thang th,! Tit t~ su, cung v6'i Ph6 su TOn Th~t Hoa chuyen lam cOng vi¢c Ta Tit t~ ty. DAp de mai a 2 dnh Ha N¢i va HAc Ninh (Ha N¢i : 1 do~n a lang Dong Cu huy¢n Nam Xang, dai hoo so trugng, 1 do~n a lang 4i xa huy~n Thanh Liem, dai hoo 400 trugng. Bllc Ninh : 1 do~ a lang PhUC1I1gTr~ch, huy¢n D6ng Ngan, dai· hC1I11S0trltgng, 1 do~n a lang NgO D~o, huy¢n Thien Phuc dai hC1I1S0trugng). Lam nha cOng duang cho quan Lanh binh Quang Ngiii a ngoai bien. Vua hao b¢ Binh r~g : "Truac d~y vi dOn tr~i 6 co Quang Ngiii deu co quan co chuyen coi, dii chuan cho liinh binh cung dong a dnh thanh, mOi thcing 2 Ian di tuan xem xet. Nay nghi tinh thanh dii co ph6 lanh binh a giiI, ma m¢t diH yen bien giOi nen co m¢t vien quan to cai quan thi luc co vi¢c mai mong dAc l,!c dugc. V~y ra l¢nh cho quan dnh la U Nguyen Trung va Nguy~n Duc H¢i chQn ngay l~y m¢t chO dat trong do d6i vm dOn tr~i cua cac COm¢t toa scinh duang cho lanh binh, d~ Lanh binh Nguy~n Vinh thuang thuang d~n gan day tuan phong, roi huan luy¢n bien binh d~ nghiem vi¢c phong bi noi bien gim. Qic sa clla ai va b~n do a 2 dnh L~ng san, Cao BAng truac vi co gi~c, nguro linh trung deu tr6n. Quan tinh dem vi¢c tau len, dugc d~c cach mi~n thu~. Lam bai nga "Ki~m nghi¢m ng'! dugc" cap cho cac Liinh thi v¢ U Van PM, Ph~m PM Quang va Nguy~n TrQng Tinh mOi nguro 1 cai. Pham khi co dang thu6c len vua, chuan cho cung Vii Van Giai h¢i dOng vai ng'! Yki~m nghi¢m l~i. DOi bO nguyen th,! V¢ uy v¢ Ta nhat dinh Vii lam la Tran Van van lam th,! V¢ uy v¢ H~u nhi. van truac vi dau mllt xin ve hUll ; d~n nay, kh6i ~nh, l~i dugc b6 dung. Chuan dinh tit nay, nhiIng Cll nhan va giam sinh Mu b6 a cac dia phUC1I1gkhi co chO khuy~t dugc bO, thi Cll nhan b6 thi th,! Tri huy¢n, giam sinh b6 thi th,! Huy¢n thita. NOng Van van, tuoog gi~c a Tuyen Quang, l~i t\1 hQp be dang, xam Ian mien thugng du h~t Cao BAng. Tham tan Vii Van Tit dii thcim bi~t tit dOn Nhugng B~n thOng d~n to gi~c a NgQCM~o, van Trung, co 3 con duang (m¢t duang giUa do dOn sa d~n dOn Trung Thang, qua cac lang ThOng NOng, LUC1I1gY d~n ~ Lanh ; m¢t duang ben hiIu : di ngang ra cac lang Phu Tang, S6c Giang, l~i qua lang LUC1I1gY d~n ~ Lanh, th~g d~n NgQc M~o ; m¢t duang ben ta : di ngang ra Hien Liinh, qua cac xii Thap Na, Binh Lang, th~g d~n van Trung), lien phcii uy bQn V¢ uy Nguy~n • Ti~n Lam va Thanh tM uy TOn That T,! chia nhau dong giU a LUC1I1gY, ThOng NOng la con duang giiIa va Thap Na, Binh Lang la duang ben ta, con chinh minh thi dem d~i quan dong a dOn Trung Thang de di~u khien.·L~i tu cho TOng th6ng T~ D~ nhj ky - Quyin CWIII - ThlfC l/!-c vi Thanh 16NMn hoang de' Quang CI! phai them bi~n binh dong ch~n a Phil Tang, S6c Giang la con duang ben hiiu. Gi~c dem d6 dimg, di yen mli keo d~n, clIng voi quan quAn cac. d~o ch6ng danh luOn ma:y ngay. T~ Quang 0,1' dugc tin bao, lam so phi tau va noi : "B<;mgi~c nay sau khi thua va, chl;ly tr6n khOng r6i nay bOng l~i dam dem quAn ch6ng cl! nhu th~, la bCJid~o quan Tuyen Quang dii rut v~ truoc, d~o quan Thai Nguyen ciing chua ti~n sat d~n noi cho nen noll;li dl!a vao VAn.:rrung, NgQc M~o lam sao huy~t, chieu t~p ngum Tri~u CMu, thu th~p d6 dang, va t~p hgp cac tan quan cua nghich Oin, nghich Huyen, nghich Chieu, nghich can (Chieu, can d~u la chau U Van KhOi), nhen ll;li nAm tro dii tan. Ma tu Cao BAng ti~n len, cac day nui chAng chit bat ngat hi~m tra. Giap gAn dia dAu NgQc M~o, van Trung l~i co m¢t con duang tAt ma hi~m, phcii di hang m¢t nhu xau ca, ra:t kho khan. Gi~c a tren nui, tu cao bAn xu6ng, quan quan ml;lo hi~m ti~n len, chAng kh6i t6n hl;li.Thi~t tuang Vii Van Tu th~ kho m¢t minh lam dugc. N~u theo lai d\1, truoc hay keo quan khai hoan thi gi~c l~i d~n, cMc khOng phai la duang yen 6n lau dai. ThAn da li~u d~ quan va voi a thanh Cao BAng, r6i li~n tim duang ti~n len, tily co danh d~p". Vua d\1 rAng: "Dang gi~c VAn Trung, truoc day da bi dl;lOquan Tuyen Quang dao hang pha t6, ten dAu dang da phai c~o toc tr6n ch~t, cMc da sg hai oai quan, an nup xo rUng, t~m mong keo dai hC1itan ma thOi ! Cho nen dil co m¢t vai ten len lut t\1 hQp ciing chAng cAn d~ y, Mt ta:t phcii du6i tM khAp rUng lam gi ! KhOng nga tMi dien khOng chua, nol~i con dam t\1 hQp gi~c tan, Ian v~ van Trung, muu toan ch6ng qt. Chinh la bQ ngl!a ch6ng xe tI! di d~n cai ch~t ! Nguoi dii ti~n quan thi chuan cho h¢i ngay voi Vii Van Tit : thua th~ thAng 19i nay d6c suc tuang sT,ra suc danh ml;lnh Mt va chern cho h~t nhiing ten thU phl;lm, y~u ph~m va d6 dang gi~c, sOm rut quan tau khuc khcii hoan, d~ uy vua dugc yang d~y, bien gim dugc yen 6n lau dai". L~i truy~n d\1 cho T6ng d6c Ninh - Thai la Nguyen Dinh Ph6 la:y ngay 1000 bi~n binh va 15 that voi chi~n cua mc ·Ninh - Thai Nguyen giao cho An sat Thai Nguyen la Nguyen Muu va PM lanh binh me Ninh la Nguyen Van Vng ca:p t6c dem den 2 lang BAng Thanh, c6 D~o, giap gim Tuyen Quang, g¢p sue h¢i tieu. Nguyen Van Long, Pho quan co co Trung hUng thu¢c Hiiu quAn la b¢ bi~n a tinh Tuyen Quang la:y l~i dugc d6n Trinh a cMu D~i Man. Truoc day, d6n Trinh bi gi~c chi~m dong, Long dugc dnh phai dem quan di tieu, vita mm d~n Ly NMn thi g~p vai tram ten gi~c ben xOng danh : gi~c ch~y. Long li~n ti~n d~n d6n Trinh, l~i danh nhau vm gi~c, chern dugc 5 dAu va bAt dugc khi gioi cua gi~c. Gi~c d~u ch~y tr6n vao rUng. Vua nghe tin khen nggi, cho Nguyen Van Long lam Quan co, thuang cho binh dong di danh tr~ a:y 300 quan ti~n. Linh binh d~o Trful 1mb, Ngh¢ An la Nguy~n Van T~o ti~n d~n sach Tnl eArn, cMu Quy Hqp, cUng vm V¢ uy Nguy~n Dt1'cLong chia dOn canh gifi'. Pho v¢ uy d~o Trful Djnh la Nguy~n Van Thu cling d~n huy¢n Cam M6n theo dia h~t phong tbU. B6 chinh Nguy~n Dlnh Tan va An sat vo Dlnh ct1'tin Mo, tAul~n va noi : "Ok pbU Trful Ninh, Trful 1mb, L~c Bi~n, Trful Djnh thu¢c tinh co quan Xi~m ho~c vuqt s6ng xllm lful qu9:y nhi~u thO dan, ho~c dua thu tim doi nhiing dan xi~u gi~t ho~c tran vao d9:tta. COn nuac Nam Chuang tuy la thu¢c qu6c cila ta, nhung cling la man thu¢c nuac Xi~m, theo tin do tham thi Nam Chuang cling hQp t~p qUAnMan ma d~n. Th~ da phi tu cho bQn Nguy~n Van T~o li¢u C(1 cMn danh. L~i phai tMm 100 bien binh dinh Th~ sach, dem theo 5 cO sung qua san l¢ thu¢c de lam vi¢c quan. L~ phi suc cho vi~n tri pbU Trful Ninh hQp t~p nhieu dan thO, d¢ Qulin v¢ T6ng Phuac Minh do tinh phai di ti~n d~n, cho theo l¢nh dieu khien. Pham nhiing con dUOng co the di d~n Nam Chuang duqc chQn cM hiem y~u, l~p dOn tr~i, 19:yHnh thO canh gill". Vua d\l rang: "Nhiing dieu cac nguC1itrU tinh deu dii tbOa dang, n~n lAy tMm 700, 800 ho~c 1000 6ng phun lira, chia c9:pcho cac d~o quan. D~n nhu luang thl;lc cang n~n de tarn can th~ c6t duqc ti~p t~ dOi dao". BQn V¢ uy d~o earn L¢ la U Van Th\lY, An sat HO HihI Th&m, thl;l PM v¢ uy Ph~ Phi ti~n d~n cMu Ba Lan, dong tr~. Han 500 Hnh thO cac cMu, tr6n m9:t qua nira. Thl;l Tu~ pbU Nguy~n Tu ti~p duqc tin Mo, l~p tuc phi suc cho Tri phil earn L¢ la Ha Th~ Nghi, Tri cMu Huang Hoa la U Dang Khi~m thuqng khan t~p hqp cac thO binh va tra ro de trUng ph~t, rOi dem vi¢c tau l~n. Vua d\l rang: "ThO dADcac cMu bAt ra chi de din duOng, dai tai lUC1llgthl;lcma thOi, ching phai dUng de danh ~ duqc. D6i vm nhiing ke nhut nhat, tr6n di kh6ng c~ tra hOi niia, chi oon phai ngu(1imau d~n quAnthu, doi h~t cac l~ m\lc d~n, hieu d\l cho hQ mach 000 Ian nhau, ve h9P dan chUng d~n don quan quan ti~n danh gi~c Xi~m, kh6ng nhung gilt toan vCfndUqc than minh,nha minh va l~ don duqc an thuang. ~n nhu binh dong ma bQn U Van Th\lY dem di duqc han 1000, ma gi~c Xi~m b d~o quan 9:y ching qua chi co ti~ng Mo, chu kh6ng co cai ngon gi khac, th~ ma Van Th\lY ching nghI cO vo quan d¢i duOi gi~c ra kbOilX1 coi, chi ch6ng ch~ vi ca linh thO it 6i. Nhu th~ r9:tkh6ng hqp 19 !Nay n~n l~p tuc chia thuc binh dong d~n th~g dOn gi~c, ra sUe vay danh, c6t sao m¢t tr~ dCfPtan, kh6ng duqc keo dai ngay gicr !". Sai Thi lang b¢ H¢, quyen lam vi¢c b¢ Binh, la Duang Van Phong va h¢ 19 ful quan phong Tu~ phil Quang Tri, thl;lTu~ pbU la Nguy~n Tu g9:p di d~n quan thu U Van Th\lY h¢i lam vi¢C quan. Gi~c Xiem lui ve dOn Chau D6c. Truac day, quan gi~c danh nhau vm quan ta b Tien Giang, bi thua lU6n, dinh rut lui, ben ng~ dem 1 canh quan Da D~o (thu¢c D~ nhj kY -Quyln CWIII - Thl,tc l/f.cvi Thanh 16NMn hoang de' dia gim Dinh Tuang) 6 ben hii'll sOng, chl,1'cdanh up d6n hii'll ng~n, nhung bi€t ta da phong bi truac, nen cuoi cling mUll khOng thanh, ben doc h€t quan huang v~ d6n tii ng~, ho la bAn sung, lam ra dang dinh cuOp tr~i : tir sang sOm d€n canh tu mm im ti€ng sung. Khi quan quan bi€t thl gi~c Xiem da lla tr~i, bo xac ch€t ma di r6i. Tham tan Nguyen Xuan li~n dem vai ch1,1cbinh thuy~n rieng di d€n dia ph~n thU s6 Tan Chau 6 thugng du d~ ngan ch~n. B<;>nTham tan Truong Binh Giiing, H6 Van Khue va Tan tuong Truong PhUc Dinh d6ng thOi doc thUc, d~i d¢i binh thuy~n do Thu~ Ciing qua H~u Giang, duOi theo d€n sOng Chau Doc, thl gi~c dong d6n 6 bo sOng chong cl,1'l~i. B<;>nGiiing sai Ph~m Hii'll Tam va Thai COng Trieu ti€n danh. Tri~u, m¢t mlnh di thuy~n CI,1'Hiii san len truac. Gi~c dung sung lan, sung nM bAn lo~n x~. Quan ta nhi~u nguOi thuong vong. Tri~u cling bi thuong. Ta ben chia quan d6ng g~il'tren bo va dan chu su 6 trong sOng, tuy COdanh d~p. R6i lam so tau len. Vua d1,1rfing : "NguOi Xiem dem quan cii nuac vao Ian cUOp, bi quan ta danh gi€t nhi~u lan, l~i khOng cUOp b6c duqc gl, th€ tat dem tron, quii nhu ta da li~u truac. Nay luc v~ Chau DOc, ch~ng qua mUllmO lam ra chong cl,1'd~ tinh cach lui nhu con tho ma thOi, quy€t ch~g dam dong lau 6 day. cac Tuang quan va Tham tan nen doc thuc tuang bien, binh dong m¢t phen ra suc danh gi€t de quan dan hii gi~. Va ~ 9 tuan phong do tMm : n€u tMy no co niiy m¢t chUt tlnh hlnh ch~y tron, thl chia quan thuy b¢ dUOidanh ngay, cha d~ cho no duqc ung dung ma cao bay xa ch~y, n€u co tiin l~c vao rung, thl suc biio dan bAtchern d~ dang cOngoN€u n6 con giil' thanh dat Chau DOc, thl m¢t m~t dung chaD.dia IOi bAn vao : ch6 ay dat h~p nguOi nhieu, tat d~u tan nat ; m¢t m~t m¢ lay dam ba triim quan carn tii', thira luc dem toi, len d€n sOng Vmh T€, eArn CQCdO da vao chO cii'a sOng bun Idy, nOng, h~p. N€u hay cAt dli't duqc duang ve cua thuy~n gi~c thl thuang 1.000 l~ng b~c. L~i giao dam ba ch1,1c chi€c thuy~n Ian cho 1, 2 vien Tham tan, do sOng Th1,1yScm ho~c cii'a sOng ~u Giang, th~g d€n Ha Tien don ch~ d~ phong khi gi~c sOng tron thi l~i la mUll cao. Vii, gi~c Xiem ch~g bi€t nghia 19, bO tlnh hii'll nght, tim moi thiI hm, than va nguOi d~u gi~. Dang nen gAng suc, duOi d€n ky cung, gi€t h€t cii nuOc d~ hii long nguOi, nhung nghi tuang si kho nhQc 6 ngoai da lau, n€u da danh d~p duqc gi~c Xiem duOi ra ngoai coi, thira thAng th~g lay dat Chao 4p d€n BAcTdm BOn, binh uy cling da lUng lAy, du lam cho long quan man di phiii sq hai, thi chuAn cho rut quan, khiii hoan ngay, khOng can phiii day quan Mi t¢i, xa xOitreo l¢i cho them kho nhQc nil'a !". L~i sai truy~n d1,1cac Tuang quan va Tham tan quan thu Gia Dinh rmg : "Nay mlii nhQn dien cu6ng cua gi~c Xiem da bi gay r6i, da co thOi co danh duqc. Khi d1,1 nay d€n, n€u ti€p to tu cua An Giang bao rfing Xiem da tan vo tron xa tir truac, thl khOng can di nil'a ; n€u con 6 Chau Doc, Ha Tien chua rut, thi Tuangquan hay Tham tan m¢t nguOi tuc toc dem ngay dem thUy su kinh binh va nhUng huong dong d¢ tren duai 2000 nguOi tinh nhu~ chia di hon 10 chi€c thuy~n d6ng va thuy~n hi~u chii'Binh, vOinhi~u sung 6ng va hoa khi vong dUOngd~n cira bi~n Ha Tien hay dao PhUQu6c, ch~ dUOngv~ cua gi~c, khi~n cho m¢t manh giap khOngcon va m¢t t~c van thuy~n khOng sot d~ lam cho trQn cOng vi~c. Rut l~i cac nguai nen r¢ng ma muu hay, l~p l~y cOnglan, chu dUngch~ tre, uOngphi m¢t phen di l~i". TOng d6c quan V1,l d~o Tuyen Quang la U van Duc, Tham tan Nguyen COng Tru, tit van Trung rut v~ d~n dnh thanh Tuyen Quang. Khi bQnDuc mOiti~n d~n Van Trung, gi~c van li~n dem h~t gia quy~n tr6n sang thung rUng thu¢c dia giOi nha Thanh, bQnDuc chia pMi lung bAt,khOngduqc m¢t ten nao. G~p ngay luc bQn gi~c 600, 700 ten tit ph1n rUngCao BAng- Thai Nguyen d~n dong giii'van Trung ; phia truac, phia sau, tit a tren nui cao bAn sung xu6ng. a m~t truac Lanh binh Nguyen van Quy~n thita th!ng, khinh dich, ti~n len bi gi~c cuOpm~t 5 cOsung qua san ; Iqp luc vi~n binh .keo d~n thi gi~c tr6n vao nui sau, ta chi chern duqc 1 d~u va thu duqc vai khAu sung di~u sang ma thOi.a m~t ~o quan sau, Uinh binh Tr1n Van L¢c vita d~n thi gi~c li~n lui ch~y, duOikhOngIqp, r6i tra v~. Gi~c l~i ch~n chO hi~m don danh a sau quan ta. Nhi~u Mnd6n Ninh Bien v~ tai luang quan, chuy~n d~ 6ng tr~m, d~u bi ngan tra, khOng duqc thOngd6ng. BQnkinh phai Thi v~ Phan Gia Phien, dnh pMi Su~t d¢i L~i Th~ T~i va Duang Van Kim d~u bi gi~c gi~t. Trong quan, da han m¢t thang phai nha luang a vilng gi~c, nay sApkhOngk~ ti~p duqc nii'a. D~t nay, lam chuang r~t n~g, binh dong bi ~nh ngay m¢t nhi~u. BQn Duc cho rang dong quan cha d¢ dVChi, thi m(>tngay m¢t kho han l~i cang khOng ti~n, ben dinh ngay rut ca m¢t d~o quan v~. Khi qua nui Kha DOng,lang An Lang, quan gi~c dlJath~ hiem, ch6ng danh, quan ta SM. d~n, chern gi~t duqc vai ten, gi~c li~n ch~y tr6n. Kip d~n sOngNiem Giang, theo bOma di, len loi quanh co, d~o quan cua Lanh binh Tr~n Van L¢c va v~ uy TOHu~ van a sau, thinh linh tit trong h6 ben hii'ucach sOngva dinh nui lung deo, gi~c bAnsung ra tOit~p : quan ta bi thuang ch~t nhi~u, bOm~t 2 cOsung d~i luan xa. Di 15 ngay, mOid~n d6n Ninh Bien, li~u de Nguyen Van Quy~n quiin Hnh400 bi~n binh va 1000 thOdong a l~i d6ng giii'r6i v~ yen nghi a tinh thanh Tuyen Quang. BQnDuc dang so tau ro tinh hinh, xin chiu t¢i va noi : "D~t &0 L~c heo llinh a bien giOi, th6i quen hung tqn, ma t6i da lau. Nay gi~c vao m¢t minh ch~y tr6n, nghe n6i da ~n tOe,sang nha Thanh, mong t~m keo dai hai tan, th~ ma d~i quan a truac, be Iii gi~c con dam tv hQpa sau, ch~ d6n de tuac 6ng tr~m, gi~t h~i ngum duqc sai pMi. 4i rinh luc quan quan rut v~, chUngch~n hiem, ch~ duOng,ngang nguqc khOngthe d~y duqc !Trong ~y, tOngMOngAn thi c6 Ma Si HuYnhla con r~ gi~c van; lang An Lang va lang An L~c thu¢c tOng van Quang thi c6 NOng van Si, NOngVan Thao la anh em con chUcon hac cua gi~c van. Chung lam yay canh cho nhau, l~ gian ngoan lAm.Tuy da sai thOty phong thu theo dja ph~n, song xet ky nhan tinh th~y hQkhOngkhoi c610ng kinh hai vi gi~c van hay con chua bi n¢p D~ nhi IcY - Quyin CWIlI - ThLfCllf,c ve' Thanh (6Nhdn hoang de' d~u. Bc;mtMn thl!c r~'t e r~g tro tan se l~i nhen chay. Hu6ng chi Hi gi~c Si, gi~c qn d~u chua bi biit d~ xu an, th€ tD:tchUng l~i lien k€t vm nhau, thi Tuyen Quang, Thai Nguyen, Cao BAng, L~g san chua cMc gift dugc vO Sl! !Va, Wac day, mli sOng phong t1;tcd~u chua am tUOng, nay da than d€n t~ nai thi da hai bi€t dugc tUOngt~n v~ manh khoe cua gi~c, v~ tinh thl!c hay d6i cua dan, v~ dUOngl6i hi~m hay de, xa hay g~. L~i, gi~c chi c~y co ngM mlp chO hi~m biin sung ra, con thi khOng co gi tr¢i. Duy co di~u la nui non trung di¢p, dUOngl6i ch~g chit, a xa ma trOng thi nhu t6 ong b~u t6 ki€n, d€n g~n ma nhin thi nhu ran d¢c v~ tro. N€u ch~ng t~p hgp dugc nhi~u binh dong, cac d~o cung danh khep l~i, thi cu6i cung cling chi u6ng cOng di l~i thOi !Tuy co lD:ynhi~u th6 dong, nhung phai ph6i hgp vm quan quan d~ cM tei thi mm dugc vi¢c. Nay mua xuan D:map chua co mua h,lt, xin di~u v~tinh minh chinh d6n quan d¢i, r6i se tra l~i d~ toan tinh vi¢c lam sau nay cho co cOng hi¢u. V~y tha thi€t xin sac sai cac tinh mc Ninh, 4ng san d~u phai bi~n binh ti€n giap dia ph~n chau Bao L~c, hyn ky h¢i tieu". Vua xu6ng d1;tr~g : "Truac dD:y,vi th6 phi Tuyen Quang gay vi¢c, bQn nguCri yang m¢nh chuyen chinh Mi d6ng ti€n danh nhi~u l~ tau bao tMng tr~ ; ta da khen thuang uu h~u de d~n cOng kho nhQc r6i. Va, dum co cac nguai quan linh tinh nhu¢ khOng phai khOng nhi~u, di d€n dau, cac th6 mvc tranh nhau ra thU, quan gi~c nghe hai ch~y tr6n, ca h¢i va tinh hinh d~u t6t. Chinh la luc co the thila ca, quan tray nghin d~m, c6t a nhanh chOng. Th€ ma ch~ng bi€t nhan ca h¢i, ti€n th~t nhanh ; l~i buac m¢t ch~ tre de quan gi~c dugc chyn truac chO hiem y€u, thila luc sa ha tr6n xa. Tuy co ti€n d€n van Trung chi la d6t pha cai sao huy¢t tr6ng rOng, chu khOng h~ bat dugc m¢t ten tuang gi~c va than nhan no. D€n luc dem quan v~, Hi no l~ phong bi dugc mQi chO. Cu6i cung d€n nOi quan si thi co nguCri bi thuang va ch€t, sung Ian thi co cO bi 00 mD:t.U6ng cOng di l~ kho nhQC nhu th€, tuy co chern va bat dugc m¢t vai ten, nhung cOng ch~g du che lD:pdugc lOi thi t¢i con ch6i sao dugc ? V~y giao b¢ Binh ban xu. Nay da keo quan khiii hoan thi chuan cho quan tinh nao l~ v~ cung chuc tinh D:y.COn vi¢c xin l~ di danh nii'a thi d¢ sau se co Chi". U Van Duc ben d~ V¢ uy Hii'll v¢ Tuy~n phong dinh Th~n sach la TO Hu¢ van a l~i, hi¢p cung Lanh binh san Tay laDoan Van Ciii da phai di Wac quiin linh 900 bi~n binh va 5 that voi chi€n, coi gift tinh thanh Tuyen Quang, r6i do dUOngtMy v~ san Tay. Nguyen COng Tru da v~ d€n Hai Duang, Tr~ Van Tuan l~i v~ B6 Chinh. U Van Duc l~i tau noi : "cac h~ng binh dong va cac tM h~ theo di danh gi~c, til thang 10 d€n thang 12, c~n dung luang thuang d€n dau thi tuy ti¢n lD:ydung a do, chu chua chi cho ti~n va g~o luang thang". Vua dv sai tinh thang cho truy cD:p.COn nhUng nguCri da rut v~ hang ngO a Kinh, hay da v~ tinh h~t ho~c di d6n thu thi cho thOng tu chi€u cD:pm¢t lo~t. L~ nghi quAnKinh nit v~ de di dOnthUnhu H~u v¢ dinh HOuy d6ng a Nam Dinh, v¢ Vong thiinh d6ng a Hili DU<1Ilg,v¢ Ti~n nhi dinh Vli lam d6ng a S<:mTay, Til v¢ doanh Ho uy til d6ng a HAcNinh, d~u chiu d\lI1gkh6 nhQc lam vi¢c a ngoai, ke cling dang thu<1Ilg.V~y gia <1Ilthuang cho tir quan v~ d(n quan linh ao qu~n c6 tilng b~c khac nhau. Quan quan quAnthu An Giang l~y l~i duqc dOnChau D6c. Luc gi~c Xi~m mai rut lui, thi quan tMy cua gi~c a Chau D6c tr6n truac, chi de hon 10000 b() binh va voi ngl!a a l~i de ch6ng quAnta. BQnTham tan Truong Minh Giang, HOVan Khu~ va Tan tuong Truong Phuc Dinh d6c suc binh dong ti(n sat dOngi~c : hai ~n clIng bAnnhau su6t ngay chua h~ duqc. BAygio binh thuy~n cua Elnh kh~u tuang qulin Tr~n Van Nang ti(p d(n. Gi~c nhan ban d~m, ph6ng lira d6t h(t kho tang, nha cira trong dOn ma di. QuAnta vao dOn chi l~y duqc c6 8 cO sung hOng y va h<1Il90 phuong mu6i, con ti~n b~c, th6c g~o bi gi~c d6t chay g~n h(t. Tr~ Van Nang phai ngay Liinh binh An Giang la Nguyen Dang Huy~n dem binh thuy~n hi¢p dmg bQn tu~n phU, an sat va liinh binh Ha Ti~n do s6ng Vmh T( nha-md(n Ha Ti~n duOi danh. Phi t~u l~n vua. Vua dl} rAng: "NguCriXi~m tir xa d(n ph~m bO coi, quan quAnnhi~u l~n danh tMng, l~y l~i duqc Chau D6c ; chi hi~m chua hay m()t phen danh m~, de n6 ng~ tr6n !Tuang qUlin,Tham tan l~i chAngtheo hUtduOigi(t, de n6 ch~y xa, ta thl!c chua dt1Q'cvira '9 !Chi nghi cac nguai dii chiu nhQclau ngay, -n~nchang trach lAm.Nay bi~n binh do Kinh phai di chAcdii t~p hqp d6ng rOi.Khi dl}nay d(n, n~n chia ngay lam 2 d~o : Tr~n Van Nang, Nguyen xuan, Truong Phuc Dinh dem 1d~o binh dong, ti(n d(n Nam Vang, duOidanh l~y l~i thanh tri, rOiti(n thing d(n d~t HAcT~ B6n. Vi bAnggi~c dii truac tr6n xa ra ngoai bOcoi, thil~p tuc chQnd~t l~p 1 dOntr~i, li~u de quan Phi~n, quan Phi~n canh gift. Truong Minh Giang va Ho Van Khu~ dem m()t d~o binh thuy~n mau d(n Ha Ti~n duoi theo : n(u gi~c Xi~m tr6n v~ dii xa thi tMi, vi bAngky nay gi6 d6ng chua nOi,thuy~n gi~c kh6 nOitr6n v~, con phai Ian quan a cac dao, cac hon g~ bien thil~p tuc hang hai huy d()ng chu su ra suc danh gi(t, cha de m()t manh van thuy~n con len d~u a ngoai khai, l~i hong manh tam dom ng6 nua, rOicac nguai sua chua tinh thiinh Ha Ti~n, li~u de 1000 binh dong a l~ d6ng giU.BQnGiang l~i quay di Nam Vang, h()i dmg vm bQnTr~ Van Nang ban lam c6ng vi¢c ca m~t va sua chua sa qua thanh Nam Vang, rOi de 2 quan v~ dUQ'Cvi~c va 1000 binh dong a l~i d6ng giU.Cho Truong Minh Giang a l~i cung chuc t~i tinh An Giang, con thi dem quan v~ Gia Dinh ngay, thira luc quAnta khf th( dU<1Ilgm~, h~n ky l~y l~i thiinh Phi~n An de lam trQn c6ng vi~c". L~i dl}cac Tuang quAnva Tham tan quAnthu Gia Dinh rAng: "Gi~c Xi~m nhi~u l~ bi thua, dii 00 Chau D6c, ng~ tr6n, quan quan qulin thu An Giang duong thira tMng thuy b()clIng ti(n danh. ChAcrAngNam Vang va Ha Ti~n cling se l~ luqt l~y l~i dugc. COnd~o Quang H6a, truOc day c6 Chi dl}bao kh6ng nen v()i D¢ nhi kj - Quy€n CWllI - Thlfc l~c vi Thanh 16Nhan hoang de' di vao sau, la VI ba:y gio gi~e Xiem con a Chau D6e efun e\l vm quan ta, nen ehua ti~n dem cO quan ti~n danh mQt mlnh, nay thily quan ta dii danh lui duge b<;>ngi~e r6i, v~y nen sue ngay eho b<;mU DliliCuang va Nguyen Hoang Thoa d6e thue binh dong va lfnh thO Chan LlilPti~n mau, thee quan quan dliloBlnh kha:u tuang quan hQp sue danh dyp". . BQn Giang llilitau noi : "Nhieu Mn blit duge ngum Chan LlilPthee gi~e Xiem, co ke noi : hai em vua Phien eung vai 2000 quan quan nuae Xiem giii thanh Nam Yang ; ke khae llilinoi : 1 ngum a Nam Yang, 1 ngum a phil Long TOn. BQn than hi~n duang phai di do tham, tuy co danh d(fp". Vua nhan th~ bao quan quan rAng: "MQt xu An Giang lua ruQng ehinh duang e~n g~t. N~u gi~e Xiem con a thl nhan dan chAng khoi hoang mang, ta:t co hlilid~n vi~e lam ruQng, nay no dii IAn tr6n, duge lqp thai thu hOl;leh.Th\le may eho dan, ellng la may eho nuae, ta duge yen ili Him !". BQn V~ uy dlilOearn L¢ la U Van Thuy" An sat H6 Hiiu ThAm, th\l Pho v~ uy Phlilm Phi tu earn Giang, ehau Ba Lan ti~n d~n Thu Khe, danh dyp gi~e Xiem. Han 2000 quan gi~e d\la vao nui lam d6n, tha:y quan ta d~n, ehia ra hai hen don danh. Quan ta danh tr6ng, reo ho, ti~n len. Gi~e luJ ehlilYd~n ehau Tfun B6n. Ta thu duge sung 6ng khi gim va 3 that voi. BQn Th1,1yeho rang nui rUng r~ rlilP,khOng li~u duOi theo, ben dong quan llili, r6i eho dem co do hao tin tMng tr~, va tu len tinh lam t~p tau. HQ phil Duang Van Phong dem vi~e tau len. Vua d1,1bQ Binh rang: "Cu nhu 1m tau quan quan danh gi~e, co thAng tr~ da:y, nhung trong a:y trlnh bay tlnh hlnh ehua sang, nen kho vQi ban khen thuang. V~y truyen d1,1eho bQn U Van Th1,1yphai tau ro rang d~y dil ve vi~e nhUng ngum duang truOng danh nhau vai gi~e, co chern duge ~u gi~e hay khOng, se llili hlil Chi thi hanh. Sau nay n~u co duOi danh ma tMng tr~n ellng eho lam t~p ta:u, do quan thu d~ len, khOng e~n tu tinh de them loanh quanh phien phue !". BQn Th1,1yti~n d~n 2 ehau Tfun B6n va MuOng BOng, thl lU gi~e dii bO tr6n, chlilYtruae, hen tra llilidong a Cam Giang, dang So' tau noi : "Gi~e dii ehlilYra ngoai eoi, bQn than dii sue eho thO m1,1esa tliliehieu t~p dan ve. V~y xin dinh ngay eho rut quan de !dloi lau ngay giiii d~u lam chuang". Vua d1,1rang : "Gi~e Xiem vugt bo eoi, xam lAll dan Man va phien thuQc cila ta. Quan quan vila mm ti~n danh mQt phen, dii tan ehlilY! Nay gi~e dii bi duOi ra ngoai eoi, bien gim dii dugc ph!ng. Xem to ta:u, ta ra:t yen ili va khen nggi, ehuAn eho rutquan ve ngay". 4i ban d1,1 ehuAn eho Nguyen Tu ve tinh, DUJ11gVan Phong ve Kinh, van chi~u thee ehue ell ma lam vi~e. Sai Than phil Quang Nam la DO Khiie Thu xet xem ehi~e Thanh Duang d~ thuyen l~n truae do Kinh phai eha diem tieu, lUll hoang va thu6e dlilfidi quan thu Gia Dinh, nay con dO a cira bi~n Da Nang thi cho ho~c b6c hang len kho ; ho~c hru l~i a Hai Dai, con binh thuy~n phai di truac do thi chQn chb ma d~u cho yen 6n. Bai vi~c m() 11nha Ngh~ An. Vua d1,lb() Binh rAng: "Truac dAy, vi Ngh~ An bao co gi~c a bien giai, nen dii chuan cho bQn Nguyen Dinh TAn chieu m() dAn binh d~ phong sai phai. Nay An Giang va earn L() d~u dii bao tin thing tr~n, chAc rAng nhOng ke gAy s\! a d~t mm chang qua chi la du dang gi~c Xiem, th€ t~t nghe hai xa ch~y. V~y vi~c chieu m() dAn binh nen dinh chi ngay, rOi dem nhan s6 ngo~i tich m() lam thanh s6 sach tAu len". BQn Tan li~n tAu noi : "DAn ngo~i tich U'ng m() kh6ng dugc bao nhieu, Ie te kh6ng thanh d()i ngii". Ra l~nh cho bai b6 ca. CApthem da lira cho cac dia phuang (Quang Nam, Quang Ngai, Binh Dinh d~u 10000 phi€n : PM Yen, Khanh Hoa d~u 7000 phi€n ; Binh Thu~n 8000 phi€n). Vua d1,lN()i cac rang: "DO binh khi, duy co sung di~u sang la c6t y€u ma co may da l~i c~n han h€t. Nay nghT lira b~t cho may ban ra phai c~n d€n da lira, ma dan gian kh6ng co, n€u trach cu vao quAn 11nhphai t\! lam l~y thi chang kh6i hQ l~y hOn da thay vao, t~t se h~i d€n may sung, ho~c l~y bui nhui cham lira ma ban thi sung se chi co ten la may da, chu kh6ng co s\! th\!c cua may. DO dung vao vi~c qUAnr~t la quan trQng, ha nen coi thucmg sa sai nhu th€! V~y sai b() Binh truy~n Chi cho trong Kinh va ngoai cac tinh : Pham nhOng nai dugc ban c~p sung di~u sang co may da thi d~u phai xet xem s6 da lira c~p truac ho~c hi~n con, ho~c h€t s~ch, cu th\!c khai bao len B() tAu xin c~p them d~ du t~p ban va d~ d\! tru ma dung. cac tinh a ngoai n€u g~p co sai phai thi quan tren phai l~p tuc cham chuac li~u c~p, kh6ng dugc t~ s\! cho rAng [da lira] la cua c6ng quan trQng, kMng dam chi phat. N€u v~y thi ra bi€n may da la dO 19i khi thanh v~t v6 d1,lng! cai t()i lam 10 vi~c quan l~i cang to han ..pham s6 da chi di rOi, chuan cho d€n cu6i nam, lam s6 sach, ghi vao khoan da tieu dung, n€u sAph€t, phai t~u ngay, dgi Chi c~p them". B6 chinh, An sat Ngh~ An la Nguyen Dinh Tan va Vii DInh tAu n6i : "M~y Mn cu theo tin bao cua quan ca phan phong tM Tr~n Ninh la Truang Van Sir va Ph6 v~ uy phan phong tM Tr~n Dinh la Nguyen Van Thu, thi tucrng Xiem la PhQc L~t Xa Linh dong quan a dOn Nung Khai, bAt giam lai bu6n a Tr~n Ninh ; l~i dua thu cho bQn Phong ng\! sir la Ki~u Hu6ng va PhOng ng\! dOng tri la KhAm Khuy€t doi tra l~i di dan V~ Tugng. 0 Hi~n B6n, Giang Nam, Phu T6ng thu()c pM Tr~ Dinh d~u co qUAn Xiem dong dOn. Th6 Tri huy~n va Huy~n thua earn Linh d~u bi Xiem bat. Th6 dAD3 huy~n earn Linh, Cam cat, Cam M6n d~u kinh hiii tan mc ! QuADcua Lanh binh Nguyen Van T~o dii uy di Tr~ 1mb, L~c Bien duang d6ng a sach Trl1 eArn. Hi~n mm phan phai V~ uy v~ Trung vo lil Nguyen Duc Long dem m()t d~o quAn ti€n d€n d()ng Giang Man va PM v~ uy Ta v~ Tuy~n phong lil HO Vi€t An dem m()t d~o quADti€n d€n D()ng Dich, tuy ca danh dyp. Va l~i, m()t h~t Tr~n Ninh ngum Xiem chua dam dem quADd€n, lil vi nai ~yd~t hi~m, quAn nhi~u chu kh6ng D¢ nh! kY - Quye'n CXYIIl - Thlfc /If.C ve' Thanh (6Nhan hoang de' y€u kern nhu Tran TInh, L~c Bien va Tran Dinh. B<;mthan bao b9n Ki~u Hu6ng vi€t thu tnl lai, lay nghla ly be bac l~i. N€u no dam gay slJ thi bien binh tinh phai va Hnh th6 cling ch6ng ch9i. Duy dia th€ Tran Dinh a vao khming giUa Tran 1mb, L~c Bien va Tran Ninh, tir Hi~n B6n do Nam Pha d€n tan sa Ng~n Ph6, chi co 7 ngay duang. Nay nguai Xiem dong quaD a day la cM y€t hAu, cAn nen phong bi nghiem can d~ ngan ch~n slJ xam Ian. Bqn thAn l~p tuc da phai them thlJ Ph6 v~ uy v~ Trang vo la Ph~m Van Lgi dem han 200 bien binh dinh ThAn sach va 3 that voi chi€n d€n hi~p cung Nguy~n Van Thu danh d~p. Vua dl;l rAng: "Oic nguoi tinh vi~c ngoai bien cling da thoa dang. Va, nguai Xiem thay 19i lam can, bo nghla, gay tim tbU, thlJc vugt ra ngoai tinh ly, khong cAn l~i lay dieu nghla ly hi~u dl;ln6 nila. Nay quan thu An Giang a Nam Ky da bao tin luori dugc tMng tr~n, hai d~o quaD tMy ll;lCcua Xiem deu da Ian tr6n. Quan quan d~o Cam LQ cling da danh lui quan Xiem, dem ca do bao tin tMng tr~n. NhUng toan gay slJ a dia pMn Tran Ninh va Tran TInh ch~ng qua chi la b9n gi~c Man quen c6 tai gioi gi dau, tat se nghe hai ch~y tr6n. V~y truyen dl;l ngay cho Nguy~n Van T~o va cac vien quan v~ : l~p tuc d6c thUc binh dong thira co danh m~nh, du6i gi~c ra ngoai ba coi. R6i chia phai th6 dong canh phong nghiem ng~t a nhUng nai d6n tr~i xung y€u do~n keo quan khili hoan ngay, cha nen ch~m tr~ nghe ng6ng, d6ng quan a lau cho h~i luang thuang". D6n 82 ten tu giam nguyen la nhUng Hnh coi kho an trQm cua kho lam hai dQi An Bien nMt, An Bien nhi, phat ph6i ra quan thu Tran Dinh d~ gllng suc chuQc tQi. Khai phl;lc cho vien quan bi cach la Nguy~n Van C~ (nguyen Lanh binh Ngh~ An) lam Chanh dQi truang suat dQi t~m quyen coi quan, di d€n chiu SlJsai phai cua phan phong PhO v~ uy Nguy~n Van Thu. Sai Chuang co lanh de d6c Kinh thanh la U Thu~n 1mb di Ngh¢ An, dem theo mQt qulin v~ va 400 bi~n binh thuQc dinh ThAn sach gap d€n quaD thu Tran TInh, thay Lanh binh Nguy~n Van T~o, quan Hnh quan quaD truac kia phai di danh d~p gi~c Xiem. Truac day, Nguy~n Van T~o d€n Quy Hgp, 'b6ng bi b~nh, ben a l~i N~m Nhu€ Khe, b~nh ngay them n~ng phlii t~m giao Nguy~n Duc Long coi ca bien binh. B6 chinh Nguy~n Dinh Tan va An sat Vli DInh cho rAng cac quan v~ cung di tr~n d6 deu la quan vo thuQc quyen, khong cai quan dugc nhau, ben dang sa xin cho mQt ngum khac d€n thay, quan Hnh toan quan cua T~o d~ T~o v~ tinh duang ~nh. Vua cho rAng vi~c tinh duang b~n nen dl;l sai a l~i ca d~ lilln vi~c, d~c cach phai Le Thu~n 1mb d€n thay. -'l Dung V~ uy v~ H~u nhat dinh Vli lam Hoang Van An, kiem lInh de d6c Kinh thanh, va kiem lam cong vi~c pM Thira Thien. CHINHBIEN A , ~ DI;: NHl KY - QUYEN CXVIII THVC Ll}C V£ THANH T6 NHA.N HOANG D~ Giap NgQ, nam Minh M~nh thl1' 15 [1834], mua xuaIl, thang gieng. D~o quan Ha Tien l~y l~i duQ'c dnh ly. Truac day, gi~c Xiem tit Chau D6c lui ch~y, tuang quan TrAn Van Nang, giao co quan l~nh cho TUAnphu Trinh Duang hQi cung v& bQn Uinh binh An Giang Nguyen Dang Huyen, dem h<1I1600 binh dong v& h<1I120 thuyen 0, thuyen Ie ti~n d~n Ha Tien d~ duOi danh. G~p phl;lCbinh gi~c b bCJ.sOng Vinh T~, hQ danh, gi~c ch~y. Khi ti~n d~n Giang Thanh, thl gi~c dii b6 dOn rut truac, ben l~y l~i duQ'c dnh ly. C6 10 chi~c thuyen gi~c, thee huang dOng ch~y b ngoai khai. Quan ta duOi thee bAn trung 1 chi~c ; qUaIl gi~c deu nhao xo6ng bi~n ch~t. Ta bAt duQ'C2 cO sung Cha Va thir vi dOng phao, cung thu6c sung va guam ngAn. COn cac thuyen khac ta dUOikhOng lqp. Trinh Duang lien phi tu cho quan thl1' An Giang dieu them thuyen Hai D~o d~ lung bAt. ROi sai dem co do bao tin thAng tr~n va phi tau len vua. Vua phe : "Xem to tau, ta r~t thOa long". Lien xu6ng dl;ldng : "Gi~c Xiem thua tr~, tr6n ve, quan ta thita thAng, ruOi dai, l~y l~i tinh ly, tuy c6 cai th~ de nhu che tre, khOng phai dung sl1'cm~y, nhung quan si di tr~n deu c6 chi cam thu, cling dang khen. Duy c6 nhiing tlnh ti~t dUOidanh nhu bAn troog thuyen gi~c, c6 bAt duQ'c gl khOng, sung va thu6c sung, bAt duQ'c b trong thuyen hay b chO nao, trong t~p t~u deu khOng k~ roo Va, tien, IU<1I1g,sung 6ng, khi gi& b tlnh hi~n con bao nhieu, hay la bi gi~c cU6'ph~t cling khOng n6i d~n. L~i nii'a thuyen gi~c thee huang dOng ch~y tr6n, con !en dO b hon dao nao, d~n nOi con phai tu di l~y them thuyen n\i'a phAn nhieu cling n6i chua roo Th~t kh6 bAng cl1'vao dau ma ban thuCJngduQ'c.V~y cho cl1' D¢ nh! kY - Quy€n CXYIII - Thl!C ll:lc ve' Thanh (6Nluin hoang de' thvc tau ngay". Trinh DuOng li~n tau n6i : "Quan ta di danh tr~n ffy chi c6 5 chi€c thuy~n co bu6m, di duqc kba nhanh nh{fn, cho nen mai" Mt duqc 1 thuy~n gi~c, trong co sung va thu6c sung; con d~u khOng co c¢t bu6m, vila cheo vira du6i, d€n neli khOng du6i kip. Sau nghe noi thuy~n gi~c con a vimg bien CAn B¢t, nen tl! xin di~u them thuy~n Hai D~o de ra ngoai khai lung Mt, thi mai duqc vi~c. Con nhu dai sung va kho luang a tinh d~u bi gi~c d6t pba ; ti~n, g~o, sung, 6ng, thu6c d~n khOng con ml?t v~t gi ca". Vua dl;lrAng: "Quan gi~c tic sau khi thua tr~n nghe ti€ng gi6 theli, h~c keu cling hoang sq. Chinh la luc quan ta nen nhan uy th€ ffy, mau chOng ti€n len danh gi€t . th~t m~nh, th€ ma l~i Iffy ca vi thuy~n khOng co c¢t bu6m quanh co tu bao de gi~c duqc ranh, dan quan xa ch~y. Thvc la khOng duqc cOng tr~ng gi trong cu¢c danh d{fp. Dang nen tri t¢i n~ng, con noi gi cOng ! BQn Trinh DuOng va Nguy~n Dang Huyen; d~u bi truy~n Chi nghiem qua, khOng nen ban thuoog". Dem vi~c quan quan cac d~o dii danh lui gi~c Xiem ba cao trong ngoai d~u bi€t. DI;lrAng : "Tri~u dinh ta cung vm nuac Xiem mffy doi hoa ml;lc, dii han 40 nam. Truac day gi~c Tay San dm ph~m tri~u ta, nuac Xiem dii tUng sai quan thee Hoang khao Th€ t6 Cao hoang d€ ta, hi~p lvc danh d{fp.Vi nguoi Xiem quen thOi tham tan, d€n dau lam qua mfft long ngum d€n dffy, nen rut cl;lCkhOng thanh cOngoNhung long trq thu~n cua vua Xiem truac cling dang tin duqc. D€n khi xe vua dong a Gia Dinh, duqc tin nuac Xiem bi Mi€n Di~n lam cho kh6n d6n, li~n sai D~i tuoog Nguy~n Hoang Duc dem m¢t v~ chu su di cUu vi~n de dap an truac. Tuy khi d€n thi vi~c dii yen, nhung cai nghia cUu ke ho~n n~, thuang nuac lang gi~ng dii duqc to sang a dfft nuac ngoai. D€n khi ta len n6i ngOi, cai tlnh nghi lang gi~ng l~i cang gAn b6 : sv di l~i khOng M gian do~n. Nam Minh M~nh thu 5 [1824], Mi€n Di~n sai su d€n c6ng xin h¢i quan de danh Xiem. Ta nghi cM nuac lang gi~ng Ie dau vOca Wac tv b6 tlnh giao hi€u, ben ru6ng ray su gia, dl;lro khOng chuan y 1m xin. L~i nua, d6i vm nuac Xiem tic truac d€n gio dUOng bien co nguoi va thuy~n bi n~n, tren bl? co dan xieu gi~t, M xiiy a dia ph~n nuac ta thi ta d~u giup do ltU Mu va cho dua v~. D€n nam Minh M~nh thu 8 [1827] nUac V~n Tuqng gay hffn vm nuac Xiem, ta l~ sai su dem sAc d€n dl;l bao cai ~ghia kinh trm, tho nuac 100, khOng duqc gay vi~c tranh gianh. Nhung cu6i cung nuac Xiem khOng phan bi~t hay da dem gi€t h~i su gia ta la bQn Phan Van ThOng. Nhi~u lcin dua thu trach Mi, Xiem dii nh~n t¢i xin leli. Tri~u dinh chAng lam qua lAm, lau ngay cling dii b6 qua. Nam ngoai, vua thu hai nuac Xiem ch€t cho su d€n bao tang, nuac ta cling sai su d€n lam l~ vi€ng. Pham nhUng vi~c nhu th€ to ra tri~u dlnh ta cu d¢ng chinh d~i quang minh la dUOng nao, an l~ l~i trung Mu chu dao la dUOng nao ? KhAp trong va ngoai nuac d~u nghe biet ca. N6 tuy la man di cling c6 luang tam dang nen miii miii nha an ma kh6ng nen xu ac vai nhau. Kh6ng nga ta xu nghia truac, n6 l~i mUlll¢ sau ; ta gift long nhan, n6 l~i c6 9 ac ! B6ng khoang thang 12 nam ngoai, cu theo m~y IAnt~u bcio cua Ha Tien, An Giang, thi vua t6i nuac Xiem, nhan Nam Ky c6 cu¢c bien lo~n v~ gi~c Le Van KMi, tham gai d~p va ngQc IVacua gi~c phinh g~t, bOgiao hieu, gay Clm thU lam trai nghia 19 ; thila Wc ta kMng phong bi, chia quan tMy b¢ vao cuOp, chiem cu Chan L~p, Ha Tien, Chau D6c cac nai, cUOpMc cua cai, d6 v~t, de h~i den sinh linh ! L~i tiep tvc cu theo lai t~u bciocua Ngh~ An, Quang Triothi gi~c Xiem do duang phia tay, xam l~n cac phu Tr~n Ninh, L~c Bien va Cam L¢ la d~t mai cua ta. Di~u d6 thvc vu<;1tra ngoai tinh 19xua nay. Nghe tin bciokMn xiet n6i gi~n ! Nay n6 dii c6 long nhu r~n ret, quyet kh6 dem nghia 19 dv bi'loduQ'c, li~n cap t6c truy~n Chi cho cac tuang quan, tham tan a quan thu Nam Ky, chia quan cMn danh. L~i phai them quan Kinh va di~u vai v~n binh dong a cac tinh, dinh nMt ky, do duang tMy duang b¢ g~p den vay danh. L~i sai bQn V~ uy Le Van ThVYdem m¢t toan quan, do duang Cam L¢, di danh gi~c. L~i sai Ngh~ An phai quan di ti~u, de to oai trm chinh ph~t. Va, nguai Xiem lam vi~c nay, thvc la b~t nghia va v6 danh, ch~c bi trai chan bO,can ta thilai th~ng, 19clIng, duQ'ctrai phil h¢, cho nen truac khi Kinh binh chua den, quan ti~n d~o cua Tham tan Truang Minh Giang va Nguy~n xuan chua den vai nghln nguai, ma danh b~i duQ'c han 10000 quan Xiem ch~y d6t tr~i, cUOpthuy~n, chern Mt kha nhi~u. Ngay Mm 15 thang ch~p nam ngoai bciotin thllng tr~, Mm ~y g~p ngay Hgp te cu6i mila d6ng, du th~y trm va t6 tien rUlong thuang yeu giup da, cho nen mlnh it ma danh duQ'cgi~c nhi~u, lam lUnglAydanh tieng quan ta. Nam nay, dAuthang gieng, cu theo tin bcionhi~u IAnthi vien dAumvc Chan L~p chia gift duang b¢ cua ta, dii danh lui duQ'ctoan quan b¢ cua gi~c. cac tuang quan va tham tan a quan thu An Giang l~i bciolu6n tin thllng tr~n. Tinh ra, truac sau giet duQ'c6 - 7 wang Xiem va han 600 quan Xiem, thu duQ'cthuy~n, -sung va khi giai r~t nhi~u. Gi~c nhi~u IAnthua ch~y, dii run chi ngii long, l~i nghe d~i d¢i quan Kinh s~p den, tv biet minh la quan 6 hgp, mu6n pMn kh6ng the dich duQ'c,li~n dang nua dem len tr6n di. Quan quan thila thllng, du6i danh. Ngay h6m ~y, ca do bciotin thllng tr~n : Chau D6c, Ha Tien d~u IAnlu<;1tl~y l~i duQ'c.BQnU Van ThVYcling bcioduQ'ctr~. CUtheo 1mbcio,thi binh dong den chau Ban Lan, g~p gi~c Xiem, danh giet m¢t tr~, quan Xiem tan va thua ch~y tu tung. Ta li~n xu6ng dV nghiem suc quan quan cac d~o thila the du6i danh : nen gi~c Xiem dii tr6n xa, thi cling kh6ng them du6i den cilng, khoi phai treo l¢i kh6 nhQc.Nen dem ngay quan thllng tr~ d6 sOmh~ thanh Phien An, tril ke tan b~o, vOyen dan lanh de lam cho xong vi~c. COnnhUnggi~c quen an hi~n a dia giro Tran Ninh va L~c Bien chAngqua cling chi hu truang thanh the. Ta D¢ nhj IcY - Quyin CXYIII - Tht!c l~c ve' Thanh (6 Nhan hoang de' ding da sAc sai chia di danh dl(p, chAc rAng bQn gi~c man Ie te ay cling chi hl(n ngay b~ di¢t h€t. Rut l;;li, Xiem la man di ngu xUAn, v6 ca gay thU vai nuac lan, kh6ng nhiing m;;lnh vai y€u, chU vai khach, th€ ll!c xa cach nhau ma cai 19 gian vai ngay, thu~n vai ngh~ch dugc thua thl!c da so so truac mAt. Cho nen nay dugc troi t6 ban phUc, than linh giup thu~, l;;lidugc tuang sl hang hai chi€n dau, b6i th€ quan di d€n dau d~u sam thanh c6ng d€n do. Vi¢c nay chAng nhiing than dADtrieu ta dugc ha long cam phAn VI vi¢c nghla, ma d€n ca coi ngoai, nuac khac chAc cling da ro bi€t ai phiii, ai trai, phan bi¢t dugc hay, db r6i. V~y dem nguyen uy noi ro, de mQi nguoi deu dugc nghe bi€t". Vua sai truyen dl,l cho bQn Tuang quan TrAn Van Nang, Tham tan Truang Minh Giang, Nguy~n Xuan, H6 Van Khue, Tan tuang Truang PhUc Dinh b quan thu An Giang rAng: "Nay gi~c cuOp da dAn dl(p yen, nen nhan ti¢n dieu tra cho ro duy ca nguoi Xiem vao cuOp, t;;lisao tinh Ha Tien chAng do tham tin tuc ma phong bi truac, de gi~c thila hu, san vao d€n n6i that thU. L;;liAn Giang dugc tin truac nhat, n€u hay h€t long ch6ng gill, dgi vi¢n binh d€n, cling con co tM ch6ng dO',th€ ma nghe tin gi~c vila d€n, cling da v¢i va bO tinh ma di !Be t6i coi gift bo coi, ha nen nhUt nhat nhu th€ !- V~y phiii di~u tra cho ro tlnh hlnh ve bQn tllAn phU, b6 chinh, an sat va lanh binh 2 tinh ay, cu thl!c tau len de Mc. L;;li cu loi tau cua phai vien do Kinh phai di, thl V'inh Long con co phong bi, ma Dinh Tuang canh gift sa sai, trong h;;ltl;;lico gi~c cuOp quay nhi~u, thl!c Ia co thi€u sot ve chuc VI,l.V~y d6i vai B6 chinh Ng6 Ba Than, An sat Nguyen C6ng Tu, Lanh binh Cao Hii'll Tuyen, cling deu phai di~u tra ro : n€u co sl! gl thl nghiem h~c de trirng tri". D€n khi ban tau dang len, cac quan tinh duang thu, ai mai can an b~ cach, b~ bAt d~u giao tra xet de thi hanh ; con ai da dugc cach lun thl chuAn cho kh6ng phiii ngh~ XU nlla. Dieu 500 linh tinh Hai Duang len BAc Ninh l¢ thu¢c T6ng d6c Nguy~n Dlnh pM phan phai. HAcNinh la dat xung y€u, gi~c cUOpchua yen, cho nen t~p hgp binh ll!Ccho hUng h~u de ngan gift. Dinh l;;lithu€ huang cho d¢i Am San thu¢c Blnh Thu~n (til truac d€n nay, hAng nam, n¢p ky nam huang 19l;;lng ho~c 14 - 16l;;lng kh6ng chirng. Hai nam nay, tlm ki€m kh6ng dugc, chuAn cho m6i nam, d6i n¢p hang trAm huang t6t 20 can. Khi€n bQn Cai d¢i Nguyen Luang Huy va Chu sl! L9 Van Phuc coi quan cac thuyen hi¢u D~nh Duang va Thanh Duang di c6ng can sang H;;lChau dem theo Ca L¢ va Tu La (hai nguOi nay truac b~ an tri b tau sb Da Nang), nguoi But-tu-ke, tha cho v~ nuac. Vua ngl! b di¢n CAn Chinh. Tram quan vao san, l;;ly chau. Truac day, mua dAm hang tllAn, vua lanh ret b hien d6ng di¢n Trung Hoa, d€n day chieu troi t;;lnh nAng,mm ngl! coi cMu. Vua nhAnlam bai tha "xuan sAcman hoang dC,o),sai cac quan dinh tMn ai la khoa ml;lcthi al~i D~y~tthi duang, m6i ngum lam m<)tblli d~ dAnglen. TUOOgquan Tr~ Van Nang, Tham tan Truang Minh Giang va Tan tuang Truang Phuc DInh a quan thu An Giang, chan chinh d~i d<)ibinh thuy~n th!ng ti€n Nam Yang danh d~p gi~c Xiem. Truac kia, quAnta da kh6i phl;lCCMu D6c, cho r~ng Ha Tien chua lay l~i dugc, chua ti~n d6n suc d~ danh Nam Yang, ben ban iiy Tham tan H6 Van Khue dem 20 thuy~n quAncha d€n Ti~n Giang, hi~p cilng d~o quan ciia Tham tan Nguyen xuan, truac tien U> An (ten Cllla L6 Y€m, thu<)cnuac CMn L~p) d~ lam cho m~nh thanh th€; d€n day, Ha Tien bao tin thAngtr~n, b<;m Nang li~n do H~u Giang, ti€n quAnd€n Nam Yang, h<)itieu. sa dang len, vua pM bao r~ng : "Bay gio chinh la luc co th~ thira ca, nen kip ti€n danh, cha bO10.ChAc chi m<)ttr~ se thanh c6ng". Sau,do, gi~c nghe tin d~i quan ti€n d€n, ben dem nhau ch~y truac. Quan ta lay l~i dugc thanh Nam Yang, dem co do hao tin thAngtr~. Vua cho r~g Chau D6c, Ha Tien va Nam Yang, 3 Mnbao tin chi€n tMng d~u dugc nhanh chong, nen th\IC1ngcho cac 11nhtr~m mang co do va nguoi mang phl;l: ngAn ti~n Phi long 100nho co tUngb~c khac nhau. An sat Ha Tien D~ng Van Nguyen, truac kia, vi tinh ly'that tM, cilng Tuan pM Trinh Duang va Lanh binh Bili C6ng Lai, ch~y d€n mi~n s6ng Sa Dec, An Giang. My gio Tham tan Truang Minh Giang dem d~i quan ti€n d€n, suc sai thu th~p tan quan theo di danh gi~c. D€n tr~n danh a Thu~n CAng,Trinh Duang, Bili C6ng Lai d~u chia ng6i thuy~n quan, chiu l~ thu<)c,di danh gi~c. Sau khi gi~c lili, D~g Van Nguyen mm d€n quAnthu. D€n bay gio Truang Minh Giang dem dii nguyen do tau len. Vua ghet Nguyen nhut nhat, dl;lsai giai v~ Kinh, giao b<)Hinh nghi t<)i. Sai Thanh Hoa phai v~ Nhat, doanh Th~ sach di tM L~ng San; Ngh~ An phai v~ Nhi dinh Th~ sach chia ra di tM Nam Dinh va HAcNinh. V~ Trung dinh H6 uy do Kinh phai di vAnal~i dong giu Ninh Binh. cac tuOOgquAn va tham tan quan thu Gia Dinh tau noi : "Tham tan Hoang D~g Th~ d€n quAnthu, qua sl! ban b~c, da iiy cho d€n d~o Quang Hoa, d6ng d6c quan quAnda phai truac, lam vi~ phbng ngl!, danh d~p gi~c Xiem. 4i a nui dat tren truang IllYngollithanh, ngay ngay thuang thay d6i nhau, bAnd~ hac ; gi~c sg ch!ng dam d<)ng.May l~ co han 50 ngum gibng day ra khoi thanh, dau tM. BQnth~ da vang theo 1m dl;l,giao Tuan phii Gia Dinh la Ha Duy Phien chQn lay nhUng D¢ nhi ky - Quy€n CWIII - Thlfc l~c vi TJulnh (6Nluin hoang de' nguai m~nh khoe, d6n h6 lam d(>iLqc dong, cho di tong quAn gAng suc chu(>c t(>i; con hc~mggia y€u va dan ha con gai deu tM cho ve nha. Vua dl;lrAng: "Truac kia, nguai Xiem xAm phl;UllbO coi, duang h(>Quang Hoa rat la xung y€u, nen mm co Chi lay them hinh dong d~ ngan ch~n. Nay hi quan quAn danh lui, gi~c giii dii yen, thl chAng can li;liphai quAn di phOng tM duang ay lam gl niia. V~y nen li~u rut hat hinh dong phai truac do ve Gia Dinh, t~p hgp hinh lqc cho hUng Mu d~ danh lay thanh Phien An. Lien sai thi v~ dem di 3 cAn qu€ Thanh Hoa, 7 cAn qu€ NgM An, Quang Nam : pham ai hi h~nh can dung, tir tuang quAn, tham tan d€n quan v~ va quan co thl dung qu€ Thanh Hoa, suat d(>ithl dung qu€ Ngh~ An, Quang Nam M dieu tri". Sai quan qUAnh(>t6ng qu6c vuang ChAn Li;lPve nuac. Vua dl;l b(>Le rAng: "Nam ngoai qu6c vuang ChAn Li;lPla Chan, VI gi~c Xiem xAm phi;lm ha coi, nen phai d€n a Vmh Long; ta dii xu6ng dl;l uu diii tien va gi;l0; li;li sai wang quAn va tham tan dem di;li d(>i hinh thuyen di danh gi~c Xiem. Hi~n nay quAn vua di d€n dAu, m~t tr~ deu d~p yen ca. Ta li;lisai dem silc thu va ll;lamau d~ han cho qu6c vuang ay. V~y truyen dl;l cho hQn h6, an VInh Long la Doan Khiem Quang va Doiin van, truac hay lay cua cOng chi ra 3.000 quan tien, 500 phuang gi;l0trAng, va phat I di;lOsilc thu, chuan cho Doan Khiem Quang sung lam khAm su tuyen silc cap phat cho ; r6i sua so~ hinh thuyen, h(>t6ng qu6c vuang ChAn Li;lP ve nuac. Khi d€n Nam Yang thl uy cho Truang Minh Giang silp x€p cho 6n thOa, khi€n dugc an nha uy duc trieu dlnh, hoa hgp h(>li;lc, cung c6 ha coi IAudai". Ra an cho nhiing huang dong tong chinh a cac di;loNam Ky, khOng k~ hi~n con luu li;litan sa Gia Dinh hay dong phong tM a cac hi;lt,deu dugc k€ ti€p cap cho tien, gi;loluang thang, k~ tir m6ng 1 thang 2 cho d€n khi vi~c yen thl thOi. T6ng d6c qUAn Vl;ld~o Cao BAng la Ti;lQuang O! ti€n d€n d6n Nhugng ~. QuAn gi~c deu im l~g a trong rUng nui. Lien chia sai dong d6n do hilt r6i dem sO lugc mQi vi~c tAu len va noi : "Khi mai ti€n danh My li;liCao B~ng, co nguyen quan co COCao hung dii huu tri la Nguyen Hiiu BAng, dua cac con Ia Nguyen Hiiu Hqu, Nguyen Hiiu Gian, Nguyen Hiiu Thuy, Nguyen Hiiu Dang va Cai d(>iNguyenHiiu Vien, Dam Vii Kien, Suat d(>iNguyen Hiiu DInh (nguyen giii thanh, hi thua tr~n), Cai d(>iB€ Kim Tieu, NOng Tri H~u (nguyen dugc phai di hilt gi~c a ThOng NOng, hi thua tr~n) cimg cac tM ty 14 nguai deu dem th6 dong, tmh nguy~n theo di gAng suc lam vi~c quAn. Than dii chia sai lam vi~c quADdeu hang hai c6 g~g. Trong ay co Nguyen Hiiu DInh, ngay khi tinh thanh hi mat, dii ngam hQp cac th6 hao la Mai NgQc Ly va Trinh Van ChAu, giii lang c6 Ll;lc d~ ch6ng nhau vai gi~c ; li;lilung Mt dUClcd6 dang gi~c. Nhu v~y la c6 sl,Tthl,Tcxac thl,Tc.Nguyen Hfi'u Vien ng~m dua vClcon cua An sat Ph~ Dinh Tr~c di tr6n va nuOi nang, k~ ciing dang khen". Vua d\l : Chuan cho mQi ngum ay d~u dUClctha het t¢i truac, va vAn cho theo di quan thu d~ sai phai. D~o quan Tran TInh, Ngh¢ An, lay l~i dUClcpM ly.. Truac kia phu Tran TInh that tM, gi~c Xiem chiem cu lay dat, d~t 9 d6n sa, d~ phong bi quan ta. Uinh binh Nguyen Van T~o chia uy hai d~o quan cua Quan v¢ Nguyen Duc Long va cua H6 Viet An d6ng thai dmg tien. Quan Duc Long tien den Tham Nguyen, thl quan gi~c di tu~n trOng thay, lui v~ d6n. Quan ta thua the danh khep l~i, dung bOa phao ma.Mn. Hon 1000 quan gi~c ben d6t het d6n sa ma ch~y. Quan Viet An den D¢ng Dich thl gi~c ciing chAng danh, tl,Trut lui. Nguyen Van T~o li~n sai ngum dua bQn tuyen uy, d6ng tri, thO tri cMu va huy¢n thua v~ d6ng a pM ly., r6i dem ca do bao tin thiing tr~. L~i dem vi¢c tu v~ tinh. 00', An Nguyen Dlnh Tan va Vii DInh dem mQi duyen do tau len, va n6i : "01 theo tin bao 2 phil Tran Dinh, Tran Ninh, gi~c Xiem d~u tr6n ch~y ca". Vua d\l rang : "Gi~c Xiem dem 5 d~o quan den Ian cUOp, v6n mu6n chia suc quan ta, d~ d6c toan Il,Tcvao m¢t dai An Giang. G~n day, nhan quan quan ta nhi~u Mn chien thling, gi~c Xiem thua Wc dem t6i phai len tr6n di. COn nhihlg d~o khac chAng qua la bQn man quen, the tat nghe hai ma tan vcr, qua dung nhu dii li¢u. Nay cu theo nhihlg 1m tau bao thl cac h~t Tran T'mb, L~c Bien, Tran Ninh, Tran Dinh d~u dii danh tan gi~c Xiem, d~n dUClcphAng l~ng ca r6i. V~y vi¢c chieu pM, nen suc cho thO ty sa t~i gia tam lam cho On tbOa d~ thO dan l~i ve, a yen nhu cii. Can bien binh cac d~o deu cho rut ve hang ngii a tinh. "Can Lanh binh Nguyen Van T~o bi 15m,truac dii sai U Thu~n T'mb den thay ; nay gi~c Xiem dii rut lui thl Le Thu~n TInh l~p tuc do duang tr~m ve Kinh, Nguyen Van T~o ciing ve ngay tinh de dieu duang". Sau d6, bQn Nguyen Dinh Tan tau bao : "Quan Nguyen Duc Long 6 Tran T'mb, chia pMt suat d¢i 6 quan thu tien den cac xu NOng Liing danh pM d6n gi~c. Gi~c d~u ch~y tr6n. Thu dUClcsung di~u sang va ngl,Ta.G~p luc U Thu~ T'mb den tinh, tMn dii chQn phai thl,TPh6 v¢ uy v¢ Trung vo la Nguyen Phuong dem 400 bi~n binh, 5 cO sung qua san va 100 6ng phun lira, theo Thu~n T'mb den ngay quan thU". Vua l~i d\l rAng : "Quan quan den dau, lu(m dUClcthilng lqi. Gi~c Xiem mat via, ch~y tr6n. Can s6t m¢t vai qUAntan, chilc ciing nghe hai, tan vcrn61, V~y truyen Chi cho Quan v¢ cac d~o mau mau danh d~p duOi ra ngoai coi, r6i theo 1m d\l truac, rut ngay ve. Le Thu~n T'mb ciing theo chi d\l truac, v~ Kinh, kh6ng c~n l~i di nua. BQn nguai, Nguyen Dlnh Tan, Vii DInh, cu theo tinh hinh thiing tr~ 2 l~n, dem c6ng D¢ nhi IcY - Quyln CWl/I - Thlfc l~c ve' TJuinh (6Nhdn hoang de' I tr~ng eua cae bi~n binh di tr~n fiy, lam ban danh saeh, tAu len, dqi thuCmg. L~i neta, Nguyen Due Long truae dAy di quAn thu vila mai g~p gi~e, Mn v¢i rut lui de den n6i Trfin TInh thfit thu da co Chi giang efip r6i ; nay eu theo ta tfiu sau, thl trong cae b¢ bi~n thitng tr~n fiy, co cae vien sufit d¢i phai di danh gi~e, d~u thitng tr~n. Due Long ciing la tl tuang the ma chAng co mOt ehUt thl!e tr~ng la da xung phong, dAn dau quAn Hnh gl ca. V~y ha nen d~ eho nha nguai nen vi~e, m~o nh~n lam e6ng hay saD ? cae ngu<1il~p tue di~u tra eho ro sl! thl!e, r6i g¢p vai an truae nghiem h~e trUng tri, de ran ke hen nhat". L~i eho rang gi~e Xiem da bi quan quAn Ngh~ An, Quang Tri danh lui, d1,1eho Ha Tmh va Quang Blnh d~u rut v~ nhiing quAn truae da sai di phong tM. cae dnh Ngh~ An, Ha TInh, Thanh Hoa, Ninh Blnh nhi~u Ian dAng sa xin tri~u t~p het cae bi~n binh thu¢e dnh eho thao dien d~ phong sai phai. Vua d1,1b¢ H¢ rang: "Nay, cae h~t fiy, vi~e danh d~p da yen, dia phu<1ng yen l~ng. Duy dU<1nglue v6 Sl!, vi~e VO bi ciing kh6ng nen bO, ma nen thuang thuang ren luy~n dung d~ phong khi co vi~e. V~y truy~n d1,1eho cae d6e, pM, b6, an xet xem nhiing bi~n binh cimg nhiing nguai hi~n dU<1ngt~i ngfi thl k~ bitt dau tir m6ng 1 thang nay ; nhiing Hnh h~ ban mai t~p hqp W, thl k~ bitt dau tir ngay nh~p ngfi, d~u theo thang, tiep t1,1ecap eho ti~n, g~o den eu6i thang 3, r6i sue b9n quan lanh het long ren luy~n khien eho h9 duqe thanh th~o". Thl! An sat Bien Hoa, Ph~m Duy Trinh, tAu noi : "Truae dAy m¢ 2000 dAn trong h~t, d6n thanh d¢i ngfi ; co h<1n800 ngum duqe theo thl! pM Vfi Quynh di Gia Dinh lam vi~e bitt gi~e, con h<1n 1000 nguai thl duqe d~ l~i dong giet thanh dnh". Vua eho rtmg gi~e Xiem nay da d~p yen, ehuan eho l~nh thii v~ ngay nhiing Hnh tru phong fiy. An sat d~o Thai Nguyen Nguyen MUll, Pho lanh binh Nguyen Van Vng dem h<1n1000 bi~n binh va 5 that voi chien tien den Bang Thanh, cd D~o d~ h¢i tieu th6 phi Tuyen Quang. Vi~e tAu len, vua d1,1rang: "Chite ra.ng d~i quAn d~o Cao Ba.ng da thAng den saD huy~t VAn Trung, Ngge M~o. B9n ngu<1inen mau mau tien quAn, tu eho T~ Quang Cl!, 2 duang giap danh, e6t saD bitt duqe gi~e VAn den xu an, tfit se co thm'mg to". Ngay TAn Mao, di~m binh. Due ngAn ti~n "Minh M~nh phi long" (phep due : dung 8 phan b~e, 2 phan kern). Sai duang quan b¢ H¢, b¢ C6ng va mOt qmin lanh vai mOt thi v~ la nhiing nguai sung lam e6ng vi~e N¢i cae thay d6i nhau, den sa N¢i t~o, eoi vi~e due ti~n. Thang Chuang COHoang Van Tr~ len thl! Th6ng che' Thuy quAn. Cho thl! Chuang CODoan Kim chuyen coi qmin N¢i tMy v¢ ; Chuang co Tran Van L¢c sung lam Lanh binh Ha N¢i. Dung Hi¢p bi¢n di;\ihQc si 11nhThugng thu b¢ Li;\isung Tham tan di;\ithan quan thu Gia Dinh U Dang Doanh d6i 11nhThugng thu b¢ C6ng, dgi sau tuyen tri¢u se ve Kinh cung chuc. Thang TA tham tri b¢ Li;\i'Nguyen Kim Bang len thl! Thugng thu b¢ Li;\i. Dieu HihI thi lang b¢ Binh la D~ng Chuong lam HihI thi lang b¢ Li;\i. Cho HihI tham tri b¢ Li;\ila TrAn Danh BUllchuyen lam cOng vi¢c Thuong truang. Quyen bi¢n Le b¢ Dao Tri PM VI hQc thuc nOng ci;\n,que k¢ch bi lui lam Lang trung b¢ Li;\i. Sai TA thi lang b¢ Le sung lam vi¢c N¢i cac la TrAn Van Quyen ve &), cung chuc. Hung Yen, gi;\0 kern. Dl} sai ma kho cho dan vay. M6i nguai 1 Mc, de'n mua dOng thl thu li;\i.Thl! phu Trinh Quang Khanh tAu xin cho vay lam 2 IAn va doi vao mua hi;\.Vua dl}qua rAng: "Ta cho rAng hi;\tnguai truac g~p ni;\nll}t, an dung khOng du, cho nen mu6n ban on r¢ng d~ CUlln6i dau kh6 cho dan. Ne'u nhu nguai xin, thl dAn dff phili di li;\iphien phuc ma ky hi;\n doi li;\ig~p, thl l~y gl d~ du s6ng duqc ? V~y chuan cho thee ngay dl}tnroc ma lam". C6 4 nguai nha giau tlnh nguy¢n dem cua nha ra li;\Cquyen (tien 1160 quan, gi;\0 100 Mc, ru¢ng tu 24 mau). Trinh Quang Khanh deu l~y chia c~p cho nguai ngheo tung. Vi¢c len de'n vua. Vua sai b¢ HQ dem gQp vffi 64 ngucJi mua dOng nam ngoai dff quyen (tien hon 5.900 quan, th6c gi;\0 3.690 Mc va phuong, ruQng d~t tu 88 mau), theo s6 quyen nhieu it, chuan c~p cho mli ao va cho mien thue' than, vi¢c di Hnh va dao dich tirng b~c khac nhau. Quan nuac Phien la bQn Tra Tri NhAm Lich danh qUAnXiem thua lien a pM an Thu LO Vien, chern hon 200 tM c~p, bAt s6ng 9 ten va thu duqc voi chie'n, sung 6ng r~t nhieu ; dua tu binh de'n quAn thu Gia Dinh, gie't di. Li;\i c6 hon 3.000 qUAn Xiem tir pM Ba au Nam chi;\y de'n he'n Trang, c6n be dinh qua sOng sang BOng Xui. BQn Tra Tri dem qUAnPhien du6i theo d~ ch~n li;\i.Tin bao de'n quAn thu Nam Vang, Tham tan H6 Van Khue dem ngay binh thuyen, nguqc dong sOng Ian di len d~ d6n duang gi~c ve. De'n noi gi~c dff qua sOng di r6i. Khue li;\inghe n6i c6 mQt canh qUAngi~c lui vao pM San B6c va pM San PM, lien thAng de'n pM Kha Lang do thcim lung bAt. Tan wong Truong PMc Dinh cling dem bQn Thai C6ng Trieu de'n hili ph~ can &)t, du6i bAtthuyen gi~c. Tham tan Truong Minh Giang va Nguyen XuAn dem vi¢c tau len, n6i : "Truac day gi~c Xiem sang xam lfui, nhiing thanh quach va dan cu cua nuac Phien bi d6t D¢ nhi ky - Quyln CWIII - ThlfC /f!.Cvi Thanh tif Nhdn hoang de' cuOp Mu h€t. Hi~n nay, dan Phien bi gi~c xua du6i tir Long Uc thmlt ve han 800 thuyen, than dii cho dem ve yen nghi~p lam an. Nay duang chia phai bien binh va sue b<;mquan Phien do bAt nhfing ten gi~c con tr6n (Oln Thu L6 Vien, Ba cau Nam, B6ng Xuy, Son PM, Son B6c, Kha Lang, CAnBQt deu la ten pM). Vua dl,l rAng : "Gi~c Xiem nhieu IAn thua tr~n ngAm tr6n, cMc dii hoang hon mli't via, con a ll;liSon B6c, Son PM va hiii ph~n CAn BQt ch!ng qua Ie te mQt vai dua. BQn nguoi chinh nen thira co hQi nay mau chOng chia phai danh bAt chern gi€t cho ky h€t, cha d~ mQt ten gi~c a ll;lidli't ta, va sam nen chieu t~p dan chUng sua sang ba coi". Ll;licho rAng gi~c Xiem dii lui tr6n, ben dl;lcho tuang quan, tham tan quan thu Gia Dinh : pham nhfing voi chi€n, do cae dnh Khanh Hoa, Binh Thu~n, Bien Hoa IAntruac phai di tn! phong tuc thl cho rut ve nguyen dnh. Ll;li dl;lVrnh Long, Dinh Tuang deu li~u d~ ll;li400 - 500 huang dong coi giU thanh dnh, con thl thii ve cho lam an. TuAn pM Dinh Tuang Ng6 Eli Tuli'n tau n6i : "Truac day, theo dl,l, dii g9i lli'y huang dong don lam 6 co Truang dung Trung, Tien, Ta, Hiiu H~u va co Tuang uy Tien, phai di lam vi~c danh gi~c, phong giU cae sagom 2400 nguai, con 600 thl d~ ll;li giii dnh thanh. Nay lua dong trong hl;lt hi~n duang chin, v~y xin thii cho nhfing huang dong con lUll ll;lid6 dugc ve h€t, M kip thai g~t lua". Vua y cho. Vua biio quan hAu la Truang Dang Qu€ rAng: "Nguai Nam Ky phAn nhieu ml;lnh me, can dam, noi khac kh6ng so sanh dugc. GAn day, VI gi~c Kh6i n6i 10l;ln, quan Xiem sang xam lli'n cae hl;ltc6 nhieu huang dong l'rng nghTa, tong chinh, t~p quen chi€n tr~n ; sau nay, neu c6 vi~c, dQng dl,lng d€n, h!n la dlic l\lc. D6 la dieu dang mUng. Duy trong li'yc6 ke bli't luang, ho~c gia nhan v6n t~p quen vi~c binh roi an dung ngoi rbi, chang khoi xuang xuli't n6i lam gi~c cuOp, thl d6 la dieu dang 10 ! Khi vi~c yen rOi tli't phai mQt phen x€p d~t, mai mong v6 s\l dugc". Ll;li bao Ha [T6ng] Quyen rAng : "Nam truac, ta nhan di choi a phia d6ng, ben duang c6 mQt dua tre nha dan g9i ta la chao M~ n6 sg hai, vQi b€ chl;lytr6n. V~ binh theo ma quat mling, ta ngan ll;li,bao cha lam cho n6 sg. Nhan nghT : dan trong thien hl;ldeu la con do cua ta. Ta tuy kh6ng phai la cha, ma cung nhu cha v~y. Lien nghT dugc mQt cau d6i : "1' ~ -i§- 5G' -i§- 7}j. T ; 9!l ~F m )(, m ~ ~ Bitt thi ng6 nhi, ng6 xich tit •.Tuy phi nhi phf!., nhi nghiem quiin". NghTa la : Ch!ng phai con de ma la con do cua trieu dlnh. Ta tuy chang phiii b6 may, nhung la nghiem quan may. Vii ll;li, vua ma yeu dan nhu con thl dan cung coi vua nhu cha m~. Tir xua, Nghieu Thulfn tri thien hl;l,chang qua cung nhu th€ ma th6i. Ta chang bAng Nghieu, Thulfn, nen nghTlay Nghieu, Thuan lam khu6n phep". Vua cho rAng gi~c Xiem dii yen, vi¢c bien giai nen (fUaCxep d~t, ben sai dinh than ban ky ve mQi vi¢c thi¢n h~u cho thAnh Nam Yang va 2 dnh An Giang, Ha Tien. Dinh than cho rAng co rat nhieu vi¢c dang nen sua sang thqc kho lam ca m('>t11k. V~y xin truOc lam nhii'ng vi¢c can kip. Dum day li¢t ke tUng dieu d~ tau len: 1. Thiel It;ip thimh tri d6n tr~i (Thanh Nam Yang dii bi gi~c Xiem tan pM, dang nen do vua Phien sua dAp d~ a va giU. Nhung luc mai lay l~i dUg<:,long ngubi con ngb sq, nen phai li¢u dem trQng binh d~ giup vi¢c tnfu ap. Xin ch<;mm('>tch6 dat a duai thanh l~p m('>tdOn to d~t ten la d6n An Man, d~ 2.000 bien binh dong gift, d~t them m('>tquan Liinh binh An Giang den coi quan, pham nhii'ng cong vi¢c quan trQng deu do quan t6ng d6c dieu khi~n. Con cong vi¢c nuac Phien van do vua Phien li¢u lY. Vi m~n thugng du, RAcTam BOn la nai dia dau rat xung yeu, cling xin chQn d~t a ch6 ay m('>td6n to gQi ten la d6n Tich Bien, pMi quan di dong gift d~ nghiem vi¢c phong bi. a dum Nam Yang co xu Tuc Bi¢n, tren thong vai Nam Yang, duai su6t den An Giang, day Ia trung d('>.Va, d6i ng~n vai Nam Yang la xu Lo An, duang b('>co th~ thOng den Quang Hoa. a tren Nam Yang co Y1:1ngXa Nang, duang co nhieu nga : vi chang do RAc Tam BOn hay do duang khac ma den, di qua vl;1ng ay cling co tM thOng den Nam Yang va phia nam BAcTam BOn. Xu Ba N('>nla cu6i dia giai CMn L~p va la dau dia giOi nuac Xiem, cling la nai trQng yeu, deu nen li¢u d~t d6n tr~i, pMi vai chl;1cquan Man dong gift. Khi co vi¢c thi bao cho nhau d~ thOng tin tuc. Ngoai do ra ho~c co cM nao nen d~t d6n xin do bQn Truong Minh Giang, Nguy~n xuan va U D~i Cuong xet ky, tau len se theo thu tq cu hanh. Con thanh dnh An Giang truac dii dl!llg a dat Long San, chua lam xong. Ch6 ay cling cao rao, sang sua, dao cling thOng den Chau D6c, co tM ngoai trong ca Tien Giang va H~u Giang, du la dia the hi~m tra hiiu hinh, xin nen theo chi dl;1truac, tiep tl;1C xay dAp cho duqc hoan thanh. L~i nfta, Chau D6c, tren thong Nam Yang, duai tiep Vinh Long, cung vai Ha Tien, che ch6ng Ian cho nhau ; xin theo nhu cli, sua dAp them, li¢u d~ trQng binh canh giU. Tit mien h~ du Chau D6c den thU SO Chien Sai cli la nai duang thuy Tien Giang - H~u Giang tat phai di qua. Quan quan di ti~u, dii co d~t d6n dong quan. Xin van a cM ay, l~p 2 pMo dai 02 Mn ta hiiu : 1cai d~t ten la Toan ThAng dai, 1 cai la PM Dich dai, li¢u vat bien binh dong giU. Con dnh thanh Ha Tien, truac vi 1):' sa cli ch~t hyp nen dii dbi den Giang Thanh. Ch6 nay dia the cao, r('>ng,quang diing, du de cu tl;1.Neu dl!llg l~p tinh thanh a day, r6i d~t d6n Ian a tinh 1):' cli, d6n d~ dong trQng binh, ngoai co phao dai Kim Du cung bao v¢ IAncho nhau, vi nhu dii co tuang phen che do, l~i co cua ng6 canh phOng, thi nhii'ng luc g~p vi¢c quan co, U'ngpM thinh linh, co the phOng bi nhii'ng dieu bat trAc. COn nhu dnh 1):' cli, gan sat cua bi~n ngoai khong co gi d~ che do, e khong phai la nai dat t6t. D¢ nhi kj - Quytn CXVlll - Thifc ll;lC ve' Thanh t6 Nhan hoang de' Duy h(>phu Trinh DuOng da co tau, chudn cho thie't l~p ll,linhu cU. V~y xin do T6ng doc An - Ha h(>i d6ng xet ll,li,tau len dqi Chi. Va, dUOng b¢ tinh Gia Dinh thOng den Nam Vang, cM cau Tay Hoa dl,lo Quang Hoa rAt la xung yeu. Xin dfip m¢t thanh dAta dl,loQuang Hoa, d~t m¢t d6n a cau Tay Hoa pMi quan dong gift). 2. Li¢u b..tl}7lgphdn phai ve' vi¢c cong dich va vi¢c tru phong. (Ngoai thanh Nam Vang va 2 d6n Ian Bfic Tam BOn, nhiing c6ng trlnh xay dfip xin do b9n Truang Minh Giang li¢u phc:iibi~n binh, thuang luqng vai vua Phien li¢u vat quan, dan nuac Phien gop suc cung lam. Con thanh mm An Giang, d6n Chau Doc, Toan Thfing va PM Dich, thanh Mt Quang Hoa tAn sa cau Tay Hoa, d~u do quan dnh An Giang, Gia Dinh sa tl,lili¢u vat quan, dan de'n lam. Con bi~n binh tru phong : d6n An Man do b9n Truang Minh Giang li¢u d~ ll,li2000 bi~n binh, vat thuy~n be canh giU ; d6n Tich Bien, li¢u trfch lAy 500 nguai trong so 2000 quan Ay chia nhau canh gift Thanh mai An Giang, d6n Chau Doc cung 2 pMo dai Toan Thfing va Pha Dich thl do 2 tinh An Giang, V'inh Long. Thanh dAt Quang Hoa, tAn sa Tay Hoa, thl do tinh Gia Dinh li¢u pMi bi~n binh canh gift. Con Xa Nang, Ba N¢n, L6 An va Tuc Bi¢n thu¢c Nam Vang va ngoai nhiing cM Ay, pham co ch6 nao nen d~t tAn sa thl vat quan va dan hung c6ng lam. Nhiing cM canh giU do quan dia phuang cham chuac ma lam. Va, so quan tinh Ha Tien kh6ng co bao nhieu, xin do quan tinh An Giang pMi them 500 bi~n binh dong giU. Ne'u tinh thanh d~t a Giang Thanh, tinh ly cU, ma lam d6n to thl xin lAy quan va dan tinh Vmh Long d~ cung lam. COn cac d6n ai va cac tAn sa a Chan Ll,lp thl do quan T6ng doc An Giang ban cung vua Phien li¢u vat quan Phien xen vai quan quan ta d~ phOng tM). 3. Dif trit qudn nhu it cac d6n tr{li. (Nuac Chan Ll,lptruac kh6ng co tang trft, ll,li trai sau khi tan pM. V~y 2000 bi~n binh dong giU a d6n An Man, xin do T6ng doc An Giang hay tu lAy thoc 1, 2 vl,lnh¢c, ti~n 1, 2 Vl,lllquan a 2 tinh Long - TUOng dem de'n chua a dAy d~ du cAp luang quan, r6i se lam dan). 4. Phdn bi¢t cong va tt}i cua quan nltiJc Phihl. (Khi gi~c Xiem mai vao cUOp, vua Phien da chl,ly truac sang ta, ma quan Phien co nguai nao bie't tl;lh9P quan dan, mUqn tieng quan quan, danh lui gi~c Xiem, kh6ng nhiing VInuac Phien di¢t tM. Va ll,li hay VI tri~u dinh ra suc, chAng hl,ln nhu b9n Nham Lich Tra Tri, nen li¢u cho khen thuang d~ khuye'n khich nguai sau. Va, trong b9n quan Phien, nguai nao nhanh nh~n, duqc vi¢c, von duqc dan Phien tin phl;lC,xin d~u do b9n Truang Minh Giang h(>icung vua Phien lam danh sach ke ro ten h9, quan chuc va sl! trl,lng tau len dqi Chi d~ ban cho quan chuc cua tri~u dinh d~t trum len tren, khie'n h9 cung d¢i an vinh cho m9i nguai d~u bie't khuye'n khich. Nhiing ke cam long theo gi~c, dUng dau lam ac thl cho vua Phien tia ra d~ nghiem trt, Mh9 bie't ran sq. Con nhiing nguai bi bfit ep theo gi~c kh6ng nen xet ky). 5. Dinh chi vi~c cho su Chan Lq.p sang Xiem La. (Truac dAy nuac ChAn L~p mbi nam m¢t IAn sai su sang Xiem, do quan thanh Gia Dinh Cll dem vi~c chuyen tAu cho hgp l~ giao hi€u vm lang gi~ng. Nay ngum Xiem tham tan can ra, dem quAn vao cUOp, xua dUOi dAn Phien, cUOp cua cai. va dO v~t cua Phien. ChAn L~p ci.mg Xiem La da tnl thanh thU dich. V~y vi~c thOng su, xin do quan TOng d6c An - Ha chuyen suc, dinh chi mai mai). 6. Chinh dt/n quem Phien va chien c~. (Nuac ChAn L~p d~t r¢ng, ngum d6ng, ma tiT truac d€n nay quAn Hnh tan mac, kh6ng c6 thOng thu¢c. CAn nen m¢t phen chinh d6n, cho c6 quy tAcoXin do b<;>nTruang Minh Giang h¢i cung vua Phien suc cho an pM cac pM : cu s6 dAn, 10 ngum l~y 1 lam Hnh, cho theo cac an pM, d6ng giu dia h~t. L~i nen biio cho vua Phien phai r¢ng tfch tru, sAm khf giai, d6ng thuy~n de duqc cuang thinh). D6 d~u la cach x€p d~t de sua sang bO coi gin giu nuac Phien. Trong ~y can c6 vi~c t6t nen lam, vi~c do nen 00, xin do cac quan tham tan, thl! phu h€t long tfnh lam. Khi 1m dinh nghi dAng len, vua d\l N¢i cac rAng : "Ok di~u ban d6 d~u da tbOa hgp, c6 the lam duqc. Duy hlc mm sua sang, nen cMm chuac theo thu tl! truac, sau, hoan, c~p. Trong ~y c6 vi~c thanh tinh Ha Tien, nen dqi sau khi bien giai yen l~g, mQi vi~c quAn va dAn IAn lUql xong xu6i rOi mm do TOng d6c An - Ha h¢i cung an pM thAn di d€n t~ nai kham xet ho~c nen vAn de nhu Cll, ho~c nen rm di chb khac, lam rieng t~p t~u, se xu6ng Chi cho lam. COn vi~c chQn l~y quAn Phien chfnh la nen lam. Duy vi¢c mm sang ki€n, tai mAt chAng khoi l~ lung. V~y chuan cho b<;>nTruang Minh Giang, Nguyen XuAn va U DC;liCuang d€n chi bao ro rang cho vua Phien va cac quan Phien rAng: nuac Phien truac dAy kh6ng c6 sO sach quAn va dAn, h1c c6 vi~c, hO l1'ngkh6ng nhC;ly,nen nbi gi~c Xiem mai nhi~u IAnr6ng ra lam can. Nay nha duqc oai suc tri~u dinh, gil1p cho xua dUOi duqc gi~c, l~y lC;li duqc nuOc. V~y nen Iqp thmMy gia m¢t pMn sua sang cho thanh cai th€ canh tay gialen thi cac ng6n tay d~u theo, mm c6 the dl1'tduqc sl! nhOm ng6 cua nuac ngoai, ma giu yen bO coi. Pham s6 quAn va dAn dum quy~n an pM 0 cac pM trong h~t ho~c dum Sl! cai quan cua ai, d~u nen lam thanh sO sach uac luqc, n¢p 0 TOng d6c An - Ha giu lam bAng cu de khi c6 vi¢c, ti~n ~ truog d\lng va di~u bat. Lam v~y, la c6t de biio v~ nuOc Phien. V~y nen dem y ~y thOng suc cho cac dau m\lc va nhAn dAn deu bi€t, khi€n hQ d~u duqc yen long. COn trong ki€n nghi n6i : Theo dAn s6 10 ngum l~y 1 lam Hnh thi chAng can cAu n¢ quy dinh nhu v~y. Chuan cho cung vm vua quan nuOc Phien nghT ban On tbOa ho~c 10 l~y 1 hay 20 l~y 1 cllng duqc, ngay thuang kh6ng vi~c thi li¢u de l~ thu¢c quan an pM sai phai ; khi c6 vi~c thi l~y di h€t de gil1p vi~c phong bi. Vi¢c nay cAn phai bOi han ti mi, ban bC;lCdfch xac, c6t D¢ nhi ky - Quye"n CXVIlI - Thl!c l~c ve' Thanh t6 Nhan hocmg de' sac long nguai thoa thu~ r6i sau mm lam la phai, cha nen cUng nhAc nhu nguai c6 gAn trvc dan. Con deu y thee nhu nghi". B6 chinh, An sat VInh Long Doan Khiem Quang va Dean Uftn tAu noi : "Nam ngoai, gi~c Kh6i lam lo~n, co Quan co CO VInh bao ta la U Van Tieu, Chanh dQi trubng su~t dQi la Nguy~n Van Tn!c, Chanh dQi trubng thi sai PM quan co co V'mh uy hihI la San DQt theo T6ng d6c Le PhUc Bao sai phai danh gi~c, tr~n danh a Tra Giang, chien dau vai gi~c, hQ deu chet t~i tr~n. Nay mai hOi duqc th1,lctr~ng". Vua sai truy t~ng : U Van Tieu lam V~ uy, ham Tong tam phftm ; San DQt lam Cai dQi, ham Tong ngU phftm ; Nguy~n Van Tr1,lclam Cai dQi, ham Chanh Ivc phftm, deu theo ham duqc t~ng cho tien tir tu~t. Tien quAn D6 th6ng phil Chubng phil s1,l Luang Tai hAu TrAn Van Nang chet. Nang, khi mai den Nam Vang, b6ng bi b~nh n~ng, dem vi¢c qUAngiao cho Tham tan Truang Minh Giang va Nguy~n XuAn hQi nhau clIng lam ; r6i dem thuQc h~ quay ve Gia Dinh, di den Sieu TAn (0 tren Thu~n cang) thl chet. Tuang quAn va Tham tan quAn thu Gia Dinh dem vi~c tAu len. Vua VI Nang, nglii trieu 3 ngay, dv r~ng : "TrAn Van Nang la tuang cU trieu truac ro r¢t co c6ng cao. LAu nam giUp ta cUng vAn kinh dn giii' long trung Mu, net t6t kh6ng d6i. Truac dAy khAm sai coi vi~c quAn, l~i hay dem long dich khai, khich l~ qUAnsT,nhieu lAn dAng duqc c6ng to. Nay gi~c Xiem hi~n da dyp yen, mAm gi~c Phien An ch!ng mAy ngay nii'a se bi bAt. C6ng Ian sAp lam xong. NMn VI kho nhQc ch6ng ch~t, mAc thilnh b~nh den chet ! Nghe tin, ta rAt thuang tiec ! V~y truy t~g ham Thai pM, t~n phong TAn Thanh qu~n c6ng, ban cho ten thVY la Trung DUng, thubng them cho g~m mau, nhi~u mau, sa mau m6i thu 10 t~m va 3000 quan tien. Chuftn cho Tuang quAn Nguy~n Van TrQng den tuyen dvlilm Ie te". R6i truyen Chi tir Blnh Thu~n trO ra BActhee tirng dia h~t, hQ t6ng di duang bQ, dua ve ngv sa a kinh d6. H6m an tang, l~i cho te mQt tuAn. Vua l~i tMn lam bai tho de vieng. Khi dam tang den Kinh, vua sai Hoang tir ThQ XuAn c6ng Mien Dinh den cM nha dam, tuyen Chi ban cho 3 n~mruqu. Sai th1,lHihI quAn Nguy~n Van XuAn kiem giii' ~n tri¢n Tien quan. Gi~c Xiem l~i tv t~p han 5000 quAn den d6n C6ng Nh~c, cMu Muang B6ng thuQc Cam LQ. BQn Le Van ThVYtien danh : pha tan duqc gi~c, khi gi~c Xiem mm lui, qUAnta rut ve, vira den s6ng T~m Lvc dia dAu Ba Lan, thl tiep duqc tin cua Th6 l~i mvc TAm B6n la H~t Sa But cAp bao ve tlnh hinh gi~c. BQn ThVYlien d6c suAt binh dong di duang tAt danh khep l~i, tir gia Ty' den gia ThAn, gi~c thua va tan tanh. Ta chern duqc han 10 thil c~p, bAt duqc wang gi~c la Man Xac Kh6n La MAn Danh Khieu, thu duqc sung 6ng kM nhi~u, li~n dem ca do bao tin thiing tr~, va dem Sl! tr~ng tau len, l~i kern tau tr~n thiing a Thu Khe Mn truac : quan ta vira mai xemg danh, gi~c li~n bO d6n ch~y, ta chi biit duqc voi, sung va khi giro thOi. Vua dl;l rAng : Truac kia, b<;>nLe Van Thl;ly dem quan d~n Ba Lan, nguyen khemg duqc gi, da v¢i bao tin tMng tr~n, khOng khoi co y m~o nh~n lay cOng, dang nen tri t¢i, nay l~i hay hang Mi ti~n len, gi~t duqc nhi~u gi~c, thu duqc sung va khi giro, l~i Mt s6ng duqc tuang gi~c th~t lam hai hit long nguai. L6i it, cOng nhi~u, ciing dang tuang ll;lC.V~y Le Van Thl;ly, Ph~ Phi, H6 Hiiu ThAIn va b<;>ncung di danh tr~ fly la Quiin Cel Nguyen Van Van, Ph6 quiin Cel Nguyen TrQng, U Van Tuc, d~u duqc r¢ng tha t¢i truac va thuang them quan cOng 1 cap. Ngoai ra, cac sUfltd¢i d~u thuang gia quan cOng ky ll;lC1 thu ; binh dong thuang ti~n 1000 quan. Nguai biit s6ng duqc 1 ten tuang Xiem, thuang cho 30 ll;lng bl;lC; nguai chern duqc dau gi~c d~u thuang 2 l~ng b~c. Binh dong bi thucJng ch~t, d~u thuang ti~n b~c co tUng b~c khac nhau. Nay gi~c Xiem da thua va, chufin cho bQn U Van Thl;ly thita tMng, du6i d~n cung, xua gi~c qua ba sOng phia nam sOng Khung, r6i tuc thi keo quan khai hoan. L~i sai b¢ Binh pMi 1 cai d¢i am y, 50 bi~n binh d~n ngay quan thu, dong cUi dua tu binh Xiem v~ Kinh. Khi da dem d~n, sai dAn di reu rao khiip cac chq, r6i l~i nh6t vao cUi g6, tren cUi ciim 1 la ca, 1 cai the d~u vi~t nhiing chii' : "Sinh hO{lch, Xiem ttt6'ng, M{lfl Xtlc KhOn La Man Danh Khieu, bang thi thien h{l,,(l). PMi bi~n binh thay phien nhau, dua tit Quang Binh ra mc, tuyen thi trong h~t dam ba ngay, r6i sau gi~t di. NOng Van Si, d6 diinggi~c Tuyen Quang l~i tl;l hQp hcJn 1000 quan chUng, tit lang ThOng ScJnd~n d6n Trung Thang, ch6ng cl! vro quan quan d~o Cao BAng. PM lanh binh Van Hiiu xuan va V~ uy Nguyen Ti~n Lam than d6c binh dong, danh nhau 2 ngay, biin ch~t hcJn 10 ten gi~c, quan ta ciing co bi thucJng vong. T6ng th6ng T~ Quang Cl! va Tham tan Vii Van Tit a Nhuqng B~n nghe tin, ben sue cho bQn Xuan t~m ve Hien LInh chQn dat dong d6n, va chia quan, dong ch~n a 2 ben ta hiiu duang gi~c d~n. R6i lam SOtau noi : "DOn Trung Thiing b6n m~t deu rUng nui, cay c6i urn turn, tren su6t d~n ThOng ScJn, duro thAng d~n LUcJng Nang, chi co m¢t duang d¢c d~o hil!m hoc, nho hyp, g6 gM. Quan ta ti~n len tranh nui thi gi~c dl!a rUng biin sung ra, eM ay chang phiti la ch6 dat thu~ lqi cho vi~c danh gi~c. Hu6ng chi me sau tit LUcJngNang tra xu6ng, qua Hien Linh d~n Nhuqng R,ln, ben ta thOng D¢ nhi kj - Quye'n CXYI/I - Thlfc l,!-cvi' Thanh to' NJuin hoang de' den TMp Na, Gia BAng, ben hihl thong den SOc Giang, Cong Linh, nui non hiem tra, duemg di nhieu ngach, neu cu a Trung Thiing, danh a dAng truac, e gH,lCco khi danh up a dAng sau. Cho nen phiii lam cai ke lui quan, de nhir gii;ic, cho no khinh nhem, cong nhien keo dan Iii den, quan ta se do 3 duemg danh khep l~i mai la mUll kev~n toano Vua dl;1rAng: "Nong Van Van, th6 phi a Van Trung, dii tUng bi d~o quan Tuyen Quang danh pM SaD huy~t tan va tron het, nay con dam h<;>pt~p quan tan ch\!c mong chong C\!, th\!c r~t dang ghet ! Truac day, dii chuan cho T6ng doc Ninh - Thai la Nguyen Dinh Ph6 pMi binh g~p den Bang Thanh, c6 D~o, tiep giap Ng<;>cM~o, dinh ky yay danh. Nay l~i pMi Le Van Duc va Nguyen Cong Tn! dem d~i d(>i binh dong, l~i do duemg cii Tuyen Quang thing den Van Trung, chAc rAng quan gii;ic, sau cu(>c thua va tan tanh, ching sam thi mu(>n se bi bAt het. Nguoi, T~ Quang C\!, nen cu a l~i Cao BAng, hi~p cung Vii Van Ta, dieu khien vi~c quan, nhiing ke ban di;it quan mai phl;1cva nhir gii;ic ciing cho theo lb'i xin ma lam. Neu hay danh giet duqc quan gii;ic, CC1 h¢i co the lam duqc thi ciing ching nen b6 qua. Neu con phiii chb' dqi, tuc thi tu cho b<;>nLe Van Duc, Nguyen Cong Tru, Nguyen Van D ng va Nguyen MUll dinh ngay giap cong, cot saD thing den Ng<;>cM~o, Van Trung san phing SaD huy~t, dem gii;iCVan, gii;ic Huyen va gii;ic C~n la nhiing ten yeu ph~m, chern hOi;icbAt den lam an, r6i l~p tuc keo quan khiii hoan, mai la xong vi~c. Con m<;>ithu quan nhu, thuoc d~n v~n do 2 dnh L~ng San, BAc Ninh chuyen cha cung c~p". L~i sai T6ng doc San - Hung - Tuyen Le Van Duc lam Tuyen Quang d~o T6ng doc tieu b(> quan Vl;1,th\! T6ng doc Hiii Duang Nguyen Cong Tru lam Tham tan quan Vl;1,tien danh Van Trung. Vua sai dinh than truyen dl;1h<;>rAng: "Dau diing gii;ic la Nong Van Van ngam ng~m manh tam lam phiin, truac day no d\!a vao dia the hiem tra ma gay S\!, ta dii pMi b<;>nnguC1itien den danh dyp, dao hang dot t6. No ben c~o toc tron chet. Trieu dinh ciing dii di;it no ra ngoai y nghT, dl;1sai cac nguC1ikeo quan khiii hoan. Ching ngb' no v~n thOi nao t~t ~y, nhen l~i tro lira dii tan, chong C\!quan quan Mn nua ! Chinh nen dem nhieu quan Hnh danh m~nh m(>tphen. Nay T~ Quang C\!, Vii Van Ta hi~n a tren d~t Cao BAng, li~u co chi;in danh Thai Nguyen, Nguyen Van Dng va Nguyen MUll ciing dii den BAng Thanh, c6 D~o de h(>itieu. Chuan cho U Van Duc, nguoi l~y 1000 bien binh sinh l\!c thu(>cHihl quan a dnh, l~i dieu 500 bien binh a 2 v~ Trung nh~t, Trung nhi dinh Vii lam Ia tM binh aHa N(>i, va 1500 tM dong San - Hung - Tuyen ; Nguyen Cong Tru nguC1il~y 1000 bien binh sinh l\!c thu(>c Tii quan a dnh va 1000 thu dinh(l) vai tM h~ trong dnh, nhAm trung tuAn thang 2, h¢i a Tuyen Quang d~ khai hanh. U Van Duc van do duang D<;tiMi¢n, Nguyen C6ng TnI' van do duang COn Luan, mau chOng tien quAn. Va kip tu cho bQn T<;tQuang CI!, ht;n ky h¢i tieu. Va, bQn nguai d~u la quan to, trUiNguyen Nh~ Thl!C va Le Bao giii dOn Nong Liing. Thl! Pho v~ uy v~ Tuyen phong Ta la HO Vi€t An tl! dem 150 bien binh ti€n den B~n Khinh Khe, dong tr~i. BOng co hon 1000 quAn gi~c xong den vAy buc. An h€t suc danh nhau vai gi~c, chinh tay dAm duqc m(>t ten. HOi lAu, VI it khong dich nOi nhieu, An cung vien su~t d(>ithu(>c h~ la Le Dinh slit mai duqc thiing thl! Pho v¢ uy v~ Di¢u vo, va 6 bien binh deu bi gi~c giet h~i ; con deu tan va ca. Sung ong, khi giai bO m~t kha nhieu. Gi~c thila thling, tien len. Quan dOn Nong Liing ciing bO ch~y. Gi~c lien chia quan kyp danh phu sa. Nguyen Duc Long lui den cMn nui Giang Man thu(>c Tham Nguyen, giii ch6 hiem de chong cl!. Lanh binh Nguyen Van T~o bao ve dnh. B6 chinh, An sat la Nguyen Dlnh Tan va Vii Dinh lien tu ngay cho U Thu~n Tmh g~p dUOngti€n den coi quan ca bien binh da phai di truac, tuy Celdanh dyp. Lam sa tau len. Vua dl;l b(>Binh r~g : "Truac kia, ngum Xiem doc ca nuac dem 5 d~o quan sang ta nhieu Ian bi quan quan ta danh lui. Chlic chUng deu dil hoang sq, phach l~c, hOn xieu, khong dam l~i cong nhien sinh sl! nfra. Nay cu theo tin bao, thl con co b(>bien di danh bi thua. Do thl!c bai HO Vi€t An khinh dich, th~t Cel, ma Nguyen Duc Long nhut nhat, khong co tai, chAng chiu gling suc ti€n len, l~i tl! phl;l la d~i tuang, truac sau cho sai bQn su~t d(>i di danh Ie te ; vila mai g~p gi~c, da v(>ilui ve. Quan vo, hen kern nhu the, thl!c dang ghet ! V~y cach chuc ngay, xich l~i giao Nguyen Dinh Tan va Vii Dinh tra ro, nghiem xu, t~u len. U Thu~n TInh, truac kia, VIco tin bao thling tr~n, dil h~ Chi cho rut ve, nay chuan cho van cu a l~i quan thu, coi quan ca bien binh truac sau da phai de di danh dyp. L~i l~y ra a v~ Kinh tuqng va vi~n Thuqng tu m6i d!ng 6 su~t d(>iva 300 bien binh, deu dung Cai d(>iKinh tuqng Nguyen Dinh Li¢u va Cai d(>iThuqng tu Dao Quang Bang deu quyen sung pho v~, dem theo hai thu sung qua son va tMn cong, m6i v¢ deu 5 c6 sung, thuoc d~n deu 100 phat, rOi cho thl! V~ uy dinh Vii lam mm duqc khai phl;lCla Tran Van van coi quan dem di va do thl! Thong che Tien dinh Ph~m Van Dien thong linh, nh!m ngay mai len duOng, ti€n d€n quan thu, hi~p cung Le Thu~n Trnh tuy co danh dyp. Chuan cho vat l~y 7, 8 that voi chi€n va 500 ong phun lua cua Ha TInh va Ngh~ An dem theo lam vi~c quan. L~i dl;lLe Van Thl;ly va Ho Hii'u Tham a d~o Carn L(>r!ng : "Truac nghe noi a dia ph~ chin cMu co m(>t con dUOng co the thOng d€n cac xu Tr~n TInh va L~c Bien, bQn ngum nen xem xet tinh hInh, neu vung Ba Lan dil yen l~ng, va do xet dUOng ~y qua co ti~n lqi cho vi~c hanh qUAnthl chuan cho m¢t m~t tAu len, m¢t m~t sai nguai thO truac thu(>c dUOng di huang dAn, lien dem d~o quan thiing tr~n ti€n di h¢i cung bQn Ph~m Van Dien danh dyp, r~t la dlic sach. N€u con dUOng ~y mai la nghe dOn, con do dieu dang D¢ nil! kj - Quye'n CXYI/I - Tlllfc l~c ve' TJulnll to' NMn Iloang de' ng';li thl dIng cu thvc tau len, r6i d6ng quan a dAy de tu xa lam thanh the CUll ilng, khong can khinh suAt ma tien. Hay dqi muai ngay nua, can cu vao tin bao thAng tr~n cila Ngh~ An, se xuong Chi cho rut ve. D6la dieu cot yeu c6 quan h~ den vi~c quan, can nen khan kheo the theo y ta ma lam, dUng nen ch~m tn~, hOng vi~c, cfing chAng nen khinh suAt, lam lieu. Phiii dn thi;inma mUll tfnh My!". Vua l';li nghi : "H6 Viet An va Le Dlnh SAt chet a chien truang, tlnh cfing nen thuang, deu tmy t~ng PM v~ uy, cho cApti~n tu tuAt theo ph1tm ham, l';li gia an thuang mCiinguai 30 l';lng b';lc. Qic bien binh chet tri;in,cAp cho tien tuAt gAp doi. Can Nguyen Duc Long khi dii thanh an, bi xu vao tqi tram giam hi;iu". B9 Hq ban tau, cho r~ng 2 tinh An Giang, Ha Tien (thuqc Nam Ky) va thanh Nam Vang d~u c6 chi a phai quan quan den d6ng giu, sua sang, phili nen li~u tai ti~n va g';lo den cung cAp cho quan dung. Vi;iy xin trich lAy a kho Vinh Long ti~n 10000 quan, g';lo 15000 phuang dem den An Giang, r6i An Giang l';litrich ra 5000 phuang g';lo, 3000 ti~n dem den Ha Tien. Can thanh Nam Vang cling do An Giang chuyen dp. L';li nua, Cao B~ng a BAc Ky, da lAy l';li duqc, nhung vi~c bAt gi~c van can chua xong. Xin h';ll~nh cho BAcNinh chuyen vi;in9000 phuang g';lOa kho phil L';lng Giang giao cho L';lng San cAt chua ; neu Cao B~ng can dung lam luang quan an thl dem cAp cho ngay. Vua y theo lai ban Ay. L';li cho r~ng : quan thu Gia Dinh gan dAy dem tien den day dil thua thai, vi;iy sai chuyen cAp cho Vinh Long, Dinh Tuang mCiitinh 20000 quan va Bien Hoa 10000 quan tien. CHINHBIEN A ? K DI;: NHl KY - QUYEN CXIX THVC LlJC V~ THANH T6 NHAN HOANG at Gilip NgQ, nam Minh M¢nh thu 15 [1834] mila xuart, thcing 2. Ninh Blnh g~o kern. Dl,lcho quan tinh dem th6c kho, ban h~ gia va cho dan vay. BAygia hQ phil U Nguyen Hy vila mai tau bao : Til thcing gieng d€n nay, dan d6i Ha N¢i va Nam Dinh d€n tinh h~t [Ninh Blnh] va Thanh Hoa ki€m an c6 d€n han 1.000 ngum. Vua lien xu6ng dl,l cho Nguyen Khii BAng va U Nguyen Hy dem tien va g~o h~u c~p cho m¢t l~, khi€n hQ l~i trb ve lam an. NMn d6, vua bao b¢ H¢ rAng: "Ha N¢i va Nam Dinh deu la hai tinh Ian b BAcKy, giau c6 han mQi h,~t; nam ngoai, b6ng g~p n~n ll,lt, kh6 ki€m an, ta dii tUng cho phcit chAD,tha t6 ; r6i hla mila chin d€n, dan se t~m du an, long ta r~t l~y lam mUng, kh6ng nga g~p luc giap h~t, lien c6 n6i kh6n kh6 bach thi€t nay, khi€n ngum ben c~nh chAng khoi kh6ng d¢ng long. Th€ ma t6ng d6c hai tinh ~y coi nhu kh6ng nghe kh6ng th~y, diem nhien kh6ng tau bao gi cii ! Chuc trach chan dan b dau. V~y nen truyen dl,l cho Doan Van Truang va D~ng Van Thiem xet xem tinh hlnh hi¢n t~i, nen cUu chii'a th€ nao d~ cho dan khoi d6i ret, r6i cu thvc tau len. Sau d6 l~i nghI : n€u tau di xet l~i, d¢ng ti la phiii lau d€n mum ngay, thi nhii'ng nguai trai trang se Ian di 4 phuang, nhii'ng nguai gia y€u se l~p dAy ngoi l~ch, chAng khoi l~i tMm n6ng n6i dau kh6. Lien dl,l [hai tinh] deu l~p truang phat chAD,truyen t~p hqp nhii'ng nguai dart cilng tung l~i : chia ra h~ng ngheo qua, h~ng ngheo vila, h~ng be nho d~ li¢u phcit chan cho. M¢t thang sau, n€u th~y dii c6 sAc m~t thi tMi, n€u con cMt v~t thi chuan cho thee d6, ti€p tl,lc phcit chan". D~ nhj ky - Quyln eX/x - Thl!c /If.cve'Tluinh t6 Nhan hoang de' Thang : PM v~ uy v~ Tue vo dinh Than saeh la Hoang Van Vi~n len thl}'V~ uy ; Cai dQi Le Van Ch~n len thl}'Pho v~ uy ; Pho v~ uy v¢ NghTa vo la TO Van Tfl}'e len thl}'V~ uy; Cai dQi Nguy~n xuan Tri len thl}'Pho v~ uy. Dung Chu sl}'Tao ehinh Nguy~n COng NghTa lam PM su Tao ehinh. Gitim bat eho cae dia phu<:1Ilgv~ vi~e dang tien cae phAm v~t. Vua dlJ.bilo bQ L~ rAng : "Dang tien cae th6 san cung la l~ ke duai cung phl;mg nguoi tren, nhung dUOng sa xa xOi chAng nO'de dan phcii nhQCnMn v~ vi¢c ch~y tr~m dem tien. V~y chuAn dinh tir nay pham g~p nhihlg ngay te Xuan hUCmga cac mieu va ngay tiet Thanh thQ thcing 11, Hai DU<:1Ilgthee l¢ dang tien cam dUOng ; thcing 12 ngay ky' a di~n Ph\mg Tien, d~u thee nhu l¢ da dinh : Hai DU<:1Ilgtien carn duOng, Nam Dinh tien mAm moi. Con d~u cho tMi het. B<;>nquan Phien la bc;mOc Nha Lien Thuqng Liem va Oc Nha Yet Trach nhi~u IAn danh duCJcgi~c Xiem a phil CAn Thu, chern duCJc6 ten ti tu6'ng gi~c va hoo 200 dAu gi~c, du6i den ben Tra Lai (thuQe sOng Ian nuac Nam Yang). Le D~i CU<:1Ilg dem vi¢c do Mo den quan thu Gia Dinh. Tuang quan T6ng Phuac LU<:1Ilgsai ngay thi v~ Ph~m Van Ph~t va Le Kim TrCJ: 1 nguoi di Quang Hoa, chuyen suc cho Tharn tan Hoang Dang Th~, Le D~i CU<:1Ilgva Nguy~n Hoang Thoa mau phcii quan va voi den Mi ti~u ; 1 nguoi di Narn Yang chuyen suc cho b<.>nTham tan Tmoog Minh Giang li¢u sai binh thuy~n don danh, rOi li~n lam So' tau len. Va tau bao tinh hinh quan thu : nguyen 3 m~t ta, hfiU, h~u thanh Phien An eu da dAp them nui d~t, m6i cai cao tren dum 25 thuac, d~u co tM nhom vao trong thanh. L~i keo cac thu d~i Mc len tren nui d~t nhArn bAn quan gi~c. cac binh thuy~n cac v~ Ban trl}'chiiu thuQc dinh Long vo hiiu do Kinh phcii, hi¢n nay d~u da den quan thU. Vua dl;lkin rang: MArn gi~c sot a Phien An kh6n d6n dii lau ngay, the ~t mon moi tan heo lAm rOi, nen tuy co sam h~ l~y thanh, hci nen de quan dong lau ? V~y nen ban tinh ngay, d6c thUc wang sT, hl;ll~nh danh thanh, c6t sac mQt tr~ thanh cOng, de cho xong vi¢c. Neu trong do con co tinh hinh quan ngl;ligi, thi cu thl}'ctau kin. Va nen keo nhi~u la co vai yang viet 4 chii' to : "H~ l~nh chieu hang" dl}'llga 4 goc thanh khien cho quan gi~c trong thanh trOng th~y. Nguoi ra hang ngay cang nhi~u, thi dang gi~c ngay cang cO the, d~ danh phci. Ll;li nii'a, truac da co dl;l : M~t tuyen l~y s6 dung sT,dem sai vao thanh "duoog ma,,(1) giet gi~c sac ehua th~y lam ? Nay nen bi m~t ch<.>nl~y nhihlg quan tinh dung, tirn cach dem vao danh up, ~p giet nhihlg quan gi~c a ngoai quach va a thanh "dU<:1Ilgma" de tri~t yay canh cua gi~c, (1) Han van la "duang rna thanh" tue la Me thanh a giita khoang thanh 100 va hao, eao 5 thuae, day 6 thuae xua, tren Il,lieo bue nit tuemg, dung d~ phong thu, earn qr djeh va blio v~ sue v~t phai rut vao tit eae ncti gAll thanh khi eo gi~e. ay la k€ cao. L~i sai truy~n dl,l cho bQn Tham tan Truang Minh Giang a quan thu Nam Vang Iva lay mQt hai nguai trang so tn binh Xiem, ho~c la dau ml,lc, ho~c la quan linh, he ten nao bi€t ro duyen ca nuac Xiem gay cuQc binh dao va tlnh tr~g nhi~u IAn bi quan quan ta danh thua, ch~y tron, r6i xich l~i, dua v~ Kinh, xet ro nguyen uy. Sau do, bQn Giang li~n giai d€n 2 ten tu nguai Xiem la ten Suc va ten San, giao cho dinh than tra tan d€n cnng r6i gi€t di. Thuang ti~n luang cho cac quan quan da blnh gi~c Xiem. Vua dl,lbQ HQ r~ng : "Truac day, gi~c Xiem sang xam lan, quan quan quan thu Gia dinh ti€n danh, IAn dau danh nhau, da danh tan dugc han 10000 quan gi~c, di d€n dau, kh6ng ai dam ngan tra. Quan gi~c sg oai, chua dAy 1 thang, nghe hai da tan va ch~y tron ! CMu Doc, Ha Tien va Nam Yang Ian lugt d~u lay l~i dugc, c6ng ay thvc ch~ng nhO. V~y nen thuang truac cho de yen ui long Wang S1 ta. Chuan cho : Xet tu tr~n danh a Thu~n Cang nam ngoai, nhii'ng nguai truac sau co tham dV vi~c nay, tu tham tan tra xuong d€n quan linh, d~u thuang cho m6i nguai ti~n luang 1 thang. Gian ho~c co ai truac da co di tong chinh r6i vi sai di vi~c khac, tra v~ Gia Dinh, cling thuang cho mQt lo~t ca. Con nhii'ng huang dong a cac tinh thi thuang cho m'ra thang. Duy nhii'ng bi~n binh 2 tinh An Giang, Ha Tien de bi thua tr~n, dugc tong quan de gAng suc, thi c6ng chi du chuQc tQi, va nhii'ng binh dong mai d€n ma gi~c da tron truac, d~u kh6ng dugc d~ thuang". Vua dl,lNQi cac r~ng : "Truac kia nhan Nam Ky co vi~c, nen phai kinh binh va lay huang dong di danh gi~c, gan day, nghe noi gian ho~c co nhii'ng tuang bi~n kh6ng tot, sai quan linh lam vi~c rieng. Thoi xau ay thvc kh6ng tM de cho to len dugc. V~y truy~n Chi: Tu tuang quan, tham tan d€n cac van vo d~u nen yeu thuang quan S1, tim nhi~u cach c6 vo khuy€n khich khi€n cho gi€t gi~c l~p c6ng ; n€u ai dam sai khi€n lam vi~c rieng tu 1 nguai tra len ma tv ta bi€t dugc hay do nguai khac tau h~c thi tat tri tQi n~ng. Va, nghiem cam binh dong dn th~n giu ky lu~t kh6ng dugc cuap hOc cua dan gian mQt v~t gi, de d€n n6i lam mat long nguai ; n€u ke nao vi ph~m, se XU b~ng quan phap. L~i nghe d6n a cac h~t Nam Ky co nhi~u bQn c6n d6 hu hOng thua ca, cuap hOc ! Va, sau khi lo~n l~c, chinh nen cam chap ke b~o, giu cho dan yen, de mong dugc yen 6n phAng l~ng, ha nen de cho trQm cAp len lut, lam h~i xom lang ? Dola trach nhi~m cua quan dia phuang. V~y truy~n dl,l cac t6ng doc, tuan phil, bo chinh, an sat va lanh binh tim cach nghiem trf'. BQn PhOng ngv su Tran Ninh, Ngh~ An la Ki~u Huong va PhOng ngv d6ng tri la KMm Khuy€t lam phan. Truac kia, bQn Huong thay nguai Xiem thuang dua thu dQa n~t va dl,l d6, dem long sg Mi, ben am mw lam phan, tim ca noi r~ng nuac Nam Chuang da dAp duang sa, dvng kho luang gan giap phu h~t de chua quan Xiem. Nhii'ng quan tru phong la bQn Pho v~ uy gia ham V~ uy Tong Phuac Minh va D¢ nhj kY - Quy€n eX/x - Thlfc l~c ve'Thanh [6Nhtin hoang de' Quan co Truang Van Su tin lai trich han 100 thU binh, sai cilng KMm Khuy~t d~n d6ng a d~u dia gim d~ ngan ch~. Ki~u Hu6ng ben ng~ t~p hqp vai nghin quAn Man duang dem danh up dOn sa qUAnta. Minh va Su, hai ngum c6 suc danh, d~u bi ch~t. KhAm Khuy~t d~n Xuy Huy~n tim duang di m~t. Toan quAn phai di truoc lui v~, danh thua, cling tan ch~y. B6, An Nguyen Dinh TAn va Vli DInh dugc tin do vien phU Tuang Duang ru6i ng'!a d~n bao, li~n sai quyen sung Dinh va, Ph6 v~ uy Nguyen Van Thi~n dem qUAnd~n dOn Muang Then truy~n hich gQi cac tM dong phil Tuang Duang va 3 huy~n thue:>cphil ~y chia di phong bi. Roi lugc dem vi~c tAu len va n6i : "Duyen do gAy bi~n, chua bi~t dich xac, xin d¢ xet ro, se tAuti~p". Vua dl,l rang: "Tr411Ninh tir khi ve vm trieu dlnh lam m~t quAn sI ta, phi ti~n g~o ta. Tri~u dlnh thuang phili cham s6c vO v~ cho nhAn dAn xu ~y, b~y lAu hQ dugc yen 6n tren chan chi~u. Nay v6 co manh tAm lam philn, gi~t h~i quan quAn. Th,!c la me:>tvi~c VUgl ngoai tlnh va 19. Sau khi nghe n6i, kh6n xi~t tuc gi~. Dang 19 ra phili nen dem qUAnhOi t¢i, d~ vi~c hlnh ph~t dugc to sang va dung d~. Nhung nghI vi~c xay thinh linh trong d6 c6 hay kh6ng c6 nhung Iii hu hong gAy nen bi~n lo~n, con chua th~ bi~t. cac nguoi nen truoc hay truy~n hich biio nhung ngum th6 truOc bi~t vi~c di tuyen thi dan bao cho hQ d~i khai n6i rang : H~t nguoi lam t6i con tri~u dinh dii lAu, nay gi~c Xiem mUll toan xftm l~n, chAng qua chi phao dOn de dQa chu kh6ng tai gioi gl khac. Dang nen theo giup quan quAn ra suc gi~t gi~c, l~i bi gi~c Xiem lira bip, quay l~i c~ can, la sao v~y ? N~u bi~t h~t suc h6i Mn IOi truoc, n~u vi~c ~y qua do 1-2 ten phla t~o va dAn chUng gAy bi~n, ma phOng ng'! dOng tri n~u bAt chern dugc bQn d~u dang roi ra thU thl c6 th~ tha h~t te:>icho. Ho~c gia do chinh phong ng'! dOng tri mUll philn ma phla t~o va dAn chUng n~u chern ho~c bAt dem giai ne:>pthl cling dugc tha te:>itruoc, ma l~i thubng ca c6ng sau. N~u u me, kh6ng dnh nge:>,me:>tkhi quan quAn d~n gi~t h~t s~ch thl c6 an nan cling mu¢n. COn dOn a Muang Then, tubng gi~c cling chua dam ve:>id~n. V~y nen suc cho d~o quAn Nguyen Van Thi~n canh gift nghiem m~t han nfta va d,! trft luang th,!C a cM ~y d~ dil cho quAn dilng". Sau d6 c6 quAn tan tir Tr~n Ninh ch~y v~, bQn TAn hOi dugc th,!c tr~ng, tAulen. Vua phe rang: ".&;mnguai khac nao tugng gO, ha c6 dua c6 long phiin nghich nhu th~ ma truoc gia kh6ng ha qnh g6c ra sao ? Duyen co chi bbi cac nguai chAng chiu d~ tAm d~n vi~c bien gim ma tMi". Ben giang Nguyen Dinh TAn va Vli DInh mOi ngum 2 c~p. Truy t~ng T6ng Phuoc Minh lam V~ uy, tr~t Chanh tam pham ; Truang Van Su lam Ph6 v~ uy, tr~t Tong tam pham, d~u theo pham mm ma c~p ti~n tu~t. L~i thubng them cho T6ng Phuoc Minh 30 l~g b~c, Truang Van Su 20 l~ng b~c. Con nhung su~t d¢i va quAn Hnh ch~t tr~n, d~u cho tien tu~t g~p d6i, su~t de:>i cr• thubng them 5 l~ng b~c, l~i sai l~p dan a ngoai thanh cho t~ me:>tu~n. Sai thl;l Hihl qUAIlNguyen Van XuAIl quy~n lInh 16ng d6c An - Imh, Xuan tUng lam quan a Ngh¢ An, tMng thu¢c tinh hinh bien gioi, cho nen khien di lam chuc ffy. V¢ uy v¢ Trung nhi dinh Vii lam la Nguyen Van Doai, quy~n sung Pho v¢ uy v¢ Trung nhfft la NgO Tai Dac d~u dem qUAIltrong v~ di theo. Con trai cua Xuan la Nguyen Van Huyen va thu¢c h~ cua XuAn la Hiiu sai Nhfft d¢i d~u cho dem thee de sai hao. L~i dieu 500 bi~n binh Ha 1mb va 3 that voi Quang Binh di gffp. COn Nhfft v~ thu¢c Hiiu hao nguyen tM Ngh~ An, co Chi d6i di Ha N¢i ; H~u v¢ dinh Tien phong nguyen tM Ha N¢i, co Chi rut v~ Kinh, ciing deu cho luu l~i Ngh~ An de sai phai. Sai Th6ng che Th~n sach Hiiu dinh la TOn Thfft Ba.ng quy~n Hnh ffn tri~n Hiiu quAn ; Th6ng che Vii lam Hiiu dl;lc la Nguyen Tang Minh quyen Hnh ffn tri~n Tien quAn. Quan v~ d~o Trffn Imh, Ngh~ An la Nguyen Van Thu, danh duqc qulin Xiem a nhiing nai Na Kham, Xan Ca. Quan v¢ Ph~m Van Lqi do sau phai di ciing tiep den hqp ll;lc cung du6i danh gi~c. B6, An Nguyen Dlnh TAn, Vii DInh cu thee tin hao, tAulen. Vua dl,l ra.ng : "Nghe noi gi~c Xiem hay con hung hang, quan quAn khOng nen chia ra nhieu nga. cac nguai nen suc cho bQn Nguyen Van Thu va Ph~m Van L¢ cho nen dem cO qUAIlvao sAu du6i ky cung, ma nen t1m duang di theo Chuang co U Thu~n 1mb, t~p hqp cho day binh ll;lCde thu cOng tfft tMng v~n toan". BQn TAIl l~i tAu noi : "Nay cac pM Trffn Ninh, Trffn Imh, Trffn Dinh deu co phai quan qUAIldi bAt gi~c. Vi~c v~n tai luang thl;lc duang thuy thl sOng ngoi nOng c~n, thuyen be khOng tMng ; duang b¢ thl tit dnh den Trfln Ninh di 15 ngay, den Trfln Dinh va Trffn 1mb deu han 10 ngay : nui khe hiem tra, duang di kho nhQc. Truoc dAy, 2 pM Trfln 1mb va Trfln Dinh thue dAn theo dia h~t thay d6i v~n tai. Ngum lam thue ai ciing 10 sq VI san lam chuang khi, den nbi cOng sa do quan chi cffp thl co h~n, ma do dAIlthue nhau thll~i t6n gffp mffy Ian. Nay trong cac pM, nhiing dlin a g~n ti~n gQi thl da tan di ca, tfft phiii r¢ng thue dAn trong h~t v~n tai den quan thu. Xet ra tinh hinh rfft la vfft va. V~y xin Iffy g~o kho, lam luang khO, pham khi sai qUAIldi tieu, mbi ngum deu mang thee 6 uyen [luang khO] va mu6i gUng de phong khi c~ luang". Vua y cho va dl,l ra.ng : "Luang qUAIlchinh la vi~ c~ kip, bQn nguai nen het long tinh toan ma lam ; ho~c tra them gia thue cho dAn thoa thu~ vui lam, c6t tiep te duqc. Neu de co dieu gi khOng chu thl da co cOng phap, chu quyet khOng Iffy ne VI duang sa hiem tra kho khan duqc". Di~u b6 Lanh binh Quang Binh la Vii Van Thuyen lam Lanh binh Ngh~ An. D¢ nhi IcY - Quyln eX/x - Thl!c l,!-cve'Tluinh t6 Nhan hoang de' ap 1000 chi€c ao tr~ bAng do~n c6 lOng cho bi~n binh 6 cac v~ thu¢<; dinh Thb sach Ngh~ An. L~i dl} xem v~ nao c6 khuy€t ca chanh v~ va ph6 v~ thi li~n chQn lay nhiing suat d~i lAu nam, du suc cang dang, cho quy~n sung phO v~ 11y, khi€n Sl}'cai qulm duQ'cc6 tM th6ng. Tham tan quAn thu Nam Vang la Truang Minh Giang va Nguy~n XuAn tAu n6i : "Quan chuc va dau ml}c nuac Phien nhi~u Ian danh d~p gi~c Xiem, chern duQ'C,va bilt s6ng giai n~p kha nhi~u". Vua dl} rAng : "Gi~c Xiem vao cUOp, vua Phien truac tl}'bO ch~y sang ta ma bQn quan Phien l~i hay dem long danh ke ch6ng l~i nha vua, thu lUQ'IDquan tan, bilt duQ'c nhieu gi~c Xiem, thl}'cdang khen thuOng. ChuAn cho lay ra 2.000 quan tien thuOng cho tu dau ml}c d€n quAn Phien d~ to y khuy€n khich. R6i xet xem nhiing dau ml}c nao c6 c6ng tr~g, se tily theo pharo tr~t cao thA'p,dem gfun do~n, nhieu, sa, triru d€n, may thanh ao cho mbi nguOi 1 cai, va li~u cap cho ngAn tien Phi long r6i tuyen dQCChi dl} khen nggi d~ cho hQ bi€t an di~n cua trieu dinh. L~i dem hQ ten quan chuc cua bQn quan nuac Phien va cOng tr~g danh d~p cua hQ chia tUng h~g, lam thanh danh sach, dgi Chi cho them quan chuc". B<,>nGiang l~i tau n6i : "D~o quan cua Tan wang Truang PMc DInh qua Vl}ng Long Uc va viIng sa Nang, gi~c Xiem dii tr6n ch~y wac r6i, v~y xin dgi quan H6 Van !nNguyen bilt duQ'cten ngl}Yhi~u truOng va d6 dang han 10 ten vffi khi giffi, A'ntin dem nQp. Dan ~ Vien, An Chau, nhieu nguOi ciing theo Duang Tam d€n tinh xin tM, D~o Quang deu tha cho v~ yen nghi¢p lam an d~ hQ mach bao IAnnhau, ra sue bilt gi~e. R6i D~o Quang dem du sl}' tr~ng tau len. Vua khen, dl} thuang bQn Vii Van Nguyen va D~hg Van Dinh deu gia quan cOng 1 cap. Binh dong dugc thuang chung 500 quan tien, vien quan c6 t¢i la Duong Tam dugc gia on khai phl}c lam ClruphJm thu l~i, thee dnh sai phai. B¢ bien 2 dnh Hili Duong, Quang Yen la Lanh binh Nguy~n Luong Dien va PhO quan co D6 Van Giai deu bi giang 1 cap. Sai Tuful phU L~ng - Blnh la U D~o Quang hi~p cimg T6ng th6ng T~ Quang Ct! ban vi~c danh d~p. TruO'c day, toan gi~c Hao L~c l~i den d6n Trung Thang, quan ta quay ve d6ng a Hien Linh. Quan tinh Cao BAng dem vi~c d6 Mo vO'iL~ng San de xin quan phong thU. D~o Quang ben tau n6i : "Cao BAng ngay sau khi tM phi Ian tran tuy c6 d~i quan tien danh, nhung nghich Huyen va nghich C~n hay con tr6n chet, dan thugng du l~i cang u me bi bung bit nen chUng mm thua co thOng vm nghich van, tl} hQp be dang, l~i n6i d~y. Nhung cai cO' sa d1 chung den hung hang ngOng cu6ng nhu the, la ciing bbi quan quan ta d~n sinh kieu cang, khinh nhan, khOng chiu chuan bi, chia quan lung tim nhiing noi rUng r~, thanh thi'r thanh the hu nhugc, nen chUng mm nhan ke so ha dugc. KhOng the, sac chUng khOng n6i len ngay Wc quan quan dii rut ve Tuyen Quang, Thai Nguyen, ma l~i ch6ng cl,l vO'id~i d¢i quan quan a Cao BAng? Thful dii tu lay co Nhat thu¢c H~u quan a BAcNinh di thU, dung de sai khien". Vua dl} rAng: ''Toan gi~c a An Chau dii bi quan quan danh b~i, thi L~ng San hi~n nay yen 6n, khOng phai ngoai 10 a phia sau. Nguoi nen than dem dam ba bien binh thU h~, mau den Cao BAng, hi~p cung T~ Quang Ct! ban vi~c danh d~p. Va, nguai la nguai do ta ll,la chQn, cat nh~c len den chuc nay, nen ngh1 carn kfch, c6 g~g, giet gi~c, l~p cOng, c6t c6 thl,lc tr~g, cho khOng dugc trach nguai thi sang, tnlch minh thi quang ! Chi nhiing ban sUOngtren giay ta, cu6i cung khOng c6 thanh hi~u gi ca I". L~ dl} qua bQn T~ Quang Cl,lva Vii Van Tu rAng: "BQn nguoi yang m~nh di danh m¢t d~o quan quan den dau cang khOng c6 ai dam ngan tra, oai quan lUng lay biet chUng nao ! The ma, sau khi lay l~i dugc 2 dnh r6i, dii chAng biet thua thAng danh bAt du dang, l~i chAng hay nghiem cam quan s1 de cho tran ra b6n phia cuOp b6c dan gian dang tan tac Ian lut, quan gi~c ben l~i thua ha n6i d~y. T¢i ay con de cho ai ? Nay nen c6 vo khuyen khfch tuang s1 sam lam thanh cOng, dgi Chi keo quan khai hoan. Neu cu d6ng quan, an h~i luong, thi cOng truO'c khOng diJ bu dUgc t¢i sau dau. Va, t~p tau truO'c nguai c6 n6i bay ke dl} gi~c, neu lam dugc nhu 1m, thi bQn chUng m~c bay mai phl}C,tat phai tan va ngay, sac dii lau khOng thay bao tin th~g tr~ ? Ha chang phai vi sg vi~c ng~i kh6, nhiing toan lui buO'c, nen mO'i d~t ra chuy~n ay de mong lap Hem d6 chang? Va, Tuyen Quang, Thai Nguyen deu c6 phai quan hi~p danh, nay l~i c6 Chi cho U D~o Quang a L~g San than d6c binh dong den h¢i ti~u, bQn nguoi nen vui hoa, ngh1 den vi~c nuO'c, g6p suc d6ng D¢ nhi kY - Quyln eX/x - Tht!c 11!-cve'Thanh t6 Nhan hoang de' long, c6t saDm¢t phen ma r¢ng muu mO,sOmgi€t h€t bQngi~c cho yen bien giOi, khOngdugc ch~m tr~, loanh quanh trOngngong nhu truac dong lAula m4'tnhu¢ khi quAnta t~t se bi t¢i !". Tham tan d~o Quang Hoa la Hoang Dang Th~n va quy~n sung Lanh binh la U D~i Cuang dong a dOnLAmPhil tAurAng: "Truac dAy,bQnquan nuoc Phien la Tra Tri Long danh tan gi~c Xiem a Ba CAuNam, da phai ily PM v¢ uy dinh Th~n cala Nguyen Dinh cat cung Nguyen Hoang Thoa dem binh dong cung nhau d6c thuc du6i danh. Sau do, bQn Oc Nha Y Trach Xu l~i danh b~i gi~c a Kha Lang ; gi~c ch~y d€n Tra Lang. L~i phai nguyen PM lanh binh Phien An Ia Gia Ti€n Chiem d€n xu An Khu, dong dOndon ch~n. Nay quAngi~c lui dong a dia ph~ San Phil, Ba Lai, than da tu cho cac tham tan a qUaIlthu Nam Yang ban tinh ma lam, d¢ to tu phUcdap l~i, se tuy ca h¢i tieu ngay". (Tra Lang: ten d~t; Ba Lai : ten phil). Vua dl,lrAng: "Gi~c Xiem nhi~u l~ bi quan quAndanh tan, l~i bi quan phien ch~n don danh gi€t, chcicda m~t via, hoang sg ch~y tr6n d€n ca nhiing khi nghe ti€ng h~c keu gio th6L V~y cac nguai nen mau chong chia duang du6i danh cho sOmdugc yen. COncOngvi¢c thi¢n h~u da co bQnTruang Minh Giang va Nguyen XuAndong l~i a Nam Yang x€p d~t". Chuan cho Hoang Dang Th~n dem binh dong theo di truoc, v~ quAnthu Gia Djnh, gop suc danh thanh. Sau do, 1>6U D~i Cuang lam B6 chinh su An Giang, cho t~m lam H¢ 19 fu1 quan phong tu~ phil, van a l~i thanh Nam Yang, hi¢p cung T6ng d6c Truang Minh Giang ban lam vi¢c thi¢n h~u v~ nuoc ChAnL~p d~ nho tay quen giup vi¢c. Cuang tAunoi : "Hoang Dang Th~ ti€n d€n Che Lang, du6i bilt gi~c tr6n, thi ti€p tin, do thily d~o Nam Yang bao l~i rAngcon duang Phil L~t con nhi~u tra ng~i, hi¢n da cung V¢ uy Nguyen Van Thi dem qUaIlva voi do duang Nam Vangkhac, th~g d€n Xa Nang tuy ca h¢i danh" (Phil Llj,t : ten phil). Vua pM rAng: "Nay da thang cho nguai lam thJ!Tu~ phil An Giang, nguai nen tim h€t muu k€ lam cho Xll'ngvOinhi¢m VI,lda giao". Liinh binh Ngh¢ An Nguyen Van T~o ch€t. T~o luc moi bi b¢nh luu l~i a sach Tnl earn, d€n nay b¢nh n~g, ch€t. Quan tinh dem vi¢c tAu len. Vua l~y lam thuang, chuan cho c~p them ti~n tu~t g~p doL Dung PM lanh binh quy~n sung PM lanh binh Hai Duang la Nguyen Luang Di~n lam Lanh binh L~ng San. Quan dnh Cao B~ng tAunoi : "Kho chua diem tieu, luu hoang con it, da tu v~ Ha N¢i chuy~n giao d~ dil dung. Nhung Ha N¢i l~i vin co b~n vi¢c, di~m nhien khOng phai nguoi dem d€n cho I". Vua li~n sai b¢ H¢ truy~n dl,lcho T6ng d6c Doan Van Truang, B6 chinh Nguyen Hiiu Khue chi€u theo s6 dang phai dua d€n, vat quan va dan v~n tlli di, r6i do BAcNinh va L~g san thay IUgl:nhau ma chuyen giai. COn truac d9:yt~ s\1'dun day thl truy~n Chi ban qua. Tuful pM Ninh Blnh Le Nguyen Hy va An sat Nguyen Ba Than m~t tau: "Do tham biet duqc bQn Quach T9:tC{)ng l~i t\1 hQp d6 dang a D6ng Da lang Chan L~i thu¢C Phl,mg H6a va mi~n rUng mli thu¢c Gia Vien va Chuang Duc mUll toan gay vi~c. BQn thAn da phi tu cho Ha N¢i, theo dia h~t ma phong tM. L~i d6c thuc PM lanh binh Nguyen Van Tuang, Ph6 v~ uy Trung v~ dinh HO uy la Giap Van Tan va Quan pM pM Thien Quan la Vii The Giai dem quan va voi, chia duang danh dyp. L~i nii'a, Hnh tinh VI phai sai phai di het, v~y xin sAc sai TOng d6c Ha - Ninh gap di~u 500 quan mau den d6ng giii' [Ninh Binh]". Vua li~n sai truy~n d\1 TOng d6c Doan Van Truang phai ngay dung nhu s6 qUan da xin. L~i dl:lN¢i cac rAng: "Ninh Blnh la kiem h~t cila TOng d6c Ha - Ninh, s\1'nay la vi~c quan khan cap, sao chAng tu trinh chO gan ma l~i tau xin tri~u dinh sAc sai phai quan, ha chAng l~i them b~n r¢n di l~i ? Hay la Ninh Binh t\1'cho rAng a khac h~t, ching chiu phl:lCtong, cho nen mm n6i ra nhu the ? Ho~c gia, da c6 tu bao ma TOng d6c b6 m~c ngoai tai, chAng chiu di~u khien, nen mm c6 sa tau 9:y? Trong ay s\1'tinh the nao, nen truy~n dl:lU Nguyen Hy va Nguyen Ba Than cu th\1'ctau l~i, se xu6ng Chi thi hanh. Va, tri~u dinh d~t ra kiem h~t c6t de tOng d6c va tuan phil giup nhau tr6ng nom chung, nen mm giao cho trach nhi~m ki~m che. Truac day da chuan y lai dinh nghi : pham c6 c6ng vi~c quan trQng thl d6c, phil ciing d~u nen het long ban tinh, sao gan day con c6 nhii'ng S\1'chAng quan tam den vi~c a kiem h~t ? Thi d\1 nhu : nam ngoai, quan ac man qu9:y r6i a Quang Ngai, ma Tuan pM Nam - Ngai DO KMc Thu chAng chiu tru tinh di~u d¢ giup nhau ? Nhu v~y d~t chuc d6c, pM kiem h~t lam gl. V~y, kh6ng the kh6ng nghiem qua Ian nii'a. Tu nay neu Tuan pM Nam - Ngai kiem h~t Quang Ngai, TOng d6c Binh - PM kiem h~t PM yen, Tuan pM Thu~n - Khanh kiem h~t Khanh Hoa, TOng d6c Dinh - Bien kiem h~t Bien Hoa, TOng d6c Long - Tuang kiem h~t Dinh Tuang, TOng d6c An - Ha kiem h~t Ha Tien, TOng d6c An - TInh kiem h~t Ha rmh, TOng d6c Ha - Ninh kiem h~t Ninh Blnh, TOng d6c Dinh - Yen kiem h~t Hung Yen, TOng d6c san - Hung - Tuyen kiem h~t Tuyen Quang, Hung H6a, TOng d6c Ninh - Thai kiem h~t Thai Nguyen, TOng d6c Hai - Yen kiem h~t Quang Yen, Tuful phil L~ng Binh kiem h~t Cao BAng. Pham c6 nhii'ng s\1'V\l quan h~ den quan ca, vi~c bien gim cho den vi~c bAt cUOp danh gi~c, di~u qUan' tM luang, cac d6c, phil kiem h~t d~u nen coi nhu m¢t the, kh6ng duqc ky thi dnh nay dnh kia:Neu dnh thu¢c h~t c6 Y coi khinh kh6ng chiu tu trinh thl chuAn cho d6c, pM kiem h~t Mc tau. Neu da tu trinh ma d6c, phil kiem h~t kh6ng chiu trU tinh lam cho thl ciing cho tuan phil, b6 chinh ho~c lanh binh a cac tinh thu¢c h~t duqc h~c tau". Df nhi IcY - Quyln eX/x - Th¥c l~c ve'TMnh (6Nhan hoang de' Sau do, Doan Van Truang tau noi : "Khi mm dugc tin Ninh Binh co d¢ng, lien phlii Liinh binh Ha N¢i la T6n That Chung dem quan va voi kip den Chi Ne Mi tieu va lam to tu cho Ninh Binh biet den h¢i. Sau tiep dugc Chi d\l ro rang, thi ll;lihJa phlii thU binh v¢ Cuang vo den dong de phong thil". Vua d\l r~g : "Ninh Binh, dii co Chi phai 1 v¢ kinh binh tien den du giup cho vi¢c tran ap r6i con bien binh do Ha N¢i phlii di thi cho rut ve ngay, de giu dnh thanh. Ll;linua, Doan Van Truang, khi tiep dugc tu bao, lien phan phlii ngum di Mi tieu, lam the dii la thoa dang r6i. V~y ma U Nguyen Hy trong t~p tau truac, kh6ng trinh bay ro, ll;li xin xu6ng sAc cho phlii quan. Thl,lc la ham h6 ! V~y truyen Chi nghiem qua". BAt d~u d~t hai v¢ Uy dung va Trang dung. Lay a DI,lCuy, Dl,lc tin, Dl,lc thAng, Dl,lc thanh m6i dAng 2 d¢i, va DI,lCchao, Dl,lc thjnh m6i dAng 1 d¢i, tat ca 10 d¢i, d~t ten la v¢ Uy dung, dung Suat d¢i Nguyen Van Thanh quyen sung Ph6 v~ uy, di d6ng giu Ninh Binh. Lay a Tran phil 1 d¢i, a sau Kien m6i kien 1 d¢i, a DI,lCvInh, Dl,lc cuang, Dl,lc djnh, m6i d~g 1 d¢i, tat ca 10 d¢i, d~t ten la v~ Trang diing, dung Suat d¢i Vu Van ~g quyen s~ng Ph6 v~ uy, di d6ng giu san Tay. Ll;litrich lay toan d¢i thu 5 Trung sai, d¢i Nhj, d¢i Tam HUll sai, d¢i thu 3 Dl,lc dung, d¢i thu 1 Dl,lc hung, d¢i thu 2 Dl,lc trang, d¢i Tam, d¢i illTan sai, d¢i Nhat, d¢i Nhi, d¢i Tu Hung sai, d¢i thu 3 Thg sai, m6i d¢i m¢t mia, d6n lam 4 d¢i, phlii di Thanh Hoa, l~ thu¢c vao v¢ ThAng vo mm d~t, theo quilo v~ sai phlii canh phong. Sai quyen lInh T6ng d6c An - TInh la Nguyen Van xuan sung lam Kinh lugc dl;li su, thl,l Th6ng che Th~n sach Tien dinh la Phl;lffiVan Di~n sung Kinh lugc ph6 su, cap cho an quan phong Kinh lugc, coi quan cac v~ Kinh binh phlii truac va bien binh do Ha TInh phlii di, nMm gio lanh ngay 12, len ngl,la tien den Trao Ninh, danh gi~c. Vua d\l rAng: ":8<;>0 philn nghjch la Ki¢u Hu6ng va Kham Khuyet quen an, cAn tra, tl,ld~t ra ngoro vong sinh thanh, bu¢c phili danh d~p de to oai trm va ran ke ngu mu¢i ngoan ngl;lnh. Nay cac nguai yang m~nh di danh, chuan cho m¢t m~t truyen hjch d\l bao th6 tri huy¢n va huy¢n thua 8 huy~n trong phu : ai hay t1m dch chern ho~c Mt dugc hai ten phl;lm ay giai n¢p se dugc h~u thuang va lay quan chuc cua hai ten ay trao cho, khien biet an nan, d6i mm, deu nghT quy thu~ ; m¢t m~t d6c thUc quan va voi tien mau danh ml;lnh, Mt ho~c chern sl;lch hai ten philo nghjch va d6 dang cua chung d~ d~p yen bien gim. COn mQi vi~c thi~n h~u cung c~ phili sAp xep san. Hai ten phl;lffikia dem long philo b¢i, noi thoo th6i cu cua ten Chieu N¢i tnWc, tl,l di den cM t¢i di~t vong. D6 tuy bbi con ngum bat luang, ma cung vi ca a cM dat duo Neu dii giet dugc ten philo ~c ay r6i thi nen t1m dja the khac, dm phil ly' ra cach cM cu vai d~m, hay han mum d~, ken trong dam th6 ty lay ngum dii tong chinh dac h!c, chia d~t quan chuc, de cho chieu t~p vOv~ dan luang thi¢n dugc yen nghi¢p lam an. R6i tau ngay de dgi Chi, keo quan khai holm". L~i dl;1Nguyen Van xuan ra.ng : "Nguoi tuy cao tu6i nhung danh tr~ dii nhieu; m¢t did TrAn Ninh, nguoi truoc dii tUng than d€n, duang sa v6n dii th6ng thu¢c. V~y, nen VI tri~u dlnh, ra suc mt')t phen. ChO Ay, nguyen kh6ng co thanh quach du c~y, ma dan l~i chAng t~p quen chi€n tr~, thl co nghi danh d~p, cling de thanh c6ng. Nguoi nen d6n d6c, khuy€n khich quan si mau chOng ti€n len, c6t mong mt')t tr~ thanh c6ng dugc. B phi Ninh Binh thOng d6ng vai bQn gi~c tr6n a Quang Dia thuQc dnh h~t muu toan gay vi~c. Th~n da vat 600 Hnh th6 ThQ xuan den Tam eMu, Lang Chanh d~ canh phOng va 1000 Hnh th6 Thi~u Hoa chia di bAt gi~c". Vua dl,l rAng: "Tran Ninh co dQng ching qua do bQn th6 ty bi nguai Xiem phinh pha dl,l d6, nen mai manh tam can b~y lam phan. Va, gi~c Xiem truac chia nam d~o quan den 1m, d~o a Nam Vang - Ha Tien rat la hung hang, nhieu l~n da bi quan quan danh giet, d~ chQt h6n xieu dang dem phai tr6n ! D6i vai hai d~o Quang Tri - Tran TInh, quan quan ta, mai day, l~i ke tiep bao tin thang tr~n. Duy co bQn gi~c Hu6ng, gi~c Khuyet a Tran Ninh, ngu t6i kh6ng biet bi nguai me hoillc ; neu biet tin cac d~o quan giillc Xiem deu thua da rut ve, thi the tat se tan ra nhu ngoi sl,lt. Nay da pMi Kinh binh ra, va lay quan Hnh Ha imh, theo cac d~i vien Kinh luqc Nguyen Van Xuan va Ph~m Van Di~n, dugiup vao vi~c danh d~p. Hi~n nay, chilc co tM lam nen vi~c r6i. H~t nguai kh6ng dn phai lay th6 binh chia di canh giu d~ them kinh dQng. Nen li~u tha ngay s6 nguai da bi d~u dQc ay ve, kh6ng nen pMi di Tam Chau, Lang Chanh, chi them l~n IQi vat va lu6ng c6ng ! Neu bQn hQ deu nghT tinh nguy~n hilng Mi l~p c6ng, thi nen suc cho quan phil 2 phil dem hQ chia den Quang Dia va vimg nui Ninh Binh d~ hQi tieu, Ia duqc vi~c han". BQn Tuang quan va Tham tan quan thu Gia Dinh tau bao tinh hinh trong quan, noi rAng : "Dang giillcc6 chet gill thanh. Th~n da h.ra ky duqc 200 binh dong hang hai chien dau r6i chQn lay nhUng can vien cho dUng cai quan, dem den, chia di An nap rinh do a nai tA'nsa ben truang IllY cua b6n milltthanh d~ dt'rt duang quan giillc lAn ra tim kiem rau dua. L~i suc nhUng quan ban sung a tren cac nui dat : neu thA'y quan giillctl,l hQp a trong thanh, thi lay ngay chA'ndia 16i ra ban d~ gi~c ngay cang moi m~t hao mon, se h.ra co danh d~p". Vua dl,l kin rAng: "Quan gi~c ngay cang kh6n d6n, co th~ thira co duqc day, da d\l sai sam li~u h~ l~nh danh thanh, d~ lam xong vi~c. Va, chan dia 16i la thu lqi khi giet gi~c, nen truyen l~nh kin cho bQn pMo thil dung cai thuac a sung ma uac luqc tinh dQ s6, thuang nhAm vao pMo dai trong thanh cua gi~c ma bAn, c6t bAn sao tMt trung, dqi ngay ra l~nh danh thanh, r6i cu theo nhu truac bAn nhieu vao thanh dai, c6t d~n bAn kh6ng ch~ch, d~ quan gi~c tren thanh kinh sq, d6i khi quan danh thanh da treo len thanh r6i mm hay thOi bAn. Neu gi~c dam len m~t thanh ch6ng cl! thi tat trung phai chan dia 16i, l~p tuc se tan nhu cam ! Neu gi~c sq chm dia 16i, xa xa Antranh, ching dam len dai thi quan quan barn vao nhu kien, sat canh nhau ma treo len, chilc cllng de th6i. Do Ia muu chuac pM thanh rat hay, nen kheo th~ theo y ay, ng~m sai phao thil luy~n t~p cho D¢ nhi kj - Quyln eX/x - Thlfc l~c ve'Thanh t6 Nluin hoang de' tinh thl,lc, r~:t kh6ng nen de cho nguai ngoai nghe bi~t tin hai. D~n ky, m~t truyen tuang I¢nh, theo k~ trucrc ma lam, chAc la m¢t tr~n thanh c6ng". Lt;litruyen dl,l Tham tan quan thu Nam Vang la Truang Minh Giang: tdch I~y I, 2 ten tu binh Xiem, sai dua d~n quan thu Gia Dinh, di¢u len tren liiy, rao cho chUng bi~t rAng quan quan dii danh tan gi~c Xiem, bAt s6ng duqc nhiing dfch danh pht;lm t¢i r6i chern dau dem beu de trong thanh h~t mong cUu vi¢n. Tuang quan va Tharn tan quan thu Gia Dinh tau n6i : "T~n sa m~t sau truang liiy dii Mn I phat ch~n dia 16i, trung vao cM chua thu6c sung va 6ng phun lira cua gi~c a trong thanh : kh6i lira Mc len ngun ngl,lt, quan gi~c sq hai". Sai thuang 10 It;lngbt;lccho ngum Mn. Dt;loquan Cao BAng danh nhau vill gi~c a Dinh LInh, kh6ng Iqi. T6ng th6ng Tt;l Quang Cv va Tharn tan Vii Van TIr deu bi cach tucrc phong. Trucrc day, quan ta dii ve Hien LInh, Cv d6ng a Nhuqng Bt;ln,Tit d6ng a xii Ba D6ng, chia phai bien binh ch~n giu. Quan gi~c trung chi, do CClngLInh xu6ng, hUll chi do S6c Giang xu6ng, quan ta Mn ch~t ciing nhieu, chUng dan dan keo lui. B6ng ta chi cua gi~c tv Kim Mil, Thai Nguyen keo d~n ucrc han 2000 nguai, x6ng d~n d6n Gia Bang. Ph6 quan CO U Van Si va Tran Van van d6ng gill Dinh LInh, danh nhau su6t ngay, suc quan dii m¢t. T6i d~n, gi~c 3 m~t ~p d~n, quan ta kh6ng the danh duqc, bi thuang vong nhieu. Le Van Si ciing bi thuang, lui vao lang Lan Chi. Bao d~n quan thu, Vii Van Tit lui d6ng a Nhuqng Bt;ln,Tt;lQuang Cv thi d6ng a chau sa Tht;lch Lam. R6i dem tinh hinh tau n6i : "Quan gi~c nay dil Ian tran them r¢ng. Dan Cao BAng theo gi~c kh6ng nhiing m¢t t6ng Th6ng N6ng. Ma .s6 3000 quan di tr~n b~y nay treo deo I~n su6i, nhQc m¢t dii lau, so vill trucrc nay dii dan kern hang hai sAc ben ! Hu6ng chi vilng nay tit Ba D6ng tralen, 3 m~t rirng nui bao la, duang 16i nhieu nga. Quan gi~c VI,ltd~n, VI,ltdi chAng khoi giu cM nay, m~t cM khac. Lt;li ciing chAng ti¢n mt;lo hiem vao sau, thanh thit mill phai tt;lm dai quan ve, d6ng It;lide duang suc, va d~n gan de giu kho tang tinh thanh. V~y xin phat them bien binh sinh Ivc va sAc sai 2 dt;loquan Tuyen Quang, Thai Nguyen cung ti~n, hqp danh". Vua dl,l rAng : "CU theo 1m tau thAng tr~n, chi n6i Mn ch~t duqc nhi~u quan gi~c nhung kh6ng n6i chern duqc 1 dau gi~c, bAt duqc 1 ten nao, th~ ma quan quan bi thuang vong nhi~u, sung 6ng gian ho~c ciing c6 m~t mat, thi cM duqc kh6ng du bu It;licM m~t ! Lt;li, trucrc kia, tau trinh rAng gia va rut lui d~ nh:i:rgi~c vao mai phl,lc, nay chAng nhiing kh6ng gi~t duqc gi~c ma gi~c It;lithem hung hang. D6 deu la bm bQn nguai c6 long sq s¢t di~u khi~n kh6ng hqp nghi. Phep nucrc r~t nghiem, kh6 tha thu duqc. V~y Tt;lQuang Cv bi cach tucrc ba, con It;litucrc tit. Vii Van Tit ciing bi cach tucrc narn, va truy~n Chi nghiem qua. Ph6 quan co U Van Si va Tran Van van deu bi giang 4 c~p cho di dill t¢i I~p c6ng. Nay 2 dt;lo Tuyen Quang, Thai Nguyen deu co phai quan hi~p tieu. L~i co Chi sai U D~o Quang d€n hi~p suc cilng lam vi~c quan ca. Chuan cho bQnnguai nghi ngai muai ngay, r6i l~ptuc hang hai ti€n len, sam bAtho~c chern cho h€t s~ch bQngi~c ay. N€u cu6i cilng vAnkhOng thanh cOngthl thu nghi xem co duang nbi cai l6i n~g ay khOng?". Di~u thU binh v~ Ngh'ia vo L~g San gap d€n Cao BAng,theo T~ Quang Ct;t danh gi~c. Sai bien binh tMy qulin di 2 cai thuyen Hai D~o, cha sung di~u sang may da lua va sung di~u sang may Trung Qu6c m6i thu 500 khau d€n Ha N¢i d~ chuy~n d€n 2 d~o qulin thu Cao B~g, Tuyen Quang (m6i d~o 250 khau sung di~u sang, m6i khau 150 vien d~n). L~i sai Nam Dinh va Ha N¢i trich lay sung di~u sang may da lua dua d€n BAcNinh va Tuyen Quang. N€u 2 d~o qulin Cao ~g - Tuyen Quang co thi€u dilng thl tai d€n cap cho. BQnV~ uy d~o earn L¢ U Van Th\lY,An sat H6 HihI Tham, tht;tPM v~ uy Ph~m Phi tliu noi : "Quan ta danh duqc gi~ca COngNh~c, dUbid€n La Ha C\lC(ten dat, cach sOng Khung d¢ 1 ngay duang), gi~c bo d6n, tr6n trUac. VI bay gia d~i h~n, nuac c~n, co khO, quan va voi khOngti~n a lliu, ben quay ve sOngTam L\lc dong d6n. Vua sai truyen d\l r~ng : "BQnnguai n€u da theo 1m d\l truac, t1m duang ti€n len, cilng U Thu~n Tmh hQpqUAIlthl tMi, vi bAngcon a Tam L\lc thl cho rut ngay ve nghi ngai a phii earn L¢. Con cOngtr~ng tr~n nay, dqi khi rut qulin se phAIlbi~t ban cOng dinh thuang". Sau do, bQnVan Th\lYtliu noi : "Db hoi duang dat, tu Ba Lan d€n Tran TInh phai trai 7, 8 ngay duang rUngnui, chuy~n v~ luang thuang rat kho, chua dam v¢i yang khinh suat ma ti€n. Va, qUAIlta 2 Ian danh b~i gi~c Xiem, chUng da ch~y xa r6i. Nhung Man L~o b~p b6ng that thuang, ho~c gia con co gi~c tan an nup a trong rUng r~, nen con phai dong quan a d~u dia gim Ba Lan, chia nhau do tham tu~n tieu". Vua d\l b¢ Binh r~ng : "D~o quan quan ay danh d~p gi~c Man a cac xu Ba Lan, truac da bAttuang, chern d~u; thay deu da g~n yen l~g. Ta da h~ chi d\l tu suat d¢i tra len, thuang gia qUlincOngky l\lc, va thuang tien cho cac binh dong. Nay l~i gia an cho quan qUAIlcuai voi ma dAcIt;tcdeu thuang cho tien luang 1 thang, con cac quan van vo binh dong di danh tr~ ay deu cap cho nua thang luang. V~ uy U Van Th\lY,thuang th\l chuang ca, vAncoi v~ Kinh tugng Nhat. H6 HihI Tham thuang th\l b6 chinh su vAnllnh an sat. Tht;tPho v~ uy Ph~ Phi cho tht;tcth\l ngay. Nay gi~c Xiem da tUngkhi€p sq, m¢t dai san ph~n chin cMu hi~n da phfulgl~g, chuan cho bQnU Van Th\lY,H6 HihI Tham va Ph~ Phi theo ngay 1m d\l Ian sau, rut ve Cam L¢, dem kinh binh phai trUac, va huang dong mai bO, do duang d~i l¢, ti€n D¢ nhi IcY - Quy€n eX/x - Thl!C llf,c ve'Thanh (6Nhdn hoang de' den Ngh¢ An, thee quan thu Le Thu~n Tmh, hi¢p suc cung danh dyp. L~i chuAn cho H6 HihI ThAm dem thee 50 linh co Quang Trj duqc dung lam quan b¢ h~. T6ng d6c San - Hung - Tuyen Le Van Duc tau n6i : "Cu thee tin cua 2 tinh Ha N(>i, Ninh Blnh md'y Ian da bao, do thd'y th6 phi San Am quan tQ, d6 dang An hi¢n a phan rUng cac huy¢n Gia Vien, PhQng H6a thu(>c Ninh Blnh, Chuang Duc, Hoai An thu(>c Ha N(>i, va My Luang thu(>c San Tay. Than da phai Ph61anh binh T6ng Van Tuyen dem quan gd'p den My Luang ngan ch~ va tu cho b(>bien 2 tinh tuy co hqp danh. "L~i c6 toan gi~c len hlt n6i len a h~t huy¢n Phil Ninh. Quan phil Doan Hung T6ng HihI DuOng, dem quan di, g~p nguy hiem. Cai d(>iNguyen Dang Tan bj gi~c lam h~i..Th,an cling da phcii them bien binh den t~i cM de h(>ibAt". Vua dQ sai kip thuc b(>bien sOm d~p t~t ngay. T6ng HihI DuOng di tuan tieu kh6ng duqc vi¢c, truac hay ph~t giang 1 cd'p. Ngay Dinh Mui. Lam Ie te trai dd'ta dADNam Giao. Truac d6 1 ngay, vua den trai cung, than tr6ng 10 cay tMng a 2 ben ta hihI trai cung. R6i treo the d6ng a tren cay, the d6ng kh~c bai minh do vua so~n de truyen lau dai. L~i sai cac hoang tir mQi tuac c6ng m6i nguill tr6ng 1 cay tMng cling c6 the d6ng kh~c ghi tuac mlnh (ve sau, a Kinh, tir tu phAm d'n quan phong tra len va cac quan a dja phuang ve Kinh d\lle te Giao deu duqc tr6ng cay, cling c6 the d6ng kh~c ten hQ va ngay thcing). H6m d'y, khi trill d'm ap, Ie nghi chinh d6n, nhan nha. Den khi vua ve cung, thuang cho cac quan chd'p s\l kim tien, ngan tien c6 tUng b~c (sau d6 d~t lam l¢ thuOng). Dem Mm d'y,trai mua. Vua rd't mUng, dQ N(>icac rAng: o Kinh huy¢n(l) lua vila mai dam Mng, duqc tr~n mua xuan nay chan chua nhuan thd'm, tram thu lUa deu t6t bOng len, cMc han nam nay duqc mua to, cang to cai diem trill d!t phil h(> d(>tri, ta cang xiet bao kinh cAn cam kich ! V~y sai b(>Le truyen dl;}hOi kh~p cac dja phuang : tlnh tr~ng mua m6c va ru(>ng lua ra sao, r6i tau len. H6m te Giao !y, tinh Thanh Hoa, thee l¢ phai tien cam duOng, do tr~m chuyen d¢, 10 ky kh6ng kip dang tien. Vua cho rAng te Giao Ia Ie quan trQng. sAc sai tir nay ve sau, den ky hai tien, cho d6i sai can vien nh~n linh chuyen d¢, c6t phai sang som ngay h6m truac da den trai dan ; neu l~i ch~m tre, se trj t(>in~ng ngay phcii vien !y. Vi¢c nay duqc ghi de lam l¢nh. Sai Kinh doan d~p l~i nhiing m6 ma b6 hoang. Vua dl;}N(>i cac rAng : "Xua, vua Van vuang gia an th!m den xuang kh6, sir sach cho la m(>t chuy¢n dyp de. Ban trieu, truac kia, nhan vi¢c d~p dan Nam Giao, ma nham chO co m6 ma, da chQn d~t dm m<,?di, hAng nam ban Ie t€ de to long nhan h~u. Nay nghT : ngay thang da lau, ch!ng khoi SVt10. V~y sai vien Kinh doan thue dan sua dl1p, l~i cho m<,?tuful t€. Sau nay, cu 3 nam hay 5 nam, m<,?tlful kiem smit, n€u co chO nao bi ngum va suc v~t giay xeo d€n n6i mon 10 thl b6i dAp l~i". Tinh Bien Hoa lam s6 danh sikh tau trlnh v~ c6ng tr~ng truac sau cila cac quan van vo va l~i dich thu<,?ctinh, trong ~y co vien tri huy~n Blnh An la H6 Van Thang, chieu t~p dan phu, nhi~u lful bAt ho~c chern dugc tuang gi~c va d6 dang gi~c han 10 ten. ChuAn cho thang b6 D6ng tri phil phil Thai Blnh, gia ham tri phil. Tri phil PMc Long D~ng Van Chinh, Tri huy~n Long Thanh U Huy Quang d~u hay c6 gAng hang hai theo lam vi~c quan, d~u thuang them 1c~p, he g~p co chO khuy€t, d~u nen thang chuc va b6 truac. BQn thi sai Su~t d<,?iHoang Van Chu 4 ngum di theo sai phai, bl1t dugc quan gi~c, d~u cho thl,lc thv, van a l~i chuc cii. L~i co Giao thv PMc Long la Nguyen Duc Phuang la hQc tro ten phan nghich Dinh Phien. Thl,l Tu~n phil Vii Quynh, a t~p t~u thinh an, co noi kern d€n vi~c nay. Vua ghet Duc Phuang hQc thu~t b~t chinh, lien bAt phai v~ lang, hUll tri ngay. Giam sat ngl,l su d~o Nam - Ngai la Nguyen Nang rmh va Giao thv V"mhTucmg la Nguyen Van Du ciing deu la m6n d6 Dinh Phien nen d~u phai bai chuc. Quan dnh Quang Ngai tau noi : "Trong dnh co 3 huy~n, m6i huy~n d~u 7 t6ng, nhung trong ~y cac xa tMn l~ thu<,?cnhi~u it kh6ng d~u, dan cu l~i xa cach nhau, co doi gQi ho~c d6c tMc vi~c gl, thucmg thucmg ch~m tre. V~y nghT : m6i huy~n nen bo bOt 1 t6ng, r6i tuy dia th€ lien l~c nhau ma chia lam 6 t6ng. Xin d€n ky tuyen lfnh, se d6i l~i s6 sach". Vua y cho. Sai thl,lThugng thu b<,?L~i la Nguyen Kim Bang kiem coi cii Han lam vi~n. Vii xuan CAn, T6ng d6c Blnh"- PM, tau Mc th\l Tu~n phil Phu Yen Nguyen C6ng Lieu va An sat Vii Duc Man m<,?huang dong, chQn b6 kh6ng deu. Vua bao b<'?Binh rAng: "BQn C6ng Lieu la quan to m<,?tdia phuang, th€ ma l~i ra tay them bOt, lam vi~c kh6ng dugc c6ng bAng, d€n n6i bi nguai ta tham Mc, thl,lc phVlong ily thac cila ta nhi~u liim". Vi~c giao xu6ng b<'?Hlnh ban xu, Cll hai deu phai t<,?icach, lUll. Thl,l An sat Thanh Hoa la U Duc Ng~n dang t~p t~u thinh an, trong co noi : "Nhii'ng ru<,?ngc6ng dien trong h~t, tir truac d€n nay, dan xa ho~c nhan vi~c c6ng hay VI ng rieng thay d6i c~ ban, ti€ng la chia ru<,?ng,nhung thl,lc ra la bi lfi cucmg hao chi€m htiu. V~y xin : Pham nhii'ng c6ng di~n truac da c~ ho~c ban r6i, thl giao cho dan chieu l~ chia c~p, nhu v~y nguai ngheo dugc h€t suc lam ru<,?ngma co an, nguai giau cling kh6ng co n~ kiem tinh. D~ nhj kY - Quyln eX/x - ThlfC l~c ve Thanh t6 Nluin 110iuzg de' "L~i 2 huy~n Quang Pia va Th~ch Thanh, h6i nam ngoai, Nguy~n Dinh Bang khbi lo~n, chiem do~t Hoanh Giang va Ph6 Oit, cUOppM huy~n Sd VInh L¢c, do d~u do th6 binh 2 huy~n lam yay canh cho no. Phai den quan quan tien danh, bQn gi~c mai tan va. T6ng d6c Nguy~n Van TrQng va Tham tan Ha Duy Phien c~p ba.ng cho nguai th6 truac la Quach Cong Di dem th6 binh 2 huy~n dong giG'dOn Ph6 Oit. Do cling la cong vi~c lam theo quy~n nghi. Nay nghe noi th6 phi dia phuang, y mu6n n6i lo~n, neu d~ bQn chUng d d~y, thi thl,lc la dan gi~c vao tr~i ma bao ro hu, thl,lc. V~y xin sai quiin pM Thi~u Hoa tha cho chUng v~ truac, r6i pMi Su~t d¢i Ha Cong Duc dem 300 th6 binh cam Thuy den thay d~ canh giif'. Vua dl;lra.ng : "Nguai co chuc trach giG'd~t m¢t dia phuang, thi dan Sl,lva bien giro, chinh la vi¢c Mn ph~ nguai. Va, phep chia ru¢ng da co dinh l~, neu th~y dich ~~~~~~~~~~~~~~~~~~ ti¢n lqi thi nen ban cung tuAn pM va b6 chinh ma thi Mnh ; khong ti~n lqi thi thOi. Den nhu vi~c cho quan dong giii d6n Ph6 Oit, truac day Nguy~n Van TrQng va Ha Duy Phien cling la t~m d~t, ha nen cau n~ ra.ng vi~c da tMnh ma ng~i thay d6i ? Sao chAng ban cung tuAn phu va b6 chinh, li~u sai nguai khac den thay d~ muu tinh phong bi tu truac, ma l~i tau xin l~nh tri~u dinh cho phiii di l~i them phi~n ? Hu6ng chi vi~c tinh nhu v~y chAng it, neu nh~t nh~t cu dqi Chi dl;l thi chilng hoa ra mQi vi~c d~u phai dqi tri~u dinh lam thay cho nguai hay saD ? Neu nhu the chuc Vl;ld dau ? V~y truy~n Chi nghiem qud". Sai thl,lTh6ng che thuy quan la Hoang Van Tr~ di San Tay, hi~p cung 00, an coi giG' tinh thanh, va quy~n giii ~n quan phong T6ng d6c San - Hung - Tuyen. Truac n gi~c a nui Cong LInh dii lui, duy con c6 nhiing bQn a Gia BAng va Luemg Tra thl dii tu sang d;;toThai Nguyen hyn ngay hQi tieu. L;;ti,tr~n danh nay, Ma NgQc Ly xuat sAc nhat, thu d€n TrInh Van CMu, nen dii thuang cho b;;tc l;;tng va the b;;tc d~ khuy€n khich. Vua dl;!rAng: "B<;>ngi~c duemg hung hang, ma th6 ty, th6 dong duemg dem tr6 suc danh up, thAng tr~n nhu th€, du lam nuc long nguai ta doi chut ! V~y thuang thl;!Ma NgQc Ly lam Cai dQi thuQc tinh, Trlnh Van Chau lam Chanh dQi truang ; l;;ti ban cho m6i nguai mQt chiec ao tr~n va mQt chi€c quAn mau. Nhiing lfnh dong di tr~n ay, thuang cho m6i nguai mQt quan ti~n. Thuang cho Dam Vii Kien gia ham Quan co va Nguyen Hiiu Dlnh thuang thl;!Cai dQi "Va nay d;;to quan Thai Nguyen cMc dii hQi l;;ti dong du, d;;to quan Tuyen Quang ciing sAp ti€n len, ma chuy€n nay bQn gi~c l;;tibi thua tr~n. cac nguoi nen khich l~ binh dong, truoc h€t tieu tru cho h€t dang nghich a Gia BAng, Luemg Tra, roi thua tMng xong thang d€n sao huy~t bQn gi~c a NgQC M;;to, Van Trung, bAt chern ten dAu so va do dang cua n6, d~ lInh phan thuang to nMt. N€u IAn chan trong ng6ng, d~ st! thanh cong lQt vao tay mQt van quan d;;tOkhac thl nguoi T;;t Quang Ct!, tMn lam T6ng thong d;;tithan, con m~t miii nao trong thay nguai ta ?". T6ng doc San - Hung - Tuyen la Le Van Duc tau n6i : "Nam ngoai, quan quan ti€n danh sao huy~t gi~c a NgQc M;;to, c6 ngo;;ti uy Cai dQi Dinh Cong TrQng, Quach Cong Nhi va DQi truang Dinh Cong TInh d~u la nhiing nguai dAc It!c. Nay l;;tivang m~nh di Tuyen Quang danh dyp than dii phi suc cho may ten ay vat lfnh thO dong di tong chinh. V~y xin d~c cach thuang thl;l chuc ham cho chUng, M chUng phan khai". Vua ben chulln cho Dinh C6ng Tr<;mgva Quach C6ng Nhi lam Cai d(>ithu(>c dnh, Dinh C6ng TInh lam Chanh d(>itruang. Dang gi~c a trong thanh Phien An cfi c6 han tram ten, nhan ban dem, len ra ngoai ti~u lfiy a phfa truac thanh, danh nhau vai quan Hnh di tuan. Tham tan U Dang Doanh dugc tin, than d6c bien binh a Truang Lfiy san l~i danh giap la ca. Tuang quan T6ng Phuac Luang cfing ti~p d~n CUll t'rng. Gi~c lui vao thanh. Oic sung d~i bac tren thanh d6ng thai dmg biin. Bien binh bi d~n ch~t han 40 nguai. Oic Tuang quan va Tham tan tuc thl chi dfch danh, nghiem h~c tan ph~n sa t~i va quan v~ cac v~. ti~p t'rng. T6ng Phuac Luang va Le Dang Doanh cfing deu w nh~n 16i. Vua dl;}dmg : "B<;mgi~c con s6t l~i a Phien An, kh6n d6n barn lay c6 thanh, con c6 h!c lugng gi ma dam dem ra quay nhi~u ! D6 thvc bai cac tuang quan : ky lu~t kh6ng nghiem, tan sa to ra c6 chUt tr~ trang sa s6t, cho nen quan gi~c mai nMm dugc vao ke ha. Luc lam sV, t'rng bi~n, l~i kh6ng nhanh, dii chAng bAt gi~t dugc ten gi~c nao, ma bien binh l~i bi thuang vong !Xem ta tau, bao xi~t cam gi~n, tuc bvc ! Truac day, dii tUng dl;}bao : chi a quan ra d6ng b6n g6c, n~u gi~c ra quay nhi~u phfa truac, thl hai g6c ta, hfru tuc t6c di vong ra phfa sau, danh up gi~c. D6 la m(>tmuu myO c6t y~u nhat de gi~t gi~c. Sao kh6ng lam theo cach ay, ma l~i de phai that b~i nhu v~y ! Hai Quan v~ a tan sa la Nguy~n Van Thugng va T6n That Hy deu phai cach chuc lam Hnh ; hai ti~p t'rng quan v~ la Ng6 Tat Khoa va T6n That Tu deu phai cach luu, cho gAng suc lam vi~c de chu(>c t(>i; U Dang Doanh phai giang hai cap, T6ng Phuac Luang phai giang m(>tcap. Tat ca deu kh6ng cho ch6ng ciii. "Va l~i bQn phan nghich th~ dii cung qua-n, con dam len ra chi~n dau nhu th~, la VI ca chUng nhom bi~t vi~c phOng ngv m~t ay phan nhieu la huang dong, kh6ng am hieu quan lu~t. Nay s6 bien binh do Kinh phai di deu dii d~n quan thu, v~y chulln cho lay ngay them quan sung vao tan sa m~t d6 de phong bi dugc nghiem". Vua cho rAng vi~c ti~u gi~c Xiem a d~o Nam Yang dii gan xong, ben sai Binh b(>truyen dl;}cho Tham tan Truang Minh Giang va Nguy~n Xuan xet trong dam huang dong thu(>c h~ Thai C6ng Trieu, ai tinh nguy~n di tong chinh thl suc cho mang ve Gia Dinh de theo cac Tuang quan va Tham tan sai phai. Con bao nhieu thl tha ra ngay. Nhfing huang dong Gia Dinh va Bien Hoa, dugc phan phai di cae d6n de tong chinh, va nhfing huang dong Binh Thu~n d6ng giU dnh thanh, cfing ra l~nh tha cho ve h~t. D¢ nhi kY - Quyln eX)( - Th/fc l~c ve'Tluinh t6 Nluin hoang de' Thl;! T6ng d6c Hai - Yen sung Tham tan dC;lOTuyen Quang la Nguyen C6ng Tnt, chinh d6n cac wang si thu¢c quyen, nham ngay 12 khai hanh di Sc1nTfiy, h¢i cung T6ng d6c Le Van Duc d~ bim dinh vi¢c d~p gi~c. Nhfin d6, Tru tfiu xin phat tien va luong cho nhihlg thU dinh va thU hC;lmang thee d~ hQ chi dung. Vua chulin y cho. Binh thuyen cua bQn Ph6 v¢ uy v¢ Tien nh~t dinh Vli Lfim, quyen sung Th6ng che la Le Van Quy, Ta thi lang b¢ Binh, Tan wong co vl,lla TrAn Ch~n, V¢ uy v¢ Clim y la Doan Dli do Kinh phai di, da den dao PhU Qu6c thu¢c Ha Tien. Truoc d6, binh thuyen ~y bi bao, giC;ltvao hai ph~n nuoc Xiem, cui,· nuoc siip het, mQi nguai deu 10 sq. BQn Le Van Quy kh~u dAu, kh~n thAn, thi m¢t ch6c gi6 thu~n, doan thuyen lC;liquay ve. DQc duang, g~p doan thuyen cua gi~c Xiem hon tram chiec, chUng deu lanh di, kh6ng hoi gi ca. Vi the, bQn Quy duqc toan qufin tra ve. Khi den Ha Tien, lam so tfiu ro mQi vi¢c, do quan dnh ~y chuy~n d¢ di. Li;li cu dnh ~y hao cao rAng dnh thanh vira moi thu phl,lc, binh khi con thieu th6n nhieu, xin ti;lmc~p cho m¢t s6 sung 6ng khi gioi di;lnduqc. (Sung phach son va sung qua son mOi thu 10 cO, sung lufin xa 2 cO, 6ng phun lira 200 chiec, truang thuong 200 cfiy, di;lnchi 2000 vien, di;ln gang 2200 vien, sung thang thien 50 cfiy, thu6c sung 1500 cfin, thu6c Mc binh vi m¢t don, thu6c vien 5000 vien). Sau d6, bQn Le Van Quy, ru6i thuyen di ngay qufin thu Gia Dinh. Khi so den noi, vua l~y lam li;l, bao thi thAn rAng : "Cu¢c hanh qufin nay neu kh6ng c6 thAn giup thi sac duqc nhu the". Nhfin d6 siic sai b¢ U sira Ie Thai lao den den Thien H~u Ie ti;l. Vai TuAn phu Ha Duy Phien ve Kinh. Truoc dfiy, Phien den dnh, thfin nnh binh dong, ph6i hqp voi cac Tuang qufin va Tham tan chia nhau d6ng giii t~n sa Truang Lliy. C6 ke n6i voi T6ng Phuoc Luong : a ngoai d6n rang Ha Duy Phien cung que voi gi~c Kh6i, ngay dem Kh6i chua chet, n6 thuang dua 16m, ca, hiii v~t den bieu Phien ; quan qufin c6 d¢ng tinh gi, Kh6i cling ngAm dua thu d~ hao cho biet. Luong dem vi¢c d6 n6i cho Phien biet. Phien trong long kh6ng yen, ben dfing so trinh bay, di;li luqc n6i : "ThAn que a Thanh Hoa, gi~c Kh6i thi que a Cao Bang ; da kh6ng cung cMu, li;likh6ng quen biet nhau. Nay bQn Kh6i n6i 10i;ln,t¢i ac dAy day, thAn va ngucJi deu cam gi~n. Chung lieu chet c6 thu c6 thanh, nhu h6n ca v~t va noi day cho ; dau dan ba, tre con cling deu biet rang, m¢t ngay kh6ng xa, chUng se chl,lm dAu nhau ma chiu t¢i chet. ThAn la nguai chua m~t luong tfim, ha li;lidi giao ket voi gi~c, d~ mang cai Vi;l chet cii hQ u? Tit khi thAn nghe th~y tin nay, dem ngay 10 sq, quen ngu, quen an, tuy van giing guqng lam vi¢c, nhung d6i voi nha li;li,qufin Hnh, thAn cling tl;!th~y be m~t ! M¢t nOi dau kh6 trong long kh6ng biet bay to cung ai. V~y xin nha vua siic sai dieu tra vi¢c nay cho duqc minh bC;lCh.Neu xet ra thAn c6 may long Mt trung, bat chinh, thl xin dem giet ca hQ th~n de to phep nU<1c,neu th~n chua phai la ke tang t~n luong tam den the, thl ciing nha sl! minh xet d6 ma rira duqc tieng nha". Vua phe r~ng : "Vi~c nay ching qua VIvi~c tham h~c Doan Canh Th~c ma sinh ra d6 thoi". (V~ uy Bao thanh Doan Canh Th~c, truoc day nhan h.1cPhien An Him vi~c, n6 thOng d6ng voi ten giii' kho tinh, an cAp cua cOngoHa Duy Phien tau h~c vi~c d6. Th~c bi bc1t,giiii kinh, giao b¢ Hlnh xet xu. Th~c cu6i cung phai phat yang di lam linh). Vua ben dl;lNl)i cac rang : "Gi~c U Van Khoi tl)i ac d~y trai, dau ke chi ngu ciing biet la tat phiii that b~i. Pham nhung nguai c6 huyet khi khOng ai khong mu6n an thit, n~m da n6 de to long cam han. U nao ml)t nguai c6 tuoc Il)c, I~i vo co di tim cai hQa phiii tuy~t di¢t ca hQ, cam long len h1t tu thOng voi Iii gi~c ma khc1pg~m trm deu cam han ? Vi~c nay, xet cii ve tInh, ve 19, deu nhat quyet la khong c6. D6 ching qua chi la ml)t lai d6n d~i vo can cu, thvc khong c~n phiii bi~n b~ch ma ciing biet duqc. CO dieu la nay da c6 lai khao d6n nhu the, thl Ha Duy Phien cMc ciing ching yen tam lam vi~c b quan thu duqc. V~y cho di ngva tr~m, ve Kinh de Iva dl;lng. 56 binh dong do Phien cai quan truoc, nay giao cho T6ng d6c Nguyen Van TrQng quan linh. cac cong vi~c ve tien, luong, quan nhu ma Phien dang lam thl giao cho B6 chinh, An sat Hoang Van Diin va Hoang Van Minh trong coi. L~i nii'a, thanh Gia Dinh, truoc day, da ban khong d~t chuc tu~n phil, nam ngoai VItinh ay nhieu vi~c, nen t~m d~t de giup do mQi nguai ban b~c va lam. Nay bat tat phai d~t nii'a". Chuyen v~n ml)t v~n phuong g~o kho Dinh Tuang den Bien Hoa. Bl) bien Ha Nl)i danh tan duqc tl;ligi~c tinh Ninh Blnh b huy¢n Chuong Duc. Truoc day, T6ng d6c Doan Van Truang duqc tin bao ten gi~c tr6n tranh la bQn Quach Tat Cong t~p hqp hon 600 ten, ngam ng~m tl;lhQp b nhung khu rUng thul)c Chuong Duc, Gia Vien va My Luong. Truang I~p tuc sai PhO lanh binh Vii Dinh Quang dem linh va voi, cung voi Quan phil Nguyen Dang Khanh di tieu. BQn nay g~p gi~c b Mieu Mon (ten dat), danh va bc1ts6ng duqc Th6ng lanh Tien quan cua gi~c la Nguyen Van Luang, chern va bc1tlam tu binh duqc nhieu d6ng dang n6. L~i cho quan di lung bAt duqc Tham tan gi~c la Nguyen Ba Nang va Ph6 co gi~c la Bui Van M~ch. Vi~c len den vua. Vua khen vi~c bc1tgi~c ay xu at sc1c.Thubng cho Vii Dinh Quang, Nguyen Dang KMnh, m6i nguai duqc gia nh~p quan cong ml)t cap. L~i thubng thl;l cho Nguyen Dang KMnh chuc V~ uy, tr~t Tong tam pham, van linh chuc Quan phu. Nhung nguai di tr~n ay, cai dl)i Nguyen Van Tai, Duong Van Khai deu duqc thubng thl;l PhO quan ca. Nguai bc1ts6ng duqc th6ng lanh gi~c ngay ti;li tr~n, duqc thubng 30 I~ng bi;lC.Va nguai tiep tl;lc bAt duqc hai ph~m nhan Ia tham D¢ flit! kj - Quye;z eX)( - TltZ!c ll:lc ve'TJulfllt to' Nluifl Itoaflg de' tan vii pho qmin ca, deu dugc thuCmg 10 h;mgb~c. Ngoai ra, deu theo l~ thUCmgcap; con binh dong deu thuCmg cho tien va luang m¢t thang. Doan Van TruOng, bi€t dung ngubi dugc vi¢c, thuCmg gia m¢t cap. L~i, Cai t6ng Quach C6ng Ba vi tham bao truac d~ pha mUll gian cila gi~c, truyen Chi ban khen, va thUCmg20 l~ng b~c. B6 chinh, An sat Thanh Hoa la Nguyen Dang Giai va Le Duc Ng~n tAu noi : "Ninh Binh bao co tmln gi~c vai tram ten ngc1m len ve khu rUng Binh DClthu¢c huy¢n Phl;lng Hoa, ch6 gc1ntinh h~t, mUll toan sinh sl!. Tuc1nphil Nguyen Kha BAng tuc thl mang binh va voi ti€n Mn T6ng San d~ tuy ca h¢i tieu. L~i, a dia h~t cac huy¢n Quang Dia, Vinh L¢c ding co gi~c len lUt 10 ra. Hi¢n duang phai bien binh di du6i bilt. L~i vila dugc tin rAng Qu6c truang Nam Chuang sai con la Chieu Ki~n mang han mQt v~n quan va han 90 that voi ti€n d€n dong a Ninh Bien thu¢c Hung Hoa, sai ngubi Mn dl;l 3 huy¢n TrInh C6, sam Nua va Man Xuy thu¢c pM Tran Man than phl;lCnhu cU, n€u kh6ng nghe thl nhat dinh se gi€t s~ch. Xet ra 3 huy~n nay truac thu¢c ve nuac V~n Tugng, kh6ng lien quan gi d€n Nam Chuang, nay l~i mang quan d€n sach nhieu, thl!c dang quai l~. Hi¢n dii cho di tham thinh l~i cho dugc dich xac". Vua pM rAng: "Chuyen nghe dQa n~t dl;l d6, la thoi quen cila bQn Man, L~o, chAng lay gilam l~. Nay dl;l sai truyen bao cac th6 ml;lc cac huy¢n ay nen tl! chuful bj truac, dUng dem long sg hai". BQn Giai l~i tAu xin truy~n hjch suc bao Quan pM phil ThQ Xuan Ia Le Phi Ba mang 600 Hnh th6 Mn dong ch~n a nhihlg nai giap giai vai dja dc1u3 huy~n ay, xa xa lam thanh th€ ti€p vi¢n de chb xem sl! no gAy han". Vua dl;l rAng: "Ngubi Xiem dii bi thua r6i, nuac Nam Chuang nho xiu Ida ha co th~ tl! ·quay r6i dugc u ? Nhung vi~c c6t phai d~ phong truac, kh6ng nen coi thuang. V~y chuan y lbi tau". Tinh L~ng San lung bilt dugc ngl;ly Th6ng lanh Iii Nguyen Khilc Thuac, gi€t di. Truac dAy, Thuac bi quan quan danh b~i, ch~y tr6n ve cMu LQc Binh. Th6 tri chau. gia ham Tri pM. Ia Vi Th€ Tuan, d6c thUc bQn b¢ dich Liinh Quan DUOng do bilt. Thuac clmg vai hai ten thuQc h~ gQt dc1utr6n vao dia h~t cMu Tu Lang ben nhii Thanh. BQn b¢ dich du6i theo dugc. B6ng thay cMu so t~i sai ngubi d€n bilt mang ca v~ cMu. Tuc1nphil Le D~o Quang dugc tin bao, tuc thi tu sang phil Thai Blnh yeu cc1usuc vien tri chAu trao tra d~ ta xet xii. Vi¢c d€n tai vua. Vua h~ l~nh cho bi~n binh 3 dnh Hai Duang, Quang Yen va Bilc Ninh di h¢i tieu truac d~u rut ve ca. Khi chau Tu Lang dua tra bQn ph~m nhAn sang d€n tinh, D~o Quang l~i lam sa tau len. Vua dl} b(>Binh rAng: "Ten nghich ph~m Nguyen KhAc Thuac dii tUng dugc lam quan chilc cua trieu dInh, nay dem long b(>i b~c nhu con CUll, con CachO), th6ng dong vai gi~c, m~o xung danh hi~u, tra giao giet nguyen Tuan pM Hoang Van Quyen, l~i tl} hQp be dlmg danh dnh thanh, t(>iac rat n~ng. Kip khi quan quan danh b~i, l~i con gQt dau ch~y tr6n sang Trung Qu6c. Lanh Quang DuOng la m(>tvi dau ml}c hang t6ng, ma biet mang Hnh dong va thu h~ du6i ky cung, bilt dugc ten Thuac, thl;lc la dilc ll;lc. Nay thuang thl} cho Duang chilc Cai d(>i thu(>c dnh, tr~t Ch~h ll}c phAm va thuang them 100 l~ng b~c. Vi The Tuan dugc thuang thl} ngay chilc th6 Tri phu, nhung van lam vi~c a chau L(>c Blnh va dugc thuang them m(>t cai ao tr~n bAng Mng. Con ten nghich Thuac thl nh6t vao cUi silt cho Ian lugt giai ve Kinh dung het phep d~ trUng tri". Dong dang cua Thuac la ngl}Y Trung quan Duong Ba An, ngl}Y H~u quan Hoang At An, tl;lkhi bi thua a Yen Chau, ch~y ve khu rUng cMu Tien Yen thu(>c Quang Yen. Quan vo Hai Duong la Lanh binh Nguyen Luong Di~n bilt dugc 3 ten dong la n6. Vua dl} sai Di~n ve ngay L~ng San cung chilc. Truac kia Di~n di bilt gi~c, VI sai h~n, bi giang m(>t cap, nay cho khai phl}c. Quan vo Quang Yen la Ph6 quan co D6 Van Giai, cung lung bilt dugc ngl}YTham tan Blnh Hai Ta quan su LUll Huy San (nguai cMu Liem nha Thanh dong dang vai Thuac va An), dugc thuang 20 l~ng b~c ; truac bi giang m(>t cap, nay cung cho khai phl}c. Ngl}YThuac dii bi giai den Kinh, giao cho pMp ty XU t(>ilang tri. BQn Tuang quan va Tham tan a quan thil Gia Dinh tau n6i : "Nhilng gi~c trong thanh ra dau tM c6 ten B~ch Xuan Khan la con B~ch Xuan Nguyen. BQn than da dem giam l~i de tra h6i. N6 khai rAng : Truac n6 theo ngl}y thl;l Ta quan Le Ba Minh, d6ng a cua Gia Dinh. Ngl}Ybao h(>D~ng Vinh Ullg dii chet. cac tuang gi~c : Dieu khi~n Nguyen Van Chilm, H~u quan Vu Vinh L(>c, Trung quan Nguyen Van Que, Thuy quan Ph6 tuang LUll Tin, Ph6 tuang Nguyen Van Ham, Binh b(>Thai khanh Nguyen Van Hoa, Binh b(>Thieu khanh D6 Van Dl;l chia nhau d6ng a cac cua Cang Than, Phl}c Vien va Phien An. Dang gi~c con uac hon 2000 ten, 6m va bi thuong den 500. Voi con 11 that, th6c con hai kho ruai. "L~i dem truac day, a tan sa m~t truac thanh, c6 quan gi~c len ra ; Hnh v~ Vo dung Ia Tran Van D(>tb6 sung ch~y. BQn thcln dii dem chern va rao d~ ran bao binh dong d6ng a 4 m~t thanh. "Con d~o Quang H6a t~lli~u de Lanh binh U &ich dem binh dong den d6ng a cac xil PM Lam va Bilc Phu d~ lam thanh the vi~n trg cho cac quan phien. Roi tu D¢ nhf ky - Quyi'n eX)( - Thl!C l~c ve'Tluinh (6Nluin hoang de' suc cho Tham tan Hoang Dang Th~n cung vai Le D~i Cuemg, Nguyen Van Thi va Nguyen Hoang Thoa deu rut quan va voi ve quan thu". Vua dl;l r~ng : "Dii co Chi cho U D~i Cuemg b l~i thanh Nam Yang thl khong nen rut ve Gia Dinh. Tran Van DQt g~p gi~c, b6 ch~y, dem chern de rao cho mQi nguoi biet, la rat phai. Quan pMp co nghiem minh thl quan dQi mai mong te chinh, nghiem tuc. Tir nay trb di, tir quan v~, qmin C<1trb xu6ng, neu g~p gi~c ma chun lui, thl cho phep duqc dem chern ngay b truac quan, khong duqc may may doai hoai, thien-vi. Con ten tM ph~m B~ch Xuan Khan tuc thl cho ap gicii ve Kinh M giao bQ Hlnh nghiem xet". Cu6i cung Khan bi khep vao tQi chern, VI dii quen si nhl;lc, tho quan thu. Vua sai truyen dl;lcho cac Tuang quan va Tham tan r~ng : "Sung d~i xung tieu va d~i chan dia loi, dii nhieu Ian mang di mQt s6 Ian. Dii co dl;l bao phai ban cac pMo dai trong thanh, khong biet dii lam chua ma chua thay tau Mo ? Nay xet nghi~m tinh hInh, thl quan gi~c phan nhieu an nap b tren cac pMo dai trong thanh, ma sung d~n, khi giai, thu6c sung va 6ng phun lira cUng deu chua b pMo dai ca. V~y tir nay, phai bi m~t sai cac phao thu phai dem thuac sung, uac tinh dQ s6 r6i biin d~i chan dia loi vao pha cac dai ay, c6t sao phai biin cho thl,fc trung, thl dai se sl;lt thanh h6 het, gi~c se khong con cM dUng chan. Ho~c gia biin trung vao n<1i chua thu6c sung va 6ng phun lira, thl nhii'ng thu nay se b6c cMy, tan nat khong con gl. Neu sung xung tieu qua m~nh, sq biin vuqt qua pMo dai trong thanh thl co the lui sung l~i vai chl;lCtruqng ma biin, se khong sai. "L~i nii'a, truac day dii co dl;l bao dem d~i Mc biin pM canh c6ng thanh, sau thay tau r~ng VI gi~c dii dem g6, da chen lay c6ng thanh, nen chua thi hanh duqc. Nhung thir nghi : gia sir gi~c co chen lap, chAng qua chi lap dQ vai lan, sao chiu n6i duqc suc cong pha cua d~n d~i bac ? Chi trir m~t truac truang lUy h<1icach xa cira truac, khong ke, con ba m~t ta, hii'll va sau, deu co nui dat diip cao, nen dung h~ng d~i Mc rat Ian ma pM cira thanh cac m~t ay, nhung can li~u tang them thu6c sung, de suc pM duqc m~nh hem. Neu biin va duqc canh cira, thl g6 da chen b m~t sau, khong con ch6 dl,fa, tat phai d6 theo, neu biin va cira to vo thl Iau tren thanh cUng phai nghieng d6, khi do quan ta mai de thira the pM va thanh. Do la mQt ke trQng yeu. Tiep duqc dl;l,nen kheo the theo lam ngay !". Thl,f V~ uy Hii'll v~ dinh Tien phong la Ngo Ta Dam duemg b tren nui dat biin d~i Mc danh gi~c, b6ng trung phai d~n trong thanh ban ra, bi thuemg chet. Vi~c len den vua. Vua thuemg xot, d~c cach cho thl,fc thl;l chuc V~ uy, va chieu theo pham, cap tien tir tuat, l~i thubng them 20 l~ng b~c. Dung Cai dQ Le Diic Thl,fc quy~n sung chuc PM v~ uy Hii'll v~ dinh Tien phong. T6ng th6ng d~o Cao BAng la T~ Quang O;r va Tham tan Vii Van Tir tau noi : "Chi giUa va chi hiTu cua bQn gi~c l~i do mli C6ng Linh va s6ng SOc Giang len xu6ng. l~i co mQt chi tir Ll;lCTh6n (tie'p giap dlft nM Thanh) de'n xam Ilfn Tra Linh. BQn than dii chia pMi bien binh di tieu. gi~c deu thua ch~y. co Mt va chern duqc han chl;lCten. L~i duqc tin quan d~o Thai Nguyen dii de'n Linh Mai. chi ta cua gi~c dii tr6n vao Long Diing (cM tie'p giao vai Tuyen Quang va Thai Nguyen). Nay nghi: truac he't hay de'n Ll;lCTh6n. Tra Linh va chi giii'a. chi hiTu cua gi~c. Ian luqt tieu trir. chb khi quan d~o Tuyen Quang keo tai. se hQi tieu". Vua dl;l rAng: "Lii gi~c lfy sau khi thua li~ng xi~ng. nay con dam chia ra tUng chi d~ ch6ng qr. quan quan tuy chua lam duqc mQt phen chern gie't th~t Ian. chua ha long ngubi. nhung lu6n mlfy ngay. tie'n de'n dau. thflng de'n do. ciing dang khen thuem.g. V~y cac quan chuc van vo. cac th6 ty va binh dong di tr~n nay. mOi ngubi deu duqc thuem.g tien va luang nira tMng. Nay dang gi~c dang h1c tan va. cac nguoi nen d6c suc quan dQi truac he't tieu trir cac toan gi~c a Ll;lCTh6n. Tra Linh va chi giUa, chi hiTu cua gi~c. r6i len dubng thAng tie'n de'n NgQc M~o. Van Trung. hi~p cung quan quan hai d~o Tuyen Quang. Thai Nguyen tuy co vay danh quan gi~c". BQn gi~c a Bao L~c thuQc Tuyen Quang l~i tran xu6ng Vt Xuyen qulfy nhieu. Vien quyen Liinh binh Nguyen Van Quyen dong giU d6n Ninh Bien bao ve dnh xin quan tie'p t1'ng.B6 chinh Tdn NgQc Lam va An sat H6 Si Lam lien phi suc cho Linh binh TrAn HiTuYe'n dem s6 bien binh dii phai di truac. do chau D~i Man tlm dubng de'n hQp vai V~ uy T6 Hu~ Van a HiTuv~ Tuy~n phong dinh ThAn sach va Pho quan co Nguyen Van ThQ a co Tuyen Quang. do dnh pMi di. cung nhau hqp suc hQi tieu. L~i tu khan clfp cho T6ng d6c Le Van Dl,lcli~u tinh lam sa tau len. Vua dl;l bQ Binh rAng: "BQn gi~c lfy dii tUng thlft b~i tan tanh, con dam manh tam sinh st!. dola chUng tl,ldi de'n chO che't. V~y. nen truyen dl;lcho Le Van Duc va Nguyen C6ng Tru phai tuc t6c tie'n quan. Truac hay tieu trir IAnluqt cho he't Iii gi~c mai Ian xu6ng Vt Xuyen. r6i l~i keo thAng toi Van Trung. NgQc M~o. hQi voi hai d~o quan Cao BAng. Thai Nguyen. chern ho~c Mt Iii ph~m nghtch Ia N6ng Van Van va ten Huyen. ten C~n d~ trt tQi. kh6ng duqc d~ chUng thoat khoi. Ne'u tl,lmlnh d~ ch~m tre. thl guang truoc kh6ng xa". Duc tien a cl;lcBao bOa. Sflc sai bQ HQ tu Ilfy thq duc a cl;lCduc tien Ha NQi. cho l~ thuQc lam vi~c a c6ng sa va h~u clfp cho tien va g~o. (Ngubi dAu 10 mOi thang 6 quan. ngum pho 10 mOi tMng 5 quan. ngubi phl;l 10 mOi tMng 4 quan va mOi ngubi mOi tMng duqc 1 phuang g~o). L~i cho cac thq hQc t~p duc tien. D¢ nhi ky - Quyln eX)( - Thlfc /LJC ve'TJuinh (6 NJuln hoang de' Chuan dinh : Tit nay, pham co Chi thuemg cap quan ao cho ai, thl trong phieu chi luqc noi thuemg cap th6i, kMng can phai chi dinh ten hi¢u. Dieu nay duqc ghi lam l¢. Khai dong s6ng a Hung Yen va san b6 de dieu a h;,tlUU. Truac day, de Hung Yen va, VI nhan dan muon dlnh chi kh6ng d~p l;,ti, nen T6ng doc D~ng Van Thiem va Tuan pM Trinh Quang Khanh dii tuan theo lai dl;), h¢i dong den kham t~n nai, tril tinh vi¢c khai dao, ma loi thong tMy roi lam sa tau noi : "Ch6 de Sai Thi va, hi¢n dii thanh dam sau (chu vi han 3 mau, sau 29 thuac), th6ng vao cii ngoi l;,tch trong dong dien, l;,titran fU¢ng dan den m¢t con ngoi nhO, roi chiiy qua cac huy¢n D6ng An, Kim D¢ng, Tien Lii', Thien Tri, Phil Dung, den cira s6ng Bi¢n Tan, roi d6 vao s6ng Thanh Mi¢n thu¢c Hiii Duang. Nay nghT cu nhan theo hlnh the, ch6 nao ung t~c thl khai sau cho thoat, cM nao can ma qua ru¢ng dan ding phai hqp suc khai dao', can sac ma r¢ng duqc 3 truqng, sau duqc 4 thuac. L;,ti nii'a, con de h;,tluu huy¢n Phil Dung, tir Yen Cau den Bi¢n Tan ban 1130 truqng, deu kMng con thanh de nii'a. Nay cling nen li¢u san b6 bat di, d~ den mila thu, khi nuac mai len, thl thu~n loi theo khe ngoi ; khi nuac day to d¢t ng¢t, thl co th~ tran qua de bi b;,ttay ma d6 thiing ra s6ng. B<;>nthan dii suc cac pM huy¢n sa t;,ti dieu bat dan phu va dii tu cho dnh Hiii Duang cu thee phan s6ng cila tUng h;,tt,khai c6ng khai dao". Vua chuan y. Vua dl;)b¢ Binh dng : "Truac day, dii chuan y lai ban cila B9 ve cac pM thanh va huy¢n deu d~t sung hong y qua san d~ vi¢c phOng bi duqc nghiem dn. Nay nghT neu dii d~t sung thl dn phiii co nguai phOng ng\! va dieu khi~n sung mai hiiu dl;)ng. V~y dl;) sai cac t6ng doc, tuan phil, bo chinh, an sat cac dnh Ha N¢i, Nam Dinh, Hung Yen, Hiii Duang, San Tay va B~c Ninh phiii xet cac thanh cila phil, huy¢n trong dnh h;,ttmInh, thanh nao xung yeu nhat can d~t sung truac thlli¢u phai bien binh : m6i phil d¢ 150 ho~c 100 ngull, m6i huy¢n d¢ 100 ho~c 50 nguai d~ phOng ng\!. L;,ti suc cho cac vien phu huy¢n, gQi lay nhii'ng dan Ian c~n, phu d¢ 60, 70 ten, huy¢n d¢ 40, 50 muai ten, d~t lam huang dong, duqc mi~n t;,tpdich, d~ luc lam S\!, co nguai sai phai. L;,tim¢ nhii'ng nguai ngo;,ti tich tir Quiing Ninh tra ve phia nam, am hi~u ve sung lan, cho lam phao thu. Neu m¢ kh6ng dil thl bao ngay ve B¢ M phai Hnh dinh Than ca, phil 3 nguai, huy¢n 2 nguai, den nai huang dan cho cac bien binh, phan phong d¢ ni'ra nam, ho~c m¢t nam. Khi dii hai th;,to ve sung Ian roi, My gia se rut Hnh Than ca tra ve hang ngli a Kinh. Vi¢c nay phai nen t~n tam lam cho thOa dang, roi tau ro d~ Ian luqt thi hanh, khien cho khi chien, khi tM, co san sang Ung dl;)ng, d~ lam ke lau dai ve sau". Sai cac vien tir la b<;mLe Truang, Le Thuang (con Chu<'mgH~u quan Le Chat) 7 ngum, theo di quan thu T(,lQuang 0, va U Van Duc de sai phlii. Neu xet ra thl,lc c6 tai luqc, vo ngh¢, thl chuan cho cu thl,lc tau len de li¢u b6 dung. Vua dl,l b¢ H¢ rAng: "Nam ngoai a Nam Ky c6 vi¢c di~u huang dong a cac dnh tll Binh Dinh tra vao Nam theo di danh d({p,dii c6 Chi mien cho thue than nam ay. Van nghT bQn gi~c tieu yeu ay c6 tM dinh ngay bAt het, thl thii ngay huang dong cho v~ yen nghi¢p lam an, khong ngo l(,liVI bien cuang c6 d¢ng nen chua xong vi¢c. Danh rAng trong khi chinh chien, bat dAc dTmOi phlii giii' l(,li,nhung hQ lla xa que quan, tong chinh gian kh6 lau ngay, ke rat dang thuang ! V~y l(,li gia an cho hQ duqc mien s6 thue than nam nay". R6i chuan cho cac Tuang quan va Tham tan, a quan thu Gia Dinh va An Giang nen hieu thi t~n truac m~t cho hQ : "Tri~u dinh tu<'mg nha den nguoi tong chinh, chi c6 han, chu khong thai. Nay dii thanh cong duqc tam, chin phan muoi, cang phlii b¢i phan c6 gAng, VI nuac khong quan nhQc nhAn, khi binh dinh xong, se thli cho v~ que quan lam an, va l(,liduqc r¢ng ban an hu¢. Neu tr6n tranh, thl khong nhung quan phap khong the tha thu, ma cai cong dAp mli chi con thieu m¢t sQt dat ding la m¢t sl,l dang tiec, de cho hQ duqc yen tam a nai hang ngli ma danh gi~c cho ch6ng thanh cong". L(,li cho rAng binh dong cac dnh dao ngli, neu chieu l¢, bAt dia phuang phlii the nguoi khac thay vao, cling la m¢t sl,l phi~n phuc. V~y truy~n dl,l cho cac t6ng d6c, tuan phu, b6 chinh, an sat: Neu c6 bAt duqc ke dao ngli hay tl,l hQ ra thu, thl d~u nen gia an khoan thu, dua den quan thu de theo v¢ d¢i cli, c6 suc lam vi¢c chu¢ct¢i. BQn gi~c a Tuyen Quang han 3000 ten vay danh d6n Ninh Bien. Quy~n Liinh binh Nguyen Van Quy~n tl,l li¢u suc kh6 ch6ng n6i, ben truac sai th6 Tri huy¢n, ham th6 Tri phU a Ham Yen la Nguyen Van Bieu, do duang thuy v~ dnh, r6i minh tl,l dem binh dong tim duang b¢, rut lui de cho d(,libinh. BQn B6 chinh Tran NgQc Lam va An sat H6 SI Lam li~n phi suc cho may quan vo phai di lap truac la Liinh binh Tran Huu Yen va V¢ uy To Hu¢ van cung tien di tieu trll. L(,li phi tu cho T6ng d6c Le Van Duc khan cap d6c, thUc bi~n binh gap duang den mau. R6i lam sa tau len. Vua bao b¢ Binh rAng: "Cuto tau n6i Nguyen Van Quy~n do duang b¢ rut lui, chua duqc ro rang; nhung m¢t d(,loc6 quan, tat kh61am tro gi duqc ! V~y truy~n dl,l cho bQn T6ng d6c Le Van Duc va Tham tan Nguyen Cong Tru l~p tuc th6ng lInh d(,lo quan den tiep vi¢n, tieu trll. Chuyen di nay can phai tru dnh mUll luqc, vang d~y oai quan. Di tai dau cling phlii tuan theo dl,ltruac, dem uy duc tri~u dinh hieu dl;lcho mQi nguoi duqc ro. Pham nhung ke tr6t dii lam l(,lctheo gi~c, nay biet quay dau huang thu~n, d~u nen r¢ng cho chUng duqc d6i maio Neu ke nao tinh nguy¢n di D¢ nhj ky - Quyln eX)( - Thlfc /IJC ve'TJuinh (6 NJuin hoilflg de' tong chinh, li~u cho tuang h;lC.Ke nao con ngang ng<;lnhkhong s&n quay dau quy thu~n thl tat phcii mQt phen tieu trit kjch li~t. NhOng dua dau m\lc cua gi~c, can phiii cMt dau, m6 ruQt, chia ra treo len cay c6i trong rirng. NhOng dua d6ng loa con dam ch6ng l<;li,thi ciing phcii beu dau, khien nhOng ke lam b~y, trong tMy khiep via, phai thuyet ph\lc lau dai. Neu bAt hay chern duqc Iii dau dimg la Nong Van Vlin va ten Huyen, ten C~n ma chUng da bj giet chet r6i, thl celt lay dau dong horn dua ve nQp a cua cung khuyet ; neu belt s6ng duqc thl phai nh6t vao cUi sAt, cho giai ngay ve Kinh, d~ dung het phep ma trirng trj. "Va, nay cac nguai chinh d6n quan ngii, l<;liden nai do, d~p gi~c, yen diln a ca mQt chuyen nay. V~y, can khuyen khfch qulin si hang Mi tinh than, m<;lnhme tien len, c6t saD giet het nhOng ke dau so cua gi~c v6 yen bien ciinh, thi khong nhOng chuQc duqc l6i truac, ma con duqc ghi thuang cong sau nua". Cap cho Nam Djnh - San Tay, m6i tinh 2 that voi tr~n va Hai Duang, BAc Ninh, m6i tinh 3 that, d~ sung b6 cho du ng<;lchvoi. T6ng d6c d<;loTuyen Quang Le Van Duc va Tham tan Nguyen Cong Tru, mang han 4000 binh dong xuat pMt tit tinh thanh San Tay, lam sa tau rang: "Vita r6i, tiep duqc to phi tu cua Tuyen Quang bao d6n Ninh Bien co gi~c, bQn than da pMi ngay bien binh den CUlls6ng truac. L<;lia huy~n Dan Phuqng va Phil Ninh ciing bao co gi~c an hi~n. BQn than ciing da pMi qulin den dong giu. Nhung sq khi d<;libinh keo di r6i, a San Tay chi con co han 100 lfnh, 10 lUc dn cap, thi khong dil quan d~ dieu khi~n". Vua phe rang: "cac nguai cu yen tam tien quan, l~p cong Ian d~ chuQc l6i truac. Con tinh San Tay, ta dii tiep pMi quan di r6i". L<;libao bQ Binh rang: "Cu theo tin bao thi a vung San Tay co mQt vai toan gi~c, thuang nhan sa ha, len lUt an hi~n a hai h<;ltDan Phuqng, Phu Ninh, ma T6ng d6c Le Van Duc thi hi~n di cong can vAng. V~y, phcii truyen d\l cho T6ng d6c Ha - Ninh la Doan Van Truang, bat tat phan bi~t dja giai, he co gi~c 10 ra thi bat lu~n a h<;ltmlnh hay h<;ltSan Tay, ciing duqc phep pMi PhO lanh binh Vii Dinh Quang di hQi tieu". L<;litruyen d\l cho Vii Dinh Quang: "Truac kia, danh thAng gi~c a m<;lnrirng Chuang Duc, da co Chi khen thuang uu h~u ; tit nay cang phcii hang Mi, c6 gAng, d~ duqc thanh cong trQn v~n. Trong dam quan qUlin, ai la nguoi hai xuat sAc, thi chuan cho trinh ro len quan tinh, d~ cu thl!c tliu len, dqi Chi cat nhAc". B6 chinh Nguyen Dinh Tan va An sat Vii Dinh, tinh Ngh~ An tau noi : "Cu theo De d6c Le Thu~n TInh bao tin do tMm thi co dQ 5000 quan gi~c Xiem dong a hai phU Tran TInh, L<;lcBien, tat ca han 20 nai, ma s6 quan do TInh quan linh chi co hoo 1.200, xin phai tMm cho dil 2000 quan mai mong thilng duqc gi~c ; VI the con phai dong quan d~ dqi". Vua ph~ r~ng : "L~ Thu~n TInh v6n la nguai than tin, nay sai phai m¢t vi~c ma con nhUt nhat nhu v~y, hu6ng chi nguai khac ? Ta thl!c xau h6 VI hiin !". Roi xu6ng dl:ldng : "Nguai Xi~m dem toan quan sang lan, bi quan quan ta nhieu Ian danh b~i, dil biet chUng chlmg co tai nang gi ! BQn dong a day ch~ng qua t~p hqp nguai Man, pho truoog thanh the hiio thoi ! Chi Nguyen Duc Long hen kern vo tai, n~n bQn chung mai quen thoi hung hang! Truac kia, L~ Van ThI:lYchi co 1000 binh dong con pha duqc hoo 4000, 5000 quan Xi~m, hu6ng chi nay s6 quan L~ Thu~n TInh dem di deu la nhiing quan tinh nhu~ ! The ma d¢ng co vi~c la xin tMm quan, t~i sac v~y ? V~y truyen Chi nghi~m qua. Nay dii sai bQn L~ Van ThI:lYdem s6 quan thilng tr~n tien den hi~p ll!c d~p gi~c. L~ Thu~n TInh, nguai phai c6 tien l~n giet gi~c, danh du6i chUng ra kh6i ba c5i, cho sam duqc thanh congo Neu con ch~m tre quanh co khong chiu c6 gilng, thl clii gUC1IlgDuc Long ch~ng xa dau !". Binh thuyen cila bQn Tham tan Truoog Minh Giang, Nguyen Xuan va Tan Woog Truoog PhUc DTnh d~o Nam Vang, do Bi~n Ho tien den ben BOng Long, d~ l~i do 1000 bien binh, ily cho PM v~ uy dinh Villam la Ton That Tuang va V~ uy chu quan la Thai Cong Trieu, dong l~i a day di~u khi~n vi~c nii bilt gi~c a BOng Xui. Roi dem hoo 2000 bien binh thee duang b¢, tien den phil Ca Go. Quan twin tieu phia truac bilt duqc m¢t tu binh Xi~m, tra h6i biet r~ng wang Xi~m la Phi Nhii Chat Tri, sau khi bi thua a Chau D6c lui ve Phil L~t, co chUng 3000 quan va 60 that voi, chia lam 3 don a hai ben ba song Ti~u Da dong gift BQn Giang lien dem vi~c nay tau len. Roi l~i tu cho b¢ Binh noi : "Phil L~t giap vai Bilc Tam BOn ben Xiem, BOng Xui giap vai Lo Go V~t nuac ay. Nay nghT nen chQn dat a hai phil ay ma d~t don canh giU, thl dil bilo v~ cho toan h~t Chan L~p". B¢ Binh dem vi~c ay tau bay luon th~. Vua dl:l : "Gi~c Xiem dii tUng thua dau, ch~y tr6n, con dam d~t doanh tr~i trong dia giai Chan L~p d~ ch6ng qr l~i, cMng qua y mu6n be ngoai lam ra vi: m~nh d~ tl! bilo v~ do thai. Nhung cai tinh thlln "nghe gio th6i h~c k~u cilng sq,,(I), the tat ch~ng th~ dUng viing duqc nao. Nay chinh la luc nen thua thilng du6i danh cho kh6i 10 ca Mi. Va, truac day dii xu6ng dl:l phai dl!llg m¢t don Ian a Bilc Tam BOn nuac Chan L~p va dii chuan y lai nghi cila dinh thlln la cho d~t m¢t tan sa canh phong a cM cu6i dia giai Ba N¢n, nay l~i tau noi hai phil Phil L~t, BOng Xui tiep giap dat Xiem, nen d~t thil sa a hai nai ay thl dil bao v~ toan h~t Chan L~p. V~y chuan cho : Khi tiep duqc dl:lnay, neu gi~c dii (I) Qulin B6 Kien danh nhau v6i Tl!-Huy6n nhil Tan, hi thua hi) giap mil chl!-Y.Nghe thay ti€ng gi6 th6i, hl!-ckeu ding tuang Iii qUlin nhil Tan. D¢ nil! ky - Quye'n eX)( - TlllfC 1~ICve'Tlulnll (6 Nhdn Iloang de' tron ra khoi ba coi thl dem qulln ve ngay ; ne'u chung can a trong dia giai Phu L~t. thl nen tuy theo tinh hinh. cMm chuac ma lam. SO binh dong di tr~n ay ne'u du dung dti danh dyp thl thoi ; ne'u xet can phai t~p hqp binh h!c cho hung h~u thl dieu mQt nua bien binh d6ng a be'n Bong Long va lay them quan qulln Phien niia. dti hqp h!c tieu trir. du6i he't qulln gi~c ra khoi ba coi. R6i. a hai pM Phu L~t. BOng Xui. h!a ch<;mdia the'. dl!Ilg d6n Ian. lUll l~i m6i noi 300 quan qulln Phien dti canh gW". Ngay Nhllm Tuat. tie't Thanh minh. Vua tMn de'n blii ye't lang Thien Thl,l. Truac nh~t kY. vua di duang tMy. de'n song Lqi Nong. tham lua. nMn len nui san bcin. Bay toi khong quan ncing di theo vua. khong ai ch~m l~i chUt nao. Vua thuang nglln tien Phi long cho h<;>.c6 tUng b~c khac nhau. Vua nMn bao thl! L~i bQ Thuqng thu Nguyen Kim Bang va Ta ph6 do ngl! su Phan Ba D~t rang : "D6 tuy la vi~c nhO. nhung ciing du ro tam long cua ke toi con khi g~p vi~c bie't co gcing. nen d~c cach ban thuang dti yen ui d6 thoi ! Nhung. cac nguoi la dia vi b~c d~i than. dn phai he't long he't suc. to bay mUll luqc hay dti giup ich cho chfnh sl!. ha chi chuyen trach vao vi~c theo hau tam thuang ma thai u 7". Chu~n dinh : Tir nay. pham cac cu nhlln. giam sinh duqc di Mu b6 thl tir Khlinh Hoa tra vao Nam va tir Ninh Binh tra ra Bcic. deu cho di ngl!a tr~m. vIla vi~c congo Trang t~p tau thinh an cua An sat KMnh Hoa la Le HIJUc6 n6i : "SO tu ph~m phlit phoi di d6n Binh Nguyen. c6 de'n 48 ten. Nhu the' hoi nhieu. nay dti ca a mQt noi. thl!c kh6 cho vi~c trong coi". Vua dl,lrang: "Chi nhiing ten ph~m nao can tr<;>ngtQi. thl M l~i sung phoi ; can thl chi a ve cac tr~m noi nguyen h~t dti quan thUc". QUlln Xiem l~i xllm Ian cMu Ba Lan thuQc Cam LQ. Thl! Tuan pM Quang Tri la Nguyen Tu lien pMi uy Uinh binh Nguyen Cfru Duc hi~p cung PhO quan co Nguyen Trang. Phan Van Tuc. D~ng Van BOi va Nguyen Van Vlln mang 300 bien binh va 2 voi tr~n tuc toc di danh dyp. Vi~c len de'n vua. Vua bao bQ Binh rang: "Truac dlly. cu nhu Iii Le Van Thl,lY. H6 Hiiu Th~m va Ph~m Phi da tllu bao thl qulln Xiem man nhieu Ian bi quan qulln danh b~i. da theo ba phfa nam song Khung tron ch~y. nen da c6 Chi sai dai qulln ve Ngh~ An. hi~p theo Le Thu~n TInh di na gi~c. Nay b<;>n~i~c kia l~i de'n Ba Lan quay nhieu. nhu v~y thl cong vi~c cua Iii Le Van Thl,ly vAn chua xong. V~y dl,l sai b<;>nh<;>l~p tuc rut qUlln ve Quang Tri. tim duang thAng tai Ba Lan. tieu trir thl!C m~nh. dti gi~c khie'p sq lllu dai. cho xong c6ng vi~c. Ne'u dti gi~c can dam chqt di, l~i chqt l~i. thl h<;>se c6 l6i n~ng. Nhiing quan ph~m va tu ph~m a earn LQ. Ai Lao. hi¢n duong bi giam, cho phep thao xieng xfch, cap khi giai, luong thvc cho chUng, giao ngay Nguyen Om Duc dem di tong quan d~ chung duqc gAnglvc lam vi¢c chu¢ct¢i. Vua l~i ra l¢nh cho Thi lang quyen t~m c6ng vi¢c b¢ Binh la Duong Van Phong, H¢ ly an quan phOngTu~n phil Quang Tri. Khi Mn dnh thl thv Tu~n phu Nguyen Tuc phai l~p tuc Mn quan thu Ba Lan, d6c suc nhii'ng binh va voi da phai Mn til truac, li¢u co danh giiJ, cha khi quan bQnLe Van ThI:lYMn, thl hqp lvc yay danh. L~i phai cho 10 that voi d~ thee di vi¢c quan. De d6c d~o Tran TInh, dnh Ngh¢ An la U Thu~n TInh, danh nhau vai gi(lc Xiem a d¢ng Giang Man, bi thua. Khi TInh mai tai Giang Man, duqc tin gi(lc a phia truac kha d6ng, ben d6ng quan l~i, l~p 5 d6n d6ng giiJ. B6ng quan gi(lc den danh d6n phia truac. Vien quyen Ph6 v¢ uy Trang vo la Phan Van Sy chet t~i tr~n. Gi(lcdo b6n m(lt keo den, quan ta nhieu nguai bi thuong, chet. TInh vila danh vila lui den Nga ba sach Tn1 cam, dva ch6 hi~m M phong ngv r6i phi tu ve Ngh¢ An, nha tau xin Kinh di phai cho 3000 quan va 10 that voi tr~n den gap d~ h¢i tieu. B6 chinh Nguyen Dlnh Tan va An sat VUDinh, tuc thl lVaphai thVPh6 v¢ uy v¢ Dinh vo la Hoang Van Quy mang 100 quan den tan sa Quy Hqp, d6ng giiJ quan luong lam thanh the CUll vi¢n a xa. R6i bQnTan dem tlnh hlnh b~i tr~n tau len. Vua phe rAng: "ThVc dang gi~n v6 dmg ! KMng nga Le Thu~n TInh l~i bat tai nhu v~y, rat phl:llong ta uy thac !". R6i xu6ng dl:lrAng: "Nguai Xiem quay r6i a Tran 1mh, chAng qua t~p hQp nhiTngquan Man, L~o, vi¢c tieu tril kh6ng phlii la kh6. The ma Le Thu~n TInh chAngc6 m¢t muu ke gl, da chAngl~p duqc c6ng l~i con lam 10 vi¢c ! Dang ly phlii chieu quan phap, trirng tri n(lng, nhung nghi vi¢c chQn dung nguai duong thieu, nen hay cach luu, d~ cha xem sV c6 gAngsau nay. V~y TInh phlii lam the nao, ki~m di~m l~i quan d¢i, chQnch6 hi~m yeu, d6ng quan ch(ln giiJ, cha khi quan quan keo den d6ng du, se hqp suc h¢i tieu, bAtgiet cho s~ch quan Xiem. Thua keo nay, bay keo khac, ngo h~u chu¢c duqc d6i phftn t¢i truac. Neu van cu nhu cU,kh6ng l~p duqc c6ng tr~ng gl, thl tat se bi xu thee quan phap, kh6ng tha. Con Phan Van Sy duong truang lieu m~ng, chuan cho thvc thl:lngay, va chieu theo pham tr~t, cap tien tu tuat, l~i thuang 20 l~ng b~c. Nhii'ng binh si chet tr~n m6i nguai duqc thuang 2l~ng b~c, bi thuong m6i nguai 2 quan tien". Dung Ph6 v¢ uy v¢ cam y la Le Van PhUlam V¢ uy Tien v¢, dinh H6 uy, quan lanh v¢ binh va cac d¢i Giao duang gap den Ngh¢ An, d6ng giiJ. L~i dieu v¢ Uy dUng d6ng a Ninh Blnh v¢ Thanh Hoa, va Thanh Hoa l~i phai ngay v¢ Nhat, D¢ nh! kj - Quye'n eX)( - Thtfc l/f-c ve'Thanh 16NJu2n hoang de' dinh Th~n sach d~n Ngh¢ An, theo quan thu Trful TInh, dyp gi~c. L;;li cho chuy~n vipl5 v;;lnvien d;;lnsung di~u sang a kho trong Kinh di Ngh¢ An. B6 chfnh Nguy~n Dinh Tan va An sat Vli Dinh dnh Ngh¢ An tau noi : "Co ten Hnh a v¢ NM't thu()c HihJ bao la Thai Van TUOngtit Tra'n Ninh ve noi rAng : Truac day, Tra'n Ninh thua tr~n, y bi gi~c bAt dAn d~n m()t n<1itr;;li quan, tha'y d~u la Hnh man cu tru ; deu qua'n d~u Mng khan trAng. Ng6i a giiIa la m()t chu tuang, h6i toc, tren tran d~ m()t chom toc tron, minh khoac vai hoa man, che lqng Yang, cac ti tuang d~u pM phl;lCa phfa truac cM ng6i. M()t ch6c, tha'y ten Ki¢u Hu6ng cling gqt d~u nhu ki~u tuang gi~c, d~n phl;lCa truac sil.n. Sau do, chUng dem y cung quan quil.n bi bAt hon 30 nguai giai ve nuac Xiem. Dqc duOng, y nhil.n ban dem, tr6n thoat, tra ve n<1idong quan cli a Tra'n Ninh, yAng l~ng kh6ng co m()t nguai, chi tha'y thil.ych~t ngOn ngang va nha cira dan cu bi d6t chay g~n h~t". "Va l;;li, nhieu l~n bi~n binh tra ve dnh, dii d~n hon 120 nguai. Nguai thi noi vi¢c khai bi~n la nguai Tra'n Ninh, ke khac l;;linoi cling co ca nguai Nam Chuang. Nay cu nhu ten Thai Van TUOng dii noi, thi r5 rang dfch xac la cac ten nghich Hu6ng va nghich Khuy~t ng~m dua quil.n Xiem d€n gi€t h;;liquan quil.n". Vua dl;l b() Binh r~ng : "Nay Tra'n Ninh dii thanh da't kh6ng. Lli Ki¢u Hu6ng l;;li bi quil.n Xiem beit di, thvc la lli chung tv chu6c la'y V;;ldi¢t vong, mua la'y cai dau dan. Bil.ygia quil.n ta keo d~n cMc cling d~ dang lam vi¢c. Duy co m()t dUOng a Tra'n TInh, gi~c Xiem con hung hang. Da'y la cM c~n kip hon, ta dn phai ti~u trit truac. "V~y truyen dl;l cho bqn Kinh lugc Nguy~n Van Xuil.n, Ph;;lm Van Di~n, khi ti~n quil.n d€n Tra'n Ninh, n~u gi~c dii tan va, tr6n tranh r6i thi cho rut quil.n ve ngay ; n~u con m()t vai toan ch6ng cv l;;li,thi phiii l~p tuc danh gie't thvc m;;lnh cho xt'rng dang t()i l6i cua chUng. Khi xong vi¢c, cling phai tue t6c dem quan ve ngay, kh6ng nen dong l;;li. Con c6ng vi¢c chieu an, pM dl;l va x~p d~t a Tra'n Ninh se do quan tinh phai rieng nhiing vien chuc thfch dang d~n lam cling du nen vi¢c. Bqn Nguy~n Van Xuil.n thi phiii mang s6 bien binh van quan Hnh tit truac, tim dubng chuy~n ve Tra'n TInh, th6ng Hnh lu6n ca s6 bien binh cua bqn Le Thu~ TInh, phil.n phai di danh dyp, Mvi¢c quil.n mau dugc thanh c6ng. N~u Nguy~n Van XUil.nc~n t;;lma l;;li Tra'n Ninh, kinh ly vai ngay, thi cling phai vat la'y 600, 700 qUil.n,giao cho Ph;;lm Van Dien ve truac, thAng tai ngay ch6 Le Thu~n 1mh dong quan a Nga ba (thu()c sach Tru eArn) d~ h()i quan di ti~u cho kh6i ch~m trt~la vi¢c". B6 chfnh Tr~n Ngqc Lil.m va An sat H6 Si Lam dnh Tuyen Quang dil.ng t~p thinh an. NgQc Lam co noi a trong t~p ta'u rang: Dil.ncMu Bao L;;lCbi gi~c Vil.n sai khi~n. Truac dil.y dii co 1m dl;l ro rang cho chung d~u thU kh6i t()i, th~ ma chung kh()ng biet h6i cai, l~i con dam t~p h<,>pnhau, belch buc qu~y nhieu don Ninh Bien. Buang binh me mu¢i nhu the, tuang giet s~ch di, cling kh()ng phai la tham ! V~y xin sAc sai quan quan bAt giet thl,lc m~nh d~ tru ti~t het mam re nhiing loai co x~u. Si Lam thl noi trong t~p t~u rang : gi~c van sau khi thua va, sao huy~t da bi quet s~ch, chAng qua no thu nh~t dan cMu Bao L~c, roi pM tru<1l1gthanh the hao do tMi. Nay d~i binh chia duang cung tien, hai d~o Cao Bang, Thai Nguyen dinh ngay hgp Il,lct~n c()ng, t~:tnhien chUng kh()ng con duang s6ng, sam mu¢n roi cling bi bAt. Khi binh dinh xong, phil dl,l yen ui cho dan an cUI~c nghi~p. On tr~ch, tin nghia d~u dugc cam tMng phu phi, se th~y chan hoa quang cimh vui ve thai binh. Vua dl,l dlnh than rAng: "B<,>nTran Ng<,>cLam la nhiing quan to m¢t dia phu<1l1g,chAng biet tuyen dU<1l1gduc hOa d~ cam phl;lClong nguai, den vi~c khoan hOng cho nhiing ke theo gi~c ra thU, dii co dl;l noi ro rang, l~i kh()ng biet truyen d~t y nghia <1l1duc cua trieu dinh cho nguai tin, den n6i thang ll;ln nam qua, dang gi~c kh()ng chUt thay d6i, thanh thii l~i phai qua m¢t phen danh d~p v~t va, thl!c da kh()ng xUng dang voi chuc Vl;l!Nay Ho Si Lam l~i con tau noi : M¢t khi quan quan keo toi, gi~c Man se bi bAt het va tuc thl tMy canh thai blnh. LOi noi do th~t co ve khinh thuang va coi nh~ !Thii nghi : Trach nhi~m cua y a cM bien CU<1l1g,thl chuc Vl;lcua y la nhiing vi~c gi ? Dii kh()ng thi th6 dugc m¢t muu ke gi d~ yen bien eanh, d¢ng ty l~i lam phi~n tri~u dInh, phai sai tuang ra quan, roi l~i ban tan su()ng d~ cho tAc trach, long tl,lhoi long co dang th~n kh()ng ? "Den nhu B6 chinh Tran Ng<,>cLam thll~i dng qua lAm: Trong t~p, y co tau: Dan cMu Bao L~c, dem giet s~ch di, cling kh()ng phai la tham. Lai n6i d6 rat Ia dien cuong b~y b~ ! Th6 ty va th6 dan kia, truoc gia d6ng g6p thue khoa, veinla con do cua trieu dlnh. Truoc day, c6 nhi~u ke theo gi~c, chAng qua VIten Van dl;ld6, c6 phai het thay la do ban tam cua chung dau ? La ke chan dan, neu biet hi~u dl;l d~ earn hoa long dan thl chUng la nhiing nguai chua m~t IU<1l1gtam, t~t biet dem nhau quy thu~n, cu6i cung vein la nguai IU<1l1gdan. Le nao l~i khuyen tri~u dinh lam vi~c san chim, gieiy co m¢t me d~ dugc khoai chi ! Nhu v~y thl chuc Vl;lcua minh d~ dau? (} truoc m~t ta, h<,>dam khinh su~t tau bay nhu v~y dang ly phai trirng tri n~ng, nhung nay hay t~m ph~t nh~ : Tran Ng<,>cLAm giang xu6ng hai cap va Ho Si Lam m¢t cap, kh()ng phai tra CUllva kh()ng dugc ch6ng cai. L~i truyen Chi nghiem qua: Tu nay, phai het long phil dl;ltim m<,>ieach hi~u thi cho dan, va phai pMn bi~t ke t6t, nguai xau ; ke nao c6 tAm buang binh thl Nha nuoc c6 hinh phap, c6 nhien kMng tM tha thu dugc ; nhung ke nao sam biet tinh ng¢, hoi dau ra thl1 thl theo ngay dl;ltruoc, khoan hong tha thu, MchUng d~u dugc biet fO duc d¢ cua trieu dInh, mau mau hOi tinh. Neu cac nguai con nhu truoc, kh()ng chiu d~ tAm den vi~c phu