🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Cuộc Cách Mạng Blockchain - Don Tabscott & Alex Tabscott full mobi pdf epub azw3 [Đầu Tư] Ebooks Nhóm Zalo NHỮNG LỜI KHEN NGỢI DÀNH CHO CUỐN SÁCH NÀY Đúng là một kiệt tác. Cuốn sách đã phân tích chi tiết tiềm năng của công nghệ blockchain để đối mặt với những thách thức toàn cầu lớn nhất thời đại này.” - Hernando De Soto, nhà kinh tế học kiêm Giám đốc Viện Tự do và Dân chủ, Peru “Thế mạnh của blockchain là sự tín nhiệm cũng như thế mạnh của Internet là thông tin. Giống Internet thời kỳ đầu, blockchain có tiềm năng thay đổi mọi thứ. Hãy đọc cuốn sách này và bạn sẽ hiểu.” - Joichi Ito, Giám đốc Phòng Thí nghiệm Truyền thông, Viện Công nghệ Massachussets “Trong chuyến hành trình khám phá tận cùng ngõ ngách của giới tài chính, cha con nhà Tapscott đã làm rõ hiện tượng blockchain, thuyết phục chúng ta cần phải hiểu hơn về sức mạnh và tiềm năng của công nghệ ấy.” - Dave McKay, Chủ tịch kiêm Tổng Giám đốc Ngân hàng Hoàng gia Canada “Cuốn sách đã phân tích về tiềm năng cũng như rủi ro của blockchain một cách dễ hiểu và giàu thông tin nhất. Cuộc cách mạng blockchain đã hé mở phần nào tương lai cho độc giả.” - Alec Ross, tác giả cuốn Nền công nghiệp của tương lai “Đây là cuốn sách tiên tri giống như cuốn 1984 của Orwell và có tầm nhìn như Elon Musk. Hãy đọc nó nếu không bạn sẽ hối tiếc.” - Tim Draper, nhà sáng lập Hiệp hội Draper, DFJ và Đại học Draper “Blockchain chính là chủ đề cần được làm sáng tỏ. Cha con nhà Tapscott đã cùng nhau đạt được mục tiêu này một cách toàn diện. Quá trình tìm hiểu ấy đã ghi nhận sự thú vị, tiềm năng và tầm quan trọng của công nghệ này với tất cả mọi người.” - Blythe Masters, Tổng Giám đốc Điều hành công ty Cổ phần Tài sản Số “Blockchain là phong trào công nghệ mang tính nền tảng. Như thường lệ, Tapscott vẫn là người tiên phong. Giờ cùng con trai Alex, hai người đang khám phá loại hình công nghệ này trong thuở sơ khai phát triển. Quả là một chuyến du hành thú vị.” - Yochai Benkler, Giáo sư Berkman của Học viện Luật Thầu khoán, Đại học Luật Harvard “Nếu kinh doanh hoặc làm việc cho chính phủ, bạn cần phải hiểu về cuộc cách mạng blockchain. Chưa có tác giả nào từng xuất bản công trình nghiên cứu tâm huyết và hấp dẫn về blockchain như cha con Tapscott.” - Erik Brynjolfsson, Giảng viên tại Viện Công nghệ Massachussets; đồng tác giả cuốn Kỷ nguyên máy móc thứ hai “Cuốn sách chứa tri thức cần thiết và kịp thời về cơ sở công nghệ bitcoin và tiềm năng đích thực của nền kinh tế số để chúng ta tiến tới phát triển sự thịnh vượng trên toàn cầu.” - Douglas Rushkoff, tác giả của Cú sốc thời đại và Ném đá vào cỗ máy Google “Chúng ta từng chứng kiến sự thay đổi trong công nghệ đã thúc đẩy sự phát triển của thế hệ trước, giờ cũng chính nó lại khiến chúng ta không kịp trở tay. Không ai kể câu chuyện ấy hay hơn cha con nhà Tapscott.” - Eric Spiegel, Chủ tịch kiêm Tổng Giám đốc Điều hành Siemens Mỹ “Không nhiều lãnh đạo thôi thúc chúng ta nhìn nhận mọi ngóc ngách của loại hình công nghệ này như Don Tapscott. Với Cuộc Cách mạng Blockchain, ông và con trai Alex đã mở mang, đồng thời thách thức độc giả và cho họ một cách nhìn mới về tương lai.” - Bill McDermott, Tổng Giám đốc Điều hành SAP SE “Cuộc Cách mạng Blockchain là sự kết hợp của lịch sử, công nghệ và xã hội học. Cuốn sách đã đề cập đến mọi khía cạnh của giao thức blockchain – một phát minh mang tính trọng yếu như việc con người tạo ra in ấn.” - James Rickards, tác giả cuốn Chiến tranh tiền tệ và Cái chết của đồng tiền “Cuộc Cách mạng Blockchain là tấm bản đồ trong thế giới tiền số, giải thích bối cảnh hiện tại đồng thời mở ra con đường tiến tới một hệ thống tài chính toàn cầu công bằng, hiệu quả và mang tính liên kết.” - Jim Breyer, Giám đốc Điều hành Quỹ vốn Breyer “Cuộc Cách mạng Blockchain là kim chỉ nam cần thiết và chắc chắn trong thế giới công nghệ đang thay đổi từng ngày.” - Jerry Brito, Giám đốc Điều hành Coin Center “Không thể tin được. Quá xuất sắc. Quá trình kiểm nghiệm mô hình blockchain trong thế giới mà quyền lực đang ngày càng trở nên tập trung trong tay số ít người của cha con nhà Tapscott rất đa sắc thái và đặc biệt.” - Steve Luczo, Chủ tịch kiêm Tổng Giám đốc Điều hành công ty công nghệ Seagate “Cuốn sách đã đặt nền móng cho một xu hướng công nghệ mới mẻ và liên hệ với nhu cầu sâu thẳm nhất của con người: niềm tin. Cuốn sách được nghiên cứu toàn diện với cách hành văn tích cực. Mỗi doanh nhân và nhà hoạch định chính sách nghiêm túc đều cần phải đọc Cuộc Cách mạng Blockchain.” - Brian Fetherstonhaugh, Chủ tịch kiêmTổng Giám đốc Điều hành OgilvyOne Worldwide “Cuốn sách là minh chứng mạnh mẽ cho khả năng tăng minh bạch và bảo mật của blockchain. Theo lời của tác giả, ‘Internet Vạn vật cần Sổ cái Vạn vật.’” - Chandra Chandrasekaran, Tổng Giám đốc Điều hành kiêm Giám đốc Quản lý dịch vụ tư vấn Tata “Công nghệ tập trung vào sự tín nhiệm này rồi sẽ phổ biến khắp nơi! Cuốn sách diễn giải trọn vẹn những cơ hội mang tính cách mạng của một hệ thống tín nhiệm phi tập trung.” - Frank D’Souza, Tổng Giám đốc Điều hành Cognizant “Cuộc cách mạng blockchain đã mở đường cho sự tiến bộ của xu hướng công nghệ mới manh nha này.” - Frank Brown, Giám đốc Điều hành kiêm Giám đốc Vận hành của General Atlantic “Ai cũng nên đọc cuốn sách này. Bạn sẽ hiểu được lý do sâu xa vì sao blockchain nhanh chóng trở thành một trong những công nghệ mới nổi quan trọng nhất kể từ khi Internet xuất hiện.” - Brian Forde, Giám đốc bộ phận Sáng kiến Tiền số tại Phòng Thí nghiệm Truyền thông, Viện Công nghệ Massachussets “Công nghệ blockchain có tiềm năng thay đổi toàn bộ nền công nghiệp, tài chính và chính phủ. Những độc giả muốn tìm hiểu về tương lai tiền tệ và nhân loại đều nên đọc cuốn sách này.” - Perianne Boring, nhà sáng lập kiêm Chủ tịch của Tổ chức Thương mại Điện tử “Khi công nghệ của thế hệ này thay đổi thế giới chúng ta đang sống, nhân loại thực sự may mắn khi có những người chỉ đường như Don Tapscott và bây giờ là cả người con trai Alex của ông trong quá trình giải thích về hành trình của chúng ta.” - Ray Lane, Thành viên điều hành của quỹ đầu tư GreatPoint; Hội viên danh dự của Kleiner Perkins “Don và Alex đã viết ra sách hướng dẫn cho những ai muốn tìm đường đi nước bước trong lĩnh vực mới vẻ và đầy hứa hẹn này.” - Benjamin Lawsky, cựu giám sát dịch vụ tài chính bang New York; Tổng Giám đốc tập đoàn Lawsky “Cuộc Cách mạng Blockchain là bản tuyên ngôn khai sáng và có ý nghĩa quan trọng trong kỷ nguyên số tiếp theo.” - Dan Pontefract, tác giả của Hiệu ứng mục đích; Giám đốc Hoạch định TELUS “Đây là cuốn sách được dày công nghiên cứu, tỉ mỉ và chuyên môn nhất về công nghệ mới mẻ, thú vị mang tên blockchain kể từ khi Internet phát triển. Cuốn sách là một công trình đặc biệt, vô cùng sâu sắc và đáng kinh ngạc.” - Andreas Antonopoulos, tác giả của Masteringbitcoin PHẦN 1: HÃY NÓI BẠN MUỐN CÓ MỘT CUỘC CÁCH MẠNG CHƯƠNG 1: GIAO THỨC TÍN NHIỆM Có vẻ như một lần nữa, vị thần đèn đã hiện ra từ chiếc đèn thần. Với sức mạnh của công nghệ, một người vô danh nào đó đã tình cờ triệu hồi lúc nào không hay. Không rõ mục đích của người đó là gì, nhưng giờ vị thần đèn đang phục vụ chúng ta, cùng chúng ta hoàn thành một sứ mệnh lớn lao – biến đổi hệ thống quyền lực kinh tế và những thông lệ cũ của loài người, hướng đến một tương lai tốt đẹp hơn, chỉ cần chúng ta thực sự quyết tâm. Hãy để chúng tôi giải thích. Trong bốn thập niên đầu tiên, Internet đã mang đến những khái niệm mới lạ như e-mail, hệ thống World Wide Web, website dot com, phương tiện truyền thông trên nền tảng mạng xã hội, mạng lưới website dành cho thiết bị di động, dữ liệu lớn (big data), điện toán đám mây và đặt những viên gạch đầu tiên của mạng lưới Internet Vạn vật*. Những cải tiến này của Internet đã góp phần tiết kiệm đáng kể chi phí tìm kiếm, hợp tác và trao đổi thông tin. Chúng thổi bay các rào cản để mở lối cho các phương tiện truyền thông và giải trí mới, các hình thức bán lẻ và tổ chức tân tiến hơn, và mở ra một thời đại kinh doanh số hóa vô tiền khoáng hậu. Thông qua công nghệ cảm biến, người ta đã đưa trí tuệ vào ví, quần áo, ô tô, nhà cửa, thành phố hay thậm chí cả ngành sinh học. Điều này đang dần bão hòa môi trường sống của chúng ta; sớm thôi, loài người sẽ không cần phải “đăng nhập” mà cuộc sống và công việc của chúng ta vẫn sẽ đắm chìm trong công nghệ. * Internet Vạn vật (Internet of Things, hay IoT): là mạng lưới các thiết bị, phương tiện, và các thiết bị vật lý khác được nhúng với các thiết bị điện tử, phần mềm, cảm ứng, và có kết nối mạng, qua đó các thiết bị này có thể thu thập và trao đổi dữ liệu. Nhìn chung, Internet đã đem lại nhiều thay đổi tích cực cho người sử dụng nhưng đồng thời cũng gây ra nhiều tổn hại nghiêm trọng đến hoạt động kinh doanh và kinh tế. Tờ The New Yorker đã trích đoạn bộ phim hoạt hình năm 2001 của Peter Steiner có cảnh một con chó khẳng định với một con khác: “Trên Internet, chẳng ai biết được cậu là chó đâu.” Chúng ta vẫn chưa thể biết danh tính của mọi người trên mạng, chưa thể tin tưởng giao dịch hoặc chuyền tiền cho họ mà không có sự xác nhận từ bên thứ ba như ngân hàng hoặc chính phủ. Và chính những bên trung gian này đang thu thập thông tin cá nhân và xâm phạm quyền riêng tư của chúng ta nhằm phục vụ lợi ích thương mại và an ninh quốc gia. Ngay cả khi có Internet, kết cấu chi phí* của họ đã loại trừ khoảng 2,5 tỷ người ra khỏi hệ thống tài chính toàn cầu. Bất chấp lời hứa về một thế giới ngang hàng (peer-to-peer) và bình đẳng về quyền lực, những lợi ích kinh tế và chính trị của các ông lớn đã gây ra sự bất công bằng. Chúng đem lại nhiều quyền lực và của cải hơn cho những người vốn đã có quyền lực và của cải. Tiền lại đẻ ra tiền, chỗ tiền đó còn nhiều hơn so với số tiền rất nhiều người phải vất vả mới kiếm được. * Kết cấu chi phí: là phương pháp xác định chi phí sản xuất của một công ty và lợi nhuận mà họ có thể kiếm được từ việc sản xuất đó. Công nghệ tạo ra bao nhiêu của cải cũng không thể sánh được với những tổn hại nó gây ra cho quyền riêng tư. Tuy nhiên, trong thời đại số hóa này, công nghệ chính là trọng tâm của mọi thứ – cả tốt và xấu. Nó ban cho con người quyền định giá và xâm phạm quyền của người khác theo những cách thức sâu sắc mới. Sự bùng nổ trong hoạt động giao tiếp và thương mại trực tuyến đang tạo ra nhiều cơ hội hơn cho tội phạm mạng. Định luật Moore về việc mỗi năm khi năng lực xử lý tăng gấp đôi thì số kẻ trộm hoặc gian lận cũng tăng gấp đôi – “Những kẻ ngoài vòng pháp luật của Moore”1 – không đề cập đến những kẻ chuyên gửi tin rác, những tên trộm danh tính, những kẻ lừa đảo, gián điệp, tin tặc, bắt nạt người khác qua mạng và datanapper – những kẻ phát tán phần mềm độc hại nhằm đánh cắp dữ liệu và tống tiền – danh sách cứ thế dài mãi. TÌM KIẾM MỘT GIAO THỨC CỦA NIỀM TIN Ngay từ năm 1981, các nhà sáng chế đã cố gắng giải quyết các vấn đề về sự riêng tư, tính bảo mật, cùng với mật mã học của Internet. Bất kể họ có cố gắng tái cơ cấu hệ thống bao nhiêu lần, vẫn luôn xảy ra hiện tượng rò rỉ thông tin bởi một bên thứ ba có liên quan. Thanh toán bằng thẻ tín dụng qua Internet không an toàn bởi người dùng phải khai báo quá nhiều thông tin cá nhân, bên cạnh đó là khoản phí giao dịch lớn dù khoản tiền giao dịch rất nhỏ. Năm 1993, David Chaum – một nhà toán học đại tài – đã phát minh ra eCash, một hệ thống thanh toán số. Đó là “một sản phẩm với kĩ thuật hoàn hảo giúp cho việc thanh toán qua mạng trở nên an toàn và có thể thanh toán nặc danh, hoàn toàn phù hợp với việc gửi tiền điện tử thông qua Internet”. Hệ thống thanh toán eCash hoàn hảo tới nỗi Microsoft và các công ty công nghệ khác phải thêm nó vào làm một tính năng trong phần mềm của họ.3 Nhưng vấn đề ở đây là những người mua sắm qua mạng chẳng mấy khi quan tâm đến quyền riêng tư và tính bảo mật của bản thân. Công ty DigiCash của Chaum ở Hà Lan đã phá sản vào năm 1998. Khi đó, một trong những cộng sự của Chaum, Nick Szabo, đã viết một bài báo ngắn gọn có tựa đề “Giao thức của Chúa”, phỏng theo nghiên cứu đoạt giải Nobel của nhà vật lý học Leon Leder – “hạt của Chúa” đề cập đến tầm quan trọng của hạt Higgs đối với nghiên cứu vật lý hiện đại. Trong bài viết của mình, Szabo đã suy ngẫm về việc tạo ra một giao thức tối quan trọng, một giao thức chỉ định Chúa Trời chính là bên thứ ba đáng tin cậy cho mọi giao dịch: “Tất cả các bên sẽ gửi thông tin đầu vào của họ cho Chúa Trời, để rồi Đức Chúa Trời sẽ xác định chắc chắn các kết quả và trả lại các kết quả cuối cùng. Đức Chúa Trời là bước sau chót trong quá trình này, không một bên nào có thể nắm được thông tin đầu vào của các bên còn lại nhiều hơn những gì họ tiết lộ.”4 Quan điểm của ông hết sức mạnh mẽ: Kinh doanh trên mạng đòi hỏi một cú đột phá về sự tín nhiệm. Bởi các hạ tầng cơ sở không đảm bảo những điều kiện an ninh thiết yếu, chúng ta hầu như không có sự lựa chọn nào khác ngoài việc đối đãi với các bên trung gian như thể họ là những Đấng Toàn năng. Nhưng rồi một thập niên sau, vào năm 2008, hệ thống tài chính toàn cầu sụp đổ. Như một điềm lành, một cá nhân hoặc tổ chức đã sử dụng cái tên giả Satoshi Nakamoto và cho ra đời một giao thức dành cho hệ thống tiền điện tử ngang hàng. Giao thức này sử dụng một đồng tiền điện tử gọi là bitcoin. Tiền mã hóa (tiền số) khác với các loại tiền truyền thống vì chúng không được tạo ra hay bị kiểm soát bởi bất kỳ quốc gia nào. Giao thức này thiết lập một bộ quy tắc dưới dạng điện toán phi tập trung nhằm mục đích đảm bảo tính toàn vẹn của những dữ liệu được trao đổi giữa hàng tỷ thiết bị mà không cần thông qua một bên thứ ba. Ý tưởng tinh vi này đã thổi bùng lên một tia lửa kích động, đầy đe dọa và bằng cách nào đó đã chiếm được trí tưởng tượng của ngành điện toán và lan ra khắp nơi thành một đám cháy rừng, cuốn theo các doanh nghiệp, chính phủ các nước, những người ủng hộ sự riêng tư, nhà hoạt động phát triển xã hội, các nhà lý luận truyền thông, nhà báo. Và đó mới chỉ là một số ít được nêu tên. Ông Marc Andreessen, nhà đồng sáng lập của trình duyệt web thương mại đầu tiên – Netscape, đồng thời là một nhà đầu tư lớn trong các dự án kinh doanh mạo hiểm vào công nghệ, nói: “Mọi người như muốn thốt lên: ‘Ôi Chúa ơi, nó đây rồi! Đây chính là bước đột phá vĩ đại, là điều mà chúng ta luôn hằng mong đợi. Anh ta đã giải quyết mọi vấn đề. Đúng là một thiên tài, bất kể anh ta là ai thì cũng vô cùng xứng đáng được nhận giải Nobel.’ Chính thế! Đây chính là mạng lưới tín nhiệm phi tập trung mà Internet luôn cần đến mà chưa bao giờ có được.”5 Ngày nay, những con người khôn ngoan ở khắp mọi nơi đang cố gắng để nắm bắt một giao thức cho phép con người tạo dựng niềm tin thông qua một mã thông minh. Điều này chưa bao giờ xảy ra trước đây – giao dịch tin cậy trực tiếp giữa hai hoặc nhiều bên, được chứng thực bởi sự hợp tác đại chúng và vận hành bởi lợi ích tập thể, chứ không phải bằng những tập đoàn khổng lồ chỉ nhắm đến lợi ích bản thân. Đó không phải là Đấng Toàn năng, nhưng một nền tảng toàn cầu đáng tin cậy cho việc giao thương là vô cùng quan trọng. Chúng tôi gọi nó là Giao thức Tín nhiệm (Trust Protocol). Giao thức này là nền tảng cho một số lượng sổ cái phi tập trung toàn cầu đang ngày một tăng được gọi là các blockchain, trong đó blockchain của bitcoin là lớn nhất. Công nghệ trong đó rất phức tạp và từ blockchainnghe không mấy ấn tượng, nhưng ý tưởng chính lại rất đơn giản. Blockchain cho phép chúng ta gửi tiền trực tiếp và an toàn giữa hai bên thuần túy, mà không cần qua ngân hàng, công ty phát hành thẻ tín dụng hay PayPal. Thay vì Internet của Thông tin, nó đã trở thành Internet của Giá trị hay Tiền tệ. Nó cũng là nền tảng cho mọi người biết đâu là sự thật – ít nhất là theo các thông tin cấu trúc đã được ghi lại. Về cơ bản, nó là một mã nguồn mở: Mọi người đều có thể tải xuống miễn phí, chạy ứng dụng và sử dụng nó để phát triển công cụ mới phục vụ cho mục đích quản lý giao dịch trực tuyến. Như vậy, nó nắm giữ tiềm năng mở ra vô số ứng dụng mới và những khả năng biến đổi nhiều thứ chưa được phát huy. CUỐN SỔ CÁI TOÀN CẦU HOẠT ĐỘNG RA SAO? Các ngân hàng lớn và một số chính phủ đang triển khai các blockchain với vai trò những quyển sổ cái* phi tập trung nhằm cách mạng hóa cách thức thông tin được lưu trữ và giao dịch xảy ra. Mục tiêu của họ rất đáng hoan nghênh: nhanh chóng, chi phí thấp, an toàn, ít lỗi hơn, và loại bỏ những nơi có thể trở thành trung tâm tấn công và hỏng hóc. Những mô hình này không nhất thiết phải dùng tiền mã hóa để thanh toán. * Sổ cái: Trong lĩnh vực tài chính-kế toán, sổ cái là sổ kế toán tổng hợp dùng để ghi chép toàn bộ các nghiệp vụ kinh tế, tài chính phát sinh trong niên độ kế toán theo tài khoản kế toán được quy định trong hệ thống tài khoản kế toán áp dụng cho doanh nghiệp. Sổ cái chứa các thông tin cần thiết để xây dựng các báo cáo tài chính cũng như các thông tin kê khai về tình hình tài sản, nợ, doanh thu, chi phí… của doanh nghiệp. Tuy nhiên, blockchain quan trọng và có ảnh hưởng rộng rãi nhất được dựa trên mô hình bitcoin của Satoshi. Chúng hoạt động như sau: Bitcoin hoặc các loại tiền mã hóa khác không được lưu trong một tập tin nhất định; nó được thể hiện bằng các giao dịch được ghi lại theo dạng blockchain giống như một bảng tính hoặc sổ cái toàn cầu, thúc đẩy các nguồn lực của một hệ thống bitcoin ngang hàng lớn nhằm xác nhận và phê duyệt từng giao dịch bitcoin. Mỗi blockchain, giống như chuỗi xây dựng nên bitcoin, đều được phi tập trung: nó chạy trên các máy tính được cung cấp bởi các tình nguyện viên trên khắp thế giới; không có cơ sở dữ liệu trung tâm nên không thể hack được. Blockchain là một cuốn sổ công khai, bất kỳ ai cũng có thể xem nó vào bất kỳ thời điểm nào, chứ không phải trong tay một tổ chức duy nhất chịu trách nhiệm kiểm toán các giao dịch và lưu giữ hồ sơ. Và blockchain đã được mã hóa. Nó sử dụng mã hóa kiên cố bao gồm khóa công khai và khóa bí mật (phần nào giống như hệ thống khóa đôi để truy cập vào két an toàn) để duy trì an ninh trên hệ thống ảo. Ta không cần phải lo lắng về việc tường lửa của Target hay Home Depot* quá yếu, không cần lo lắng một nhân viên của Morgan Stanley hay thậm chí là chính quyền Liên bang Mỹ sẽ đánh cắp thông tin. * Tên hai hãng bán lẻ trực tuyến hàng đầu của Mỹ, từng là nạn nhân của các cuộc tấn công trên mạng năm 2014. Cứ mỗi 10 phút, như nhịp tim của mạng bitcoin, tất cả các giao dịch tiến hành được xác minh, thanh toán và lưu trữ trong một khối (block) liên kết với các khối trước đó, từ đó tạo ra một chuỗi (chain). Mỗi khối hợp lệ phải được xem xét dựa trên khối trước đó. Cấu trúc này thường có nhãn thời gian và lưu trữ giá trị thay đổi nhằm ngăn cản hành vi đơn phương thay đổi sổ cái. Nếu muốn trộm một bitcoin, bạn phải viết lại toàn bộ lịch sử của đồng bitcoin đó trên blockchain một cách công khai, và điều đó hoàn toàn bất khả thi. Vì vậy, blockchain là một cuốn sổ cái phi tập trung dưới dạng một mạng lưới đồng thuận của mọi giao dịch từng xảy ra. Giống như World Wide Web của thông tin, đây là World Wide Ledger – Sổ cái toàn cầu – của các giá trị, một cuốn sổ cái phi tập trung mà mọi người có thể tải về và chạy trên các tài khoản máy tính cá nhân. Một số học giả đã lập luận rằng việc phát minh ra sổ ghi kép đang góp phần vào sự phát triển của chủ nghĩa tư bản và nhà nước-quốc gia. Cuốn sổ cái điện tử ghi lại các giao dịch kinh tế này có thể được lập trình để ghi lại hầu như mọi thứ có giá trị và quan trọng đối với nhân loại: giấy khai sinh hoặc giấy chứng tử, giấy đăng ký kết hôn, chứng thư về quyền sở hữu, bằng cấp, tài khoản tài chính, thủ tục y tế, xác nhận bảo hiểm, phiếu bầu, xuất xứ của thực phẩm, và bất cứ điều gì khác đều có thể được thể hiện trong mã lập trình. Nền tảng mới cho phép đối chiếu các hồ sơ số hóa liên quan đến mọi thứ trong thời gian thực. Thực tế, hàng tỷ vật dụng thông minh trong thế giới vật chất sẽ sớm có thể cảm nhận, đáp ứng, giao tiếp, tự dung nạp điện năng và chia sẻ những dữ liệu quan trọng. Chúng sẽ làm mọi việc, từ bảo vệ môi trường cho đến quản lý sức khoẻ của con người. Internet Vạn vật cần có một cuốn Sổ cái Vạn vật. Kinh doanh, thương mại, và nền kinh tế cần có sự hiện diện của Điện toán số hóa. Tại sao chúng ta nên quan tâm đến điều này? Chúng tôi tin rằng sự thật có thể đưa chúng ta đến với tự do và tín nhiệm phi tập trung sẽ ảnh hưởng sâu sắc đến mọi cá nhân ở mọi tầng lớp xã hội. Có thể bạn là một người yêu âm nhạc, bạn muốn các nghệ sĩ kiếm sống bằng các tác phẩm của mình. Hoặc một người tiêu dùng muốn biết tường tận miếng thịt trong món bánh kẹp có xuất xứ từ đâu. Hay một người làm ăn xa xứ đau đầu vì việc chuyển tiền về cho những người thân ở quê nhà đang ngốn quá nhiều chi phí. Bạn là một người phụ nữ Ả Rập muốn cho ra đời tờ tạp chí thời trang của chính mình, một nhân viên cứu trợ cần xác định quyền sở hữu đất đai của chủ đất để dựng lại nhà cho họ sau trận động đất, hoặc đơn giản là một công dân quá chán nản với sự thiếu minh bạch và yếu kém trong trách nhiệm giải trình của các nhà lãnh đạo và chính trị gia. Hoặc một người dùng phương tiện truyền thông xã hội định giá sự riêng tư của bạn và nghĩ rằng tất cả các thông tin bạn khai báo có thể có “giá trị gì đó” để đem tống tiền chúng ta. Thậm chí như chúng tôi đã nói, các nhà cải cách đang xây dựng thêm nhiều ứng dụng dựa trên nền tảng blockchain nhằm phục vụ cho mục đích này. Và đây mới chỉ là sự khởi đầu. SỰ LẠC QUAN CÓ CƠ SỞ CHO BLOCKCHAIN Chắc chắn công nghệ blockchain có ý nghĩa sâu sắc đối với nhiều tổ chức. Đây là lý do giải thích cho sự hào hứng của những người khôn ngoan và có tầm ảnh hưởng. Ben Lawsky đã từ bỏ công việc giám sát dịch vụ tài chính của bang New York để xây dựng một công ty tư vấn trên mạng. Anh chia sẻ: “Trong năm đến mười năm nữa, hệ thống tài chính có thể sẽ thay đổi chóng mặt và tôi muốn mình là một phần của sự thay đổi đó.”6 Blythe Masters, nguyên Giám đốc Tài chính kiêm người đứng đầu của Global Commodities thuộc ngân hàng đầu tư JP Morgan, đã thành lập công ty công nghệ khởi nghiệp tập trung vào blockchain nhằm biến đổi ngành công nghiệp này. Trên bìa tạp chí Bloomberg Markets số ra tháng 10 năm 2015 có in một dòng tiêu đề nổi bật về Masters: “Tất cả đều xoay quanh blockchain”. Trong khi đó, cũng trong số ra tháng 10 năm 2015, tờ The Economist đã đăng giới thiệu trên trang bìa bài báo có tựa đề “Cỗ máy Niềm tin” và lập luận rằng “công nghệ đằng sau bitcoin có thể thay đổi cách thức hoạt động của cả nền kinh tế.”7 Đối với The Economist, công nghệ blockchain là “một chuỗi vĩ đại đảm bảo về mọi thứ”. Các ngân hàng ở khắp mọi nơi đang giành giật những đội ngũ kỹ thuật hàng đầu để nghiên cứu các cơ hội, một số còn sở hữu hàng tá cao thủ trong lĩnh vực công nghệ. Các ngân hàng thích ý tưởng về những giao dịch an toàn, không gặp trở ngại và có thể giao dịch tức thì, nhưng một số người lại hiểu lầm về ý niệm mở, phi tập trung và các hình thức tiền tệ mới. Ngành công nghiệp dịch vụ tài chính đã xây dựng lại thương hiệu và tư hữu hóa công nghệ blockchain, thứ được coi như công nghệ sổ cái phi tập trung, nỗ lực để có thể tương thích với những ưu điểm của bitcoin: tính bảo mật, tốc độ và chi phí – với một hệ thống hoàn toàn khép kín đòi hỏi sự cho phép của một ngân hàng hoặc một tổ chức tài chính nào đó. Đối với họ, cơ sở dữ liệu của blockchain còn đáng tin cậy hơn những gì họ đang có, cơ sở dữ liệu này cho phép các bên liên quan chủ yếu – người mua, người bán, người quản lý, và các nhà lãnh đạo – nắm giữ các hồ sơ đã được chia sẻ và không thể xóa được, nhờ đó giảm thiểu chi phí, giảm rủi ro thanh toán, và loại bỏ các điểm thất bại chính yếu. Việc đầu tư vào các công ty khởi nghiệp từ blockchain đang bắt đầu cất cánh cũng giống như đầu tư vào bong bóng dot-com hồi những năm 1990 vậy. Các nhà đầu tư mạo hiểm ngày nay thể hiện sự hào hứng tới mức khiến cho những nhà đầu tư dot-com năm 1990 phải đỏ mặt. Riêng trong năm 2014 và 2015, hơn 1 tỷđô-la vốn liên doanh đã ồ ạt đổ vào hệ sinh thái blockchain và tỷ lệ đầu tư tăng gần gấp đôi mỗi năm.8 “Chúng tôi khá tự tin rằng chỉ trong vòng 20 năm nữa thôi, chúng ta sẽ nói chuyện về phương thức này [công nghệ blockchain] như cách chúng ta đang nói về Internet vậy,”9 Marc Andreessen trả lời trong một cuộc phỏng vấn với tờ The Washington Post. Các nhà lãnh đạo cũng bắt đầu quan tâm. Họ thành lập các lực lượng đặc nhiệm để tìm hiểu xem cơ quan tư pháp nào (nếu có) sẽ phải chịu trách nhiệm. Các nhà cầm quyền ở các nước như Nga đã ban hành lệnh cấm hoặc hạn chế quyền sử dụng bitcoin, nhưng có những quốc gia dân chủ lại cần dành thêm thời gian tìm hiểu, như Argentina – nơi từng phải đối mặt với khủng hoảng tiền tệ. Các chính phủ thận trọnghơn ở phương Tây đang đầu tư đáng kể nhằm tìm hiểu bằng cách nào công nghệ mới này có thể biến đổi không chỉ ngân hàng trung ương và bản chất của tiền mà còn liên quan đến cả hoạt động của chính phủ và bản chất của dân chủ. Carolyn Wilkins, Phó Thống đốc tối cao của Ngân hàng Trung ương Canada, tin rằng đã đến lúc các ngân hàng trung ương ở khắp nơi cần nghiên cứu nghiêm túc ý nghĩa của việc quy đổi toàn bộ hệ thống tiền tệ quốc gia sang tiền mã hóa. Nhà kinh tế hàng đầu của Ngân hàng Trung ương Anh, Andrew Haldane, đã đề xuất ý tưởng về một đồng tiền mã hóa quốc gia dành riêng cho Vương quốc Anh.10 Đây là thời điểm hết sức nóng bỏng. Chắc chắn đám đông nhiệt tình ngày càng tăng cũng sẽ dẫn theo các nhà đầu cơ và tội phạm. Câu chuyện đầu tiên mà hẳn ai cũng đã nghe khi nhắc đến tiền số hóa là việc sàn chứng khoán Mt.Gox phá sản hay Ross William Ulbricht, người sáng lập ra dark net* Silk Road bị Cục Điều tra Liên bang bắt quả tang buôn bán ma túy bất hợp pháp, văn hóa phẩm khiêu dâm trẻ em và vũ khí trên chợ đen và sử dụng blockchain bitcoin làm công cụ thanh toán. Giá của bitcoin dao động mạnh, và quyền sở hữu bitcoin vẫn còn tập trung vào một số cá nhân và tổ chức nhất định. Một nghiên cứu năm 2013 cho thấy có 937 người đang sở hữu một nửa số bitcoin trên toàn thế giới, mặc dù ngày nay điều đó đang dần thay đổi.11 * Dark net: được xây dựng trên mạng Internet thông thường, nhưng mạng này yêu cầu phải có phần mềm đặc biệt mới có thể truy cập được. Vì vậy nếu người dùng không có nhiều kiến thức và kinh nghiệm thường không biết hoặc không thể truy cập được những trang web này. Các thông tin được đăng tải trên dark net cũng không thể được tìm thấy bằng các công cụ tìm kiếm. Ta có thể làm giàu từ văn hóa phẩm khiêu dâm và mô hình Ponzi* như thế nào? Trước hết, đó không phải nhờ bitcoin, thứ tài sản có tính đầu cơ tích trữ mà bạn nên quan tâm, trừ khi bạn là một nhà giao dịch. Cuốn sách này viết về một điều gì đó còn to lớn hơn tài sản: Đó là sức mạnh tiềm ẩn và tiềm năng của nền tảng công nghệ này. * Mô hình Ponzi: Được đặt theo tên của Charles Ponzi, chỉ trò vay tiền của người này để trợ nợ cho người khác. Điều này không có nghĩa là bitcoin hay tiền mã hóa bản thân nó không hề quan trọng, như một số người đã nói khi họ tranh giành phân chia dự án của mình từ các vụ đầu tư tai tiếng trong quá khứ. Những đồng tiền này hết sức quan trọng đối với cuộc cách mạng blockchain, đó là điều kiện tiên quyết và quan trọng nhất trong trao đổi ngang hàng, đặc biệt là tiền tệ. ĐẠT ĐƯỢC SỰ TÍN NHIỆM TRONG THỜI ĐẠI CÔNG NGHỆ SỐ Sự tín nhiệm trong kinh doanh là kỳ vọng rằng đối tác sẽ hành xử theo bốn nguyên tắc liêm chính: trung thực, cân nhắc, trách nhiệm giải trình và tính minh bạch.12 Sự trung thực không chỉ là vấn đề đạo đức; nó đã trở thành một phần của nền kinh tế. Để thiết lập mối quan hệ tin tưởng với nhân viên, đối tác, khách hàng, cổ đông, và công chúng, các tổ chức phải trung thực, chính xác và trọn vẹn trong giao tiếp. Không lợi dụng thiếu sót để dối trá, không lợi dụng sự phức tạp để gây hoang mang. Sự cân nhắc trong kinh doanh thường có nghĩa là trao đổi về lợi và hại giúp các bên hợp tác trong thiện chí. Nhưng nó cũng đòi hỏi sự tôn trọng thật lòng dành cho sở thích, mong muốn hoặc cảm xúc của người khác, từ đó các bên mới có thể hợp tác tốt đẹp. Trách nhiệm giải trình là nghĩa vụ cam kết rõ ràng với các bên liên quan và tuân theo chúng. Các cá nhân và tổ chức phải chứng minh rằng họ tôn trọng cam kết của mình và sẽ chịu trách nhiệm nếu phá vỡ cam kết, sẽ tốt hơn nếu có sự xác minh của các bên liên quan hoặc các chuyên gia độc lập bên ngoài. Không đùn đẩy trách nhiệm, không đổ lỗi cho nhau. Tính minh bạch có nghĩa là mọi hoạt động cần công khai giữa thanh thiên bạch nhật. “Họ đang giấu giếm điều gì đây?” là một dấu hiệu của sự thiếu minh bạch dẫn đến mất lòng tin. Tất nhiên, các công ty có quyền hợp pháp trong việc giữ bí mật kinh doanh và các thông tin độc quyền. Nhưng nếu là thông tin thích đáng cho khách hàng, cổ đông, nhân viên, và các bên liên quan khác, sự thành thật sẽ là trọng tâm làm nên lòng tin. Thay vì khoác lên “lớp áo” để đi đến thành công, hãy cởi bỏ chúng. Sự tín nhiệm trong kinh doanh và các tổ chức hiện đang gần ở mức chạm đáy. Công cụ “Thước đo lòng tin” của công ty quan hệ công chúng Edelman cho biết, trong năm 2015, niềm tin vào các tổ chức, đặc biệt là các tập đoàn, đã tụt xuống mức thấp thảm hại, tương đương với thời kỳ diễn ra cuộc suy thoái kinh tế năm 2008. Edelman lưu ý rằng ngay cả ngành công nghiệp kỹ thuật cao cũng lần đầu tiên chứng kiến sự tụt dốc tín nhiệm ở hầu hết các quốc gia, dẫu nó từng một thời bất khả xâm phạm và hiện tại vẫn đang là ngành công nghiệp đáng tin cậy nhất trong lĩnh vực kinh doanh. Trên toàn thế giới, các giám đốc điều hành và quan chức chính phủ tiếp tục là những nguồn tin thiếu tin cậy nhất, thua xa các giáo sư hàn lâm hay kỹ sư công nghiệp.13 Tương tự, theo báo cáo của Galluptrong cuộc điều tra năm 2015 về niềm tin của người Mỹ đối với các tổ chức, thì các tổ chức kinh tế đứng thứ hai từ dưới lên trong tổng số 15 loại hình tổ chức được khảo sát. Chưa đến 20٪ người được hỏi cho biết các tổ chức này có mức độ tin cậy cao hoặc đáng kể. Các tổ chức kinh doanh chỉ xếp trên mỗi Quốc hội Mỹ về chỉ số tín nhiệm.14 Trước khi có blockchain, sự tín nhiệm trong các giao dịch bắt nguồn từ các cá nhân, các tổ chức trung gian, hoặc các tổ chức hoạt động liêm chính. Bởi lẽ chúng ta thường không thể biết rõ đối tác của mình, chứ chưa nói đến biết được liệu họ có trung thực hay không, nên chúng ta đành dựa vào bên thứ ba không chỉ để tạo cam kết với người lạ, mà còn để duy trì hồ sơ giao dịch và thực hiện logic kinh doanh cũng như logic giao dịch đang chiếm lĩnh thương mại trực tuyến. Các bên trung gian như ngân hàng, chính phủ, PayPal, Visa, Uber, Apple, Google, và các tập đoàn số hóa khác nhờ đó đã bỏ túi được vô số lợi nhuận. Trong thế giới blockchain đang dần lớn mạnh, niềm tin bắt nguồn từ mạng lưới và thậm chí từ các đối tượng trong mạng lưới. Carlos Moreira, làm việc tại Công ty An ninh Mật mã WISeKey, nói rằng các công nghệ mới đã ủy thác sự tín nhiệm một cách hiệu quả – thậm chí với cả những thứ vô tri vô giác. “Nếu một vật bất kỳ, dù là bộ cảm biến trên một tháp viễn thông, một cái bóng đèn, hoặc máy đo nhịp tim, khi không chứng tỏ được nó có thể hoạt động tốt hay xứng đáng với cái giá của mình, nó sẽ tự động bị đào thải bởi những món đồ khác.”15 Chính sổ cái là nền tảng của sự tín nhiệm.16 Rõ ràng, “tín nhiệm” nghĩa là mua bán hàng hóa và dịch vụ với thông tin tin cậy và được bảo mật, chứ không phải tin vào tất cả các hoạt động kinh doanh. Tuy nhiên, qua cuốn sách, bạn đọc sẽ nắm được cách mà một cuốn sổ cái toàn cầu chứa đựng những thông tin trung thực có thể giúp xây dựng sự liêm chính trong mọi tổ chức, đồng thời biến thế giới thành một nơi an toàn và đáng tin cậy hơn. Theo quan điểm của chúng tôi, những công ty thực hiện một số hoặc toàn bộ giao dịch của họ trên blockchain sẽ được thị trường đặt nhiều niềm tin vào giá cổ phiếu của họ hơn. Các bên liên quan và người dân luôn kỳ vọng rằng các doanh nghiệp công, các tổ chức hoạt động bằng thuế và tiền công quỹ sẽ sử dụng ngân sách của mình thông qua blockchain, dù chỉ là một phần nhỏ. Do tính minh bạch được tăng cường, các nhà đầu tư sẽ có thể xem liệu một giám đốc điều hành có thực sự xứng đáng được hưởng khoản lợi tức béo bở hay không. Hợp đồng thông minh được kích hoạt bởi các blockchain sẽ đòi hỏi các bên phải tuân thủ các cam kết và các cử tri sẽ biết được liệu đại biểu của họ có trung thực hoặc đảm bảo minh bạch tài chính hay không. SỰ TRỞ LẠI CỦA INTERNET Kỷ nguyên đầu tiên của Internet được sinh bằng nhiệt huyết và ý chí của chàng Luke Skywalker trẻ tuổi* – với niềm tin rằng bất kì đứa trẻ đến từ nơi lạc hậu nào đó vẫn có thể mang lại một nền văn minh mới bằng cách tung ra một trang web dot-com. Nghe thật phi logic, nhưng nhiều cá nhân và tập thể vẫn hy vọng rằng Internet, như cách mà nó đã thể hiện trong World Wide Web, sẽ làm gián đoạn thế giới công nghiệp nơi quyền lực bị nắm giữ bởi một cơ cấu quyền hành rất khó đạt được và khó có thể lật đổ. Không giống như những phương tiện truyền thông cũ bị chi phối bởi các thế lực lớn trong khi người dùng hoàn toàn thụ động, các phương tiện truyền thông mới sẽ trở nên trung lập và tất cả mọi người đều tích cực tham gia. Chi phí thấp cùng một cộng đồng bình đẳng trên Internet sẽ làm suy yếu hệ thống thứ bậc xã hội đã ăn sâu trong tiềm thức và vươn tay giúp đỡ cả những công dân tại các quốc gia đang phát triển trong nền kinh tế toàn cầu. Giá trị và uy tín của cá nhân sẽ được xét trên giá trị đóng góp cho cộng đồng chứ không phải bằng địa vị. Nếu bạn thông minh và chăm chỉ ở Ấn Độ, những phẩm chất đó sẽ mang lại uy tín cho bạn. Thế giới sẽ trở nên “phẳng” hơn, mềm mại và linh hoạt hơn. Quan trọng nhất, công nghệ sẽ góp phần đem lại sự thịnh vượng cho mọi người chứ không chỉ là của cải cho một vài cá nhân. * Tên của một nhân vật trong phim Star War (Chiến tranh giữa các vì sao). Và một số viễn cảnh nêu trên đã thực sự xảy ra. Đã có những cái bắt tay làm thay đổi thế giới, như Wikipedia, Linux và Galaxy Zoo. Gia công linh kiện và mạng lưới kinh tế số hóa giúp cho mọi công dân ở các nước đang phát triển có thể tiếp cận sâu và đóng góp nhiều hơn cho nền kinh tế thế giới. Ngày nay, hơn hai tỷ người đã kề vai sát cánh trong một cộng đồng bình đẳng. Tất cả chúng ta đều có quyền truy cập thông tin theo những phương thức mà trước đây chưa bao giờ mơ đến. Tuy nhiên, các nước đế quốc đã phản đòn. Rõ ràng quyền lực tập trung trong kinh tế và chính trị đã khiến kiến trúc dân chủ ban đầu của mạng Internet bị bóp méo theo ý muốn của họ. Các ông lớn đang kiểm soát và sở hữu các tư liệu sản xuất, trong khi các phương thức tương tác xã hội – cốt lõi của chúng – lại đang dần lớn mạnh và phát triển nên một kho tàng dữ liệu. Các thuật toán ngày càng chi phối việc kinh doanh và cuộc sống hằng ngày nhiều hơn; thế giới ứng dụng tiềm ẩn những năng lực phi thường như máy móc có khả năng tự học hỏi và các phương tiện tự động vận hành. Từ Thung lũng Silicon và Phố Wall cho đến Thượng Hải và Seoul, tầng lớp quý tộc mới này đang tận dụng chính lợi ích của người trong cuộc để khai thác triệt để thứ công nghệ phi thường vô tiền khoáng hậu này, hòng trao quyền cho các chủ thể kinh tế để họ dựng nên những khối tài sản kếch xù, đồng thời củng cố quyền lực và chi phối nền kinh tế cũng như xã hội. Các nhà tiên phong trong lĩnh vực số hóa đã sớm đưa ra những quan ngại về mặt tối của Internet.17 Các nước phát triển có tổng sản phẩm quốc nội tăng nhưng lại không tạo ra được lượng việc làm tương xứng. Năng lực tạo ra của cải tăng lên đồng thời khoảng cách giàu nghèo trong xã hội cũng ngày một lớn. Các tập đoàn công nghệ lớn đã chuyển từ các hoạt động mở, phi tập trung, bình đẳng và trao quyền cho Internet sang các khu vườn trực tuyến khép kín hoặc độc quyền, những ứng dụng chỉ đọc* đang dần giết chết tương tác trong cộng đồng. Lực lượng của các tập đoàn này đã thâu tóm được hằng hà sa số những công nghệ mở mang tính ngang hàng và dân chủ, sau đó sử dụng chúng để thu lời bất chính. * Ứng dụng chỉ đọc: là các ứng dụng chỉ có thể đọc, nhưng không thể thao tác trên đó được. Và hậu quả là sức mạnh kinh tế đã trở thành thứ công cụ xấu xa, quyền lực được tập trung nhiều hơn và ngày càng kiên cố. Dữ liệu không được phân phối rộng rãi theo chủ nghĩa dân chủ, thay vào đó chúng đang được tích trữ và khai thác bởi ngày càng ít chủ thể hơn, và họ thường sử dụng chúng để củng cố sức mạnh và tăng cường kiểm soát. Nếu bạn tích luỹ được nhiều dữ liệu và nắm rõ sức mạnh đi cùng với chúng, bạn thậm chí có thể tăng cường củng cố vị thế của bản thân bằng cách tạo ra kiến thức độc quyền. Đặc quyền này sẽ lấy đi công trạng của người sáng lập, bất kể nguồn gốc của nó là từ đâu. Hơn nữa, các ông lớn công nghệ như Amazon, Google, Apple, và Facebook – tất cả đều khởi nghiệp bằng Internet – thường giấu kho báu dữ liệu mà các cá nhân và tổ chức khai báo trong những kho tàng dưới trạng thái thông tin bảo mật chứ không phát tán lên mạng. Mặc dù chúng khiến người dùng nhận được nhiều ích lợi, nhưng đồng thời cũng biến dữ liệu thành một loại tài sản mới có thể đè bẹp mọi loại tài sản trước đây. Thêm nữa, điều này đang phá hoại các khái niệm truyền thống về quyền riêng tư và tính tự chủ của cá nhân. Mọi chính phủ đều sử dụng Internet để cải thiện hoạt động và dịch vụ, nhưng bây giờ họ cũng triển khai công nghệ để giám sát và thậm chí thao túng công dân. Ở nhiều nước dân chủ, chính phủ sử dụng thông tin và công nghệ truyền thông để theo dõi công dân, thay đổi tư tưởng cộng đồng của họ, tăng cường lợi ích bản thân, làm suy yếu nhân quyền và tự do của công dân, tất cả chỉ để giữ vững quyền lực của bản thân. Các chính phủ cực đoan như Trung Quốc và Iran tiến hành phong tỏa Internet, khai thác nó nhằm trấn áp những thế lực thù địch và vận động công dân xuôi theo mục tiêu của họ. Nhưng như vậy không có nghĩa là Internet coi như đã chết. Các mạng lưới đã trở nên tối quan trọng đối với tương lai của thế giới số và tất cả chúng ta nên hỗ trợ những nỗ lực nhằm bảo vệ nó, chẳng hạn như nỗ lực của những người sáng lập ra mạng lưới nguồn thông tin World Wide Web, những người vẫn đang chiến đấu để giữ cho nó luôn mở, trung lập, và không ngừng phát triển. Giờ đây, với công nghệ blockchain, một thế giới của những khả năng mới đã mở ra để tạo nên một cú lội ngược dòng ngoạn mục. Chúng ta đã thật sự có một nền tảng ngang hàng với nhiều điều thú vị mà chúng tôi sẽ bàn tới trong sách. Chúng ta sở hữu danh tính và dữ liệu cá nhân của chính mình. Chúng ta có thể tiến hành giao dịch, tạo lập và trao đổi mà không cần đến một trung gian quyền lực nào trong vai người phán xử các giá trị tiền tệ và thông tin. Hàng tỷ người bị lãng quên giờ đây đã có thể tham gia vào nền kinh tế toàn cầu. Chúng ta có thể bảo vệ quyền riêng tư và kiếm tiền từ thông tin của chính mình, có thể đảm bảo rằng những người tạo lập sẽ được đền đáp xứng đáng cho quyền sử hữu trí tuệ của họ. Thay vì cố gắng giải quyết vấn đề bất bình đẳng xã hội ngày một gia tăng thông qua việc phân phối lại của cải, chúng ta có thể bắt đầu thay đổi cách của cải được phân phối hay cách mà nó được tạo ra, đồng thời tất cả mọi người, từ nông dân cho đến nhạc sĩ, đều có thể chia sẻ đầy đủ hơn lượng của cải mà họ tạo ra. Bầu trời dường như đã trở nên nhỏ bé. Giao thức này dường như lại giống Yoda* hơn là Chúa Trời! Nhưng nó đã cho phép sự hợp tác tin cậy được xảy ra trong một thế giới đang cần đến nó. Thật hào hứng biết bao! * Yoda: một nhân vật trong bộ phim Star War (Chiến tranh giữa các vì sao). Yoda là bậc thầy về khả năng linh cảm và giải quyết các vấn đề. HIỆN THÂN CÁ NHÂN VÀ CHIẾC HỘP ĐEN DANH TÍNH Trong suốt lịch sử, mỗi hình thức truyền thông mới lại giúp nhân loại có thể vượt qua thời gian, không gian và ngày tàn của vạn vật. Khả năng thần thánh ấy chắc chắn sẽ dấy lên một câu hỏi về danh tính và sự tồn tại của loài người: Chúng ta là ai? Ý nghĩa của việc làm người là gì? Làm thế nào để khái niệm hóa bản thân ? Dưới góc nhìn của Marshall McLuhan, theo thời gian, phương tiện chính là thông điệp. Con người hình thành và được hình thành bởi phương tiện truyền thông. Bộ não của chúng ta dần thích nghi. Tổ chức của chúng ta dần thích nghi. Rồi cả xã hội thích nghi với nó. “Ngày nay, ai cũng cần một tổ chức có thẩm quyền cung cấp cho mình một thông tin danh tính, chẳng hạn như thẻ ngân hàng, thẻ khách hàng thường xuyên hay thẻ tín dụng,”18 Carlos Moreira đến từ WISeKey nói. Cha mẹ ban cho chúng ta một cái tên, bác sĩ sản khoa được cấp phép của tiểu bang hoặc bà mụ đến tận nhà lấy dấu chân chúng ta rồi xác nhận chiều dài cân nặng, sau đó họ kí vào tờ giấy khai sinh, thứ có thể chứng thực ngày giờ và nơi sinh của chúng ta. Giờ thì họ có thể ghi nhận giấy khai sinh trên blockchain, liên kết nó với một tuyên bố về ngày sinh và một quỹ quyên góp tiền học đại học. Bạn bè và gia đình có thể đóng góp bitcoin để bạn có thể tiếp tục học lên giáo dục bậc cao. Và đó là nơi bắt nguồn cho dòng chảy dữ liệu của chúng ta. Trong những ngày đầu của Internet, Tom Peters* viết, “Bạn là dự án của chính bạn.”19 Ông muốn nói rằng các mối quan hệ tập thể và nghề nghiệp không thể định nghĩa chúng ta được nữa. Nếu nói “bạn là dữ liệu của chính mình” thì cũng chẳng sai. Nhưng Moreira lại nói, “Thông tin danh tính đó bây giờ là của bạn, nhưng dữ liệu đến từ các tương tác trên thế giới lại do người khác sở hữu.” Đó là cách mà hầu hết các công ty và tổ chức nhìn nhận bạn, họ đánh giá qua những dữ liệu mà bạn để lại trên Internet. Họ tổng hợp những dữ liệu đó thành một đại diện ảo cho bạn, và họ cung cấp cho phần ảo đó những lợi ích mới phi thường, vượt xa cả những giấc mơ hạnh phúc nhất của cha mẹ chúng ta.21 Nhưng tiện ích cũng có cái giá của nó: Bảo mật. Những kẻ cho rằng “bảo mật chết rồi, hãy quên nó đi” đã nhầm.22 Bảo mật là nền tảng của xã hội tự do. * Tom Peters (1942-?): tác giả chuyên viết về quản trị kinh doanh. “Mọi người nhìn nhận rất đơn giản về danh tính”23, nhà lý luận blockchain Andreas Antonopoulos nói. Chúng ta sử dụng từ danh tính để mô tả bản thân, tham chiếu cái tôi đó ra thế giới, và ta kết hợp tất cả những thuộc tính đó với cái tôi của mình hay hình chiếu của chính nó. Chúng có thể đến từ thiên nhiên, từ nhà nước, hay các tổ chức tư nhân. Chúng ta có thể có một hoặc nhiều vai trò với một loạt các chỉ số gắn liền với những vai trò đó. Mà vai trò thì có thể thay đổi. Hãy nhìn lại công việc trước đây của bạn. Vai trò của bạn có thay đổi một cách cơ hữu bởi bản thân bạn cảm thấy cần phải có những chuyển biến trong công việc hay không? Hay đó chỉ là do bạn đang xem xét lại bản mô tả công việc của mình? Giá mà bạn sở hữu “phần ảo” – hiện thân của chính mình – và “sống” trong chiếc hộp đen danh tính, thì bạn có thể kiếm tiền từ dòng dữ liệu của bản thân và chỉ tiết lộ những gì bạn cần, khi đặt ra một quyền cụ thể. Tại sao giấy phép lái xe của bạn lại chứa nhiều thông tin thừa thãi, trong khi đáng lẽ nó chỉ cần cho thấy thực tế là bạn đã vượt qua kỳ thi lái xe và chứng minh khả năng lái xe của bạn? Hãy tưởng tượng một kỷ nguyên mới của Internet, nơi mà hiện thân cá nhân của bạn quản lý và bảo vệ nội dung chiếc hộp đen ấy. Phần mềm phục vụ này chỉ khai báo những thông tin hoặc số liệu bắt buộc trong từng hoàn cảnh, đồng thời phủi đi những mảnh vụn dữ liệu trong khi bạn đang lèo lái thế giới số. Điều này có vẻ giống với những bộ phim khoa học viễn tưởng như The Matrix (Ma trận) hay Avatar.Nhưng ngày nay công nghệ blockchain đã biến nó thành một việc khả thi. Joe Lubin, Giám đốc Điều hành của Consensus Systems, đề cập đến khái niệm này như là một “danh tính số ổn định* và nhân cách con người” trên một blockchain. “Khi ở cùng các bạn đại học, tôi thể hiện một con người hoàn toàn khác với bản thân tôi khi đang phát biểu tại Cục Dự trữ Liên bang”, ông nói. “Trong nền kinh tế số trực tuyến, tôi sẽ bộc lộ những phương diện khác nhau của bản thân và tương tác trong thế giới đó dựa trên nền tảng những nhân cách khác nhau”. Lubin hy vọng sẽ có một “nhân cách kinh điển”, phiên bản mà ông sẽ dùng để trả thuế, đi vay, và xin bảo hiểm. “Có khi tôi sẽ có cả nhân cách gia đình và nhân cách đi làm để tách biệt khỏi nhân cách kinh điển kia, rồi một nhân cách game thủ không liên quan gì đến nhân cách đi làm, hay thậm chí là một nhân cách dark web** tuyệt nhiên không dính líu đến những nhân cách khác.”24 * Danh tính số ổn định: chỉ những nguồn tài liệu/chứng nhận tồn tại lâu bền dưới dạng văn bản, file lưu trữ, trang web,… và có thể truy cập được trên Internet. ** Dark web: tồn tại trên dark net. Dark web là một phần được mã hóa trên Internet, không xuất hiện trên các công cụ tìm kiếm và đòi hỏi phần mềm, cấu hình hay sự ủy quyền đặc biệt để có thể truy cập. Hộp đen của bạn có thể bao gồm các thông tin như các giấy phép do chính phủ ban hành. Danh tính, mã số An sinh Xã hội, thông tin y tế, tài khoản dịch vụ, tài khoản tài chính, bằng cấp, giấy chứng nhận, giấy khai sinh và những thông tin cá nhân bạn không muốn tiết lộ nhưng lại muốn kiếm tiền từ giá trị của nó, chẳng hạn như sở thích tình dục hoặc điều kiện y tế để phục vụ cho các cuộc thăm dò hoặc nghiên cứu. Bạn có thể cấp giấy phép cho các dữ liệu để phục vụ cho mục đích cụ thể và các thực thể cụ thể trong một khoảng thời gian nhất định. Bạn có thể gửi một tập hợp các thuộc tính của bạn cho bác sĩ mắt của mình và một tập con khác cho quỹ phòng hộ mà bạn muốn đầu tư vào. Hiện thân của bạn có thể trả lời Có-Không cho các câu hỏi mà không tiết lộ bạn là ai: “Bạn vừa đúng 21 tuổi hay hơn? Trong ba năm qua, bạn có kiếm được hơn 100.000 đô-la mỗi năm không? Bạn có chỉ số khối cơ thể trong phạm vi bình thường không?”25 Trong thế giới vật chất, uy tín của bạn thuộc về một nơi cụ thể, và mọi người xung quanh đều có cái nhìn nhất định về bạn. Trong nền kinh tế số, uy tín của nhiều danh tính trong hiện thân của bạn sẽ dễ dàng được mang theo. Khả năng di chuyển sẽ giúp đưa con người ở mọi nơi đến với nền kinh tế số. Những người sở hữu ví điện tử và danh tính ở châu Phi vẫn có thể thiết lập những thông tin uy tín cần thiết để vay tiền và khởi nghiệp chẳng hạn: “Thấy không, tất cả những người này đều biết tôi rất rõ và chấp nhận tôi. Tôi là người đáng tin cậy trong các vấn đề tài chính. Tôi là một công dân đầy quyền lực trong nền kinh tế số toàn cầu.” Danh tính chỉ là một phần nhỏ. Phần còn lại là đám mây – một đám mây danh tính liên kết linh hoạt khi lỏng khi chặt với danh tính của bạn. Nếu cố gắng ghi lại chúng trên blockchain, một cuốn sổ cái bất biến, chúng ta sẽ không chỉ mất đi một sắc thái tương tác xã hội mà còn đánh rơi món quà của sự quên lãng. Đừng bao giờ đánh giá con người qua những tháng ngày tồi tệ nhất của họ. KẾ HOẠCH HƯỚNG ĐẾN SỰ THỊNH VƯỢNG Trong cuốn sách này, bạn sẽ đọc được hàng chục câu chuyện về việc giao thức tín nhiệm đã tạo tiền đề cho nhiều phát kiến, tạo ra những cơ hội mới để hướng tới một thế giới thịnh vượng hơn. Sự thịnh vượng trước hết là về mức sống của một người. Để đạt được nó, con người phải có phương tiện, công cụ, và cơ hội để tạo ra của cải vật chất và phát triển kinh tế. Nhưng đối với chúng ta, nó còn chứa đựng nhiều hơn thế: tính bảo mật cá nhân, sự an toàn, sức khỏe, giáo dục, môi trường phát triển bền vững, các cơ hội để định hình đồng thời kiểm soát vận mệnh của một người và tham gia vào nền kinh tế xã hội. Để có được của cải, cá nhân ít nhất cũng phải sở hữu và tiếp cận được với một số hình thức dịch vụ tài chính cơ bản để có thể yên tâm dự trữ và di chuyển tài sản. Bên cạnh đó là truyền thông và các công cụ giao dịch để kết nối với nền kinh tế toàn cầu, an ninh, sự bảo hộ, quyền sở hữu đất đai và các tài sản hợp pháp khác.26 Đây chính là lời hứa của công nghệ blockchain. Những câu chuyện bạn sắp đọc trong đây sẽ cho bạn cảm nhận về một tương lai, nơi mà ai ai cũng có thể đạt được thành công trong kinh tế, chứ không phải những người vốn giàu có và quyền lực sẽ ngày càng trở nên giàu có hơn. Có lẽ nó còn có thể tạo nên một thế giới nơi chúng ta sở hữu thông tin của chính mình và có thể tự bảo vệ quyền riêng tư cũng như sự an toàn của bản thân. Một thế giới mở nơi mọi người đều có thể đóng góp cho cơ sở hạ tầng công nghệ thay vào nơi có các khu vườn với tường rào khép kín bao quanh, nơi các công ty lớn cung cấp các ứng dụng độc quyền. Một thế giới mà hàng tỷ người từng bị gạt ra rìa có thể tham gia vào nền kinh tế toàn cầu và cùng đón nhận sự hào phóng của nó. Sau đây là phần tóm tắt những ý chính. Tạo ra một nền kinh tế chia sẻ* ngang hàng thực sự * Nền kinh tế chia sẻ (sharing economy): là thuật ngữ đề cập đến mô hình kinh doanh khai thác các yếu tố tài nguyên sẵn có của người dùng cuối và kết hợp với các yếu tố công nghệ để hợp thành một mô hình kinh doanh. Mô hình này thường do các doanh nghiệp khởi nghiệp khởi xướng – đối tượng này không sở hữu bất kỳ một nhà máy hay một kho hàng nào nhưng lại có cả một kho tài nguyên sẵn có trên toàn cầu và luôn sẵn sàng gia nhập vào hệ thống. Các chuyên gia thường đề cập đến Airbnb, Uber, Lyft, TaskRabbit, và nhiều cái tên khác như nền tảng của một nền kinh tế chia sẻ. Đó là một khái niệm tốt đẹp rằng những người có cùng vị trí sẽ san sẻ giá trị với nhau. Nhưng những doanh nghiệp này lại chỉ liên quan chút xíu đến việc chia sẻ. Trên thực tế, chính xác thì họ đã thành công bởi họ không chia sẻ mà là tổng hợp. Đó là một nền kinh tế tổng hợp. Uber là một tập đoàn tổng hợp dịch vụ vận tải trị giá 65 tỷ đô-la. Airbnb, đứa con cưng trị giá 25 tỷ đô-la của Thung lũng Silicon thì tổng hợp những căn hộ chưa có người ở. Hầu hết đều tổng hợp dịch vụ thông qua các nền tảng độc quyền tập trung, và sau đó bán lại cho người dùng. Trong quá trình đó, họ đi thu thập dữ liệu nhằm khai thác cho mục đích thương mại. Các công ty này đều ra đời trong khoảng mười năm đổ lại đây bởi trước đó không có đủ các điều kiện tiên quyết về công nghệ như điện thoại thông minh, đầy đủ GPS và hệ thống thanh toán tinh vi. Giờ đây với blockchain, công nghệ tồn tại là để tái phát minh các ngành công nghiệp này một lần nữa. Ngày nay, mọi hành vi phá rối đều đang bị ngăn chặn. Hãy tưởng tượng thay vì công nghệ ứng dụng tập trung Airbnb, hãy gọi đó là blockchain Airbnb hoặc bAirbnb với bản chất là sự đồng sở hữu của các thành viên trong công ty. Khi người thuê nhà muốn có một danh sách, phần mềm bAirbnb sẽ quét qua các blockchain, tìm kiếm tất cả các danh sách và bộ lọc sau đó hiển thị những đối tượng đáp ứng được các tiêu chí của khách hàng. Bởi mạng tạo ra một hồ sơ giao dịch trên blockchain, một đánh giá người dùng tích cực sẽ cải thiện hình ảnh và thiết lập đặc tính cho chúng mà không cần đến bên trung gian. Vitalik Buterin, người sáng lập ra blockchain Ethereum, nói rằng: “Trong khi hầu hết các công nghệ có xu hướng tự động hóa công nhân ở ngoại vi để nó thực hiện nhiệm vụ quản lý thì blockchain lại tự động hóa chính vùng trung tâm. Thay vì gạt người lái xe ra khỏi công việc của mình, blockchain sẽ đẩy Uber ra ngoài và cho phép người lái xe làm việc trực tiếp với khách hàng của mình.”27 Đổi mới hệ thống tài chính với tốc độ và sự bao quát Ngành công nghiệp dịch vụ tài chính đang góp phần giúp cho nền kinh tế toàn cầu hoạt động mạnh mẽ, nhưng ngày nay hệ thống đó đầy rẫy các vấn đề. Có thể cho rằng đây là ngành công nghiệp tập trung nhất trên thế giới và cũng là ngành công nghiệp cuối cùng cảm nhận được hiệu quả biến đổi của cuộc cách mạng công nghệ. Những thành trì kiên cố của trật tự tài chính xã hội như ngân hàng đã dành rất nhiều thời gian cho việc bảo vệ sự độc quyền và tìm cách gây rối cản trở sự đổi mới. Hệ thống tài chính cũng đang vận hành dựa trên công nghệ lạc hậu và được quản lý bởi các quy định từ thế kỷ XIX. Nó đầy rẫy những mâu thuẫn và phát triển không đồng đều, khiến toàn hệ thống đôi khi trở nên chậm chạp, thường xuyên thiếu an toàn và mơ hồ đối với các bên liên quan. Công nghệ sổ cái phi tập trung có thể giải phóng nhiều dịch vụ tài chính khỏi các quy chế cũ, thúc đẩy cạnh tranh và đổi mới. Suy cho cùng, nó rất tốt cho người sử dụng. Trước đây, ngay cả khi kết nối với Internet, hàng tỷ người vẫn bị loại khỏi nền kinh tế. Lý do đơn giản là các tổ chức tài chính không cung cấp các dịch vụ kinh tế (như ngân hàng) cho họ, bởi làm ăn với những khách hàng này thường không có lãi và ngập tràn rủi ro. Bảo đảm quyền lợi về kinh tế cho toàn cầu Quyền sở hữu tài sản luôn gắn bó mật thiết với cơ chế dân chủ của chủ nghĩa tư bản. Bản dự thảo đầu tiên của Jefferson về Tuyên ngôn Độc lập của Mỹ đã chỉ ra những quyền bất khả xâm phạm của con người là “quyền được sống, quyền được tự do và quyền mưu cầu của cải”, chứ không phải là “quyền mưu cầu hạnh phúc”.28 Mặc dù những quyền lợi này đã đặt nền móng cho nền kinh tế hiện đại và xã hội ở hầu hết các nước phát triển, nhưng ngày nay phần lớn dân số thế giới lại không thu được lợi ích gì cho bản thân họ từ những quyền lợi đó. Cho dù các nhà lãnh đạo đã thực hiện nhiều cải cách để đảm bảo quyền được sống và quyền được tự do cho công dân nước mình, nhưng hầu như người nào có chút ít của cải cũng đều đứng trước nguy cơ bị đám quan chức tham nhũng của chính quyền cướp mất nhà cửa đất đai, khi chỉ cần một thao tác nhỏ là khối tài sản đó lập tức biến thành tài sản công trong cơ sở dữ liệu tập trung của chính phủ. Và một khi không có chứng nhận quyền sở hữu tài sản, chủ sở hữu đất không thể đem chúng đi thế chấp, đi vay, xin cấp phép xây dựng hay bán đất, và rất có khả năng tài sản đó sẽ bị chiếm đoạt, từ đó ảnh hưởng đến vấn đề tài chính của chủ sở hữu. Ông Hernando de Soto là Chủ tịch của Học viện Tự do và Dân chủ, có trụ sở tại Lima. Người được đánh giá là một trong những bộ óc kinh tế lỗi lạc của thế giới này cho rằng khoảng 5 tỷ người trên thế giới đang bị lằn ranh mập mờ trong sở hữu đất đai đó cản đường và không thể hưởng đầy đủ những giá trị mà đáng lẽ họ phải nhận được từ công cuộc toàn cầu hóa. Sau đó ông kết luận rằng blockchain sẽ thay đổi tất cả. “Mục đích chính của blockchain là đưa ra các quyền lợi cho những hàng hoá có thể giao dịch, cho dù đó là tài chính, tài sản vật lý hay các ý tưởng. Mục tiêu đặt ra không chỉ dừng ở việc ghi chép các số liệu về đất đai, mà còn là ghi nhận những quyền liên quan để quyền chủ sở hữu trở thành bất khả xâm phạm.”29 Quyền sở hữu chung có thể đặt nền móng cho một chương trình nghị sự mới về công bằng trên toàn thế giới, tăng trưởng kinh tế toàn cầu, sự thịnh vượng và nền hòa bình nhân loại. Với mô hình mới này, quyền lợi của chúng ta sẽ không còn phải nhờ đến sự đảm bảo của súng đạn hay lực lượng quân sự, mà chính công nghệ sẽ làm điều đó cho chúng ta. “Chuỗi blockchain không thuộc về thế giới thực, mà chúng được thực hiện trên thế giới ảo. Và tôi tin rằng như vậy là tốt.,30 ông Soto nói. Thế giới ảo chính là một thế giới phi tập trung vì nó không bị chi phối bởi bất kỳ tổ chức quyền lực nào, mọi người đều có thể biết chuyện gì đang xảy ra và những sự kiện đó sẽ được lưu trữ vĩnh viễn. Vĩnh biệt phí giao dịch cắt cổ Chúng ta có thể thấy hầu như trên mọi báo cáo, bài viết, hay các ghi chép khi phân tích lợi ích của tiền mã hóa đều đề cập đến vấn đề chi phí giao dịch. Và họ có lý do chính đáng để nói về khoản phí này. Có thể thấy rằng nguồn vốn lớn nhất rót vào các nước đang phát triển không đến từ viện trợ hay vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài, mà chính là dòng tiền từ những công dân làm ăn xa xứ gửi về quê hương. Quá trình này ngốn rất nhiều thời gian, đòi hỏi tính kiên nhẫn và đôi khi là lòng dũng cảm để cứ mỗi tuần lại đến văn phòng giao dịch trong vùng, điền vào một đống giấy tờ và phải chịu đựng mức phí lên tới 7%. Vì thế một phương án đã được đưa ra nhằm giải quyết vấn đề này. Công ty ví bitcoin Abra cùng nhiều công ty khác đang xây dựng một mạng lưới thanh toán toàn cầu bằng cách sử dụng công nghệ blockchain. Mục tiêu của Abra là biến tất cả những người sử dụng nó trở thành những chuyên gia ngân hàng thực thụ. Toàn bộ quá trình dòng tiền chảy từ quốc gia này sang quốc gia khác chỉ mất một giờ đồng hồ thay vì cả tuần trời, với mức phí giao dịch 2% thay vì 7% (mà ở một số nơi phí có thể còn cao hơn thế). Abra hy vọng rằng hệ thống thanh toán này sẽ áp đảo toàn bộ các máy ATM trên toàn thế giới. Trong khi dịch vụ chuyển tiền Western Union đã phải mất tới 150 năm để đạt được con số 500.000 đại lý trên toàn thế giới thì chỉ trong vòng một năm, Abra sẽ làm được điều đó. Loại bỏ quan liêu và tham nhũng trong những dòng viện trợ từ nước ngoài Một câu hỏi được đặt ra là liệu công nghệ blockchain có thể ngăn chặn tham nhũng khi có các khoản viện trợ đến từ nước ngoài hay không? Lấy một ví dụ, trận động đất Haiti năm 2010 là một trong những thảm họa tự nhiên cướp đi nhiều sinh mạng nhất trong lịch sử loài người. Khoảng 100.000 đến 300.000 người đã thiệt mạng. Chính phủ Haiti đã phải đi vay để trang trải cho công cuộc khôi phục đất nước. Cả thế giới đã chung tay quyên góp hơn 500 triệu đô-la Mỹ cho hội Chữ thập Đỏ để gửi tới Haiti. Nhưng một cuộc điều tra bí mật cho thấy một lượng lớn tiền quỹ đã bị thất thoát. Công nghệ blockchain có thể khắc phục việc này bằng cách chuyển thẳng tiền viện trợ đến người cần nhận mà không cần thông qua bất kỳ cá nhân tổ chức trung gian nào. Không chỉ vậy, blockchain còn được thiết kế để chống lại việc thay đổi dữ liệu, buộc các tổ chức phải có trách nhiệm hơn với hành động của mình. Hãy tưởng tượng mà xem, bạn có thể theo dõi từng đô-la mình đã gửi cho hội Chữ thập Đỏ từ thời điểm bạn nhấn nút gửi trên chiếc điện thoại thông minh của mình cho đến khi chúng đến tay người cần. Bạn có thể nạp tiền dưới hình thức ký quỹ và nhanh chóng gửi số tiền đó đi khi mà hội Chữ thập Đỏ có những kêu gọi đóng góp mới. Những người làm nên giá trị phải nhận được lợi nhuận trước tiên Trước khi Internet ra đời, rất nhiều người tạo ra tài sản trí tuệ đã không nhận được món tiền xứng đáng. Ví dụ như trước đây, những nhạc sĩ và nhà soạn nhạc ký hợp đồng với hãng thu âm để bán tác phẩm nhưng họ sẽ không nhận thêm được một đồng nào cho bản quyền của tác phẩm họ đã viết ra, tuy nhiên, từ khi Internet ra đời mọi chuyện đã thay đổi. Nhờ có Internet, các nhạc sĩ có thể biết được tác phẩm của họ đã được sử dụng ở đâu và từ đó họ có thể thu được tiền bản quyền. Nào, hãy lật lại vụ hàng loạt các hãng nhạc cùng đệ đơn kiện Napster, trang web cho phép người dùng tải nhạc miễn phí ra đời năm 1999. Các hãng thu âm trên thế giới đã cùng nhau khởi kiện công ty trên, vì website này đã cho phép hơn 18.000 người dùng tải các ca khúc mà không thu của họ một đồng phí bản quyền nào. Sau đó, các hãng thu âm đã thắng kiện và nền tảng này bị dỡ bỏ vào tháng Bảy năm 2001. Alex Winter, đạo diễn của một bộ phim tài liệu về Napster, đã trả lời phỏng vấn tờ The Guardian như sau: “Tôi khó mà có thể rạch ròi trắng đen khi bàn tới những thay đổi lớn về văn hóa. Trong trường hợp của Napster, đã có một khoảng xám lớn nằm giữa hai chiều ý kiến giữa ‘Tôi đã bỏ tiền ra mua cái gì thì tôi cũng có quyền chia sẻ cái đó.’ và ‘Kể cả anh mua về rồi thì dù chỉ làm lộ một phần nhỏ thôi cũng vẫn tính là phạm pháp.’”31 Chúng tôi đồng ý với quan điểm này của Winter. Mô hình kinh doanh hợp tác với người dùng thường bền vững hơn là đi kiện họ. Vụ kiện trên đã nhanh chóng trở thành tâm điểm của toàn ngành công nghiệp âm nhạc vì nó đã bóc trần những phương thức marketing lỗi thời, sự thiếu hiệu quả trong phân phối tổng thể và những đạo luật chống lại các nhạc sĩ cần được làm sáng tỏ. Từ đó đến nay, hầu như vẫn không có gì thay đổi. Nhưng ngày nay, một hệ sinh thái âm nhạc mới đã nổi lên bằng công nghệ blockchain, đi đầu là ca sĩ kiêm nhạc sĩ người Anh Imogen Heap, nhạc công đàn Cello Zoe Keating, tiếp đó là các nhà phát triển và các nhân tố hậu thuẫn khác. Mọi ngành công nghiệp văn hóa đều đang cần phải thay đổi cùng lời hứa hẹn về việc những người bán chất xám và sự sáng tạo sẽ được trả công xứng đáng cho những giá trị mà họ tạo ra. Định hình lại những doanh nghiệp làm nên chủ nghĩa tư bản Nhờ sự nổi lên của nền tảng ngang hàng toàn cầu đem lại danh tính, tín nhiệm, uy tín và giao dịch, cuối cùng chúng ta cũng có thể tái tạo những cấu trúc sâu xa của các doanh nghiệp để tiến đến đổi mới, tạo ra những giá trị sẻ chia, xa hơn nữa là sự thịnh vượng của số đông thay vì của cải cho số ít. Điều này không đả động gì đến những doanh nghiệp với lợi nhuận và tầm ảnh hưởng nhỏ, mà ngược lại, chúng ta đang nói về các công ty tạo nên thế kỷ XXI, một số trong đó có thể được thành lập bởi những ông chủ giàu có và quyền lực trong thị trường của mình. Chúng tôi mong rằng các tổ chức kinh doanh trông sẽ giống như một mạng lưới, chứ không phải là một hệ thống cấp bậc theo chiều thẳng đứng của thời đại công nghiệp này. Như vậy sẽ tạo ra cơ hội để của cải được phân phối (không phải tái phân phối) một cách dân chủ hơn. Chúng ta cũng sẽ lướt qua thế giới phi thường của hợp đồng thông minh, các tổ chức kinh tế tự trị mới và thứ mà chúng tôi gọi là tổ chức kinh doanh phân phối tự trị – nơi các phần mềm thông minh lãnh nhiệm vụ quản lý và tổ chức nhiều nguồn lực và nguồn vốn và có thể thay thế vị trí của các tập đoàn. Hợp đồng thông minh cho phép tạo ra những mạng lưới kinh doanh mở dựa trên một bộ các mô hình kinh doanh mới, hoặc mô hình kinh doanh cũ kết hợp với công nghệ blockchain. Thổi hồn cho sự vật và khiến chúng hoạt động Những nhà công nghệ và các tác giả truyện khoa học viễn tưởng từ lâu đã vẽ ra hình ảnh một thế giới với mạng lưới Internet liền mạch toàn cầu, có thể nắm bắt được mọi sự kiện, hành động, và biến đổi trên Trái đất. Công nghệ blockchain có thể cho phép vạn vật hợp tác với nhau, trao đổi các đơn vị giá trị như năng lượng, thời gian và tiền bạc, sau đó tái cấu trúc chuỗi cung ứng và sản xuất dựa trên những thông tin đã được chia sẻ về nhu cầu và khả năng. Chúng ta có thể đính siêu dữ liệu (metadata)* vào những thiết bị thông minh và giao cho những thiết bị đó nhiệm vụ ghi lại các sự vật khác bằng siêu dữ liệu, sau đó hành động hoặc phản ứng để định hình lại sự việc một cách chính xác, tránh được những rủi ro do sai sót hoặc do có sự can thiệp không mong muốn. * Metadata: là dữ liệu để mô tả dữ liệu. Khi dữ liệu được cung cấp cho người dùng cuối, thông tin metadata sẽ cung cấp những thông tin cho phép họ hiểu rõ hơn bản chất về dữ liệu mà họ đang có. Những thông tin này sẽ giúp cho người dùng có được những quyết định sử dụng đúng đắn và phù hợp về dữ liệu mà họ có. Khi thế giới vật chất trở nên sống động, mọi người đều có thể thành công – từ những người nông dân nhỏ bé ở một vùng hẻo lánh của nước Úc cần có điện để phục vụ công việc trồng trọt cho đến những chủ nhà ở khắp nơi, những người có thể sẽ trở thành một phần của mạng lưới phân phối năng lượng blockchain. Xây dựng cộng đồng doanh nhân sử dụng nền tảng blockchain Doanh nhân là điều kiện cần cho một nền kinh tế lớn mạnh và một xã hội thịnh vượng. Internet đáng lẽ phải giải phóng các doanh nhân, trao cho họ công cụ và khả năng của các công ty lớn mà không phải chịu quá nhiều nghĩa vụ pháp lý, chẳng hạn như văn hóa kế thừa, các quy trình phức tạp, và các khoản tổn thất. Tuy nhiên, thành công vang dội của các tỷ phú dot-com đã khiến chúng ta hoang mang trước một sự thật đáng lo ngại: Ở nhiều nền kinh tế phát triển, tinh thần khởi nghiệp và số lượng các doanh nghiệp mới đang giảm dần trong suốt 30 năm qua.32 Ở các nước đang phát triển, Internet cũng chỉ khiến cho rào cản của các doanh nhân tương lai giảm đi chút ít, họ vẫn có nguy cơ bị các bộ máy hành chính của chính phủ vùi dập. Internet cũng không tạo ra được các công cụ tài chính chủ yếu để giúp hàng tỷ người khởi nghiệp. Tất nhiên không phải ai cũng có kế hoạch trở thành doanh nhân, nhưng ngay cả đối với một người bình thường đang cố gắng để kiếm được một khoản tiền lương tử tế, thì việc thiếu thốn các công cụ tài chính và sự quản lý tràn lan của chính phủ khiến cho mọi thứ trở nên khó khăn và đầy thách thức. Đây quả là một vấn đề phức tạp, nhưng công nghệ blockchain có thể tạo thêm động lực cho tinh thần khởi nghiệp và theo đó là sự thịnh vượng. Giả sử một công dân bình thường tại một quốc gia đang phát triển có một khoản tiền để dành kha khá và một chiến lược kinh doanh vượt ra ngoài phạm vi khu vực anhta sống, tất cả những gì anh ta cần lúc này chỉ là một thiết bị có thể kết nối mạng. Tiếp cận với nền kinh tế toàn cầu cũng đồng nghĩa với việc tiếp cận với nhiều hơn những nguồn lực như tín dụng, tài trợ, nhà cung cấp, đối tác và các cơ hội đầu tư. Không có tài năng hay tài nguyên nào là quá nhỏ để kiếm tiền từ blockchain. Thế nào là một chính phủ do dân và vì dân? Công nghệ blockchain đã cách mạng hóa cơ chế của chính phủ và cách thức để chúng ta khiến cơ chế đó hoạt động hiệu quả hơn, tiết kiệm hơn và tốt đẹp hơn. Công nghệ này cũng đang tạo ra nhiều cơ hội mới để thay đổi chính nền dân chủ, làm sao để chính phủ trở nên mở hơn, không bị những cuộc vận động hành lang kiểm soát nữa, và hành động dựa theo bốn giá trị của sự liêm chính. Hãy nhìn vào cách công nghệ blockchain sẽ mang lại thay đổi cho người dân và tham gia vào tiến trình chính trị, từ bầu cử và tiếp cận các dịch vụ xã hội cho tới giải quyết những vấn đề hóc búa của xã hội và khiến những người được bầu phải chịu trách nhiệm với những gì đã hứa. LỜI HỨA HẸN VÀ HIỂM HỌA TỪ MỘT NỀN TẢNG MỚI Nếu có sáu triệu cư dân trong “thành phố khỏa thân”,33 vậy nghĩa là cũng có bằng đó trở ngại ngăn công nghệ này phát huy tiềm năng của nó. Thêm vào đó, nó vẫn có một số nhược điểm đáng lo ngại. Có người cho rằng công nghệ này vẫn chưa đến giai đoạn chín muồi, vẫn còn rất khó sử dụng và các ứng dụng hấp dẫn nhất của nó vẫn đang ở thời kỳ sơ khai. Một số lời chỉ trích khác lại nhắm vào việc công nghệ này tiêu tốn quá nhiều năng lượng chỉ để đạt được sự đồng thuận trong mạng lưới: Điều gì sẽ xảy ra khi hàng nghìn hàng triệu blockchain được kết nối với nhau và mỗi chuỗi đều thực hiện hàng tỷ giao dịch mỗi ngày? Liệu có động cơ nào đủ lớn khiến mọi người tham gia mạng lưới và chỉ hoạt động ở mức an toàn chứ không cố gắng áp đảo mạng lưới hay không? Phải chăng công nghệ blockchain là kẻ hủy diệt công ăn việc làm tồi tệ nhất từ trước đến nay? Đây là những câu hỏi dành cho lãnh đạo và và các nhà quản lý, chứ không dành cho công nghệ. Kỷ nguyên đầu tiên của Internet đã cất cánh bay cao vì tầm nhìn và lợi ích thông thường của các bên liên quan chính – chính phủ, các tổ chức xã hội cấp thành phố, nhà phát triển và những người bình thường như chúng ta. Công nghệ blockchain cũng chỉ yêu cầu có vậy. Chúng ta sẽ thảo luận trong một phần dài hơn của cuốn sách về việc tại sao các nhà lãnh đạo của luận thuyết phi tập trung mới này cần phải dành quyền sở hữu và giải phóng làn sóng đổi mới kinh tế và thể chế, để đảm bảo những lời hứa hẹn sẽ được thực hiện. Chúng tôi muốn mời bạn trở thành một trong những con người đó. Cuốn sách này được phát triển từ chương trình Mạng lưới Giải pháp Toàn cầu trị giá 4 triệu đô-la tại trường Quản trị Rotman của Đại học Toronto. Được tài trợ chủ yếu bởi các tập đoàn công nghệ lớn cùng tổ chức Rockefeller and Skoll, Bộ Ngoại giao Mỹ, và Bộ Công nghiệp Canada, những sáng kiến khám phácách tiếp cận mới để giải quyết những vấn đề toàn cầu và quản trị quốc gia. Cả hai chúng tôi đều tham gia vào chương trình này. (Don đã sáng lập ra nó; còn Alex đã dẫn dắt dự án về tiền mã hóa). Trong năm 2014, chúng tôi đã đưa ra sáng kiến một-năm về cuộc cách mạng blockchainvà ý nghĩa của nó đối với ngành kinh doanh và xã hội, điểm chính yếu trong cuốn sách này. Trong sách, chúng tôi đã cố gắng trình bày lời hứa hẹn và nguy cơ của nền tảng mới, lồng vào trong các quan điểm. Nếu các nhà kinh doanh, chính phủ và các nhà cải cách xã hội dân sự hiểu đúng được những điều này, chúng ta sẽ biến Internet từ vai trò một nơi giúp giảm chi phí tìm kiếm, phối hợp, thu thập dữ liệu, và đưa ra các quyết định – thực chất là theo dõi, làm trung gian, kiếm tiền từ thông tin và giao dịch trên web – thành một nơi giúp giảm chi phí thương thảo, chi phí kiểm soát, buộc các cá nhân và tổ chức phải thực hiện các thỏa thuận xã hội và thương mại, nơi mục đích chính là tính liêm chính, an toàn, hợp tác, bảo mật giao dịch, khả năng tạo ra và phân phối các giá trị. Chiến lược lúc này đã thay đổi 180 độ. Kết quả có thể là một nền kinh tế của những người có cùng vị trí, với các tổ chức thực sự phi tập trung, bao quát và trao quyền và từ đó được hợp pháp hóa. Về cơ bản, đó chính là thay đổi những gì chúng ta có thể làm trên mạng, cách chúng ta thực hiện nó, và những ai có thể tham gia, nền tảng mới thậm chí có thể tạo ra điều kiện tiên quyết để hòa hợp một số những thách thức khó khăn nhất của xã hội và nền kinh tế. Nếu chúng ta hiểu sai về công nghệ blockchain, thứ nền tảng tràn đầy hứa hẹn, nó có thể sẽ bị kìm hãm hay thậm chí bị nghiền nát. Tệ hơn, nó có thể trở thành một công cụ mà các tổ chức quyền lực sử dụng để củng cố tài sản của mình, hay nếu bị các chính phủ lấy đi, nó sẽ trở thành nền tảng cho một xã hội bị giám sát nhiều hơn. Mối quan hệ chặt chẽ giữa các công nghệ phần mềm phi tập trung, mật mã học, các tác nhân tự quản, và thậm chí là trí tuệ nhân tạo có thể sẽ vượt ra ngoài tầm kiểm soát và chống lại loài người. Thứ công nghệ mới này có thể bị chậm trễ, bị đình trệ, hao mòn, hoặc tệ hơn thế. Blockchain và tiền số, đặc biệt là bitcoin, đều đã có đà lớn, nhưng chúng tôi không thể nói trước được liệu chúng có thành công hay không, và nếu có, nó sẽ xảy ra nhanh tới mức nào.34 Dự đoán luôn là một công việc đầy rủi ro. Nhà lý luận công nghệ David Ticoll từng nói: “Chúng ta đã từng dự đoán sai về ảnh hưởng của Internet. ISIS (Nhà nước Hồi giáo IS)* là một trong số những điều chúng ta không dự đoán được, và một số những dự đoán lạc quan về Internet giờ hoá ra lại thành sai.” Anh nói: “Nếu công nghệ blockchain có thể phát triển phổ quát lên tầm mạng Internet, chắc chúng ta sẽ dự đoán sai về cả mặt tốt lẫn mặt xấu của nó mất thôi.”35 * IS: tên một tổ chức khủng bố hoạt động chủ yếu ở Trung Đông. Bởi vậy, thay vì dự đoán tương lai của blockchain, chúng tôi muốn ủng hộ nó. Chúng tôi muốn chỉ ra rằng blockchain sẽ thành công, bởi vì nó có thể giúp chúng ta mở ra kỷ nguyên của sự thịnh vượng. Chúng tôi tin rằng nền kinh tế hoạt động tốt nhất là khi nó hoạt động vì tất cả mọi người, và nền tảng mới này là một cơ chế của sự bao quát đó. Nó khiến cho các loại phí giao dịch như phí chuyển tiền giảm mạnh. Nó khiến cho rào cản ngăn lối mọi người sở hữu một tài khoản ngân hàng, đạt đến khả năng tín dụng và đầu tư giảm xuống đáng kể. Nó hỗ trợ tinh thần khởi nghiệp, tham gia vào thương mại toàn cầu. Nó xúc tiến chủ nghĩa tư bản phân phối,** chứ không phải chủ nghĩa tư bản tái phân phối. ** Chủ nghĩa tư bản phân phối xuất phát từ nguyên tắc mọi giá trị đều bắt nguồn từ cá nhân. Mọi người nên ngừng chống lại blockchain và bước những bước đi đúng đắn và cùng đồng hành với chúng tôi trên con tàu này. Hãy khai thác sức mạnh công nghệ này, không phải vì mục đích trước mắt của số ít, mà là vì lợi ích lâu dài của rất nhiều người. Hôm nay, cả hai chúng tôi đều hết sức vui mừng về tiềm năng tiếp theo này của mạng Internet. Chúng tôi rất hào hứng với phong trào đổi mới đang diễn ra cùng tiềm năng tạo ra sự thịnh vượng và một thế giới tốt đẹp hơn. Cuốn sách này là tâm huyết của chúng tôi để khơi gợi hứng khởi trong bạn, giúp bạn hiểu rõ hơn về làn sóng mới này, và hành động để đảm bảo rằng lời hứa hẹn sẽ được thực hiện. Vì vậy, hãy ngồi xuống và đọc sách đi nào! Chúng ta đang ở một trong những thời khắc then chốt của lịch sử nhân loại. CHƯƠNG 2: TIẾN TRÌNH KHỞI ĐỘNG TƯƠNG LAI: 7 NGUYÊN TẮC THIẾT KẾ CỦA NỀN KINH TẾ BLOCKCHAIN “Tự do được xác định dựa trên mức độ riêng tư,” Ann Cavoukian, Giám đốc Điều hành của Viện Bảo mật và Dữ liệu Lớn tại Đại học Ryerson nhận định. “Tôi nhận ra điều đó khi bắt đầu tham dự các hội nghị tại Đức từ 30 năm trước. Không phải tự nhiên Đức là quốc gia đi đầu về bảo mật dữ liệu và quyền riêng tư. Họ phải chịu đựng sự áp bức từ Đức Quốc xã và hoàn toàn không biết đến tự do bởi quyền riêng tư của họ đã bị tước đoạt. Và khi Đức Quốc xã cùng với chế độ độc tài ấy sụp đổ, người Đức đã tự nhủ rằng, ‘Chúng ta sẽ không bao giờ để thảm kịch đó lặp lại nữa.’”1 Thật mỉa mai nhưng cũng lại vô cùng hợp lý, một trong những nền tảng điện toán ngang hàng phi tập trung đầu tiên với mục đích đảm bảo quyền riêng tư cho người dùng lại được gọi là Enigma, tên của một cỗ máy chuyển đổi thông tin sang dạng mã hóa do kỹ sư người Đức Arthur Scherbius tạo ra. Scherbius đã thiết kế ra Enigma nhằm mục đích thương mại: Thông qua thiết bị của ông, các công ty trên toàn thế giới có thể truyền tải nhanh chóng và an toàn các bí mật thương mại, các chiêu trò trong chứng khoán và nhiều thông tin nội bộ khác của họ. Trong vòng vài năm, quân đội Đức đã chế tạo ra phiên bản Enigma của riêng mình để truyền các tin nhắn đã được mã hóa qua sóng radio đến quân đội. Trong chiến tranh, Đức Quốc xã đã sử dụng Enigma để phổ biến các kế hoạch chiến lược, gửi chi tiết các mục tiêu và thời điểm thực hiện các cuộc tấn công đến cho quân đội. Đây là một thứ công cụ đem lại khổ đau và áp bức. Nhưng Enigma của ngày hôm nay là một thứ công cụ đem lại sự thịnh vượng và tự do. Được thiết kế tại Phòng Media Lab của Viện Công nghệ Massachusetts (MIT) bởi Guy Zyskind và Oz Nathan, Enigma mới đã kết hợp các đặc tính tốt đẹp của sổ cái công khai blockchain, tính minh bạch của “thứ công cụ hỗ trợ mạnh mẽ cho hành vi trung thực”, cùng với các khái niệm mã hóa đồng nhất* và tính toán đa bên bảo mật**2. Hay nói đơn giản hơn, “Enigma có thể lấy bất kì thông tin nào của bạn, chia năm xẻ bảy thông tin rồi sau đó mã hóa nó thành các mảnh dữ liệu được phân phối ngẫu nhiên tới các nút mạng. Nó không tồn tại ở chỉ một vị trí,” Cavoukian nói. “Enigma sử dụng công nghệ blockchain để nhúng dữ liệu và theo dõi tất cả các phần của thông tin đó.”3 Ta có thể chia sẻ thông tin đã mã hóa với các bên thứ ba và các bên sẽ sử dụng thông tin đó để tính toán mà không cần phải giải mã.4 Nếu thành công, điều này có thể tái định hìnhcách thức tiếp cận danh tính cá nhân của chúng ta trên mạng. Hãy tưởng tượng về một chiếc hộp đen chứa đựng thông tin cá nhân của bạn mà chỉ có bạn mới có thể kiểm soát và truy cập nó. * Mã hóa đồng nhất (homomorphic encryption): là phương pháp thực hiện các phép tính trên thông tin đã mã hóa mà không phải giải mã nó. ** Tính toán đa bên bảo mật (secure multiparty computation): là một tính toán giữa hai hay nhiều bên dựa vào các yếu tố đầu vào, tiến hành tính toán mà không để lộ bất kỳ thông tin gì ngoại trừ kết quả và các yếu tố đầu vào của các bên. Nghe thì có vẻ hay, nhưng vẫn có lý do để người ta phải bước đi thận trọng trên biên giới mật mã. Trước tiên, cần phải khởi động một mạng lưới người tham gia lớn. Tiếp theo, “Mật mã học là vùng lãnh địa nơi bạn không bao giờ muốn sử dụng những thứ mới nhất và lớn nhất, bởi vì từng có giai thoại lịch sử về một thuật toán mà mọi người đều tin là rất an toàn. Nó ra đời và tồn tại được bốn hay năm năm, nhưng rồi bỗng nhiên, một ngày đẹp trời nọ các nhà khoa học hứng lên và tuyên bố nó đầy rẫy lỗ hổng, và tất cả mọi thứ trở thành một mớ hỗn độn,” Austin Hill của Blockstream giải thích. “Đó là lý do vì sao người ta ưa thích những thuật toán đã cũ và có lịch sử lâu đời hơn. Chúng rất hứa hẹn trong tương lai, và bitcoin đã được thiết kế cho mục đích như thế”.5 Tuy nhiên, khái niệm này vẫn vô cùng đáng giá bởi nó đi sâu vào quyền riêng tư, tính an ninh và tính bền vững. “Enigma đang chứng minh cho lời đảm bảo về quyền riêng tư của họ,” Cavoukian nói. “Đó là một tuyên bố táo bạo, nhưng quả thực quyền riêng tư đang ngày càng trở nên quan trọng và cấp thiết hơn trong thế giới kết nối này.” Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi đã gặp một số dự án đặt công nghệ blockchain lên hàng đầu, và các nhà phát triển mong muốn có thể đảm bảo nhiều hơn các quyền cơ bản của con người – không chỉ có quyền riêng tư và an ninh mà còn cả những quyền đối với tài sản, quyền được công nhận là một con người dưới sự bảo hộ của pháp luật, quyền được tham gia vào chính phủ, văn hoá và nền kinh tế. Hãy mơ về một loại công nghệ tân tiến có thể giữ gìn tự do của chúng ta, để chúng ta có thể lựa chọn cho bản thân và gia đình, để thể hiện những lựa chọn này trên thế giới, kiểm soát vận mệnh của bản thân, bất kể chúng ta sống và sinh ra từ đâu. Từ đây, chúng ta có thể làm nên những công cụ và nghề nghiệp mới nào? Những công việc và dịch vụ nào? Chúng ta nên nghĩ gì về những cơ hội ấy? Nhờ có Satoshi Nakamoto, câu trả lời đang nằm ngay trước mắt chúng ta. 7 NGUYÊN TẮC THIẾT KẾ Chúng tôi tin rằng kỷ nguyên tiếp theo sẽ được truyền cảm hứng từ tầm nhìn của Satoshi Nakamoto, nó được thiết kế xung quanh một tập hợp các nguyên tắc ngầm, và được thực thi bởi tinh thần hợp tác của những người tiên phong xuất chúng và tràn đầy đam mê trong cộng đồng. Tầm nhìn lớn lao của ông giới hạn trong phạm vi tiền tệ, chứ không phải điều gì vĩ đại như tạo ra thế hệ thứ hai của Internet. Không bàn đến việc tái thiết khối doanh nghiệp, thay đổi thể chế, hay đưa nền văn minh tiến đến những giá trị tốt đẹp hơn, thế nhưng tầm nhìn của Satoshi vẫn khiến cả thế giới phải kinh ngạc bởi bởi sự đơn giản, độc đáo và khả năng nhìn thấu nhân loại. Điều này càng rõ ràng hơn đối với những ai đã đọc bản đặc tả khái niệm năm 2008 về một kỷ nguyên mới của nền kinh tế số hóa sắp bắt đầu. Kỷ nguyên đầu tiên của nền kinh tế số được mở đầu bởi sự hội tụ của công nghệ máy tính và truyền thông, kỷ nguyên thứ hai tới bởi sự kết hợp thông minh giữa kỹ thuật máy tính, toán học, mật mã học và kinh tế học hành vi. Ca sĩ nhạc Folk, Gordon Lightfoot, từng hát: “Nếu em có thể đọc được tâm trí tôi, thì em yêu ơi, những suy nghĩ trong tôi sẽ kể em nghe cả một câu chuyện.” Satoshi đã cắt đứt mọi liên lạc từ năm 2011 (mặc dù theo thời gian tên ông vẫn hiện lên trên bảng thảo luận), nhưng chúng tôi nghĩ rằng giao thức tin cậy mà ông là người khởi xướng này đã đưa ra các nguyên tắc để tái cấu trúc các thể chế và nền kinh tế của chúng ta. Những người chúng tôi đã nói chuyện đều hào hứng chia sẻ những hiểu biết sâu sắc về công nghệ blockchain với chúng tôi. Mỗi cuộc trò chuyện, mỗi tờ giấy trắng, mỗi chủ đề trên diễn đàn lại nổi lên một số đề tài, để từ đó chúng tôi đã thiết kế ngược lại thành các nguyên tắc thiết kế để áp dụng cho phần mềm, dịch vụ, mô hình kinh doanh, thị trường, tổ chức, và thậm chí cho cả bộ máy chính phủ dựa vào blockchain. Satoshi không bao giờ viết về những nguyên tắc này, nhưng chúng tiềm ẩn trong nền tảng công nghệ mà ông đã phát minh ra. Chúng tôi xem chúng như các nguyên tắc để định hình kỷ nguyên tiếp theo của nền kinh tế số, và kỷ nguyên của một hình thức tín dụng mới. Nếu bạn cảm thấy mới mẻ với khái niệm này, chúng tôi hy vọng các nguyên tắc dưới đây sẽ giúp bạn nắm được những nét cơ bản của cuộc cách mạng blockchain. Dù bạn là một người bảo thủ và hoài nghi công nghệ blockchain bitcoin thì chúng vẫn sẽ đem lại lợi ích cho bạn, khi tưởng tượng tương lai bạn sẽ là một doanh nhân, nhà phát minh, kỹ sư, hay nghệ sĩ tìm kiếm sự sáng tạo với những người có cùng chí hướng; hay một chủ sở hữu hoặc một nhà đầu tư; hoặc cũng có thể là một người quản lý muốn tạo chỗ đứng cho mình trong nền kinh tế mới dựa trên công nghệ blockchain. 1. Mạng lưới liêm chính Nguyên tắc: Niềm tin nằm ở nội tại, không phải do tác động bên ngoài. Tính liêm chính thể hiện ở chỗ, mọi bước trong quy trình đều được mã hóa và phân bố rộng rãi, không chỉ cấp riêng cho một vài người. Người tham gia có thể trao đổi giá trị trực tiếp, yên tâm rằng đối tác sẽ hành xử một cách trung thực. Nghĩa là các tiêu chí của sự liêm chính – như việc đảm bảo tính trung thực trong lời nói và hành động của người tham gia, việc cân nhắc tới quyền lợi của người khác, trách nhiệm giải trình cho hậu quả từ những quyết định và hành động của người tham gia, và sự minh bạch trong việc ra quyết định và hành động – được phát triển bởi quyền quyết định, cơ chế khuyến khích, cùng sự điều hành khiến những hành vi thiếu trung thực hoặc là không thể thực hiện được, hoặc sẽ khiến chủ thể của hành động tốn nhiều thời gian, tiền bạc, năng lượng và mất uy tín. Vấn đề đặt ra: Trên Internet, mọi người không thể giao dịch hay kinh doanh trực tiếp, đơn giản là vì tiền không giống các sản phẩm số khác và bản thân nó không phải là sản phẩm sở hữu trí tuệ. Bạn có thể gửi một bức ảnh selfie cho tất cả bạn bè của mình, nhưng không gửi được cho bạn của mình một đồng đô-la mà bạn đã gửi cho người khác. Số tiền phải chuyển từ tài khoản của bạn sang tài khoản của người bạn kia. Và do đó, đây trở thành nguy cơ về việc bạn sử dụng một khoản tiền số ở cả hai nơi và một trong haigiao dịch là giao dịch không hợp lệ. Đây chính là vấn đề lặp chi (double spend). Điều đó có lợi cho những kẻ lừa đảo muốn tiêu thụ hai lần với cùng một số tiền. Tuy nhiên, nó để lại hậu quả cho bên nhận số tiền lừa đảo đó và cả uy tín của bạn trên mạng. Thông thường, khi tạo một giao dịch qua mạng, vấn đề lặp chi được giải quyết bằng cách kiểm tra toàn bộ giao dịch qua trung tâm dữ liệu của một hoặc một vài bên tham gia, như các dịch vụ chuyển tiền (Western Union), ngân hàng thương mại (Citicorp), cơ quan thuộc chính phủ (Ngân hàng Liên bang Australia), công ty phát hành thẻ tín dụng (Visa) hoặc nền tảng thanh toán trực tuyến (PayPal). Có thể mất vài ngày hoặc thậm chí vài tuần để thanh toán ở một số nơi trên thế giới. Những gợi ý cho nền kinh tế blockchain: Satoshi tận dụng mạng ngang hàng phân tán có sẵn kết hợp với một chút mật mã học để tạo ra một cơ chế đồng thuận (consensus mechanism) có thể giải quyết vấn đề lặp chi, nếu không muốn nói là còn tốt hơn so với việc nhờ một bên thứ ba đáng tin cậy. Trên blockchain bitcoin, dựa vào nhãn thời gian* của giao dịch đầu tiên khi chủ sở hữu chi một coin riêng biệt và từ chối giao dịch tiếp theo tương ứng với coin đó, nhờ vậy loại bỏ được lặp chi. Người tham gia mạng lưới với tư cách điều hành một nút mạng bitcoin – được gọi là thợ đào (miner) – tập hợp các giao dịch gần đây, đặt chúng dưới dạng khối dữ liệu và lặp lại quá trình này 10 phút một lần. Mỗi khối phải tham chiếu với các khối trước đó để trở nên hợp lệ. Các giao thức cũng bao gồm cách thức lấy bộ nhớ để tất cả các nút mạng (node)** có thể lưu trữ hiệu quả khối blockchain đầy đủ. Cuối cùng, blockchain được công khai. Bất cứ ai cũng có thể thấy các giao dịch đã diễn ra. Không ai có thể che giấu các giao dịch, điều này giúp bitcoin có thể truy xuất nguồn gốc tốt hơn tiền mặt. * Nhãn thời gian (time-stamp): là chuỗi các ký tự hoặc các thông tin mã hóa nhằm xác định thời điểm diễn ra một sự kiện nào đó, thường là thông tin về ngày giờ. ** Nút mạng (node): tức một máy tính kết nối với mạng bitcoin sử dụng phần mềm thực hiện tác vụ kiểm định và chuyển tiếp giao dịch. Satoshi không chỉ tìm ra cách làm tan rã quyền lực của ngân hàng trung ương mà còn loại bỏ sự mơ hồ và mâu thuẫn trong việc diễn giải những gì đang xảy ra. Hãy để mật mã tự nói. Hãy để mạng lưới đạt được sự đồng thuận dựa trên các thuật toán về những gì đã xảy ra và ghi lại dưới dạng mật mã trên blockchain. Cơ chế để đạt được sự đồng thuận là rất quan trọng. “Sự đồng thuận là một tiến trình xã hội,” Vitalik Buterin, nhà sáng lập Ethereum, đã viết. “Loài người khá giỏi trong việc tiến hành đồng thuận… mà không cần bất kỳ sự trợ giúp nào từ các thuật toán.” Ông giải thích rằng, khi một hệ thống vượt qua khả năng tính toán của con người, con người sẽ chuyển sang phần mềm. Trong các mạng ngang hàng, thuật toán đồng thuận phân quyền để cập nhật trạng thái của mạng lưới, nghĩa là bỏ phiếu cho sự thật. Thuật toán trao quyền này cho một tập hợp các nhóm ngang hàng, tạo thành một tổ chức tài chính, có sự đầu tư riêng vào đó. Theo Buterin, điều quan trọng đối với nhóm này là các thành viên của nó được phân quyền một cách an toàn: không một thành viên hoặc các-ten* nào có thể vượt qua được đa số, ngay cả khi họ có điều kiện và có động cơ để làm điều đó.7 * Các-ten: liên minh được thành lập bởi các công ty nhằm kiểm soát giá hoặc loại trừ các sản phẩm của một đối thủ cạnh tranh mới trong thị trường. Để đạt được sự đồng thuận, mạng bitcoin sử dụng cái được gọi là cơ chế bằng chứng công việc*. Nghe có vẻ phức tạp nhưng nó là một ý tưởng đơn giản. Vì chúng ta không thể dựa vào danh tính của các thợ đào để lựa chọn người tạo ra block tiếp theo, thay vào đó, ta tạo ra một câu đố khó giải (nghĩa là phải mất nhiềucông sức) nhưng dễ xác minh (nghĩa là ai cũng có thể kiểm chứng câu trả lời nhanh chóng). Những người tham gia đồng ý rằng bất cứ ai giải được bài toán đầu tiên sẽ được tạo block tiếp theo. Thợ đào phải tiêu hao tài nguyên (phần cứng máy tính và điện) để giải quyết câu đố bằng cách tìm ra hàm băm** chính xác, một kiểu dấu vân tay duy nhất cho một văn bản hoặc một tập dữ liệu. Cứ mỗi block tạo ra, các thợ đào lại thu về bitcoin như một phần thưởng. Câu hỏi đặt ra là chúng ta cần dùng toán học để thiết lập sao cho không thể tìm thấy một cách làm tắt để giải bài toán đó hay không. Đó là lý do tại sao, khi phần còn lại của mạng lưới tìm thấy câu trả lời, mọi người đều tin tưởng rằng người đó đã phải mất rất nhiều công sức để tìm ra nó. Ngoài ra, việc giải đố diễn ra liên tục “có tổng cộng 500.000 nghìn tỷ băm mỗi giây”, theo DinoMark Angaritis. Các thợ đào đang “tìm kiếm một băm đáp ứng mục tiêu. Theo thống kê, điều này xảy ra mỗi 10 phút. Quá trình này dựa theo phân phối Poisson, bởi vậy đôi khi chúng kéo dài một phút nhưng có lúc lại lên tới cả tiếng đồng hồ, nhưng theo trung bình là 10 phút. Angaritis lý giải phương thức hoạt động như sau: “Các thợ đào tập hợp tất cả các giao dịch đang diễn ra mà họ tìm thấy trên mạng và chạy dữ liệu thông qua một hàm mã chiết yếu được gọi là thuật toán băm an toàn (SHA-256), kết quả cho ra một giá trị băm 32 byte. Nếu giá trị băm nhỏ hơn một giá trị cho trước (được thiết lập bởi mạng lưới và được điều chỉnh sau mỗi 2.016 block), thì thợ đào đã tìm thấy đáp án cho vấn đề và đã “giải” được block. Không may cho họ, rất khó để tìm được chính xác giá trị băm. Nếu sai giá trị băm, thợ đào phải điều chỉnh lại dữ liệu đầu vào từng chút một và thử lại. Mỗi phép thử lại dẫn đến một giá trị băm hoàn toàn khác. Các thợ đào cần phải làm đi làm lại rất nhiều lần để tìm được đáp án chính xác. Từ tháng 11 năm 2015, trung bình số lượt thử băm là 350 triệu nghìn tỷ. Quả là một con số đáng nể!”8 * Bằng chứng công việc (Proof of Work – PoW) là một thuật toán then chốt xây dựng nên blockchain vì nó không thể “sửa lại” và được bảo vệ thông qua sức mạnh của hàm băm mã hóa. ** Hàm băm (hash function): là giải thuật có thể dùng để mã hóa các dữ liệu có độ dài bất kỳ thành các dữ liệu có độ dài cố định. Giá trị nhận về từ hàm băm được gọi là giá trị băm (hash value), mã băm (hash code), mã chiết yếu (digest), hay đơn giản là băm (hash). Các dữ liệu có nội dung khác nhau sẽ trả về mã băm hoàn toàn khác nhau. Có thể bạn đã nghe về các cơ chế đồng thuận khác. Phiên bản đầu tiên của blockchain Ethereum – Frontier – cũng sử dụng bằng chứng công việc, nhưng các nhà phát triển của Ethereum 1.1 kỳ vọng rằng sẽ thay thế nó bằng cơ chế bằng chứng cổ phần*. Bằng chứng cổ phần đòi hỏi các thợ đào phải đầu tư vào một vài giá trị dự trữ và gắn bó với nó (nghĩa là, các token riêng** của blockchain như Peercoin, NXT, v.v…). Họ không cần phải tốn năng lượng để biểu quyết. Các blockchain khác, chẳng hạn như Ripple vàStellar, dựa vào các mạng xã hội để đạt được sự đồng thuận và có thể đề nghị người mới tham gia (tức là các nút mạng mới) tạo ra một danh sách nút mạng độc nhất bao gồm ít nhất 100 nút họ tin tưởng trong việc biểu quyết về trạng thái của mạng lưới. Loại bằng chứng này khá thiên vị: Những người mới tham gia cần có hiểu biết xã hội và danh tiếng nhất định để được tham gia. Bằng chứng hoạt động (Proof of Activity) lại là một cơ chế khác; nó là sự kết hợp giữa Bằng chứng công việc và Bằng chứng cổ phần, trong đó sẽ có một số thợ đào ngẫu nhiên phải đánh dấu vào block bằng một khóa mã hoá*** trước khi block đó được công nhận chính thức.9 Bằng chứng dung lượng (Proof of Capacity) đòi hỏi các thợ đào phải sử dụng nhiều dung lượng ổ cứng để khai thác. Một khái niệm tương tự là bằng chứng lưu trữ (Proof of Storage), lại yêu cầu các thợ đào phải phân bổ và chia sẻ dung lượng ổ cứng trong một hệ thống điện toán đám mây phi tập trung. * Bằng chứng cổ phần (Proof of Stake – PoS): là một loại hình thuật toán mà một mạng blockchain tiền mã hóa có thể sử dụng để đạt được đồng thuận phi tập trung. Trong các đồng tiền mã hóa dựa trên PoS, người tạo block tiếp theo được lựa chọn thông qua sự kết hợp đa dạng nhiều yếu tố như lựa chọn ngẫu nhiên, tài sản, hay tuổi tác (chính là cổ phần). ** Token riêng (Native token): là loại tài sản riêng, đặc trưng của một blockchain. *** Khóa mã hóa (cryptokey): là một chuỗi bit được sử dụng bởi một thuật toán mã hóa nhằm chuyển đổi các kí tự đơn giản thành các đoạn mật mã. Khóa này duy trì sự bí mật và đảm bảo an toàn trong chuyển giao. Việc lưu trữ cũng rất quan trọng. Dữ liệu trên các blockchain khác với dữ liệu trên Internet rất nhiều. Trên Internet, phần lớn thông tin rất linh hoạt và chỉ mang tính nhất thời, việc lưu giữ chính xác ngày và giờ xuất hiện không quá quan trọng đối với thông tin trong quá khứ hoặc tương lai. Nhưng trên blockchain, mọi hoạt động của bitcoin trong mạng lưới đều được đánh dấu vĩnh viễn, ngay từ khi nó được “đúc” ra. Một bitcoin được coi là hợp lệ cần phải được tham chiếu lịch sử không chỉ của bản thân nó mà còn cả toàn bộ blockchain. Bởi vậy blockchain cần được bảo đảm tính nguyên vẹn của nó. Quá trình khai thác – tập hợp một block giao dịch là hết sức quan trọng, tiêu tốn một phần tài nguyên, giải thuật toán, đạt được sự đồng thuận, duy trì một bản sao của sổ cái tổng hợp. Điều đó khiến cho blockchain bitcoin được coi là một tiện ích công cộng giống như Internet, một tiện ích cần có sự hỗ trợ của cộng đồng. Paul Brody từ Ernst & Young cho rằng mọi thiết bị của chúng ta đều nên góp một phần năng lực xử lý của chúng vào việc duy trì một blockchain. Ông nói: “Máy cắt cỏ hay máy rửa bát nhà bạn sẽ được tích hợp với một chiếc CPU có thể hoạt động mạnh hơn mức cần thiết 1000 lần, vậy tại sao bạn lại không khai thác chúng? Không phải nhằm mục đích kiếm tiền, mà là nhằm duy trì “cổ phần” của bạn trên blockchain.”10 Không kể tới cơ chế đồng thuận, blockchain đảm bảo tính liêm chính thông qua các mật mã tinh vi tốt hơn là thông qua loài người, những người đã chọn làm theo điều đúng đắn. Những gợi ý cho nền kinh tế blockchain: Chúng ta thà tin vào mạng Internet còn hơn tin vào những công ty hay chính phủ hùng mạnh để nhận diện danh tính của mọi người và đảm bảo danh tiếng cho họ. Lần đầu tiên trong lịch sử, chúng ta có một nền tảng đảm bảo uy tín trong giao thương và thông tin luôn được ghi nhận bất kể động thái của phía bên kia. Tác động ngầm của nó đối với hầu hết các hoạt động xã hội, chính trị và kinh tế thực đáng sửng sốt. Không chỉ là ai kết hôn với ai, ai bỏ phiếu cho ai, ai trả tiền cho ai nữa, mà là bất kỳ cố gắng nào cũng đòi hỏi những ghi nhận đáng tin cậy và những giao dịch được đảm bảo. Ai sở hữu cái gì? Ai nắm quyền sở hữu trí tuệ? Ai tốt nghiệp trường y dược? Ai mua súng? Ai đã làm ra những đôi giày của Nike, những thiết bị của Apple hay công thức sữa bột trẻ em? Kim cương đến từ đâu? Niềm tin chính là điều kiện tiên quyết của nền kinh tế ảo, và là nền tảng cho sự hợp tác an toàn và phù hợp, nắm giữ nhiều khả năng về một loại hình tổ chức xã hội mới. 2. Quyền lực được phân phối Nguyên tắc: Hệ thống phân phối quyền lực qua một mạng lưới đồng đẳng, không có bất kỳ điểm kiểm soát nào. Không một tổ chức nào có thể đơn phương tắt hệ thống. Kể cả khi một cơ quan trung ương cắt điện hay loại bỏ một tổ chức hay một cá nhân nào đó, hệ thống sẽ vẫn tồn tại. Nếu một nửa mạng lưới cố gắng áp đảo phần còn lại, mọi người sẽ đều biết chuyện gì đang xảy ra. Vấn đề đặt ra: Trong kỷ nguyên đầu của thời đại Internet, bất kỳ tổ chức nào có cơ sở người dùng lớn, dù là nhân viên, công dân hay khách hàng của họ hoặc các tổ chức khác, thường không mấy để tâm tới khế ước xã hội. Sau đó, các tổ chức nắm trong tay phần lớn quyền lực đã cho thấy họ có ý định và cũng có đủ khả năng chiếm quyền của người dùng, lưu trữ và phân tích dữ liệu người dùng, đáp ứng yêu cầu của chính phủ về dữ liệu người dùng sau lưng họ, và thậm chí là áp dụng những thay đổi diện rộng mà không cần người dùng thông qua. Cách giải quyết: Chi phí năng lượng cho việc sử dụng blockchain bitcoin có thể lớn hơn lợi ích tài chính mà nó mang lại. Satoshi đã triển khai giao thức bằng chứng công việc yêu cầu người dùng phải sử dụng rất nhiều công suất tính toán của máy tính (thứ tiêu tốn rất nhiều điện năng) để duy trì mạng lưới cũng như đào coin mới. Cảm hứng của ông xuất phát từ giải pháp của nhà mật mã học Adam Back, Hashcash, trong việc giảm thiểu tấn công thư rác và tấn công “từ chối dịch vụ”. Phương pháp của Back đòi hỏi người gửi thư phải có dẫn chứng cụ thể khi gửi đi các thông điệp. Các email sẽ được đóng dấu “giao hàng đặc biệt” để tăng thêm tính quan trọng. “Thông điệp này là tối quan trọng nên tôi đã dành nhiều công sức để gửi nó cho bạn.” Và điều đó sẽ làm tăng chi phí của việc gửi thư rác, phần mềm độc hại, và các mã độc tống tiền. Bất cứ ai cũng đều có thể tải miễn phí giao thức bitcoin và duy trì bản sao của blockchain. Điều này sẽ thúc đẩy tiến trình khởi động (bootstrap), một kỹ thuật để đăng tải chương trình lên máy tính hay thiết bị di động của tình nguyện viên thông qua một vài hướng dẫn đơn giản để có thể thiết lập toàn bộ chương trìnhđi vào hoạt động. Kỹ thuật này được phân phối đầy đủ thông qua mạng lưới tình nguyện như BitTorrent, kho chia sẻ dữ liệu về các tài sản trí tuệ có mặt tại hàng chục nghìn máy tính trên toàn thế giới. Để chắc chắn, tiến trình khởi động sẽ bảo vệ hệ thống khỏi bàn tay của chính phủ, điều này có thể tốt hoặc xấu tùy thuộc vào từng tình huống – giống như việc một người phản đối ở một đất nước chuyên chếđang đấu tranh đòi quyền bình đẳng cho nữ giới so với một tên tội phạm ở một nước dân chủ đang thực hiện hành vi tống tiền. Chế độ chuyên chế không thể phong tỏa tài khoản ngân hàng hoặc tịch thu phần quỹ dành cho các nhà hoạt động chính trị. Chính phủ không thể tùy tiện nắm giữ tài sản trên blockchain như chính quyền của Franklin Delano Roosevelt đã thực hiện thông qua Pháp Lệnh 6102 của Cục Dự trữ Liên bang, yêu cầu công dân phải chuyển lại “vàng xu, vàng nén và giấy chứng nhận sở hữu vàng” cho chính phủ nếu không sẽ bị phạt hoặc bỏ tù.11 Josh Fairfield của Đại học Washington and Lee đã bày tỏ thẳng thắn: “Không còn chỗ cho những kẻ trung gian đi theo sau nữa.”12 Blockchain đã hiện diện ở khắp mọi nơi. Các tình nguyện viên đã duy trì nó bằng cách lưu trữ bản sao blockchain của họ hằng ngày và cho thuê các máy tính xử lý để phục vụ quá trình đào. Không thể thực hiện các giao dịch lén lút. Mỗi hoạt động hay giao dịch nào đều được thông báo đến toàn hệ thống nhằm mục đích xác nhận và đánh giá. Không có gì phải thông qua bên thứ ba; không có gì được lưu trữ tại máy chủ trung tâm. Satoshi cũng phân phối việc đào bằng cách kết nối việc phát hành bitcoin với sự ra đời của một block mới trên sổ cái, đặt quyền đào coin vào tay tất cả mọi người trong mạng lưới. Bất cứ thợ đào nào giải được thuật toán và nộp bằng chứng xử lý đầu tiên đều sẽ nhận được một lượng bitcoin mới. Không hề có sự xuất hiện của Cục Dự trữ Liên bang, ngân hàng trung ương, hay kho bạc đối với việc kiểm soát nguồn cung tiền tệ. Ngoài ra, mỗi bitcoin đều chứa đường dẫn trực tiếp tới block gốc* và tất cả các giao dịch kèm theo. * Block gốc (genesis block): là block đầu tiên của một blockchain. Các phiên bản bitcoin ban đầu đánh số block này là 1, nhưng các phiên bản hiện đại đặt là 0. Block gốc gần như luôn được mã hóa cứng vào phần mềm của các ứng dụng sử dụng blockchain của nó. Block gốc là một trường hợp đặc biệt, xét theo nghĩa rằng nó không tham chiếu đến một block trước nó, và đối với cả bitcoin và gần như tất cả các loại altcoin khác, nó tạo ra một phần thưởng không thể chi tiêu được. Do đó, không cần sự xuất hiện của bên trung gian. Chức năng của blockchain là phát huy tốt nhất sự hợp tác tập thể. Bạn có quyền với dữ liệu, tài sản và mức độ tham gia của bản thân. Việc phân bổ khả năng tính toán cho phép phân phối và thu thập sức mạnh của cộng đồng. Những gợi ý cho nền kinh tế blockchain: Một nền tảng như vậy có thể cho phép tạo ra những mô hình phân phối của cải mới. Một loại hình hợp tác ngang hàng có thể nhắm tới giải quyết một trong những vấn đề xã hội gây tranh cãi nhất của loài người. Chúng ta có thể giải quyết khủng hoảng lòng tin và thậm chí là tính hợp pháp trong các tổ chức ngày nay bằng cách chuyển quyền lực thực sự vào tay người dân, trang bị cho họ những cơ hội thực sự để thành công và tham gia vào xã hội, hơn là chỉ qua những trò PR. 3. Giá trị là sự khích lệ Nguyên tắc: Hệ thống sẽ căn chỉnh để tạo động lực cho tất cả các thành viên. Bitcoin hay bất kỳ loại token* có giá trị nào đều tích hợp phương thức căn chỉnh này với mức độ uy tín. Satoshi đã lập trình nên một phần mềm để tưởng thưởng cho những người đã cống hiến vào đó và phần thưởng đó thuộc về những người giữ và sử dụng token của nó, từ đó thu hút được sự quan tâm của người tham gia. Sau trò chơi gà ảo Tamagochi, blockchain là ổ trứng tiếp theo được phân phối toàn cầu.13 * Token: trong lĩnh vực blockchain, token là một tài sản số, có thể chuyển giao (chứ không đơn thuần là sao chép) giữa hai bên qua Internet mà không cần đến sự đồng thuận của bất kỳ bên thứ ba nào. Vấn đề đặt ra: Trong kỷ nguyên đầu của Internet, quyền lực tập trung tại các tập đoàn, cùng quy mô, sự phức tạp, và gian dối của họ, đã tạo điều kiện giúp các tập đoàn bòn rút những giá trị không cân xứng từ chính mạng lưới đã trao cho họ quyền lực. Các ngân hàng lớn dồn ép hệ thống tài chính tới giới hạn sụp đổ bởi “động lực cơ bản của phần lớn các tổ chức cấp cao và hàng loạt văn phòng cho vay trong giới ngân hàng được thiết kế để cổ vũ người ta hành động cho lợi ích ngắn hạn và gánh lấy quá nhiều rủi ro”, như nhận định của nhà kinh tế Joseph Stiglitz, bao gồm cả việc “moi tiền từ những người Mỹ nghèo khổ nhất”. Ông tổng kết lại vấn đề như sau: “Nếu bạn khuyến khích một người nhận lấy động lực tiêu cực, người đó sẽ gây ra những hành động tiêu cực, giống như cách mà bạn kỳ vọng.”14 Các công ty dot-com lớn đã tung ra hàng loạt dịch vụ miễn phí trong lĩnh vực bán lẻ, tra cứu, và mạng xã hội để đổi lấy dữ liệu người dùng. Theo khảo sát của Ernst & Young, gần hai phần ba số quản lý được khảo sát nói rằng họ đã thu thập dữ liệu khách hàng để vận hành việc kinh doanh, và gần 80% thừa nhận đã tăng doanh thu dựa vào những dữ liệu này. Nhưng khi những công ty này bị hack, chính khách hàng của họ lại là người phải lo lắng vì bị mất trộm dữ liệu thẻ tín dụng và thông tin tài khoản ngân hàng. Và cũng không có gì ngạc nhiên khi trong một khảo sát tương tự, gần một nửa số khách hàng đã trả lời họ sẽ giảm thiểu việc khai thông tin trên mạng trong vòng 5 năm tới, và hơn một nửa nói rằng họ đã đăng ít thông tin hơn, bao gồm cả việc ẩn giấu bớt dữ liệu về bản thân trên mạng xã hội so với 5 năm trước. Cách giải quyết: Satoshi kỳ vọng những người tham gia sẽ tự hành động vì lợi ích của chính họ. Là người nắm rõ lý thuyết trò chơi, ông hiểu rằng nếu không có người kiểm soát mạng lưới, nó sẽ dễ bị tổn thương bởi những cuộc tấn công mạo nhận danh tính (tấn công Sybil), nơi các nút mạng tạo ra nhiều danh tính giả, ảnh hưởng đến quyền lợi của người khác, và hạ thấp giá trị uy tín.16 Toàn bộ mạng ngang hàng và uy tín của chúng sẽ giảm đi nếu bạn không rõ mình đang giao dịch với ba bên hay chỉ một bên với ba danh tính khác nhau. Do đó, Satoshi đã lập trình mã nguồn để dù con người có ích kỷ đến thế nào, thì hành động của họ sau cùng cũng sẽ mang lại lợi ích cho hệ thống và tăng dần uy tín cho chính họ, tùy theo cách họ định danh bản thân. Nền tảng này được tạo nên từ cơ chế đồng thuận, kết hợp với những bitcoin đượcthưởng, có thể thúc đẩy những người tham gia thực hiện những hành vi đúng đắn, khiến chúng trở nên đáng tin cậy, xét theo khía cạnh những hành vi đó có thể dự đoán được. Các vụ tấn công Sybil vì thế sẽ không gây tổn hại đến nền kinh tế một cách đáng kể. Satoshi đã viết rằng, “Theo quy ước, giao dịch đầu tiên trong block được coi là giao dịch đặc biệt, đánh dấu sự ra đời của một coinmới được sở hữu bởi người tạo ra block. Điều này sẽ tăng thêm sự hấp dẫn cho các nút mạng trong việc hỗ trợ mạng lưới.”17 Bitcoin khuyến khích các thợ đào tham gia vào việc tạo nên block và liên kết chúng với những block đã hiện hữu. Những thành viên tạo nên block đầu tiên sẽ nhận được một lượng bitcoin làm phần thưởng cho những nỗ lực của mình. Giao thức của Satoshi sẽ hào phóng thưởng cho những người tiếp nhận bitcoin: Trong 4 năm đầu tiên, thợ đào nhận được đến 50 bitcoin (BTC) cho mỗi block họ tạo ra. Cứ mỗi 4 năm, phần thưởng dành cho mỗi block sẽ giảm xuống: 25 BTC, 12,5 BTC, và cứ thế. Vì hiện tại các thợ đào đã sở hữu bitcoin, nên họ đã có động lực để đảm bảo cho sự thành công dài hạn của nền tảng, trang bị những thiết bị tốt nhất cho việc đào coin, sử dụng năng lượng sao cho hiệu quả nhất, cùng với việc duy trì sổ cái. Bitcoin cũng một dạng xác nhận trên blockchain, không chỉ bằng cách khích lệ người ta tham gia vào quá trình đào và giao dịch với những người xung quanh mà còn thông qua việc sở hữu chính nền tảng nữa. Tài khoản người dùng được phân bổ là một trong những yếu tố cơ bản nhất trong cơ sở hạ tầng mạng mã hóa. Bằng cách sở hữu và sử dụng bitcoin, người dùng đang đầu tư tài chính cho sự phát triển của blockchain. Satoshi đã thiết kế chuỗi kinh tế tập hợp những người sở hữu sức mạnh điện toán. Điều này đòi hỏi các thợ đào phải tiêu thụ một lượng tài nguyên nằm bên ngoài mạng lưới, cụ thể như điện, nếu họ muốn tham gia vào hệ thống thưởng. Thỉnh thoảng, các thợ đào khác nhau có thể tìm ra 2 block có độ cao bằng nhau và có giá trị tương đương nhau, và các thợ đào còn lại phải lựa chọn sẽ tiếp tục trên block nào. Họ thường chọn block nào mà họ cho rằng sẽ giành chiến thắng hơn là tiếp tục xây cả hai block, vì như vậy họ sẽ phải san sẻ nguồn lực xử lý, và cách làm đó sẽ tiêu hao tài nguyên của họ. Chuỗi dài nhất thể hiện khối lượng công việc nhiều nhất và vì thế người tham gia lựa chọn nó là trạng thái phù hợp của blockchain. Trái lại, Ethereum lựa chọn người sở hữu coin làm chuỗi kinh tế của mình. Ripple và Stellar lại lựa chọn mạng lưới xã hội. Nghịch lý của sơ đồ đồng thuận này là những gì diễn ra vì sự tư lợi của ai đó, người đang phụng sự cho mạng ngang hàng, và điều đó sẽ gây ảnh hưởng đến uy tín của một người trên cương vị là một thành viên của chuỗi kinh tế. Trước khi công nghệ blockchain xuất hiện, con người không thể dễ dàng tận dụng giá trị uy tín của mình trên mạng như vậy. Các cuộc tấn công Sybil đã khiến người ta nhận ra một chiếc máy tính có thể chiếm giữ nhiều vai trò. Danh tính có tính đa diện, đa sắc thái và tạm thời. Một số ít người có thể bộc lộ hết các mặt của họ, một số lại chỉ bộc lộ sự khéo léo và một phần của danh tính. Trong những hoàn cảnh khác nhau, chúng ta phải tạo ra các loại tài liệu hoặc giấy tờ để chứng thực một số chi tiết về danh tính của chúng ta. Những người “không có giấy tờ” sẽ bị hạn chế trong các hoạt động xã hội. Với các blockchainnhư Stellar, đó là một sự khởi đầu xuất sắc, một phương tiện tạo ra sự hiện diện bằng phương pháp số hóa ổn định và thiết lập nên uy tín có thể lan rộng trong cộng đồng của một người, vượt xa khỏi khoảng cách địa lý. Một đột phá nữa để bảo toàn giá trị là chính sách tiền tệ được lập trình trong phần mềm. Nick Szabo nói: “Tất cả những loại tiền con người từng sử dụng đều thiếu an toàn theo cách này hay cách khác. Sự thiếu an toàn này đã được biểu hiện ở rất nhiều hình thái khác nhau, từ tiền giả cho tới trộm cắp, nhưng tai hại nhất có lẽ chính là lạm phát.”18 Satoshi đã giới hạn nguồn cung bitcoin ở mức 21 triệu, số tiền này sẽ được phát hành dần dần nhằm tránh lạm phát diễn ra tùy tiện. Nếu cứ 4 năm một lần số bitcoin được tạo ra trong một khối sẽ giảm đi một nửa thì với tỷ lệ đào như hiện tại – 6 khối 1 giờ – thì 21 triệu BTC này sẽ được lưu hành vào năm 2140. Sẽ không có siêu lạm phát hay mất giá đồng tiền nào do những thể chế quan liêu thiếu năng lực hay tham nhũng tạo ra. Tiền tệ không chỉ là tài sản duy nhất được giao dịch trên blockchain. “Chúng ta mới chỉ bắt đầu chạm đến bề mặt của những gì có thể thực hiện,” ông Hill đến từ công ty Blockstream nói. “Chúng ta vẫn đang ở thời điểm năm 1994 nếu xét về số ứng dụng và giao thức thực sự tận dụng được lợi thế của mạng lưới này và cho thế giới thấy ‘Đây là những gì bạn có thể làm và chúng chính là bước đột phá.’”19 Hill kỳ vọng được thấy một công cụ tài chính mới, từ giấy tờ xác thực tài sản cho tới bằng chứng sở hữu tài sản. Ông cũng kỳ vọng được thấy những ứng dụng của bitcoin trong Metaverse (một loại thế giới ảo) nơi bạn có thể chuyển đổi bitcoin thành đồng Kong và thuê nhân vật Hiro Protagonist để hack một số dữ liệu cho bạn.20 Hoặc hãy đến OASIS (một thế giới ảo với những xã hội không tưởng đa dạng), nơi bạn có thể khám phá trứng Phục sinh, sở hữu căn hộ Halliday, bán quyền sở hữu vị trí ảo OASIS cho Google, và mua một chiếc xe tự lái để khám phá Toronto.21 Và dĩ nhiên, còn IoT nữa, nơi bạn đăng ký thiết bị của mình, cấp cho chúng danh tính (Intel đã và đang thực hiện việc này), và điều phối thanh toán giữa các thiết bị sử dụng bitcoin thay vì các loại tiền pháp định khác. Hill nói: “Bạn có thể mô tả tất cả các loại hình kinh doanh mà bạn muốn làm, cho nó vận hành trong mạng lưới và sử dụng cơ sở hạ tầng của mạng lưới mà không cần phải khởi động một blockchain mới riêng.”22 Không giống như tiền pháp định, mỗi bitcoin có thể được phân nhỏ thành tám chữ số thập phân. Nó cho phép người dùng kết hợp và phân chia giá trị theo thời gian ở một giao dịch đơn, nghĩa là một đầu vào có thể có nhiều đầu ra qua nhiều giai đoạn thời gian, điều này hiệu quả hơn nhiều so với một chuỗi các giao dịch. Người dùng có thể tạo ra các hợp đồng thông minh để đo mức độ sử dụng một dịch vụ và tạo ra những phần thanh toán cực nhỏ một cách liên tục. Những gợi ý cho nền kinh tế blockchain: Kỷ nguyên đầu tiên của Internet đã bỏ lỡ tất cả những điều này. Giờ đây chúng ta đã có một nền tảng, nơi con người và thậm chí là cả các đồ vật có động lực tài chính chính đáng để hợp tác hiệu quả và tạo ra bất kỳ thứ gì. Hãy tưởng tượng những nhóm thảo luận trực tuyến nơi uy tín của người tham gia sẽ được đánh giá xứng đáng, vì hành vi xấu sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến tài chính của họ. Những kẻ phá đám sẽ không được tham gia. Hãy tưởng tượng mạng ngang hàng của các tấmpin năng lượng mặt trời, nơi những chủ hộ gia đình nhận được phần giá trị bù đắp theo thời gian thực trên blockchain nhờ cung cấp năng lượng bền vững. Hãy tưởng tượng một dự án phần mềm mã nguồn mở nơi cộng đồng những người phát triển trả công cho những người có nhiều đóng góp tốt để có đoạn mã được chấp thuận. Hãy tưởng tượng chúng ta sẽ không còn biên giới giữa các quốc gia. Điều này thực ra không khó để thực hiện.23 4. Tính bảo mật Nguyên tắc: Các tiêu chuẩn an toàn được nhúng trong toàn mạng mà không có bất cứ điểm chịu lỗi nào sẽ cung cấp không chỉ khả năng bảo mật mà còn cả tính chính xác, phi từ chối đối với tất cả các hoạt động. Bất cứ ai tham gia mạng lưới đều phải sử dụng các chương trình mã hóa và hậu quả của những hành vi thiếu khôn ngoan là sự tẩy chay của những người dùng khác. Vấn đề đặt ra: Khi sử dụng các dịch vụ trên Internet, người dùng rất dễ vướng phải các vấn nạn phổ biến như: bị đánh cắp thông tin cá nhân, bắt nạt qua mạng, tấn công mạo danh, tin nhắn rác, mã độc – tất cả những vấn nạn này đều đe dọa đến an toàn của mỗi cá nhân trong xã hội. Kỷ nguyên đầu tiên củaInternet không chỉ đem lại sự minh bạch và giảm thiểu tình trạng bạo lực, mà nó còn cải thiện an ninh cho các cá nhân, tổ chức và các hoạt động kinh tế. Người dùng Internet phổ thông thường phụ thuộc vào lớp mật khẩu mỏng manh để bảo vệ email và các tài khoản trên mạng vì các nhà cung cấp dịch vụ và các chủ doanh nghiệp không chịu nâng cấp khả năng bảo mật. Không riêng gì những ứng dụng trên Internet, lĩnh vực tài chính ngân hàng cũng là miếng mồi ngon cho bọn tội phạm, vì những công ty tài chính này thường không chú trọng phát triển công nghệ bảo mật mà chỉ lo đổi mới tài chính. Theo Trung tâm Tài nguyên Tội phạm Thông tin, cùng năm Satoshi công bố bản đặc tả khái niệm của mình, vi phạm dữ liệu tại các công ty tài chính như BNY Mellon, Countrywide và GE Money chiếm tới 50% tổng hành vi đánh cắp thông tin cá nhân được báo cáo trong năm đó.24 Tuy năm 2014 con số này đã giảm xuống 5,5% trong lĩnh vực tài chính, nhưng các vụ đánh cắp thông tin trong trong lĩnh vực y tế và chăm sóc sức khỏe lại tăng lên đến 42% tổng số vụ trong năm. Theo ước tính của tập đoàn IBM, các doanh nghiệp trong lĩnh vực tài chính đã phải chịu tổn thất trung bình là 3,8 triệu đô-la sau mỗi đợt đánh cắp thông tin cá nhân này, từ đó ta có thể suy ra tổngthiệt hại do những vụ tấn công trên gây ra ít nhất là vào khoảng 1,5 tỷ đô-la trong hai năm qua.25 Trong lĩnh vực y tế, khi một vụ đánh cắp thông tin được diễn ra trót lọt, thì thiệt hại sẽ lên tới 13.500 đô-la, và các cuộc tấn công này đang ngày càng tăng. Người tiêu dùng không thể biết tin tặc sẽ tiếp tục tấn công khía cạnh nào trong cuộc sống của họ. Nếu giai đoạn tiếp theo của cuộc cách mạng số bao gồm giao dịch tiền tệ trực tiếp giữa các bên, thì các nhu cầu giao dịch có thể được miễn nhiễm tấn công. Cách giải quyết: Satoshi đã buộc tất cả những người tham gia sử dụng hạ tầng khóa công khai (Public Key Infrastructure – PKI)* để bảo mật thông tin. PKI là dạng thức nâng cao của mã hóa “bất đối xứng”, cho phép người dùng trên Internet trao đổi thông tin một cách riêng tư và được đảm bảo bí mật thông qua việc sử dụng khóa công khai (public key) và khóa bí mật (private key) của riêng họ. Cặp khóa này mang tính năng riêng biệt, trong đó khóa bí mật được dùng cho việc mã hóa, còn chiếc còn lại sẽ được dùng cho việc giải mã. Do đó, chúng có tính bất đối xứng. Hiện nay có hai hệ thống lớn là blockchain bitcoin và hệ thống của Bộ Quốc phòng Mỹ đang sử dụng phương pháp bảo mật PKI này.27 * Trong mật mã học, hạ tầng khóa công khai là một cơ chế cho bên thứ ba (thường là nhà cung cấp chứng thực số) cung cấp và xác thực danh tínhcác bên tham gia vào quá trình trao đổi thông tin. Cơ chế này cũng cho phép gán cho mỗi người sử dụng trong hệ thống một cặp khóa công khai/khóa bí mật. Các quá trình này thường được thực hiện bởi một phần mềm đặt tại trung tâm và các phần mềm phối hợp khác tại các địa điểm của người dùng. Khóa công khai thường được phân phối trong chứng thực khóa công khai. Đi tiên phong trong những năm 1970,28 mã hóa bất đối xứng đã gây tiếng vang trong những năm 1990 dưới hình thức các phần mềm mã hóa thư điện tử như Pretty Good Privacy (PGP). PGP khá an toàn, và có cách sử dụng tương đối phức tạp bởi ai trên mạng cũng cần phải sử dụng nó, bạn sẽ phải đồng thời theo dõi cặp khóa của mình và khóa công khai của mọi người. Phần mềm này không có chức năng đặt lại mật khẩu, vậy nên nếu bạn lỡ quên mật khẩu của mình thì coi như bạn phải bắt đầu lại từ con số 0. Theo công ty Virtru, “lượng người sử dụng email mã hoá đang gia tăng. Tuy nhiên, chỉ có 50% email được mã hóa trong quá trình chuyển tiếp, và những email được mã hoá trọn vẹn từ đầu đến cuối còn hiếm hơn.”29 Một số người sử dụng cácchứng thực số*, các đoạn mã bảo vệ tin nhắn mà không có các hoạt động mã hóa-giải mã, nhưng người dùng phải áp dụng chúng (và phải trả lệ phí thường niên) cho những chứng thực cá nhân của họ và các dịch vụ email phổ biến nhất như Google, Outlook và Yahoo! lại không hề hỗ trợ chúng. * Chứng thực số (digital certificate) là những tập tin dữ liệu được dùng để thiết lập danh tính của người và tài sản điện tử trên Internet. Chúng cho phép thực hiện những giao tiếp trực tuyến bảo mật và thường được dùng để bảo vệ các giao dịch trực tuyến. Khi nói về các phương pháp bảo mật hiện nay, ông Andreas Antonopoulos – một trong những diễn giả nổi tiếng trên thế giới về bitcoin và blockchain – trong một buổi tọa đàm đã nhận xét rằng: “Các phương pháp trong quá khứ thất bại bởi chúng thiếu động cơ, thời đó mọi người chưa thật sự coi trọng quyền riêng tư đến mức phải bảo mật các hệ thống đó”.30 Tuy nhiên, blockchain bitcoin đã giải quyết được gần như tất cả vấn đề nan giải đó bằng cách khuyến khích người dùng áp dụng rộng rãi PKI cho tất cả các giao dịch có giá trị, PKI không chỉ được áp dụng cho các giao dịch mà nó còn được áp dụng trong việc chia sẻ giao thức của bitcoin. Và giờ đây, chúng ta không còn phải lo lắng vấn đề tường lửa không đủ mạnh, đám trộm thông tin chuyên nghiệp hay phải đau đầu trước những khoản phí phải trả cho bảo hiểm tin tặc. Nếu tất cả đều có thể sử dụng, lưu trữ và trao đổi bitcoin một cách an toàn, thì chúng ta cũng có thể lưu trữ và trao đổi các thông tin cơ mật và các loại tài sản số một cách an toàn trên blockchain. Và đây chính là cách thức hoạt động của blockchain.Tiền số không được lưu trữ dưới dạng một file riêng lẻ mà chúng được tượng trưng bởi các giao dịch biểu thị bằng một mật mã sử dụng hàm băm. Người sử dụng khóa mật mã để sở hữu số tiền của mình và chuyển tiền trực tiếp tới người mình muốn. Phương thức bảo mật này đi kèm với trách nhiệm bảo mật khóa bí mật. Các tiêu chuẩn bảo mật cũng có ý nghĩa rất quan trọng. Blockchain bitcoin chạy trên giải thuật SHA-256* rất nổi tiếng và có uy tín được phát triển bởi Viện Công nghệ và Chuẩn Quốc gia Mỹ, Cục An ninh Quốc gia Mỹ và được chấp nhận như một Chuẩn Quy trình Thông tin Liên bang Mỹ. Khó khăn của các phép tính toán học lặp đi lặp lại nhiều lần này là các thiết bị điện toán cần phải tiêu tốn rất nhiều điện để có thể tìm và giải những hàm băm để từ đó có thể đào được một bitcoin mới. Trong khi đó, những thuật toán như bằng chứng cổ phần lại tiêu tốn ít năng lượng hơn. * SHA-256 (Secure Hash Algorithm, hay giải thuật băm an toàn): là một trong số các hàm băm mật mã. SHA-256 là giải thuật tạo ra một hàm băm gần như độc nhất với kích cỡ cố định là 256 bit (32 byte). Hãy nhớ lại những gì Austin Hill đã nói ở đầu chương rằng ông không bao giờ sử dụng các thuật toán mới nhất và phức tạp nhất. Austin Hill, là cộng sự của nhà mật mã học Adam Back tại Blockstream, đã bày tỏ mối quan ngại khi các giao dịch tiền mã hóa không sử dụng bằng chứng công việc. “Tôi không nghĩ rằng bằng chứng cổ phần là một hệ thống thực sự. Theo cá nhân tôi, bằng chứng cổ phần chỉ là một cuộc chơi của những gã nhà giàu, những kẻ đã giàu nay muốn được giàu hơn, những kẻ nắm trong tay token và quyền ra quyết định xem đồng thuận là gì, trong khi bằng chứng công việc mới là hệ thống bắt nguồn từ vật chất. Tôi thật sự thích điều đó bởi nó có nhiều nét tương đồng với hệ thống bản vị vàng.”31 Cuối cùng, có thể nói chuỗi dài nhất cũng chính là chuỗi an toàn nhất. Khả năng bảo mật của blockchain do Satoshi sáng tạo sẽ ngày càng tăng lên cùng với sự phát triển và nền tảng được thiết lập giữa người dùng và thợ đào bitcoin. Các tin tặc sẽ cần phải tốn nhiều năng lực tính toán hơn khi tấn công vào các chuỗi ngắn. Hill cho biết thêm: “Bất cứ khi nào một trong các mạng lưới mới này bắt đầu xây một chuỗi hoàn toàn mới, thì sẽ có một nhóm người điều khiển khả năng điện toán, tất cả máy tính và CPU chạy ngầm của họ để tiến hành hoạt động đào bitcoin ngoại tuyến. Những kẻ xấu nhắm đến những mạng lưới mới này để lôi kéo chúng, hoặc về cơ bản là để tấn công những mạng lưới khác.”32 Những gợi ý cho nền kinh tế blockchain: Trong kỷ nguyên số hóa, an ninh công nghệ rõ ràng là điều kiện tiên quyết đối với an toàn của mỗi cá nhân trong xã hội. Hiện nay, những dải bit có thể vượt qua được hệ thống tường lửa và ví điện tử của chúng ta. Các tay trộm có thể lấy cắp ví hay chặn xe cướp bóc ở bất cứ nơi nào trên thế giới. Mỗi chúng ta lại đang quá phụ thuộc và các công cụ và nền tảng số hóa, điều đó khiến những mối hiểm họa này lại càng tăng lên gấp bội theo cách mà đa phần chúng ta đều không hiểu được. Nhưng với blockchain bitcoin, cùng thiết kế bảo mật ngày càng cao và sự minh bạch của nó, chúng ta có thể thực hiện các giao dịch giá trị và bảo vệ những gì sẽ xảy ra đối với dữ liệu của chúng ta. 5. Quyền riêng tư Nguyên tắc: Mỗi người cần biết tự quản lý dữ liệu của chính mình. Mọi người phải có quyền đề ra xem họ muốn chia sẻ danh tính của mình với người khác nhiều hay ít, chia sẻ điều gì, khi nào và theo cách nào. Tôn trọng quyền riêng tư của người khác khác với việc tôn trọng sự riêng tư của người đó. Chúng ta cần phải làm cả hai việc này. Bằng cách loại trừ nhu cầu tín nhiệm, Satoshi đã loại trừ nhu cầu muốn biết danh tính đích thực của những người khác để tương tác với họ. “Tôi đã phát biểu trước các kỹ sư và nhà khoa học máy tính, và họ đã trả lời tôi – từng người một – rằng ‘Tất nhiên, chúng ta có thể thêm quyền riêng tư vào trong cấu trúc của dữ liệu khi thiết kế các chương trình. Và việc này là hoàn toàn có thể,’”33 Ann Cavoukian nói. Vấn đề đặt ra: Riêng tư là một trong những quyền cơ bản của con người và là nền tảng của một xã hội tự do. Nhìn lại 20 năm phát triển của Internet, các trung tâm cơ sở dữ liệu của cả nhà nước hay tư nhân đều đang từng ngày thu thập dữ liệu tối mật về các cá nhân và tổ chức mà họ đôi khi không hề hay biết. Không chỉ vậy, người dân ở bất cứ đâu cũng đều lo lắng về cái mà chúng ta gọi là hình nhân mạng(cyberclone)* bằng cách làm nhiễu loạn thế giới số và khai thác thông tin trên đó. Ngay cả chính phủ của các nước dân chủ cũng đang xây dựng hệ thống giám sát quốc gia, mà điển hình là việc mở rộng quyền giám sát quá mức của Cục An ninh Quốc gia Mỹ bằng cách tiến hành theo dõi bất hợp pháp khắp Internet. Đây là những hành vi vi phạm quyền riêng tư đến hai lần, thứ nhất là thu thập và sử dụng dữ liệu mà không thông báo hoặc được sự cho phép từ người dùng, thứ hai là không bảo vệ các hệ thống phát hiện truy cập trái phép HoneyPot** trước các tin tặc. “Tất cả là nhờ việc loại bỏ tổng-bằng-0***, mệnh đề hoặc-hoặc, thắng-thua, bạn hay người kia có thể có lợi ích. Với tôi, điều đó đã quá lỗi thời, cũ kỹ và không tạo ra được năng suất,” Cavoukian nói. “Chúng ta cần phải thay thế mô hình tổng-dương****, trong đó về cơ bản, bạn có thể có được quyền riêng tư và lấp đầy khoảng trống đó.”34 * Cyberclone: thuật ngữ chỉ một thực thể số, là mô hình mang tính dự đoán về cơ thể, tâm trạng và hành vi của một người – một nhận dạng số của một người trên không gian mạng. ** Honeypot (hay còn gọi là mắt ong): là hệ thống tài nguyên thông tin được xây dựng với mục đích giả dạng, đánh lừa kẻ sử dụng và xâm nhập bất hợp pháp, thu hút sự chú ý, ngăn không cho chúng tiếp xúc với hệ thống thật. *** Tổng-bằng-0 (zero-sum): là từ dùng để diễn tả tình huống trong đó nếu một người thu được lợi ích thì người kia sẽ bị thiệt hại tương đương và ngược lại. Sở dĩ gọi là tổng-bằng-0 vì sau khi cộng tất cả các lợi ích, trừ đi các khoản thiệt hại, ta được kết quả là 0. **** Tổng-dương (positive-sum): là từ dùng để diễn tả tình huống một trong hai người sẽ nhận được lợi ích. Cách giải quyết: Satoshi đã không thiết lập yêu cầu nhận dạng danh tính đối với chính mạng lưới, nghĩa là sẽ không có ai phải cung cấp tên, địa chỉ email, hoặc bất kỳ dữ liệu cá nhân nào khác để tải và sử dụng phần mềm bitcoin. Blockchain không đòi hỏi bạn phải biết ai là ai. (Và ngay cả Satoshi cũng không cần phải nắm thông tin riêng tư của bất kỳ cá nhân nào nhằm mục đích tiếp thị sản phẩm. Phần mềm mã nguồn mở này của ông đã đi đầu trong lĩnh vực marketing.) Đó cũng là cách thức mà Hiệp hội Viễn thông Liên ngân hàng và Tài chính Quốc tế (SWIFT) thực hiện – nếu bạn trả bằng tiền mặt, SWIFT cũng sẽ không yêu cầu bạn cung cấp thông tin để nhận dạng – nhưng theo phỏng đoán của chúng tôi thì rất nhiều văn phòng của SWIFT vẫn sẽ lắp đặt hệ thống camera và các tổ chức tài chính bắt buộc phải tuân thủ chính sách phòng chống rửa tiền cũng như quy định về việc phải tìm hiểu khách hàng (AML/KYC). Đó cũng là yêu cầu trước khi đăng ký và sử dụng SWIFT. Ngoài ra, các tầng xác định và xác minh danh tính này sẽ tách biệt hoàn toàn với tầng giao dịch, nghĩa là Bên A sẽ chuyển bitcoin từ địa chỉ của Bên A đến địa chỉ của Bên B. Không có bất cứ tham chiếu nào về mặt danh tính trong giao dịch đó. Sau đó, hệ thống sẽ không chỉ xác minh rằng Bên A đang có số bitcoin về mặt danh nghĩa mà còn cho phép giao dịch diễn ra trước khi thừa nhận việc ủy thác của Bên A như một “đầu ra giao dịch chưa được chi tiêu” liên kết với địa chỉ của bên B. Chỉ khi Bên B chi tiêu số tiền này thì hệ thống mới xác nhận rằng Bên B giờ đã kiểm soát số bitcoin đó. So với việc sử dụng thẻ tín dụng, chúng ta thấy rằng đây là một mô hình hoàn toàn tập trung vào xác minh danh tính. Đây chính là lý do mà hàng triệu địa chỉ và số điện thoại cá nhân bị đánh cắp mỗi khi cơ sở dữ liệu bị xâm phạm. Hãy xem xét số hồ sơ liên quan đến nhiều vụ xâm phạm dữ liệu gần đây: T-Mobile, 15 triệu hồ sơ; JPMorgan Chase, 76 triệu; Anthem Blue Cross Blue Shield, 80 triệu; eBay, 145 triệu; Office of Personnel Management, 37 triệu; Home Depot, 56 triệu; Target, 70 triệu; và Sony, 77 triệu; và còn nhiều vụ xâm phạm dữ liệu mức độ nhỏ hơn trong các hãng hàng không, các trường đại học, các công ty khí đốt và điện lực, các cơ sở bệnh viện, cùng một số tài sản hạ tầng quan trọng khác.35 Trên blockchain, người dùng có thể chọn duy trì cấp độ ẩn danh cá nhân, nghĩa là họ cần không cần phải gán bất kỳ thông tin danh tính nào hoặc phải lưu trữ những thông tin đó trong trung tâm dữ liệu. Không lời lẽ nào có thể mô tả được hết ý nghĩa to lớn của đặc điểm này. Trên blockchain, chúng ta không cần phải sử dụng Honeypot để bảo vệ dữ liệu cá nhân. Các giao thức blockchain cho phép lựa chọn mức độ bảo mật mà người dùng mong muốn trong bất kỳ giao dịch hoặc môi trường nhất định nào. Điều này giúp người dùng kiểm soát danh tính và tương tác với thế giới bên ngoài tốt hơn. Một công ty khởi nghiệp có tên là Công ty Trách nhiệm Hữu hạn Personal BlackBox (PBB) ra đời với mục đích giúp các tập đoàn lớn thay đổi mối quan hệ của họ với dữ liệu người dùng. Giám đốc Marketing của PBB, Haluk Kulin, nói với chúng tôi: “Các công ty như Unilever hay Prudential tìm đến chúng tôi và nói rằng, ‘Chúng tôi rất quan tâm đến việc xây dựng các mối quan hệ dữ liệu tốt hơn. Chúng tôi có thể sử dụng nền tảng của các anh không? Chúng tôi rất quan tâm đến việc giảm bớt trách nhiệm pháp lý từ dữ liệu’. Họ nhận thấy rằng dữ liệu đang nhanh chóng trở thành một loại hình tài sản gây hại bên trong các tập đoàn.”36 Nền tảng của PBB cho phép khách hàng truy cập dữ liệu ẩn danh – giống như một thử nghiệm lâm sàng, khi đó các loại dược phẩm chỉ tập trung chữa trị những vấn đề sức khỏe của bệnh nhân mà không phải chịu rủi ro bảo mật dữ liệu. Nhiều khách hàng có thể tiết lộ thêm thông tin để đổi lấy bitcoin hoặc các lợi ích tập thể khác. Đằng sau hậu trường, nền tảng của PBB triển khai hạ tầng khóa công khai để cho phép khách hàng có quyền truy cập dữ liệu thông qua các khóa riêng. Thậm chí PBB cũng không có quyền truy cập dữ liệu người dùng. Blockchain cung cấp một nền tảng giao dịch linh hoạt và ẩn danh. Austin Hill đã so sánh blockchain với Internet. “Một địa chỉ TCP/IP không đồng nhất với một ID công cộng. Bản thân mạng lưới cũng không biết. Mọi người đều có thể tham gia vào Internet, nhận địa chỉ IP, gửi và nhận thông tin tự do trên khắp thế giới. Với xã hội loài người, chúng ta cũng từng chứng kiến lợi ích khổng lồ khi cho phép sử dụng Internet ở mức độ giao thức riêng…. Bitcoin cũng hoạt động tương tự. Bản thân mạng lưới này không yêu cầu danh tính. Đây chính là một điều thuận lợi không chỉ cho toàn xã hội mà còn với thiết kế mạng.”37 Vì vậy, trong khi blockchain là một hệ thống mở, ai cũng có thể theo dõi hoạt động bất kể thời gian do thông tin được lưu lại trên mạng lưới mà không qua bất kì một cơ quan tập trung với các quá trình giao dịch kiểm toán và lưu trữ dữ liệu nào, danh tính của người dùng vẫn được đảm bảo. Điều này đồng nghĩa với việc bạn phải tiến hành đối chiếu một lượng lớn dữ liệu mới tìm được chủ nhân hoặc tổ chức nào sở hữu một khóa công khai cụ thể. Người gửi chỉ cần cung cấp loại siêu dữ liệu mà người nhận cần biết. Không chỉ vậy, bất cứ ai cũng có thể sở hữu nhiều khóa công khai/bí mật, tương tự như mọi người có thể có nhiều thiết bị hoặc điểm truy cập Internet và địa chỉ thư điện tử dưới nhiều tên khác nhau. Thật vậy, những nhà cung cấp dịch vụ Internet như Time Warner với nhiệm vụ gán địa chỉ IP thực sự lưu trữ thông tin liên quan đến danh tính với các tài khoản. Tương tự, nếu bạn sở hữu một ví bitcoin từ một sàn giao dịch trực tuyến được cấp phép như Coinbase, việc trao đổi đó phải được thực hiện theo các yêu cầu AML/KYC. Ví dụ, đây là chính sách bảo mật của Coinbase: “Chúng tôi thu thập thông tin được gửi từ máy tính, điện thoại di động hoặc các thiết bị truy cập khác. Thông tin này có thể bao gồm địa chỉ IP, không giới hạn thông tin thiết bị bao gồm: danh tính, tên và loại thiết bị, hệ điều hành, vị trí, thông tin mạng di động và thông tin đăng nhập web tiêu chuẩn, như loại trình duyệt, lưu lượng truyền tin đến và thông tin từ website cũng như các trang người dùng truy cập trên website.”38 Vì vậy, các chính phủ có thể yêu cầu các nhà cung cấp dịch vụ Internet trao đổi để lấy những kiểu thông tin người dùng như vậy. Tuy nhiên, chính phủ không thể áp dụng phương pháp ấy với hệ thống blockchain. Một điều quan trọng nữa là chúng ta có thể thiết kế một hệ thống với mức độ minh bạch cao hơn trong mọi bộ giao dịch, ứng dụng hoặc mô hình kinh doanh, nếu các bên liên quan đều nhất trí làm vậy. Trong những tình huống khác nhau, chúng ta sẽ thấy những tiềm năng mới xuất phát từ sự minh bạch căn bản của hệ thống. Khi các công ty thành thật với khách hàng, cổ đông hay đối tác kinh doanh, họ sẽ xây dựng được lòng tin.39 Điều này đồng nghĩa với sự bảo mật cho khách hàng cá nhân, minh bạch cho các tổ chức, cơ quan và cơ quan công quyền. Ứng dụng đối với nền kinh tế blockchain: Chắc chắn rằng, blockchain đã tạo cơ hội xóa bỏ tình trạng quản lý lộn xộn trong xã hội. Hãy nghĩ về vấn đề mà lượng lớn dữ liệu gây ra cho chúng ta. Nếu một tổ chức có đầy đủ thông tin về bạn thì điều đó có ý nghĩa gì? Chúng ta đã trải qua 20 năm trong kỷ nguyên Internet toàn cầu, và mới chỉ ở giai đoạn bắt đầu tiếp cận với những thông tin riêng tư nhất của cuộc sống mỗi người. Trong giai đoạn tiếp theo, chúng ta sẽ tiếp cận với những dữ liệu về sức khỏe cá nhân và thể dục thể thao, chi tiêu hằng ngày, cuộc sống trong gia đình. Chúng đều là những điều mà các bạn có thể gọi tên. Nhiều người trong chúng ta chưa ý thức về những giao dịch nhỏ nhặt trên mạng mỗi ngày. Bằng việc sử dụng các trang mạng, người dùng sẽ cho phép chủ sở hữu những trang mạng đó chắp ghép các hoạt động số nhỏ lẻ của mình thành một bức tranh cá thể chi tiết nhằm phục vụ mục đích thương mại cá nhân. Nhưng nếu chuyển sang mô hình mới thì dù không cần đến khoa học viễn tưởng, chúng ta vẫn có thể hình dung được viễn cảnh hàng trăm triệu hình nhân mạng liên tục hoạt động trong những trung tâm dữ liệu tương lai. Với công nghệ blockchain, bạn có thể sở hữu nhiều thế thân cá nhân như thế giới ảo với cuộc sống thứ hai, nhưng vẫn liên hệ mật thiết với thế giới thực. Bản thế thân ảo có thể bảo vệ thông tin cá nhân, chỉ đưa ra dữ liệu cần thiết trong mọi hoạt động trao đổi xã hội và kinh tế theo yêu cầu cũng như đảm bảorằng bản thể thật sẽ nhận được bồi thường khi cung cấp loại dữ liệu có giá trị với một đối tượng khác. Đó là sự chuyển đổi từ dữ liệu tổng thể sang dữ liệu cá nhân, hay còn được gọi là “dữ liệu nhỏ”. 6. Quyền sở hữu Nguyên tắc: Quyền sở hữu phải được thực thi minh bạch và nghiêm túc. Tự do cá nhân cũng phải được công nhận và tôn trọng. Chúng ta công nhận những điều này là hiển nhiên – rằng tất cả mọi con người sinh ra đều có những quyền hạn nhất định và cần được bảo vệ. Vấn đề đặt ra: Kỷ nguyên đầu tiên của nền kinh tế số mang trọng trách giúp chúng ta tìm cách thực hiện các quyền này hiệu quả hơn. Internet đã trở thành phương tiện trung gian cho các hình thức nghệ thuật, tin tức và giải trí mới; để xác nhận bản quyền cho thơ ca, truyện, tranh ảnh, cũng như các bản thu âm thanh và hình ảnh. Chúng ta có thể áp dụng Bộ luật Thương mại Thống nhất* chặt chẽ hơn trên thị trường trực tuyến. Bộ luật này đã được áp dụng trong các giao dịch thực, nhằm loại bỏ nhu cầu thương lượng và xây dựng hợp đồng cho mỗi mặt hàng đơn lẻ, như một tuýp kem đánh răng, cho dù giá của sản phẩm nhỏ đến đâu chăng nữa. Mặc dù vậy, chúng ta phải tin tưởng các nhà môi giới trong quản lý giao dịch, và họ có quyền từ chối giao dịch, trì hoãn và giữ tiền trong tài khoản (ngân hàng gọi đây là hiện tượng “trôi nổi”), hoặc tiến hành thanh toán rồi lại phải vay nợ. Họ hy vọng sẽ có một lượng nhất định khách hàng gian lận và chấp nhận đây là điều không thể tránh khỏi. * Bộ luật Thương mại Thống nhất: là một trong những dự thảo luật thống nhất được đưa vào thi hành với mục đích hài hòa hóa luật bán hàng và các giao dịch thương mại khác trên toàn nước Mỹ. Trong giai đoạn bùng nổ hiệu suất này, các quyền lợi hợp pháp liên tục bị chà đạp, không chỉ quyền bảo mật và an ninh mà còn cả quyền tự do ngôn luận, danh tiếng và tham gia bình đẳng cũng bị vi phạm. Mọi người có thể âm thầm giám sát, bôi nhọ và ngăn chặn chúng ta mà chẳng phải chịu chi phí hoặc rủi ro nào. Nhất là những nhà làm phim tìm kiếm thu nhập từ việc cung cấp tác quyền, làm phim theo yêu cầu, doanh số bán DVD và bản quyền các bộ phim đã phát hành nhiều thập kỷ trước, họ nhận thấy doanh thu giảm xuống khi người hâm mộ đăng tải tài nguyên số lên mạng để người dùng khác tải xuống miễn phí. Cách giải quyết: Thuật toán bằng chứng công việc yêu cầu chúng ta phải đào coin kèm với các giao dịch gắn nhãn thời gian, sao cho chỉ có chi tiêu lần đầu được chấp thuận và ghi nhận. Kết hợp với hạ tầng khóa công khai, blockchain không chỉ ngăn việc lặp chi mà còn khẳng định quyền sở hữu của mỗi đồng tiền được lưu thông, cũng như đảm bảo mỗi giao dịch là bất biến và không thể hủy bỏ. Nói cách khác, chúng ta không thể giao dịch những gì không phải của mình trên blockchain, từ bất động sản, tài sản trí tuệ, hay các quyền nhân thân. Chúng ta cũng không thể giao dịch những thứ không được ủy quyền với vai trò là người đại diện, như luật sư hoặc giám đốc công ty. Chúng ta cũng không thể hạn chế được các quyền con người về tự do ngôn luận, hội họp và tôn giáo. Haluk Kulin thuộc công ty Personal BlackBox đã tổng kết rất chính xác: “Trong hàng ngàn năm loài người tương tác xã hội, mỗi khi bị tước đi quyền được tham dự, chúng ta lại thụt lùi và phá vỡ hệ thống hàng ngàn năm ấy. Con người đang dần nhận ra rằng, kể cả trong thế giới số, việc tước đi quyền chọn lựa của người khác cũng là không thể chấp nhận được.”40 Với vai trò là Sổ cái Vạn vật, blockchain hoạt động như một loại sổ cái công khai thông qua những công cụ như bằng chứng tồn tại*. Đây là một thuật toán tạo và đăng ký thông tin mã hoá của các loại chứng thư, chức danh, biên lai hoặc giấy phép trên blockchain. Bằng chứng tồn tại không lưu giữ bản sao của bất kỳ tài liệu gốc nào; hàm băm của tài liệu đó được tính toán trên máy của người dùng, không phải trên bằng chứng tồn tại, do đó thuật toán này có thể đảm bảo tính bảo mật của tài liệu. Ngay cả khi một cơ quan trung ương loại bỏ thuật toán bằng chứng tồn tại thì dữ liệu vẫn nằm trên blockchain.41 Do đó, blockchain cung cấp phương tiện để chứng minh quyền sở hữu và lưu giữ hồ sơ mà không bị kiểm duyệt. * Bằng chứng tồn tại (Proof of Existence, hay PoE), là một ví dụ về dịch vụ cho phép tải giá trị hàm băm của dữ liệu lên mạng blockchain để chứng minh sự tồn tại tại một thời điểm xác định. Trên Internet, chúng ta không cần ép buộc quyền lợi hợp đồng hoặc giám sát việc thực thi thỏa thuận. Và vì vậy, đối với các giao dịch phức tạp bao gồm nhiều loại quyền hạn và nhiều bên tham gia, hiện nay chúng ta có hình thức hợp đồng thông minh, một loại mật mã với mục đích đặc biệt, được sử dụng để thực thi một loạt hướng dẫn phức tạp trên blockchain. Steve Omohundro, trưởng nhóm cố vấn của Self-Aware System, nói: “Sự giao thoa giữa các loại giấy tờ pháp lý và phần mềm là nền móng, còn hợp đồng thông minh là viên gạch đầu tiên của nền móng đó. Một khi các nguyên tắc tạo dựng hệ thống pháp luật số trở nên dễ hiểu hơn, tôi nghĩ các quốc gia sẽ bắt đầu sử dụng nó… Mỗi cấp thẩm quyền sẽ mã hóa luật pháp của mình, một cách chính xác và theo hình thức số hóa, và sẽ có các phần mềm chuyển đổi chúng với nhau… Việc loại bỏ sự chồng chéo trong tất cả các công cụ pháp lý sẽ tạo nên lợi ích kinh tế to lớn.”42 Hợp đồng thông minh có thể cung cấp công cụ để trao quyền sử dụng cho bên thứ ba, như một nhà soạn nhạc có thể chỉ định một công ty âm nhạc để phát hành tác phẩm. Mã của hợp đồng sẽ bao gồm điều khoản hoặc thời hạn của việc trao quyền, mức nhuận bút sẽ di chuyển từ tài khoản bitcoin của công ty nhạc đến tài khoản bitcoin của nhà soạn nhạc theo điều khoản hợp đồng, cũng như lý do để chấm dứt hợp đồng. Ví dụ, nếu tài khoản của nhà soạn nhạc nhận được ít hơn một phần tư bitcoin trong khoảng thời gian 30 ngày liên tiếp thì tất cả các quyền sẽ tự động chuyển về nhà soạn nhạc và công ty nhạc sẽ không còn quyền tiếp cận tác phẩm của nhà soạn nhạc đã đăng ký trên blockchain này nữa. Để thiết lập hợp đồng thông minh này, cả nhà soạn nhạc và công ty nhạc – và gồm cả đại diện tài chính và pháp lý của công ty nhạc – cũng phải ký hợp đồng bằng khóa bí mật của mình. Hợp đồng thông minh còn cung cấp phương tiện để chủ sở hữu tài sản có thể kết hợp các nguồn lực của mình nhằm tạo ra một công ty trên blockchain, nơi các điều khoản tạo lập công ty được mã hoá trong hợp đồng, nêu rõ quyền và nghĩa vụ của các chủ sở hữu. Hợp đồng đại lý-lao động kết hợp có thể xác định quyền hạn của các giám đốc bằng cách mã hóa những gì họ có thể và không thể thực hiện với tài nguyên của doanh nghiệp khi không có sự cho phép của chủ sở hữu. Hợp đồng thông minh là phương pháp đầu tiên đảm bảo tuân thủ hợp đồng, kể cả các hợp đồng xã hội. “Nếu sở hữu một giao dịch lớn với một cấu trúc kiểm soát cụ thể, bạn có thể dự đoán kết quả giao dịch tại bất kỳ thời điểm nào”, Antonopoulos nói. “Nếu tôi sở hữu một giao dịch đã ký và đã xác minh với một số chữ ký trong một tài khoản đa chữ ký, tôi có thể dự đoán được giao dịch đó có được mạng lưới xác minh hay không. Và nếu mạng lưới xác minh được thì giao dịch đó có thể thực hiện và không thể huỷ ngang. Không có cơ quan trung gian hoặc bên thứ ba nào có thể hủy bỏ giao dịch, không ai có thể ghi đè lên sự đồng thuận đã diễn ra trong mạng lưới. Đó là một khái niệm mới trong cả luật và tài chính. Hệ thống bitcoin cung cấp mức độ ổn định rất cao đối với kết quả hợp đồng.”43 Hợp đồng không thể bị tịch thu, tạm ngừng, hoặc chuyển đến một địa chỉ bitcoin khác. Bạn chỉ cần truyền tải giao dịch đã ký kết tới bất kỳ nút mạng bitcoin nào tại bất cứ đâu và bằng bất kỳ phương tiện nào. Antonopoulos cũng nói thêm, “Người ta có thể đánh sập Internet, và tôi vẫn có thể tải giao dịch đó đi bằng sóng ngắn ra-đi-ô với mã Morse. Chính phủ có thể cố kiểm duyệt liên lạc của tôi, nhưng tôi vẫn có thể truyền giao dịch đó đi y như truyền đi một đống biểu tượng mặt cười trên Skype. Chỉ cần có ai đó ở đầu kia có thể giải mã được giao dịch và ghi lại trong blockchain, thì tôi vẫn có thể thực hiện [hợp đồng thông minh]. Tức là, chúng ta đang chuyển đổi những điều không thể được đảm bảo bằng pháp luật, thành những điều có thể được xác minh bằng sự xác tín của toán học.”44 Về các quyền sở hữu, cả tài sản hữu hình lẫn vô hình, Stephen Pair, Tổng Giám đốc Điều hành của BitPay, nói: “Quyền sở hữu chỉ chứng tỏ chính phủ hoặc một cơ quan thẩm quyền thừa nhận rằng bạn đang sở hữu thứ gì đó và sẽ bảo vệ quyền sở hữu đó của bạn. Thực ra đó chỉ là một hợp đồng được ký kết bởi một nhà chức trách bất kỳ rằng họ sẽ bảo vệ quyền lợi và gán quyền đó vào danh tính của bạn. Sau đó, quyền sở hữu đã được ghi nhận và bạn có thể chuyển nó cho người khác. Vô cùng đơn giản.”45 Các cộng đồng chung tài nguyên có thể xem xét hình thức phân quyền theo mô hình kim tự tháp quyền lợi của nhà kinh tế đoạt giải Nobel, Elinor Ostrom. Cấp thấp nhất là những người dùng chỉ được quyền tiếp cận và rút tài nguyên; cấp cao hơn là những người được quyền khai thác, cũng có những quyền như trên nhưng có thể ngăn không cho người khác tiếp cận tài nguyên; cao hơn nữa là người quản lý, giữ quyền quản lý quyền tiếp cận và chặn tiếp cận; và cuối cùng là chủ sở hữu, có thể tiếp cận, sử dụng, chặn quyền tiếp cận, quản lý và bán tài nguyên (ví dụ: quyền chuyển nhượng).46 Còn về các quyền bảo mật riêng tư và công khai, ông Kulin thuộc công ty Personal BlackBox cho biết: “Mô hình của chúng tôi dựa trên quyền lợi cho thị trường.” Công ty của ông sử dụng công nghệ blockchain để đại diện và thực hiện các quyền của các cá nhân nhằm tạo ra giá trị từ dữ liệu của chính cá nhân đó. “Blockchain cung cấp cho chúng tôi một nhóm người vừa có mục đích vừa có công nghệ, sẵn sàng tạo ra những cách khác nhau để giúp các doanh nghiệp tận dụng dữ liệu hơn là chỉ khư khư bảo vệ kho dữ liệu của mình.”47 Tóm lại, mọi người sẽ tạo ra dữ liệu tối ưu hơn những gì mà các công ty có thể khai thác, còn người tiêu dùng sẽ kết nối cảm xúc với thương hiệu và truyền tải thông điệp tới bạn bè giỏi hơn các công ty. Những gợi ý cho nền kinh tế blockchain: Với nguyên tắc kiến tạo kinh tế, việc thực thi phải bắt đầu từ việc làm rõ các quyền. Trong lĩnh vực khoa học quản lý, quản trị tự lãnh đạo là mô hình khá thú vị nhưng lại gây nhiều tranh cãi, vì nó là ví dụ về việc làm thế nào các thành viên trong một tổ chức có thể xác định được công việc cần phải làm và tự phân quyền, nghĩa vụ cho nhau.48 Chúng ta đã đồng ý trao quyền quyết định và hoạt động công ty cho ai? Đáp án cho câu hỏi đó có thể được hệ thống hóa vào một hợp đồng thông minh, được đặt trên blockchain để các quyết định, hoạt động đều diễn ra vì mục tiêu và tạo động lực cho minh bạch và đồng thuận. Chắc chắn rằng, những điều đề cập trên đây không chỉ bàn về công nghệ. Nó còn mang nhiều ý nghĩa hơn cả tài sản hữu hình, sở hữu trí tuệ, hay công cụ bảo mật của Personal BlackBox kèm quyền công khai cho nhà Kardashian*. Chúng ta cần tăng cường giáo dục về các quyền hạn và phát triển hiểu biết mới về các hệ thống quản lý quyền hạn. Chúng ta sẽ sở hữu hệ thống quản lý quyền bỏ phiếu và hệ thống quản lý quyền sở hữu. Nhiều dự án khởi nghiệp sẽ tạo ra một loại hướng dẫn quyền hạn, cho chúng ta biết về mức độ cam kết công dân. Trong đó, bỏ phiếu chỉ là một trong nhiều thước đo đánh giá như kỹ năng từ thiện, chỉ số uy tín, thời gian, và bitcoin hoặc cung cấp khả năng tiếp cận tự do tới tài sản hữu hình hay trí tuệ của một người nào đó. Hãy sẵn sàng cho kỷ nguyên ấy. * Một trong những gia đình giải trí nổi tiếng của Mỹ với show truyền hình thực tế Keep up with the Kardashians. 7. Sự bao hàm Nguyên tắc: Nền kinh tế hoạt động tốt nhất khi phục vụ tất cả mọi người. Điều đó đồng nghĩa với việc chúng ta cần giảm bớt các rào cản ngăn các thành phần tham gia vào nền kinh tế, tức là tạo ra các nền tảng cho chủ nghĩa tư bản phi tập trung, chứ không chỉ loại hình chủ nghĩa tư bản tái phân phối. Vấn đề đặt ra: Kỷ nguyên đầu tiên của Internet đã tạo ra biết bao điều kỳ diệu cho nhiều người. Nhưng như đã chỉ ra, phần lớn dân số thế giới vẫn là người ngoài cuộc – không chỉ bị hạn chế tiếp cận với công nghệ mà còn với hệ thống tài chính và cơ hội kinh tế. Ngoài ra, chúng ta cũng không nên mù quáng tin rằng phương tiện giao tiếp mới này sẽ mang lại thịnh vượng cho tất cả mọi người. Đúng, nó đã giúp các công ty tại những nước phát triển tạo ra công ăn việc làm cho hàng triệu người ở nhiều nền kinh tế mới nổi. Internet đã giảm bớt các rào cản đối với doanh nghiệp, tạo cơ hội và cung cấp thông tin cơ bản cho những người bị thiệt thòi. Nhưng như thế là không đủ. Hiện vẫn còn 2 tỷ người49 không có tài khoản ngân hàng. Ở các nước phát triển, cuộc sống sung túc đang có xu hướng giảm dần còn bất bình đẳng xã hội lại tăng lên. Ở các nền kinh tế đang phát triển, điện thoại di động thường là phương tiện liên lạc duy nhất. Hầu hết các tổ chức tài chính đều có ứng dụng thanh toán di động kết hợp máy ảnh điện thoại và mã QR. Tuy nhiên, các khoản phí cần thiết để hỗ trợ các phương tiện trung gian này khiến thanh toán vi mô (micropayment) trở nên bất khả thi. Những người tiêu dùng nghèo nhất vẫn không thể chi trả nổi số dư tài khoản tối thiểu, hay mức chi trả tối thiểu, hoặc chi phí sử dụng các loại dịch vụ đó. Chi phí cho cơ sở hạ tầng khiến thanh toán vi mô và tài khoản vi mô trở thành bất khả thi. Cách giải quyết: Satoshi đã thiết kế hệ thống hoạt động dựa trên chồng giao thức Internet (TCP/IP), nhưng vẫn có thể vận hành khi không có Internet nếu cần thiết. Satoshi đã tưởng tượng ra rằng một người bình thường sẽ tương tác với blockchain thông qua cái mà ông gọi là “chế độ xác minh thanh toán lược giản” (simplified payment verification – SPV). Phương thức này có thể hoạt động trên điện thoại di động để huy động blockchain. Bây giờ bất kỳ ai có điện thoại gập đều có thể tham gia vào nền kinh tế, hoặc trong một thị trường, như một nhà sản xuất hoặc một người dùng. Chúng ta không cần phải có tài khoản ngân hàng, chứng minh thư, giấy khai sinh, địa chỉ nhà hay tiền địa phương ổn định để sử dụng các công nghệ blockchain.Blockchain làm giảm đáng kể các khoản chi phí chuyển tiền như kiều hối. Loại hình công nghệ này sẽ xóa mờ đáng kể các rào cản như bắt buộc phải có tài khoản ngân hàng, thẻ tín dụng, hay đầu tư. Blockchain hỗ trợ kinh doanh và hội nhập thương mại toàn cầu. Đây là một phần tương lai trong tầm nhìn của Satoshi. Ông hiểu rằng, đối với những người dân tại các nền kinh tế đang phát triển, tình hình còn tồi tệ hơn. Khi các quan chức tham nhũng hoặc bất tài ở các quốc gia nghèo đói cần tiền để điều hành chính phủ, ngân hàng trung ương và kho bạc sẽ ngay lập tức in thêm tiền và sau đó hưởng lợi từ chênh lệch giữa chi phí sản xuất và mệnh giá tiền. Đó là thu nhập từ phát hành tiền. Tăng lượng tiền lưu hành sẽ làm giảm giá trị đồng tiền. Nếu nền kinh tế địa phương thực sự xuống dốc – như ở Argentina và Uruguay, và gần đây là ở Síp và Hy Lạp – các cơ quan trung ương của những đất nước này có thể đóng băng tài khoản ngân hàng của bất cứ ai không đủ tiền hối lộ. Trong trường hợp đó, những người giàu có thể tích trữ tài sản ở những nơi có hệ thống pháp lý đáng tin cậy hơn và với loại tiền ổn định hơn. Nhưng với người nghèo thì không. Loại tiền họ sở hữu sẽ trở nên vô giá trị. Các cơ quan chức năng có thể cản trở các nguồn viện trợ nước ngoài và đóng cửa biên giới, gây trở ngại lên mọi nỗ lực giúp đỡ người dân, từ những bà mẹ và trẻ em rất cần thực phẩm và thuốc men đến nạn nhân của chiến tranh, hạn hán và những thiên tai khác. Dịch vụ thanh toán vi mô của Úc với tên gọi mHITs (viết tắt của Mobile Handset Initiated Transactions – Giao dịch trên thiết bị cầm tay) đã ra mắt một loại hình dịch vụ mới, BitMoby, cho phép người dùng ở hơn 100 quốc gia có thể nạp tài khoản tín dụng trên điện thoại bằng cách gửi tin nhắn cho mHITs một lượng bitcoin nhất định.50 Theo nhà phát triển cốt lõi bitcoin Gavin Andresen, “Bạn không thể thấy được mọi giao dịch; bạn chỉ thấy các giao dịch mà mình quan tâm. Bạn không cần phải tin các thành viên mà chỉ cần tin rằng họ sẽ trao cho bạn thông tin thu được từ mạng lưới.”51 Austin Hill cho rằng, “tiềm năng của việc sử dụng blockchain trong đăng ký quyền sở hữu tại những nước mới nổi, nơi đang phải đối mặt với vấn đề nghiêm trọng có liên quan đến đói nghèo” là rất lớn.“Không có một tổ chức đáng tin cậy nào có quyền quản lý quyền sở hữu đất đai và cho phép mọi người có quyền được nói,‘Tôi sở hữu tài sản này’ rồi sau đó lại thế chấp tài sản đó để nuôi sống gia đình. Đây đúng là một tình huống đặc biệt.”52 Về mặt kỹ thuật, Andresen đã nhắc đến luật băng thông Internet của Nielsen.* Trong đó, băng thông của người dùng cao cấp đã tăng 50% mỗi năm, trong khi băng thông của đa phần dân số còn lại có xu hướng chậm dần đi sau khoảng mỗi 2 hoặc 3 năm. Nghẽn băng thông khiến máy tính tiêu thụ nhiều điện năng hơn với mức tăng khoảng 60% mỗi năm (luật của Moore). Vì vậy, băng thông được coi là yếu tố đầu tiên, theo như Jakob Nielsen.53 Hầu hết các mô hình – giao diện, trang web, sản phẩm số, dịch vụ, tổ chức, v.v... – cần cung cấp công nghệ cho số đông để thúc đẩy hiệu quả hoạt động của mạng lưới. Tức là yếu tố bao hàm đồng nghĩa với xem xét toàn bộ tính năng sử dụng, chứ không chỉ phục vụ người dùng cao cấp mà cách ly những người dùng ít tiếp cận công nghệ khác hoặc thiếu điện năng ở vùng sâu vùng xa thuộc những đất nước nghèo khổ nhất thế giới. * Luật Nielsen: là quy luật dựa trên phát biểu của Tiến sĩ Jakob Nielsen, theo đó cho rằng băng thông người dùng tăng trưởng ở mức 50% mỗi năm. Ứng dụng đối với nền kinh tế blockchain: Phần sau của cuốn sách, chúng tôi sẽ đề cập tới nghịch lý thịnh vượng – làm thế nào mà kỷ nguyên đầu tiên của Internet đem lại nhiều lợi ích, nhưng sự thịnh vượng chung ở các nước phương Tây không còn cải thiện lợi ích cho phần đông dân số nữa. Nền tảng cho thịnh vượng là sự phổ quát, nên blockchain sẽ có hiệu quả. Chúng ta cần hiểu rõ sự thịnh vượng bao gồm nhiều phương diện. Thịnh vượng có nghĩa là chấm dứt bá quyền trong xã hội, kinh tế và chủng tộc, chấm dứt phân biệt đối xử dựa trên sức khoẻ, giới tính, nhận dạng tính dục hoặc sở thích tính dục. Thịnh vượng cũng là loại bỏ những rào cản trong tiếp cận do giới hạn địa lý, dù tạm giam trong tù hay đi bỏ phiếu; và cũng là chấm dứt định kiến vô hình phân chia con người ta theo nhiều hình thức. THIẾT KẾ TƯƠNG LAI Cuộc trò chuyện với Ann Cavoukian đã tạo cảm hứng để chúng tôi hưởng ứng khẩu hiệu “Không bao giờ nữa” của Đức. Chúng tôi đã đọc những lời Tổng thống Đức Joachim Gauck nói vào Ngày Kỷ niệm các Nạn nhân của Đức Quốc xã, những nạn nhân của chế độ Hitler. “Chúng ta không thể hoàn thành trách nhiệm đạo đức nếu chỉ dừng lại ở mức độ tưởng niệm. Sâu thẳm trong tâm hồn, chúng ta hiểu rằng mỗi lễ tưởng niệm gắn với một sứ mệnh. Đó là sứ mệnh bảo vệ và gìn giữ lòng nhân đạo. Sứ mệnh ấy mách bảo chúng ta phải bảo vệ và gìn giữ quyền của từng con người.”54 Phải chăng ngài tổng thống ám chỉ đến những vụ diệt chủng ở Syria, Iraq, Darfur, Srebrenica, Rwanda, và Campuchia, sau khi người Đức đã thề “Không bao giờ nữa”? Chúng tôi tin rằng công nghệ blockchain có thể trở thành một công cụ quan trọng để bảo vệ nhân loại và quyền hạn của từng cá nhân. Blockchain là một phương tiện truyền thông của sự thật và phân phối thịnh vượng, đồng thời – với tư cách là mạng lưới không cho phép các giao dịch gian lận – blockchain sẽ sớm loại bỏ những ung nhọt khỏi một xã hội có tiềm năng phát triển vượt xa mọi sự tưởng tượng. Phải thừa nhận, đây đúng là một tuyên bố táo bạo. Nhưng xin các bạn hãy tiếp tục đọc và tự đánh giá. Nhìn theo góc độ hẹp hơn và thực tế hơn, 7 nguyên tắc này có thể đóng vai trò là kim chỉ nam trong việc thiết kế thế hệ tiếp theo của các công ty, tổ chức, cơ quan với hiệu suất làm việc cao hơn và sáng tạo hơn. Nếu thiết kế một nền tảng hướng đến sự trung thực, quyền lực, giá trị, riêng tư, bảo mật, quyền lợi và bao hàm, thì chúng ta sẽ kiến thiết lại nền kinh tế và các tổ chức xã hội đáng tin cậy. Hiện tại, chúng ta cần chú ý tới phương thức triển khai công nghệ này và những hành động tiếp theo. PHẦN 2: NHỮNG SỰ THAY ĐỔI CHƯƠNG 3: TÁI PHÁT MINH CÁC DỊCH VỤ TÀI CHÍNH Hệ thống tài chính toàn cầu giao dịch hàng nghìn tỷ đô-la mỗi ngày, phục vụ hàng tỷ người, và hỗ trợ cho nền kinh tế toàn cầu trị giá hơn 100 nghìn tỉ đô-la.1 Đây là ngành công nghiệp phát triển mạnh mẽ nhất thế giới, là nền tảng của chủ nghĩa tư bản toàn cầu, những nhà lãnh đạo giới tài chính được biết tới như những chủ nhân của thế giới. Nhưng nếu nhìn kỹ hơn, ngành công nghiệp này trông như một cỗ máy Rube Goldberg* gồm những phần phát triển không đồng đều và nhiều mâu thuẫn kỳ lạ. Đầu tiên, cỗ máy này không được nâng cấp sau một thời gian. Công nghệ mới được sử dụng nhưng lại liên kết với cơ sở hạ tầng cũ kỹ, lộn xộn. Ví dụ, ngân hàng cung cấp dịch vụ Internet banking để giao dịch nhưng vẫn phát hành chứng từ và sử dụng loại máy tính cỡ lớn từ những năm 1970. Khi khách hàng quẹt thẻ tín dụng trên máy đọc thẻ tiên tiến nhất để mua một ly latte Starbucks, tiền của vị khách đó sẽ phải qua ít nhất là năm đơn vị trung gian trước khi tới được tài khoản ngân hàng của Starbuck. Việc giao dịch chỉ mất vài giây để xác minh nhưng phải mất nhiều ngày mới thanh toán được. * Cỗ máy Rube Goldberg (Rube Goldberg Machine) là hệ thống dây chuyền phức tạp không cần thiết được thiết kế để thực hiện một công việc vô cùng đơn giản. Nhiều tập đoàn đa quốc gia như Apple hay GE đã phải duy trì hàng trăm tài khoản ngân hàng địa phương trên thế giới chỉ để các hoạt động của họ được diễn ra thuận lợi.2 Khi một tập đoàn cần chuyển một khoản tiền giữa hai công ty con ở hai quốc gia khác nhau, giám đốc của một trong những công ty con sẽ gửi điện chuyển khoản (bank wire) từ tài khoản ngân hàng công ty này đến tài khoản ngân hàng của công ty con kia. Các giao dịch này khá phức tạp, không cần thiết và phải mất nhiều ngày hoặc thậm chí là nhiều tuần để thực hiện. Trong thời gian đó, không công ty con nào có thể sử dụng khoản tiền này cho các hoạt động kinh doanh hay đầu tư, nhưng những đơn vị trung gian có thể kiếm lãi từ khoản tiền trôi nổi này. “Về cơ bản, việc phát minh ra công nghệ này cũng chỉ dựa trên quy trình giấy tờ thông thường, chuyển thành quy trình bán tự động, bán tự động điện tử nhưng suy cho cùng quá trình ấy vẫn dựa trên nguyên tắc giấy tờ,” Vikram Pandit, cựu Giám đốc Điều hành của Citigroup phát biểu.3 Xem xét mọi khía cạnh thì còn có một nghịch lý kỳ lạ khác: Việc các thương nhân mua bán chứng khoán trên thị trường chứng khoán thế giới được tính bằng nano giây; giao dịch của họ có thể xác thực ngay lập tức nhưng phải mất đủ ba ngày để thanh toán. Chính quyền sở tại sử dụng ít nhất 10 đơn vị khác nhau – cố vấn, luật sư, hãng bảo hiểm, ngân hàng, và nhiều hơn thế nữa – để tạo điều kiện cho việc phát hành trái phiếu chính phủ.4 Một người làm công nhật ở Los Angeles rút tiền lương tại một quầy đổi tiền với mức phí 4%, và sau đó mang những đồng đô-la ít ỏi ấy đến một trung tâm thương mại để gửi về nhà cho gia đình mình ở Guatemala, nơi anh ta lại gặp rắc rối với các khoản phí cố định, tỷ giá, và các chi phí ẩn khác. Khi gia đình anh ta chia tiền cho các thành viên, chẳng ai có đủ tiền để mở tài khoản ngân hàng hay thẻ tín dụng. Họ nằm trong số 2,2 tỷ người đang vật lộn với cuộc sống với mức thu nhập chưa đến 2 đô la một ngày.5 Các khoản thanh toán mà họ phải trả là rất nhỏ, vô cùng nhỏ đối với mạng lưới thanh toán thông thường như thẻ ghi nợ và thẻ tín dụng, nơi mà các loại mức phí quá nhỏ – còn được gọi là thanh toán vi mô không thể thực hiện được. Theo một nghiên cứu gần đây của trường Đại học Kinh doanh Harvard, đó đơn giản là vì các ngân hàng không coi việc phục vụ đối tượng khách hàng này là “việc có thể tạo ra lợi nhuận”.6 Vì vậy, cỗ máy tiền tệ không thực sự được áp dụng trên toàn cầu về mặt quy mô và phạm vi. Các nhà hoạch định chính sách tiền tệ và các nhà quản lý tài chính thường tự cảm thấy mình thiếu thông tin thực tế, do sự mơ hồ về kế hoạch của nhiều doanh nghiệp tài chính lớn và sự phi tập trung trong hoạt động giám sát. Cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm