🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Cú Tấn Công Không Mong Đợi - Magnus Lindkvist full mobi pdf epub azw3 [Self Help] Ebooks Nhóm Zalo CÚ TẤN CÔNG Magnus Lindkvist Magnus Lindkvist là một chuyên gia về phát hiện xu hướng làm việc tại Stockholm, Thụy Điển. Ông giúp các công ty giải mã (và kiếm tiền từ) tương lai. Ông đã gặp Vesna, người sau này trở thành vợ ông, trong buổi hẹn hò đầu tiên vào năm 2004. Cho những ai có một lúc nào đó bị tấn công bởi điều không mong đợi Mở đầu: Kết thúc là sự khởi đầu Thác Victoria, Zimbabwe. Đêm giao thừa, năm 1999. Những ngọn đèn xanh ma quái từ hồ bơi hắt những chiếc bóng lắc lư kỳ quặc lên các tòa nhà xung quanh. Màn đêm u tối và khu hồ bơi thật tĩnh lặng. Một sự tĩnh lặng giả dối. Tối nay có rất nhiều buổi tiệc mừng năm mới được tổ chức tại khách sạn năm sao này. Buổi tiệc tôi đang tham dự đây là của một người bạn vừa kết hôn trên núi Mount Bila, miền nam Zimbabwe. Tất cả các khách mời đám cưới đều đã dành vài tuần để du lịch khám phá xung quanh đó với cặp đôi mới cưới. Một dạng trăng mật tập thể, nếu bạn thích. Chỉ còn vài tiếng là đến nửa đêm, tôi giờ đang ngồi riêng ra để có thể trầm tư trong một lúc, một nghi lễ đón năm mới đã có từ khi tôi còn rất nhỏ. Tôi đung đưa hai chân trong làn nước hồ bơi đã khử clo mát lạnh và ngẫm nghĩ về ngày thiêng liêng này. Một năm, một thập kỷ, một thế kỷ và một thiên niên kỷ sắp sửa kết thúc. Trong vài tháng qua, thế giới đang đứng bên bờ vực – dù sao cũng chỉ là theo tiêu chuẩn của những năm 1990 – do các suy đoán tràn lan rằng sự cố Y2K có thể khiến cho tất cả máy vi tính bị sai lệch vào buổi tối định mệnh hôm nay vì một lỗi lập trình. Nhưng khi ở Sydney, Bắc Kinh và Mumbai đã là quá nửa đêm mà không có máy vi tính nào hoạt động thất thường nên Y2K mãi mãi được coi là sự kiện về “các dự đoán sai khủng khiếp”. Tôi tự hỏi tương lai phía trước sẽ thế nào trong lúc một làn gió lạnh trái mùa thổi qua khu vực hồ bơi. Những ngọn đuốc được thắp sáng dọc đường dẫn đến nhà hàng của khách sạn thật lung linh. Tương lai có vẻ tươi sáng. Các công ty kinh doanh trên mạng internet với tên miền cao cấp là .com đã tiếp tục chiếm lĩnh thị trường chứng khoán, nếu không thế giới vẫn chỉ vậy thôi. Hầu hết các bạn cùng lớp đại học với tôi đều tham gia vào một công ty như vậy, những nơi đang khiến hàng triệu người đắm chìm trong cơn mơ tiền bạc khi các quyền chọn cổ phiếu của họ tăng cao. Nhiều ngành công nghiệp khác báo cáo mức lợi nhuận kỷ lục và tăng trưởng hai con số. Thế giới tự nó dường như là một nơi tươi sáng. Các vụ xung đột cuối cùng của thế kỷ XX dường như đã kết thúc. Nga là một quốc gia dân chủ. Mỹ là công an của cả thế giới, được điều hành bởi một kẻ ngoại tình. Các sách có tựa đề kiểu như “Kết Thúc của Lịch Sử” đang được xuất bản. Có cảm giác Năm Mới này giống sự bắt đầu của một điều gì đó mới mẻ và tràn đầy hy vọng hơn là sự kết thúc một kỷ nguyên. Tôi thở dài. Cơn gió làm cho khu hồ bơi khá lạnh nên tôi ngồi dậy và chầm chậm bước trở lại nhà hàng trên lối đi đầy ánh đuốc. Quá khứ đang chấm dứt. Tương lai sắp sửa bắt đầu. Mở đầu: Kết thúc là sự khởi đầu Thác Victoria, Zimbabwe. Đêm giao thừa, năm 1999. Những ngọn đèn xanh ma quái từ hồ bơi hắt những chiếc bóng lắc lư kỳ quặc lên các tòa nhà xung quanh. Màn đêm u tối và khu hồ bơi thật tĩnh lặng. Một sự tĩnh lặng giả dối. Tối nay có rất nhiều buổi tiệc mừng năm mới được tổ chức tại khách sạn năm sao này. Buổi tiệc tôi đang tham dự đây là của một người bạn vừa kết hôn trên núi Mount Bila, miền nam Zimbabwe. Tất cả các khách mời đám cưới đều đã dành vài tuần để du lịch khám phá xung quanh đó với cặp đôi mới cưới. Một dạng trăng mật tập thể, nếu bạn thích. Chỉ còn vài tiếng là đến nửa đêm, tôi giờ đang ngồi riêng ra để có thể trầm tư trong một lúc, một nghi lễ đón năm mới đã có từ khi tôi còn rất nhỏ. Tôi đung đưa hai chân trong làn nước hồ bơi đã khử clo mát lạnh và ngẫm nghĩ về ngày thiêng liêng này. Một năm, một thập kỷ, một thế kỷ và một thiên niên kỷ sắp sửa kết thúc. Trong vài tháng qua, thế giới đang đứng bên bờ vực – dù sao cũng chỉ là theo tiêu chuẩn của những năm 1990 – do các suy đoán tràn lan rằng sự cố Y2K có thể khiến cho tất cả máy vi tính bị sai lệch vào buổi tối định mệnh hôm nay vì một lỗi lập trình. Nhưng khi ở Sydney, Bắc Kinh và Mumbai đã là quá nửa đêm mà không có máy vi tính nào hoạt động thất thường nên Y2K mãi mãi được coi là sự kiện về “các dự đoán sai khủng khiếp”. Tôi tự hỏi tương lai phía trước sẽ thế nào trong lúc một làn gió lạnh trái mùa thổi qua khu vực hồ bơi. Những ngọn đuốc được thắp sáng dọc đường dẫn đến nhà hàng của khách sạn thật lung linh. Tương lai có vẻ tươi sáng. Các công ty kinh doanh trên mạng internet với tên miền cao cấp là .com đã tiếp tục chiếm lĩnh thị trường chứng khoán, nếu không thế giới vẫn chỉ vậy thôi. Hầu hết các bạn cùng lớp đại học với tôi đều tham gia vào một công ty như vậy, những nơi đang khiến hàng triệu người đắm chìm trong cơn mơ tiền bạc khi các quyền chọn cổ phiếu của họ tăng cao. Nhiều ngành công nghiệp khác báo cáo mức lợi nhuận kỷ lục và tăng trưởng hai con số. Thế giới tự nó dường như là một nơi tươi sáng. Các vụ xung đột cuối cùng của thế kỷ XX dường như đã kết thúc. Nga là một quốc gia dân chủ. Mỹ là công an của cả thế giới, được điều hành bởi một kẻ ngoại tình. Các sách có tựa đề kiểu như “Kết Thúc của Lịch Sử” đang được xuất bản. Có cảm giác Năm Mới này giống sự bắt đầu của một điều gì đó mới mẻ và tràn đầy hy vọng hơn là sự kết thúc một kỷ nguyên. Tôi thở dài. Cơn gió làm cho khu hồ bơi khá lạnh nên tôi ngồi dậy và chầm chậm bước trở lại nhà hàng trên lối đi đầy ánh đuốc. Quá khứ đang chấm dứt. Tương lai sắp sửa bắt đầu. Mở đầu: Kết thúc là sự khởi đầu Thác Victoria, Zimbabwe. Đêm giao thừa, năm 1999. Những ngọn đèn xanh ma quái từ hồ bơi hắt những chiếc bóng lắc lư kỳ quặc lên các tòa nhà xung quanh. Màn đêm u tối và khu hồ bơi thật tĩnh lặng. Một sự tĩnh lặng giả dối. Tối nay có rất nhiều buổi tiệc mừng năm mới được tổ chức tại khách sạn năm sao này. Buổi tiệc tôi đang tham dự đây là của một người bạn vừa kết hôn trên núi Mount Bila, miền nam Zimbabwe. Tất cả các khách mời đám cưới đều đã dành vài tuần để du lịch khám phá xung quanh đó với cặp đôi mới cưới. Một dạng trăng mật tập thể, nếu bạn thích. Chỉ còn vài tiếng là đến nửa đêm, tôi giờ đang ngồi riêng ra để có thể trầm tư trong một lúc, một nghi lễ đón năm mới đã có từ khi tôi còn rất nhỏ. Tôi đung đưa hai chân trong làn nước hồ bơi đã khử clo mát lạnh và ngẫm nghĩ về ngày thiêng liêng này. Một năm, một thập kỷ, một thế kỷ và một thiên niên kỷ sắp sửa kết thúc. Trong vài tháng qua, thế giới đang đứng bên bờ vực – dù sao cũng chỉ là theo tiêu chuẩn của những năm 1990 – do các suy đoán tràn lan rằng sự cố Y2K có thể khiến cho tất cả máy vi tính bị sai lệch vào buổi tối định mệnh hôm nay vì một lỗi lập trình. Nhưng khi ở Sydney, Bắc Kinh và Mumbai đã là quá nửa đêm mà không có máy vi tính nào hoạt động thất thường nên Y2K mãi mãi được coi là sự kiện về “các dự đoán sai khủng khiếp”. Tôi tự hỏi tương lai phía trước sẽ thế nào trong lúc một làn gió lạnh trái mùa thổi qua khu vực hồ bơi. Những ngọn đuốc được thắp sáng dọc đường dẫn đến nhà hàng của khách sạn thật lung linh. Tương lai có vẻ tươi sáng. Các công ty kinh doanh trên mạng internet với tên miền cao cấp là .com đã tiếp tục chiếm lĩnh thị trường chứng khoán, nếu không thế giới vẫn chỉ vậy thôi. Hầu hết các bạn cùng lớp đại học với tôi đều tham gia vào một công ty như vậy, những nơi đang khiến hàng triệu người đắm chìm trong cơn mơ tiền bạc khi các quyền chọn cổ phiếu của họ tăng cao. Nhiều ngành công nghiệp khác báo cáo mức lợi nhuận kỷ lục và tăng trưởng hai con số. Thế giới tự nó dường như là một nơi tươi sáng. Các vụ xung đột cuối cùng của thế kỷ XX dường như đã kết thúc. Nga là một quốc gia dân chủ. Mỹ là công an của cả thế giới, được điều hành bởi một kẻ ngoại tình. Các sách có tựa đề kiểu như “Kết Thúc của Lịch Sử” đang được xuất bản. Có cảm giác Năm Mới này giống sự bắt đầu của một điều gì đó mới mẻ và tràn đầy hy vọng hơn là sự kết thúc một kỷ nguyên. Tôi thở dài. Cơn gió làm cho khu hồ bơi khá lạnh nên tôi ngồi dậy và chầm chậm bước trở lại nhà hàng trên lối đi đầy ánh đuốc. Quá khứ đang chấm dứt. Tương lai sắp sửa bắt đầu. Mở đầu: Kết thúc là sự khởi đầu Thác Victoria, Zimbabwe. Đêm giao thừa, năm 1999. Những ngọn đèn xanh ma quái từ hồ bơi hắt những chiếc bóng lắc lư kỳ quặc lên các tòa nhà xung quanh. Màn đêm u tối và khu hồ bơi thật tĩnh lặng. Một sự tĩnh lặng giả dối. Tối nay có rất nhiều buổi tiệc mừng năm mới được tổ chức tại khách sạn năm sao này. Buổi tiệc tôi đang tham dự đây là của một người bạn vừa kết hôn trên núi Mount Bila, miền nam Zimbabwe. Tất cả các khách mời đám cưới đều đã dành vài tuần để du lịch khám phá xung quanh đó với cặp đôi mới cưới. Một dạng trăng mật tập thể, nếu bạn thích. Chỉ còn vài tiếng là đến nửa đêm, tôi giờ đang ngồi riêng ra để có thể trầm tư trong một lúc, một nghi lễ đón năm mới đã có từ khi tôi còn rất nhỏ. Tôi đung đưa hai chân trong làn nước hồ bơi đã khử clo mát lạnh và ngẫm nghĩ về ngày thiêng liêng này. Một năm, một thập kỷ, một thế kỷ và một thiên niên kỷ sắp sửa kết thúc. Trong vài tháng qua, thế giới đang đứng bên bờ vực – dù sao cũng chỉ là theo tiêu chuẩn của những năm 1990 – do các suy đoán tràn lan rằng sự cố Y2K có thể khiến cho tất cả máy vi tính bị sai lệch vào buổi tối định mệnh hôm nay vì một lỗi lập trình. Nhưng khi ở Sydney, Bắc Kinh và Mumbai đã là quá nửa đêm mà không có máy vi tính nào hoạt động thất thường nên Y2K mãi mãi được coi là sự kiện về “các dự đoán sai khủng khiếp”. Tôi tự hỏi tương lai phía trước sẽ thế nào trong lúc một làn gió lạnh trái mùa thổi qua khu vực hồ bơi. Những ngọn đuốc được thắp sáng dọc đường dẫn đến nhà hàng của khách sạn thật lung linh. Tương lai có vẻ tươi sáng. Các công ty kinh doanh trên mạng internet với tên miền cao cấp là .com đã tiếp tục chiếm lĩnh thị trường chứng khoán, nếu không thế giới vẫn chỉ vậy thôi. Hầu hết các bạn cùng lớp đại học với tôi đều tham gia vào một công ty như vậy, những nơi đang khiến hàng triệu người đắm chìm trong cơn mơ tiền bạc khi các quyền chọn cổ phiếu của họ tăng cao. Nhiều ngành công nghiệp khác báo cáo mức lợi nhuận kỷ lục và tăng trưởng hai con số. Thế giới tự nó dường như là một nơi tươi sáng. Các vụ xung đột cuối cùng của thế kỷ XX dường như đã kết thúc. Nga là một quốc gia dân chủ. Mỹ là công an của cả thế giới, được điều hành bởi một kẻ ngoại tình. Các sách có tựa đề kiểu như “Kết Thúc của Lịch Sử” đang được xuất bản. Có cảm giác Năm Mới này giống sự bắt đầu của một điều gì đó mới mẻ và tràn đầy hy vọng hơn là sự kết thúc một kỷ nguyên. Tôi thở dài. Cơn gió làm cho khu hồ bơi khá lạnh nên tôi ngồi dậy và chầm chậm bước trở lại nhà hàng trên lối đi đầy ánh đuốc. Quá khứ đang chấm dứt. Tương lai sắp sửa bắt đầu. Giới thiệu Bị đột kích “Khi những khuôn mẫu bị phá vỡ, các thế giới mới nổi lên” Tuli Kupferberg Thập kỷ từ địa ngục Tương lai bắt đầu bằng một cú nổ lớn chứ không phải một tiếng rên khẽ. Thị trường chứng khoán NASDAQ với đầy rẫy các công ty kinh doanh trên mạng internet có tên miền cao cấp là .com đạt đỉnh vào ngày 10 tháng 3 năm 2000, nhưng chỉ ngay hôm sau đã sụp đổ và bắt đầu trượt dài vào quên lãng. Các công ty bị phá sản khi nguồn vốn đầu tư mạo hiểm đã cạn kiệt. Cuộc suy thoái này không là gì nếu so với cuộc suy thoái diễn ra vào năm 2008 sau đó. Thị trường tài chính với những khoản nợ ngập đầu bị tan vỡ và kéo theo là sự sụp đổ của một số ngân hàng lâu đời nhất ở phố Wall, mà chỉ cách đó một vài con phố là nơi chủ nghĩa khủng bố đã trưng ra bộ mặt xấu xí của nó dưới hình thức mới vào một buổi sáng tháng Chín vài năm trước đó. Trước đây, nếu chủ nghĩa khủng bố là một vũ khí chính trị hiệu quả nhưng bị hạn chế, thì nay nó đã trở thành công cụ của kẻ sát thủ, nhắm vào bất kỳ ai trên đường đi của nó – những người đàn ông, phụ nữ và trẻ em vô tội. Chủ nghĩa khủng bố có vai trò như một chốt kích hoạt cho điều mà nếu mô tả đúng nhất thì có vẻ như là Thế Chiến thứ III, dù nó thường được người ta biết đến dưới tên gọi Cuộc Chiến Chống Khủng Bố. Các chiến trường là những ga xe lửa ở vùng Cực Nam Manhattan và châu Âu. Có thể tìm thấy những trận Verdun và Dresden mới ở Iraq, Somalia và Afghanistan. Con đường trông như hướng thẳng đến một liên hiệp các nền dân chủ tự do toàn cầu hóa ra là một cái nhìn hấp tấp, thậm chí là một ảo ảnh. Nước Nga bầu Vladimir Putin làm tổng thống và nền dân chủ ở đây trở thành một điều gì đó hoàn toàn khác biệt so với nền dân chủ tự do kiểu Mỹ được hình dung trước đó. Trung Quốc và các quốc gia Trung Đông trở thành thần Atlas nâng đỡ cả thế giới bởi các nguồn quỹ giàu có thuộc chủ quyền của những nước này đã chống đỡ cho nền kinh tế các nước châu Mỹ và châu Âu. Tôn giáo, được tin là suy tàn dần vào cuối thế kỷ XX, đã trở lại bằng sự báo thù và chi phối tất cả mọi thứ từ các cuộc tranh luận chính trị đến danh mục các quyển sách bán chạy nhất. Ngay cả biên tập viên của tờ tạp chí Economist vốn thường cẩn trọng trong câu chữ cũng phải tuyên bố “Chúa đã trở lại!” Trong khi dung lượng megabyte và băng thông rộng có vẻ như là biên giới kinh tế cuối cùng trong những năm 1990, thì những năm 2000 đã đưa các loài khủng long và thực vật hóa thạch trở lại vị trí hàng đầu bằng việc giá dầu tăng cao đến mức kỷ lục trước khi sụp đổ và sau đó lại bật cao lên lại. Giữa sự đổi thay vũ bão này, tất cả chúng ta đều bắt đầu nói về khí hậu. Chủ đề từng chán ngắt này dành riêng cho người Thụy Điển và người Anh khi không có điều gì thú vị hơn để tranh luận đã trở thành chất xúc tác cho các bộ phim đoạt giải Oscar, cho các hội nghị toàn cầu, cho các chính phủ và cho cá nhân mỗi người – những ai đã có lần đi trên một chiếc phản lực hoặc lái bất kỳ chiếc ô tô nào không phải đơn thuần là loại ô tô điện. Chúng ta đã đặt cho thời kỳ hỗn loạn mới này những cái tên như là “Thời đại không chắc chắn”, “Thời đại của những điều không tưởng”. Tạp chí Time đã đao to búa lớn khi gọi đây là “Thập Kỷ từ Địa Ngục”. Chúng ta bị tấn công. Không chỉ bởi các niềm tin cổ xưa, lượng khí thải carbon, trào lưu chính thống tin tuyệt đối vào kinh thánh, chủ nghĩa siêu khủng bố và bất ổn tài chính nghiêm trọng. Chúng ta bị tấn công bởi những điều không mong đợi. Sự rối loạn thế giới mới “Không mong đợi” trở thành tính từ được sử dụng thường xuyên nhất khi truyền thông trên khắp thế giới tổng kết về những năm 2000. “Không mong đợi” không chỉ là một từ ngữ mà bản thân nó còn là một đặc điểm. Do đó, “không mong đợi” đóng một phần trong hầu hết mọi sự kiện lớn – dù tốt hay xấu. Từ sự nổi lên của các thương hiệu và đối thủ cạnh tranh mới – như Google hay Wikipedia – đến các sự kiện thảm họa như sóng thần năm 2004 hoặc cơn bão Katrina. Nếu cuộc đời là một vở kịch, việc sử dụng từ “không mong đợi” một cách tốt nhất có thể ví như một thực thể thần thánh đến từ một thế lực thứ ba để thay đổi hoàn toàn mọi thứ đã xảy ra trước đó. Một Đấng Cứu Thế Vô Biên. Đôi khi nhân từ. Đôi khi dữ dội. Luôn luôn khôn lường. Trong sự xuất hiện lẫn trong các kết quả có được. Mới quen thuộc đã trở nên xa lạ. Đã biết rồi lại trở nên không biết, và bởi lẽ mọi nỗi sợ hãi về cơ bản đều là sự e sợ điều không biết rõ nên nhiều người đã sử dụng đặc từ này để đe dọa người khác. Các sách vở và bài viết đều viết về việc làm thế nào mà không còn có thể dự đoán được bất kỳ điều gì nữa và rằng chúng ta hiện đang bị đọa đày mãi mãi, lang bạt trong các thời kỳ đen tối, bị đè nén bởi những sự kiện không mong đợi. Có một quyển sách thậm chí còn đi xa hơn khi đề cập đến điều không mong đợi như là “Con Thiên Nga Đen” – có lẽ vì các loài chim màu đen tượng trưng cho cái chết. Mọi nỗi sợ hãi về cơ bản đều là sự e sợ điều không biết rõ Điều thực sự đáng sợ là làm thế nào mà mọi thứ trước đó từng là an toàn – có thể là một kỳ nghỉ tại Thái Lan, bay bằng máy bay, đi lại trong lòng đất hay gửi tiền trong ngân hàng – lại trở thành một điều gì đó như là các mệnh đề sống-hay-chết. Thế kỷ XX trật tự như một dạng kịch nghệ có thể đoán trước, trong đó kẻ hung ác và bậc anh hùng được phân định rõ – ít nhất là nếu bạn sống trong khu vực được xác định riêng biệt là “phương Tây”. Điều này đã thấm sâu vào nền văn hóa của chúng ta, tạo ra các cốt chuyện đơn giản trong đó những người anh hùng Anglo-Saxon – từ Rocky Balboa đến James Bond – luôn luôn chiến thắng. Nay các quy tắc kịch nghệ đã thay đổi. Hãy nghĩ về những cuộc phiêu lưu của James Bond trong thế kỷ XXI. Các đối thủ hung ác đã không còn rõ ràng nữa, sự cố gắng và động lực của James Bond cũng vậy. Và vậy thì “Định mức khuây khỏa” thực sự có nghĩa là gì? “Điều không mong đợi” khuấy động cảm xúc của chúng ta do chúng ta sống trong thời đại chăm chăm chú trọng vào việc khắc phục và hiểu biết mọi thứ. Những sự kiện mới này là một lời nhắc nhở, dẫu không được tán thưởng rằng chúng ta không thể biết tất cả mọi thứ được. Thực tế thì bạn có thể lập luận rằng chúng ta biết rất ít về thế giới mà chúng ta đang sống và biết rất ít về các quy tắc chi phối nhiều mặt phức tạp của thế giới. Câu hỏi là: bạn sẽ làm gì trong trường hợp đó? Chúng ta sống trong thời đại chăm chăm chú trọng vào việc khắc phục và hiểu biết mọi thứ Vai trò và cấu trúc của quyển sách này Một biên tập viên tạp chí nổi tiếng đã từng tuyên bố rằng chúng ta cần tóm tắt được mọi văn bản trong một hoặc hai câu, bất kể văn bản đó dài bao nhiêu. Dưới đây là tóm tắt. Quyển sách này được viết như một cẩm nang nhằm giúp chúng ta hiểu sâu hơn về điều không mong đợi, với mục tiêu giúp chúng ta chấp nhận, thậm chí là nắm lấy điều không chắc chắn trong cuộc sống riêng, trong công ty và trong xã hội của chúng ta. Quyển sách được biên soạn dành cho những cá nhân ham hiểu biết, các giám đốc điều hành táo bạo và các chính trị gia nhìn xa trông rộng mà chúng ta cần có họ trong thời đại các chân lý xưa cũ nay đã được thay thế bởi những điều chưa biết. Khi mà mỗi ngày là một điều bất ngờ chực chờ xảy đến. Có hai dạng sách khác nhau về điều không mong đợi. Loại thứ nhất là một câu chuyện kinh dị trong đó bạn chế giễu những hạn chế trong trí tuệ con người, và như một tên đầu gấu lớn, những hạn chế này sẽ đánh bại chúng ta khi chúng ta ở trong tình trạng tồi tệ. Kiểu sách này đã được nhiều tác giả và nhà tư tưởng áp dụng trong các năm qua. Tôi thì quan tâm đến dạng sách còn lại. Với tư cách một người chuyên phát hiện xu hướng, tôi đã dành trọn cuộc đời nghề nghiệp của mình để tìm kiếm các ý tưởng mới ở thế giới quanh chúng ta và cố gắng tìm ra ý nghĩa mà tất cả các ý tưởng đó hướng đến, trong tương lai gần có thể dự báo trước và trong dài hạn. Đột nhiên, “điều không mong đợi” tự bản thân nó đã trở thành một xu hướng – từ việc từ này có mức độ sử dụng quá nhiều cho đến các sự kiện mà nó miêu tả. Tôi nghĩ đây không phải lúc để chế giễu mà là lúc để tìm hiểu. Hơn nữa, với tư cách là một tín đồ của nghệ thuật và khoa học dự báo, tôi cần phải dung hòa cả hai ý tưởng khác biệt – rằng bạn có thể dự báo và bạn không thể dự báo được. Sau cùng, tôi thấy rằng chúng ta, chính là những người có nhiệm vụ mang mọi việc ra khỏi bóng tối ngột ngạt và đưa chúng ra ánh sáng. Tinh thần ham hiểu biết là một phần trong di sản của chúng ta, từ khoa học cho đến chính bản thân nền văn minh. Đó chính là niềm tin cơ bản của quyển sách này. Tinh thần ham hiểu biết là một phần trong di sản của chúng ta Tôi đã viết quyển sách này như một cuộc điều tra về các dạng sự kiện không mong đợi xảy đến và thay đổi mọi thứ – cả ở cấp độ cá nhân lẫn cấp độ xã hội. Tôi tránh lối cường điệu của những người đồng nghiệp hay cho rằng “ngày càng có nhiều việc không thể lường trước” mà thay vào đó, tôi tìm hiểu xem khi chúng ta nói một điều gì đó là “không mong đợi” thì điều đó có nghĩa là gì và điều gì sẽ xảy đến với chúng ta khi chúng ta đối mặt với nó ở cấp độ tâm lý, trong các công ty và trong xã hội nói chung. Chúng ta có thể rút ra kết luận gì từ điều đó? Có phải tính không an toàn thường đi cùng với điều không chắc chắn sẽ chỉ tạo ảnh hưởng bất lợi hay không, hay là điều không mong đợi còn có thể có các ảnh hưởng tích cực – thậm chí là hữu ích nữa chăng? Cuối cùng, xin nói đôi lời về phong cách của tôi. Hầu hết các sách viết về điều không chắc chắn đều là các lập luận khô khan, liên quan đến việc phân tích vốn do bán cầu não trái thực hiện, tập trung vào các số liệu thống kê và tài chính. Nhiều quyển trong số đó là các tác phẩm trí tuệ xuất sắc, nhưng các đường cong hình chuông và các phương trình có xu hướng che giấu bản chất con người đằng sau mớ dữ liệu đó. Quyển sách này là một chỉ dẫn về điều không mong đợi, vốn là việc do bán cầu não phải thực hiện, tập trung vào ý nghĩa, cảm xúc và các hàm ý thực tiễn. Tôi đã có một quyết định tỉnh táo để không sa vào nội dung cam chịu những nỗi khổ sở tưởng tượng đã được các tác giả khác trình bày mà sẽ cố gắng tìm ra các mặt tích cực của điều không chắc chắn. Bạn sẽ ngạc nhiên khi thấy rằng có rất nhiều mặt tích cực như vậy. Năm khía cạnh của điều không mong đợi Quyển sách này được tổ chức thành năm chương chính, mỗi chương là một bộ các câu hỏi và một cách nhìn nhận về điều không mong đợi – tựa như một vũ đài, nếu bạn muốn. Định nghĩa điều không mong đợi: Chúng ta thực sự muốn ám chỉ gì khi sử dụng biệt từ “điều không mong đợi”? Như trào lưu hậu hiện đại, từ này được định nghĩa bằng “điều không phải là nó”. Vậy làm thế nào chúng ta có thể nói một số điều gì đó là được mong đợi còn những điều khác thì không? Điều không mong đợi xét ở cấp độ cá nhân: Điều gì sẽ xảy ra cho chúng ta, với tư cách là những con người, khi chúng ta bị tấn công từ những điều không mong đợi? Có thể là cú nhảy dựng lên mà ta đã trải qua khi bị giật mình hay trận cười dữ dội nổ ra do phần kết thúc bất ngờ của một câu chuyện tếu lâm. Điều không mong đợi và các công ty: Các công ty luôn thấy chính mình trong những vùng đất chưa được khai phá và tài sản đã được tạo ra hoặc bị mất đi do các sự kiện không lường trước. Các công ty giải quyết như thế nào và nên giải quyết như thế nào để cải thiện kết quả? Điều không mong đợi trong xã hội: Các quốc gia, các tổ chức và niềm tin bị hạ bệ hoặc được tôn vinh khi điều không lường trước xảy ra. Điều gì sẽ xảy đến cho người dân ở cấp độ xã hội khi họ phải đối mặt với những sự kiện không chắc có thực và không chắc chắn? Mặt tiêu cực của điều không mong đợi: Suốt chiều dài lịch sử, con người đã cố gắng để nắm quyền điều khiển “những điều không mong đợi”. Từ việc các pháp sư bán tiên đơn chống động đất sau trận động đất khủng khiếp ở Lisbon năm 1755, dẫn đến Kỷ Nguyên Khai Sáng, đến những người cuồng tín tôn giáo ngày nay và các tay lang băm tuyên bố sẽ có thần dược trong những sự kiện thảm khốc. Chương này là thuốc giải độc trừ tà. Ở cuối mỗi chương là một bảng trò chơi. Quy tắc chơi rất đơn giản. Mọi thứ bạn cần là hai cục xúc xắc. Mục tiêu là ghi được càng nhiều “các điểm khai sáng” càng tốt khi bạn đọc đến cuối quyển sách. Trong trò chơi này, cơ hội sẽ có vai trò như trong thế giới thực, nhưng tôi hy vọng rằng trò chơi sẽ truyền cảm hứng cho bạn để bạn thay đổi các thói quen hàng ngày của mình nhằm thích ứng tốt hơn với cuộc tấn công của những điều không mong đợi. Việc tôi bị hấp dẫn bởi một xu hướng xã hội vẫn không thực sự lý giải được vì sao tôi lại muốn viết hẳn một quyển sách về đề tài này. Sau cùng, rất nhiều hiện tượng thú vị và khó hiểu đã vượt qua màn hình radar của tôi từ khi tôi ghi chức danh “người chuyên khám phá xu hướng” lên trên danh thiếp của mình vào đầu những năm 2000. Có một điều gì đó sâu sắc hơn và kín đáo hơn cuốn hút tôi đến với chủ đề về điều không mong đợi. Một điều gì đó mang tính cá nhân hơn. Khi những điều không mong đợi tấn công Vào một đêm tháng năm lạnh giá nhiều năm về trước, tôi đã bị đánh thức một cách bạo lực giữa đêm khuya bởi hai kẻ trộm. Tôi ở nhà một mình để học bài chuẩn bị cho kỳ thi tiếng Anh sắp tới và vẫn bật một vài ngọn đèn khi đi ngủ. Nhiều khả năng chính điều này đã khiến những kẻ xâm nhập cơ hội kia nghĩ sai rằng không có ai ở nhà. Tôi bị chúng chĩa mũi dao vào người và buộc phải tiết lộ nơi cất giữ tất cả các vật có giá trị trong nhà. Không có nhiều đồ có giá trị, nhưng mấy tên trộm đã lấy đi một điều gì đó thật vô giá – đó là cảm giác của tôi về sự an toàn và sự bình yên trong nội tâm. Bố mẹ tôi phải mất vài tháng để giải quyết với công ty bảo hiểm, nhưng tôi phải mất nhiều năm để chấp nhận và thích ứng với những gì đã xảy ra đêm đó. Mọi người đều phải đối mặt với một vài sự kiện không mong đợi thế này hoặc thế kia trong cuộc đời mình. Một số sự kiện là tốt. Một số sự kiện còn tệ hại hơn nhiều so với những gì tôi đã trải qua. Quan điểm của tôi là không chăm chăm vào quá khứ và miêu tả mình như là nạn nhân. Ngược lại, tôi xét xem thử thách này đã khiến mình mạnh mẽ hơn như thế nào. Nhưng nó đã gieo một hạt giống nghi ngờ trong tôi. Nghi ngờ về năng lực của tôi trong việc lường trước chính xác điều gì đang ở phía trước và nghi ngờ về khả năng kiểm soát năng lực lường trước đó. Điều không mong đợi đã ám ảnh tôi từ khi đó. Quyển sách này không chỉ là một cẩm nang hướng dẫn mà còn là một máy kiểm chứng cá nhân để xem liệu tôi cũng có thể ngừng lo lắng và bắt đầu yêu mến điều không mong đợi hay không. Hoặc ít ra là chấp nhận điều không mong đợi như một người cùng chơi không thể tránh khỏi trong trò chơi cuộc đời. Bạn đã sẵn sàng xem điều gì sẽ xảy ra khi chúng ta bị tấn công bởi điều không mong đợi hay chưa? Stockholm Tháng 6 năm 2010 1. Kỳ vọng 0 – Thực tế 1 Định nghĩa điều không mong đợi “Điều quen thuộc không bao giờ xảy ra. Thứ xảy đến lại luôn là điều không mong đợi” John Maynard Keynes Một ngày không giống mọi ngày Bạn có thể kể ra ít nhất 5 điều bất ngờ trong câu chuyện sau đây hay không? 7 giờ. Sáng thứ hai. Đồng hồ reo vang. Bạn bấm “Snooze” để nướng thêm chút nữa. Ít phút sau đó, bạn thức giấc, nghĩ đến tất cả công việc phải làm ngày hôm nay. Đã thế, lại còn phải làm vệ sinh buổi sáng. Một lúc sau, bạn trên đường đến sở làm. Điện thoại di động réo vang. Đã trễ giờ. Tuần làm việc bắt đầu bằng một buổi họp chán khủng khiếp dưới sự điều khiển của một tay thích chủ trì các cuộc họp nhưng không có năng lực ra quyết định – lạ kỳ là có thể thấy mấy gã này ở bất kỳ văn phòng nào trên khắp thế giới. Dẫu thế, thời gian còn lại của ngày vẫn trôi đi nhanh chóng. Sếp động viên bạn đeo đuổi một số dự án mới. Bạn gặp lại một người bạn cũ khi ăn bữa trưa. Mọi việc đang tốt đẹp. Buổi chiều trôi đi không có gì đặc biệt, trừ một lần báo cháy nhầm. Nhưng bạn đã quen với chuyện đó do nó đã réo nhầm khoảng hai mươi lần chỉ nội trong tháng trước. Trên đường trở về nhà, bạn mua một tờ báo để lát nữa vừa ăn bữa tối với cơm thịt gà vừa xem truyền hình. Tối nay truyền hình không có gì thú vị, bạn đành đi ngủ sớm, đọc vài trang trong quyển sách để trên bàn đã lâu, cũng dễ hiểu thôi, bởi cơn buồn ngủ đã chậm rãi đến, kéo sự tập trung của bạn ra khỏi trang sách mất rồi! Hầu hết chúng ta đều xem đó là một ngày bình thường. Không có gì đặc biệt, chỉ là một ngày như mọi ngày. Không có gì mô tả ở trên có thể được xem như là “không lường trước”, đúng không? Hoặc là...? Hãy nghĩ về nhiều điều đã suýt xảy ra trong ngày hôm đó. Bạn gần như đã ngủ quên. Điều đó có thể khiến bạn mất việc. Hoặc bạn có thể đã đụng phải một ai đó trên đường đi làm bởi nếu không, bạn sẽ bị trễ. Chỉ chút xíu nữa thôi là người bạn cũ đã cho bạn biết một bí mật đen tối nếu không bị một điều gì đó cắt ngang. Đó có thể là lần cuối cùng chuông báo cháy báo nhầm trước khi đám cháy thật sự bùng lên trong tuần tiếp theo, cướp đi bao nhiêu là sinh mạng đồng nghiệp của bạn vì không ai còn nghiêm túc để ý đến tiếng chuông báo cháy nữa. Nếu xem xét lại tất cả những gì đã xảy ra trong một ngày như vậy bằng một tư duy khác hẳn, hẳn chúng ta sẽ nhanh chóng thấy rằng phần lớn sự việc là điều bất ngờ. Không phải chỉ những điều suýt xảy ra mà là những biến cố đã xảy ra. Khoảnh khắc ngay lúc bạn vừa thức dậy, những tiếng chuông đồng hồ và chiếc bàn chải đánh răng buổi sáng. Nhiệt độ ngoài trời chính xác đến hai số thập phân.Những cuộc điện thoại và những người gọi tới. Hương vị bữa ăn trưa và câu chuyện giữa những người bạn cũ rất lâu không gặp. Và những điều khác nữa. Cái chúng ta gọi là cuộc sống thực sự là một dòng chảy đều đặn các biến cố ngẫu nhiên, thậm chí là sự hỗn loạn. Nhưng chúng ta không gọi những điều này là điều không mong đợi. Chúng ta có thể hình dung ra bạn bè hoặc vợ, chồng mình sẽ nói gì nếu ta xem đó là điều không mong đợi và cảm giác chán ngán như thế nào khi các sự kiện đó trở thành điều không mong đợi. Cái chúng ta gọi là cuộc sống thực sự là một dòng chảy đều đặn các biến cố ngẫu nhiên Mỗi ngày, chúng ta đều có thể phải đối mặt với những điều bất ngờ, nhưng trong phần lớn các trường hợp, những điều bất ngờ xảy ra đều không gây trở ngại hoặc tác động tới chúng ta nên ta chỉ xem chúng đơn thuần là những điều ngẫu nhiên, chuyện vụn vặt hay là sự tưởng tượng của trí não. Chúng ta dùng cách gọi này cho một số sự kiện nhất định và trong những trường hợp hiếm gặp. Chương này sẽ tìm hiểu khi nào và tại sao chúng ta sử dụng từ “không mong đợi” cũng như cách thức sử dụng từ này. Sự chú ý là một con đường hai chiều Sự chú ý của con người tương tự như một thấu kính mà thông qua đó chúng ta nhìn nhận về thế giới, và thật sự lắng nghe, đụng chạm, ngửi thấy cũng như nếm trải cả thế giới. Trong số tất cả những gì xảy ra quanh chúng ta vào một thời điểm nào đó, chúng ta thường tập trung vào một phần rất nhỏ, và khi tập trung, chúng ta sẽ hướng sự chú ý từ trên xuống dưới. Chúng ta quyết định dùng một hoặc một vài giác quan để xem xét một điều gì đó – giống như từ số từ ngữ trên một trang viết khiến ta cảm nhận hương vị của một ổ bánh mì nướng mới ra lò. Chú ý từ trên xuống dưới cũng là cách giúp chúng ta tìm bọn trẻ khi chúng đi lạc ở siêu thị hoặc tìm manh mối để đến được vòng tiếp theo trong trò chơi trên máy tính. Một cách ngắn gọn, bất kỳ khi nào chúng ta sử dụng năm giác quan một cách có chủ ý nghĩa là ta đã vận dụng sự chú ý từ trên xuống dưới. Kiểm soát là từ tốt nhất để mô tả dạng thức chú ý này. Chúng ta ngồi vững chãi ở vị trí ghế tài xế và thế giới diễn ra không ít thì nhiều sẽ theo cách thức chúng ta đã kỳ vọng về nó. Đó là khi người anh em của sự chú ý từ trên xuống dưới thỉnh thoảng lại cho thấy sự hiện diện của mình với tên gọi là sự chú ý từ dưới lên trên. Chúng ta thường nói rằng một điều gì đó “thu hút” sự chú ý của chúng ta, và đó là một cách ví von thích hợp để miêu tả tình trạng chúng ta không thể kiểm soát các giác quan của mình. Một mùi hương lạ thoáng qua. Một thứ gì đó chộp lấy bạn từ phía sau bụi rậm. Một mẫu quảng cáo với giọng điệu thì thầm gợi tình kéo hướng nhìn của bạn ra khỏi bài báo hoặc – hãy cẩn trọng – một xa lộ thênh thang đang mở ra trước mắt bạn. Những thứ xuất hiện trên màn hình rađa theo hướng chú ý từ dưới lên trên chính là thứ chúng ta vẫn thường gọi là điều không ngờ tới. Nhưng đó không phải là tất cả. Chúng ta thường chỉ dành cho “điều kỳ quặc” nào đó một cái nhún vai rồi sau đó lại đi theo lối mòn đã định trước, tiếp tục những gì ta đang làm trước khi có sự xáo trộn sâu sắc đánh thức các giác quan của ta. Để một điều gì đó thật sự được xem là không ngờ tới, nó cần phải vượt qua một số bài kiểm tra phẩm chất khác nữa. Sức mạnh của sự khan hiếm Thống kê là nghệ thuật và khoa học về luận giải dữ liệu, và khi các nhà thống kê cho rằng một điều gì đó là không ngờ tới nghĩa là điều đó hiếm khi xảy ra với một mức kỳ vọng nào đó. Hay nói cách khác, kết quả là rất khác xa so với mong đợi. Tuy nhiên, ngôn ngữ khoa học thường che khuất đi ý nghĩa nhân bản thông thường, chẳng hạn số liệu thống kê về số người chết không cho thấy được sự đau khổ và tổn thất thực sự của những người bị ảnh hưởng. Sự hiếm hoi không tự động khiến chúng ta có thể lên mặt tự cao tự đại. Chẳng hạn, năm nhuận là năm tương đối hiếm nhưng có thể tiên đoán được, do đó nó không đủ tiêu chuẩn để được đứng sau hàng rào dây nhung đỏ dành cho VIP và đi vào khu vực “Chỉ dành cho các sự kiện không ngờ tới”. Tiêu chuẩn cần có để được vào khu vực đặc biệt trên là sự kiện đó không chỉ hiếm có, xét về thời gian, mà còn phải hiếm có xét về ý niệm không gian tâm thức. Sự kiện đó cần có ý nghĩa mới lạ, tiên phong thì ta mới gọi nó là không ngờ tới. Frank Knight, người có những ý tưởng đã định hình cho hiểu biết của chúng ta về tính không chắc chắn, đã chia xác suất thành 3 loại. [1] 1 Loại thứ nhất là xác suất cổ điển, trong đó chúng ta biết tất cả các kết cục có thể xảy ra và tần số của mỗi kết cục – ví dụ kinh điển là tung con xúc xắc, xác suất xuất hiện của mỗi mặt trong số sáu mặt là 1/6. Loại thứ hai là xác suất mang tính thống kê, trong đó ta bắt đầu dự đoán kết cục dựa trên cái mà chúng ta đã quan sát được trước đó. Đây là cách mà các nhà khí tượng đã dùng để dự báo thời tiết. Căn cứ vào một số thông số đã biết như áp suất không khí, mùa và sức gió, ta có thể dự báo được thời tiết sẽ diễn biến như thế nào. Cho đến nay, phương pháp này đã rất quen thuộc. Cách tiếp cận thứ ba đối với xác suất là cách tiếp cận của Knight. Knight gọi đó là “ước lượng”, một thuật ngữ được dùng khi “không có căn cứ có giá trị để phân loại các trường hợp”. Nói cách khác, cách này phù hợp với những sự kiện chúng ta chưa từng gặp trước đó hay thậm chí chưa từng tưởng tượng ra, hiếm có về thời gian, và hiếm có về ý niệm không gian tâm thức. Thật không dễ dàng gì để mọi việc có thể xảy ra đúng đường ray của nó bởi con người sở hữu một năng lực tưởng tượng đặc biệt xuất sắc. Vậy làm thế nào để một sự kiện nào đó lại có thể nhảy vụt đến và làm chúng ta bất ngờ? Câu trả lời là trong khi chúng ta có khả năng tưởng tượng tuyệt vời thì chúng ta cũng là bậc thầy về tự ảo tưởng. Trong khi chúng ta có khả năng tưởng tượng tuyệt vời thì chúng ta cũng là bậc thầy về sự tự ảo tưởng Đường sinh mệnh Michael Shermer đã tạo dựng sự nghiệp khi nghiên cứu vì sao con người có xu hướng tin vào những điều kỳ lạ. Với tư cách là biên tập viên sáng lập của tạp chí Skeptic, Shermer đã viết về tất cả mọi thứ từ những điều khoác lác đến các lý thuyết ngờ vực. “Niềm tin”, Shermer nói, “là trạng thái tự nhiên. Là một người biết hoài nghi mới khó khăn hơn”. 2 Chúng ta thích tin vào một câu chuyện kể đơn giản và chặt chẽ, dù đó là lời giải thích cho những thảm họa hoặc về ý nghĩa cuộc sống, và Shermer gọi đây là xu hướng “mô hình mẫu” – xu hướng nhận thấy những dạng thức hay mô hình mẫu có nghĩa trong những điều ngẫu nhiên vô nghĩa. 3 Một trong những ví dụ tốt nhất về mô hình mẫu là cách chúng ta nhìn nhận cuộc sống của chính mình. Rất ít người xem sự tồn tại của mình là một chuỗi các sự kiện không mong đợi ngẫu nhiên được mô tả ở trên và chúng ta mất nhiều công sức thuyết phục bản thân mình rằng có một kế hoạch tổng thể chi phối hết thảy. Chúng ta vạch ra các kế hoạch tỉ mỉ cho tương lai và cho rằng thành công cuối cùng là do chính những hành động của chúng ta. Chúng ta nói về những thứ như số phận và sự may mắn như thể có một kịch bản vô hình nào đó tồn tại cho cuộc sống của chúng ta. Chúng ta đắm chìm trong niềm tin tôn giáo về một kiếp sau và hy vọng những đấng quyền năng sẽ tưởng thưởng những việc làm tốt của ta hoặc trừng phạt kẻ xấu. Người tin tưởng lẫn kẻ hoài nghi đều rất miễn cưỡng sử dụng các từ “may rủi” hoặc “vô nghĩa” khi miêu tả cuộc sống của mình. Chúng ta có xu hướng nghĩ về những ngày trong cuộc đời mình như thể chúng ở trên một quỹ đạo – hãy gọi nó là đường sinh mệnh. Cũng giống như những hạt chuỗi trên một chiếc vòng đeo cổ, cuộc sống của chúng ta là những sự liên kết giữa các sự kiện ngẫu nhiên mà chúng ta hy vọng và cầu nguyện là chúng sẽ có ý nghĩa. Khi một điều gì đó xảy đến phá vỡ khuôn mẫu cuộc sống, chúng ta sẽ phản ứng lại với thái độ hoang mang. Cuộc sống của chúng ta là những sự liên kết giữa các sự kiện ngẫu nhiên mà chúng ta hy vọng và cầu nguyện là chúng sẽ có ý nghĩa Trật đường ray Bạn tôi, Joe, đã cùng vợ đi du lịch đến miền nam nước Pháp vào mùa thu năm 2002. Joe đang ở những năm đầu của tuổi bốn mươi và rốt cuộc đã gặp được tình yêu của cuộc đời mình mới vài năm trước đây. Họ vừa chuyển đến một ngôi nhà mới khá đẹp ở ngoại ô Minneapolis và dự định có con. Hiện tại, họ đang ở Cannes để vợ Joe có thể tham dự một hội nghị và họ có thể cùng nhau tận hưởng khu nghỉ mát nổi tiếng Riviera. Khi máy bay hạ cánh, Joe cảm thấy mệt mỏi sau chuyến bay dài và đã ngủ trưa một chút trong phòng nghỉ của khách sạn. Joe không bao giờ thức dậy nữa. Một động mạch phổi bị vỡ đã giết chết anh. Khi tôi gặp người vợ góa của anh vài tháng sau đó tại lễ truy điệu ở Manhattan, chị nói rằng cuộc sống của chị đã bị trật khỏi đường ray có sẵn. Câu chuyện buồn này minh họa cho cách thức chúng ta thường nhìn nhận cuộc sống của mình như một câu chuyện phát triển đều đặn tuyến tính, và khi thực tế xảy ra, chúng ta lại thấy mình như ở trong một vùng đất hoang sơ, không biết chắc đường ray có thể dẫn ta đi về đâu. Hoặc thậm chí là chưa từng có bất kỳ một đường ray nào cả. Điều này không chỉ áp dụng cho các cá nhân. Ví dụ như, các tổ chức hoạch định ngân sách và tuyên bố về tầm nhìn nhằm vạch ra một lộ trình rõ ràng cho tương lai. Việc hoạch định phát triển một cách đều đặn tuyến tính cũng không phải là một hiện tượng mới lạ đặc biệt. Ngược lại, hầu hết các nền văn hóa mà chúng ta biết đến đều đã có một số hình mẫu để lý giải về quỹ đạo của cuộc sống. Có lẽ hình mẫu gần nhất với ý tưởng đường sinh mệnh là khái niệm của người Na Uy cổ xưa về wyrd 4 (số phận) hoặc sợi chỉ số phận. Những sợi chỉ số phận được giăng bởi các nữ thần số phận, gồm ba người phụ nữ đã dệt nên số phận của con người trên một con suốt. Các sợi chỉ số phận có thể dài và thẳng hoặc ngắn và rối rắm. Ngày nay, chúng ta có thể cười nhạo những điều mê tín của những tên cướp biển Bắc Âu thế kỷ thứ VIII lập dị, nhưng hình mẫu ý niệm xem cuộc sống như là một câu chuyện phát triển đều đặn theo đường thẳng vẫn còn tồn tại. Ai đó từng nói rằng trong khoa học tất cả các hình mẫu đều sai, nhưng một số hình mẫu là hữu ích, và chúng ta có thể áp dụng lập luận giống như vậy cho hình mẫu ý niệm này. Chính sự tự ảo tưởng – sự bóp méo thực tế – đã giúp chúng ta lên kế hoạch và xem cuộc sống của mình là một điều gì đó có ý nghĩa. Chữ S như những sự thay đổi Trong nỗi hoang mang của những người bị bệnh tâm thần cũng như những người mơ mộng hão huyền, thực tế không xảy ra theo cách thức chúng ta mong muốn và “điều không mong đợi” là tên mà chúng ta gán cho thực tế khi thực tế va chạm và mâu thuẫn với kỳ vọng của ta. Những va chạm này chắc chắn sẽ xảy ra thường xuyên hơn trong thời đại có nhiều biến động lớn – về kinh tế, chính trị hay công nghệ. Ở một thời điểm bất kỳ nào đó, hầu hết mọi thứ đều trì trệ tại chỗ. Tình trạng này là do sự cân bằng quyền lực giữa các lực lượng thúc đẩy sự thay đổi và những lực lượng chống lại sự thay đổi. Sự thay đổi xảy ra khi các lực lượng chống lại sự thay đổi bị suy yếu hoặc khi các lực lượng thúc đẩy sự thay đổi được mạnh lên. Tùy thuộc vào việc các lực lượng này suy yếu hoặc mạnh lên nhanh hay chậm mà sự thay đổi sẽ diễn ra chậm rãi và từ từ hoặc bùng nổ như cuộc cách mạng. Trong quyển sách này, tôi tập trung quan tâm đến loại thay đổi thứ hai. Sự thay đổi từ từ, chẳng hạn như sự lão hóa hay sự tiến hóa, là cái vẫn song hành cùng chúng ta trong đời sống hàng ngày, và sự chậm rãi của chúng thường khiến chúng ta không nhận ra chúng – hầu hết chúng ta tự xem mình như đang ở tuổi hai mươi ba cho đến ngày chúng ta phát hiện ra một khối u khó chịu ở đâu đó trên cơ thể hay khi điệu nhảy của ta không còn được xem là hợp thời nhiều nữa. Mặt khác, sự thay đổi nhanh chóng làm chúng ta bất ngờ và vỡ mộng. Tác giả, nhà hoạt động cánh tả Naomi Klein chỉ ra rằng sự thay đổi nhanh chóng và gây sốc – chẳng hạn cơn bão xoáy Katrina ở New Orleans hay sự sụp đổ tài chính của Iceland – khiến chúng ta bị đứt mạch câu chuyện. Chúng ta không biết mình đang nhìn nhận và trải nghiệm điều gì. Các lý thuyết gia về sự đổi mới hay nói về một đường cong chữ S trong đó không có điều gì xảy ra, rồi sau đó tất cả mọi thứ thay đổi, giống như sự uốn cong của chữ S. Hãy nghĩ về mạng Internet. Người ta có thể truy lại cội rễ của Internet, xuất hiện từ những năm 1960 nhưng Internet đã ngủ yên trong một thời gian dài, chỉ những người có hiểu biết và đam mê công nghệ nhất hoặc các viện nghiên cứu mới sử dụng Internet. Sau đó, với sự phát minh ra World Wide Web và trình duyệt web Mosaic, Internet được sử dụng bùng nổ vào những năm đầu của thập kỷ 1990. Đầu tiên không có gì cả. Kế đó là tất cả mọi thứ. Trong các bước phát triển, ta cũng có thể nhận ra cùng một loại quỹ đạo như trên, chẳng hạn như sự sụp đổ của Nam Tư và Liên Bang Xô Viết trong những năm đầu 1990 hay sự xuất hiện của iPod và Twitter trong những năm 2000. Như cách nói của sử gia Harvard Niall Ferguson: “Sẽ ra sao nếu lịch sử diễn ra không ổn định, biến động thất thường chứ không theo chu kỳ và diễn biến chậm rãi – có lúc gần như tĩnh lặng nhưng cũng có khả năng tăng tốc đột ngột như một chiếc xe hơi thể thao? Sẽ ra sao nếu [sự thay đổi] đã không xảy ra qua một số thế kỷ giờ lại đến một cách bất thình lình, như một kẻ trộm trong đêm tối?” 5 Chính trong đường đi lên đột ngột, sắc nét của chữ S – dĩ nhiên, trong thực tế cũng có khi bị đảo ngược và trở thành một sự giảm sút đáng kể – chúng ta đã bị mất phương hướng và bất ngờ trước những diễn biến mới mẻ, lạ lẫm xảy ra xung quanh ta. Điều mà đường cong chữ S đi xuống là chúng ta có một phạm vi của điều mong đợi, giống như một màn hình radar, trong đó có một số điều nào đó là phổ biến và một số điều khác thì không. Tuy nhiên, phạm vi của những điều mong đợi này có tính linh hoạt và thích ứng cao, đó là lý do vì sao đường cong chữ S cuối cùng lại phẳng ra. Các thị trường trở nên bão hòa và bất ổn chính trị lắng xuống tạo nên một mức ổn định mới. Các thành phần của tính không thể tiên đoán Để làm sáng tỏ và tóm tắt định nghĩa thường dùng của xã hội về từ “không mong đợi”, tôi đã phát triển công thức sau đây: ĐIỀU KHÔNG MONG ĐỢI = (S + M + A) x P S = tốc độ mà sự kiện được mô tả là “không mong đợi” xảy ra. Tốc độ, như Einstein từng chứng minh, là tương đối. Một nhà khảo cổ và một phát thanh viên tin tức sử dụng các từ “không mong đợi” hay “một cách bất ngờ” để chỉ những điều hoàn toàn khác nhau, nhưng cả hai người đều muốn nói đến một sự kiện nào đó bằng cách này hay cách khác đã phá vỡ các hình mẫu mà họ hằng mong đợi – dù điều đó phải mất hàng triệu năm hay chỉ trong vài phần nghìn giây. M = tầm quan trọng của chính sự kiện. Hãy nhớ lại một ngày bình thường đã được mô tả trong phần giới thiệu của chương này. Lý do chúng ta không xem nhiều sự kiện tình cờ, ngẫu nhiên là điều không ngờ tới là vì chúng nhỏ nhặt và không đáng kể. Một người lạ mặt không quen biết trên xe buýt không có ý nghĩa gì đối với bạn, trừ khi hóa ra ông ta là một người bà con mất liên lạc đã lâu, người mà bạn nghĩ rằng đã chết, hoặc ông ta đang mang một ba lô đầy chất nổ và kích nổ nó trên xe buýt. Tầm quan trọng càng lớn – chẳng hạn như tính bằng số lượng người chết hoặc bị thương – sự kiện càng được xem là không mong đợi. A = kết quả của sự kiện. Tầm quan trọng và kết quả thực sự có liên quan nhưng không nhất thiết phải tương quan với nhau. Hai chiếc Boeing 747 suýt đụng nhau trên bầu trời Heathrow quan trọng hơn hai chiếc Ford Sierras chật vật để tránh đụng nhau trên đường M25, nhưng nếu máy bay bay về phi trường an toàn trong khi mấy chiếc xe Ford lại gây ra vụ ách tắc giao thông trên đường cao tốc nghiêm trọng nhất trong lịch sử, chắc chắn chúng ta sẽ gọi sự kiện ách tắc giao thông là “không mong đợi” hơn trong hai sự kiện trên. P = ý nghĩ đã có từ trước. Cuối cùng là một yếu tố gia tốc, chính là những ý nghĩ đã có từ trước của chúng ta. Hãy nghĩ về phạm vi của những kỳ vọng. Vụ nổ súng AK-47 là sự kiện xảy ra hàng ngày trong một khu vực chiến tranh nhưng sẽ khiến mọi người phải ngã ra sàn nhà trong nỗi hoang mang nếu nó xảy ra tại bưu điện địa phương của bạn vào một sáng thứ Hai. Tùy thuộc vào việc chúng ta đang ở đâu và vào lúc nào, định nghĩa của chúng ta về điều không mong đợi sẽ thay đổi. Ngoài ra, trước khi các sự việc xảy ra thì người ta thường ít ngờ tới chúng hơn – ví dụ như các thủ tục an ninh hàng không trước và sau tháng 9 năm 2001 chẳng hạn. Thách thức và cơ hội Các kênh tin tức và những nhà tiên tri về ngày tận thế đã sử dụng thay thế cho nhau các từ không mong đợi và không an toàn trong thập kỷ qua như thể cách nói một thế giới không thể đoán trước được là đồng nghĩa với sự kém an toàn hơn. Việc chúng ta sợ hãi điều không mong đợi và làm ầm ĩ quá thể về nó là đúng hay sai? Ở một mức độ nào đó, câu trả lời là đúng. Các cơ chế gìn giữ hòa bình áp dụng sau năm 1945 rất xuất sắc trong việc ngăn chặn một cuộc chiến tranh như chiến tranh thế giới lần II nhưng lại kém hiệu quả khi áp dụng trong các cuộc xâm lược không cân sức diễn ra ở các nơi như Iraq, Afghanistan hay Somalia. Trong cuộc nói chuyện với các thành viên của lực lượng vũ trang Thụy Điển, tôi được bảo rằng trong bối cảnh thù địch mà Thụy Điển có khả năng phải đối mặt ngày nay, có kẻ thù là nước Nga thì tốt hơn: “Nước Nga là nước có thể dự đoán được một cách tương đối. Chúng ta sẽ thấy cách họ tiến vào và thậm chí họ còn có thể báo trước (nếu họ chuẩn bị xâm lược Thụy Điển). Ngày nay, để khiến cho một quốc gia mất ổn định thì chỉ cần một vài cá nhân. Điều này đặt ra nhiều thách thức hơn cho chúng ta với tư cách là một tổ chức.” 6 Vậy ta hãy thay đổi câu hỏi. Thay vì hỏi rằng có phải thế giới ngày càng khó dự đoán hơn không và việc khó dự đoán này sẽ dẫn dắt ta đến đâu, ta hãy nghĩ xem liệu ta sẽ ở đâu nếu cuộc sống không có những điều không mong đợi. Hãy nghĩ về tất cả những điều trong cuộc sống được xây dựng trên điều không mong đợi. Trò đánh bạc sẽ về đâu nếu không có điều không mong đợi? Còn sự hồi hộp khi xem một trận bóng đá trực tiếp thì sao? Hay các cuốn tiểu thuyết, sách, phim hay kịch có chủ đề về điều không mong đợi thì thế nào? Đây là những thứ cần có yếu tố không thể dự đoán được để tạo ra sự hứng thú nhập cuộc. Trong những trường hợp này, tính có thể dự đoán được sẽ trở thành một lý do để người ta không thích và không muốn xem nữa. Kinh dị và hài hước là hai thể loại dùng điều không ngờ tới để tạo ra hiệu quả mong muốn. Truyện cười được xây dựng quanh một bước ngoặt trong đó cốt truyện có một chỗ rẽ bất ngờ làm chúng ta cười. “Kinh dị có thể rất giống với hài kịch”, đạo diễn phim Sam Raimi nói, “cách thức bạn xây dựng những ý nghĩ trông mong nơi khán giả và dẫn dắt họ. Cao trào trong một câu chuyện đùa không khác biệt so với cao trào trong một cảnh phim kinh dị. Mỗi loại đều dẫn đến một phản ứng nghe-nhìn rõ rệt, và tự nhiên nơi người xem.” 7 Các bước ngoặt ấn tượng trong nghệ thuật cũng chính là điều khiến cho một mẫu quảng cáo đạt được hiệu quả cao. Chuyên gia về xây dựng thương hiệu Marty Neumeier nói rằng “bộ não của chúng ta hoạt động như một bộ lọc để bảo vệ ta khỏi chết ngộp bởi quá nhiều thông tin, do đó [chúng ta trở nên] tự động chỉ chú ý đến những gì khác biệt mà thôi”. 8 Mọi chiến dịch quảng cáo được cho là thành công đều đã vượt qua được số đông lộn xộn và thâm nhập vào não bạn bởi sự khác biệt và tính bất ngờ của quảng cáo đó trong thế giới vốn đầy các thói quen thông thường. Nói cách khác, điều không mong đợi là một con dao hai lưỡi. Nó có thể khiến ta kêu trời trong một số trường hợp, khiến ta giận phát khóc trong những trường hợp khác và khiến ta mỉm cười vui sướng vào những khoảnh khắc khác nữa..Chương tiếp theo sẽ tập trung vào những gì thực sự xảy ra trong bộ não của chúng ta khi bị điều không mong đợi tấn công. [1] . Chú thích được trình bày ở cuối quyển sách. 2. Trí óc bị ngạc nhiên Những gì mà điều không mong đợi mang lại cho trí tuệ và tâm hồn “A, tâm hồn – nơi câu trả lời hư ảo đọng lắng Khi cuộc sống mãi chăm chăm vào những điều chắc chắn” George Meredith Tận hưởng điều không mong đợi Mới vừa ăn trưa xong thì người bán hàng, hãy gọi anh ta là Mario, bước vào văn phòng trang bị nội thất đơn giản cho một cuộc tiếp xúc bán hàng. Những ông khách của Mario mỉm cười chào và mời anh ta ngồi xuống chiếc ghế sôfa bởi họ đã ngồi cả xuống hai chiếc ghế bành. Áo sơ mi và cà vạt của Mario tương phản hoàn toàn với chiếc áo Hawaii bình thường và quần short của những người khách hàng tiềm năng, nhưng điều đó dường như không làm Mario phiền lòng. Anh bắt đầu nói chuyện với những người khách về một sản phẩm mới và những người khách lắng nghe thật chăm chú. Vì một lý do kỳ lạ nào đó, những người khách đã yêu cầu ghi hình lại cuộc nói chuyện, do đó ngồi bên cạnh Mario là một tay quay phim được trang bị một máy quay phim video. Mario nói một câu chuyện ngắn gì đó. Họ cùng cười lớn. Bỗng nhiên: “PẰNG – PẰNG – CHÍU!” Đạn bắn từ cửa sổ làm thủng lỗ chỗ trong văn phòng. Hai trong số mấy ông khách bị trúng đạn và quằn quại dữ dội trước khi họ ngã xuống sàn trong một vũng máu. Mario nhăn nhó hoảng sợ và co rúm người trên ghế sofa, hai tay ôm lấy đầu. Đôi mắt anh mở to kinh hãi. Miệng anh há hốc vì kinh ngạc. Cơ thể anh đông cứng trong tư thế nửa phòng thủ, nửa co tròn như một bào thai. Người quay phim phóng to gương mặt anh ta. “Hãy hét lên – bạn đang trong chương trình Panic Face King!” Người ta không rõ clip YouTube nổi tiếng này là một chương trình truyền hình thực tế của Nhật Bản hay là tác phẩm của một nghệ sĩ nghiệp dư nhiều tiền. Tuy nhiên, mục tiêu của chương trình Panic Face King là làm cho các nạn nhân của nó trình ra một “gương mặt hoảng loạn” nhằm tạo sự thích thú cho khán giả. Lý do những sự bất ngờ khó chịu như thế này lại rất hiệu quả trong việc tạo ra một khuôn mặt hoảng sợ là vì phản ứng của chúng ta là hoàn toàn không tự chủ. Cũng giống như việc chúng ta giật nảy lên khi bị giật mình hoặc cười phá lên khi thấy điều gì đó buồn cười xảy ra trước mắt. Câu hỏi là tại sao những phản ứng không tự chủ này lại xảy ra và chúng có ý nghĩa gì. Câu trả lời bắt đầu với hai quá trình khác nhau trong bộ não. Hãy tưởng tượng có một người nhảy ra từ sau một cái cây để hù bạn khi bạn đang đi bộ trong rừng. Dù cho đó chỉ là một người bạn thân thì phản ứng đầu tiên của bạn vẫn là cảm giác sửng sốt và rối loạn tột cùng, dẫu nó chỉ kéo dài trong vài phần nghìn giây. Sau đó, bạn nhận ra rằng đó chỉ là Bob và bạn thư giãn, có lẽ có hơi khó chịu vì tính khí hài hước kiểu trẻ con của Bob. Hai phản ứng này – hoảng sợ rồi thư giãn – không phải là kết quả của việc bộ não phản ứng lại hai luồng thông tin khác nhau. Trước sau gì cũng chỉ là Bob thôi. Thay vào đó, đây là kết quả của việc hai phần khác nhau trong bộ não xử lý cùng một thông tin. Quá trình đầu tiên thì nhanh chóng và thuộc về trực giác, diễn ra ở vùng có tên là não bò sát chuyên nhận biết phản xạ . Quá trình thứ hai thì chậm hơn và có suy nghĩ, diễn ra ở các phần khác của bộ não. Bob nhảy ra để làm chúng ta hoảng sợ và bản năng của chúng ta phản ứng lại, xem anh ta là một mối đe dọa. Toàn bộ hệ thống của chúng ta được kích hoạt hết mức để hoặc là chiến đấu hoặc là bỏ chạy. Tiếp theo, chúng ta thật sự dùng các giác quan của mình để phân tích tình hình và nhận ra nụ cười tinh quái quen thuộc của Bob. Được giải tỏa cơ thể sản xuất ra kích thích tố giúp chúng ta thư giãn. Quá trình tương tự cũng diễn ra khi chúng ta cười đùa. Hãy xem ví dụ sau đây: “ Hai gã thợ săn đang đi vào rừng thì một trong số họ ngã vật ra đất. Hắn ta dường như không còn thở nữa còn mắt thì trợn ngược. “Gã thợ săn kia rút điện thoại ra và gọi cấp cứu. Gã nói hổn hển với nhân viên trực tổng đài: ‘Bạn tôi chết rồi! Tôi phải làm sao đây?’ “Nhân viên trực tổng đài nói với giọng bình tĩnh và nhẹ nhàng: ‘Bình tĩnh đi. Tôi có thể giúp anh. Trước tiên, hãy xem anh ta đã chết thật hay chưa’ “Im lặng một lúc, rồi một tiếng súng vang lên. Giọng nói của gã thợ săn trở lại trên điện thoại. Gã nói: ‘Rồi, bây giờ làm gì nữa?’” 1 Câu chuyện trên đây đã được bình chọn – một cách khá kiềm chế – như là truyện cười vui nhộn nhất trên toàn thế giới trong một cuộc khảo sát năm 2002. Bất kể bạn có thấy câu chuyện đặc biệt này thú vị hay không, các lý thuyết gia đều đồng ý rằng thành phần thiết yếu của một truyện cười thành công là “một sự phi lý giữa hai yếu tố có thể được giải quyết theo cách thức khôi hài hoặc bất ngờ”. 2 Trong truyện cười trên, sự phi lý là sự hiểu lầm giữa anh thợ săn và người nhân viên ở tổng đài cấp cứu thể hiện qua ý nghĩa của câu đối thoại “Hãy xem anh ta đã chết thật hay chưa”. Một phương pháp phổ biến để tạo ra một hiệu ứng bất ngờ trong các truyện cười là sử dụng con số ba. Hãy xem ví dụ là câu chuyện cười về các đặc điểm quốc gia sau đây. “Một người Anh, một người Ai-len và một người Scotland cùng đi vào một quán rượu. Mỗi người mua một cốc bia Guinness. Đang lúc họ sắp uống, bỗng dưng có ba con ruồi từ đâu bay đến rớt vào các cốc bia, mỗi con trong một cốc.” Nhân vật thứ nhất là nhằm thiết lập một loại hành vi . Trong trường hợp này, anh chàng người Anh đã ghê tởm đẩy cốc bia của mình ra xa. Nhân vật thứ hai là nhằm tạo ra một hình mẫu về hành vi. Trong trường hợp này, anh chàng người Ai-len đã vớt con ruồi chướng mắt ra khỏi cốc bia của mình và tiếp tục uống như không có gì xảy ra. Nhân vật thứ ba là người phá vỡ khuôn mẫu và làm một điều gì đó bất ngờ. Anh chàng người Scotland nhặt con ruồi ra khỏi cốc bia, đưa nó trên ly bia và rồi bắt đầu hét tướng lên “Nhổ ra! Nhổ ra ngay con kia, mày là tên trộm xấu xa! 3 ” Những tiến bộ về các kỹ thuật quét não bộ trong vài năm qua đã giảm đi sự bí ẩn và mở ra cánh cửa mới trong việc hiểu về cách thức làm việc của bộ não chúng ta. Ngoài việc xem xét các hệ thống nhận thức ngôn ngữ làm việc của não bộ khi chúng ta nghe truyện cười, các nhà khoa học cũng phát hiện ra rằng các câu truyện cười làm phóng thích ra một liều dopamine vào não. Dopamine là một phần của hệ thống khen thưởng của cơ thể, điều này lý giải sự thoải mái mà chúng ta cảm thấy khi chúng ta “được nghe” một truyện cười. Nói cách khác, chúng ta có thể tận hưởng điều không mong đợi. Điều này lý giải vì sao một số người nghiện phim hoạt hình hài kịch tình huống South Park và một số khác nghiện phim kinh dị. Cả kinh dị và hài hước đều sử dụng những cách giải quyết bất ngờ để tạo nên những phản ứng không tự chủ và những phản ứng này sẽ sản xuất ra dopamine. Chúng ta có thể tận hưởng điều không mong đợi Vì sao chúng ta ghét điều không mong đợi Niềm vui thích chắc chắn không phải là điều duy nhất chúng ta cảm thấy khi đối mặt với những sự kiện không mong đợi và không chắc chắn. Chứ nếu như không phải vậy thì người ta chắc sẽ đâm sầm vào ô tô và ly hôn một cách vô tội vạ để tạo nên cảm giác phấn khích do lượng adrenaline tăng mạnh mang lại. Phản ứng thường thấy khác là căng thẳng, sốc và tổn thương. Ví dụ như, hội chứng rối loạn tâm lý sau chấn thương (RLTL) là một hội chứng ảnh hưởng đến những nạn nhân bị chấn thương cảm xúc trầm trọng, vốn là những người đã trải qua một điều gì đó không ngờ tới gây nên phản ứng cảm xúc tiêu cực mãnh liệt – một tai nạn nghiêm trọng, một cuộc tấn công về thể xác hay sự chạm trán trong khu vực chiến tranh là những nguyên nhân phổ biến đưa đến RLTL. Có một điều đáng lo ngại về sự căng thẳng hoàn toàn không mong đợi. Các nhà khoa học đã nhận thấy rằng những đứa trẻ được sinh bằng phương pháp mổ lấy thai – khi đó chúng phải tiếp xúc ngay tức thì chứ không phải từ từ với sự căng thẳng cảm xúc cao độ với đời sống bên ngoài tử cung – đã có những thay đổi trong DNA của chúng. Điều này có thể giải thích vì sao một số đứa trẻ trên dễ mắc những bệnh miễn dịch như suyễn, tiểu đường và cả ung thư trong cuộc đời sau này. 4 Sự căng thẳng cao độ dường như cũng có khả năng lập trình lại DNA của chúng ta sau này trong cuộc sống. Một nghiên cứu được tiến hành tại Trung Quốc trên những người đã sống sót qua trận động đất lớn ở Tứ Xuyên năm 2008 cho thấy có những thay đổi trong não bộ của những người này, dù là họ tự cảm thấy không bị một tổn thương tinh thần nào. 5 Ngoài ra, khi bị tổn thương cảm xúc đặc biệt nghiêm trọng, não bộ như thể bị đóng lại và chúng ta không thể hình thành ký ức mới được nữa. Đó là lý do tại sao những người đã mục kích các thảm họa và các sự kiện khốc liệt khác có thể không được tin cậy nhiều. 6 Những sự kiện căng thẳng thường có điểm chung là chúng ta không thể kiểm soát được chúng và bản chất con người là ghét tình trạng mất kiểm soát. Một nghiên cứu thường được nói đến là “Ảnh hưởng lâu dài của sự can thiệp có liên quan đến việc kiểm soát trên người cao tuổi sống trong trung tâm từ thiện” đã cho thấy rằng người cao tuổi có xu hướng trở nên nhanh nhẹn hơn, thấy hạnh phúc hơn và sống lâu hơn nếu được bảo rằng họ phải chịu trách nhiệm chăm sóc bản thân mình và được giao cho việc chăm sóc vườn hoa và cây cảnh. Ngược lại, đối với những bệnh nhân tham gia nghiên cứu mà không được giao chăm sóc cây cảnh và được bảo rằng các nhân viên của trung tâm sẽ chịu trách nhiệm chăm sóc họ, những người này trở nên yếu đi và có tỷ lệ tử vong cao hơn. Sự kiểm soát là một lý do không thể tách rời của cuộc sống. Việc mất kiểm soát không chỉ khiến người cao tuổi dường như dễ chết hơn mà nó còn ảnh hưởng đến cách chúng ta nhìn nhận rủi ro và chấp nhận rủi ro. Nghiên cứu cho thấy người ta có xu hướng tự tin thái quá về những rủi ro mà họ có thể kiểm soát (“Tôi sẽ không bao giờ chết trong một tai nạn xe hơi hoặc do ung thư phổi hay chết ở trong chính ngôi nhà của mình”), mặc dù những rủi ro này phổ biến hơn rất nhiều so với các tai nạn gây chết người. Thứ khiến chúng ta hoảng sợ là những điều ta không thể kiểm soát được những sự kiện làm ta lo âu về mặt thống kê thì có lẽ ta ít có khả năng trải qua, chẳng hạn như một tai nạn máy bay, một vụ tấn công khủng bố hoặc bị một tảng băng rơi trúng người – điều có thể xảy ra vào mùa đông ở Thụy Điển. 7 Bản chất con người là ghét tình trạng mất kiểm soát Vẻ ngoài của sự tỉnh táo Để tránh mối đe dọa tiềm ẩn từ điều không mong đợi, chúng ta xây dựng các quy tắc ngầm mà chúng ta phải tuân theo. Trong bộ não, các quy tắc đó được gọi là kỹ thuật giải quyết vấn đề dựa trên kinh nghiệm – là các mô hình nhận thức, hay cách gọi phổ biến hơn là định kiến. Tuy nhiên, cách gọi định kiến thường có nghĩa tiêu cực, trong khi nhiều khả năng giải quyết vấn đề dựa trên kinh nghiệm là có ích lợi – giả như khi một con chó có vẻ hung dữ tiến đến gần thì khôn ngoan là ta phải tránh xa nó ra vì chín trong mười con chó trông hung dữ sẽ hung dữ thật sự. Khi đụng đến hành vi thực tế, chúng ta đều bị ràng buộc bởi các thói quen. Giáo sư sinh học thần kinh Lars Olson, Đại học Karolinska ở Stockholm nói “Chúng ta hành xử theo quán tính nhiều hơn ta nghĩ” 8 . Một số thói quen của chúng ta là hiển nhiên, không có điều kiện – chúng ta cần phải ăn, ngủ và uống – nhưng những thói quen khác là kết quả của quá trình hóa học trong não. Những thói quen và các công việc quen thuộc hàng ngày là một biện pháp bảo vệ có tính tiến hóa để chống lại sự căng thẳng cho não. Nếu chúng ta suy nghĩ sâu sắc về một hay mọi sự kiện đến với chúng ta thì cần phải tiêu thụ một lượng lớn năng lượng và làm mức độ căng thẳng gia tăng mạnh mẽ. Do vậy chúng ta giải phóng cho phần lớn bộ não bằng cách sống theo thói quen – với thông tin là chúng ta chỉ sử dụng từ 10 đến 20% năng lực của não bộ khi não đang trong chế độ xử lý các sự việc quen thuộc, thoải mái và tốn ít năng lượng. Những thói quen và các công việc quen thuộc hàng ngày là một biện pháp bảo vệ có tính tiến hóa để chống lại sự căng thẳng Các thương hiệu và việc xây dựng thương hiệu là một trong những biểu tượng mạnh mẽ nhất về việc chúng ta yêu thích các thói quen và những công việc quen thuộc hàng ngày. Chuyên gia xây dựng thương hiệu Don Williams nói: “Về bản chất, thương hiệu là sự thoải mái vô ưu; chúng ta mua hàng có thương hiệu do chúng ta thấy an tâm bởi cam đoan của nhà sản xuất, bởi chúng quen thuộc và bởi chúng thường trở thành ‘một phần trong gia đình’”. 9 Các thương hiệu đại diện cho sự giảm thiểu điều không chắc chắn. Thỉnh thoảng chúng ta có thể bắt gặp chính mình trong một tâm trạng phiêu lưu (“Ồ, sushi cũ trong ngày giảm nửa giá kìa! Tôi sẽ mua hết!”), nhưng khi chúng ta mệt mỏi trong việc lựa chọn và chấp nhận rủi ro thì ta thấy thật mừng khi có một cửa hàng McDonald’s ở lối ra bên cạnh hoặc trong quầy bar khách sạn có bán bia Heineken. Say mê theo đuổi điều kỳ lạ “Những sinh vật mưu cầu mọi việc theo thói quen hàng ngày và căm ghét hầu hết những điều không mong đợi” sẽ là câu giới thiệu phù hợp khi loài người đăng quảng cáo ở các cột báo tìm bạn bốn phương trên những hành tinh khác. Mặc dù nhiều người trong chúng ta thích thấy bản thân mình là một người ít nhiều yêu sự mạo hiểm và thích thú với việc có những trải nghiệm mới nhưng trong đầu chúng ta lại có một bộ lọc được lắp sẵn và ngăn chúng ta không bị lạc quá xa khỏi con đường mòn quen thuộc. Nó được gọi là vỏ não vành trước, nhưng nó thường được biết đến với biệt danh vòng “Oh Shit!”. Bộ lọc này gắn liền một cách điển hình với sự nhận thức về các lỗi và mâu thuẫn và được kích hoạt khi người ta nhìn, nghe và trải nghiệm một điều gì đó không đúng lắm, một điều gì đó không nên xảy ra. 10 Nói cách khác, vòng “Oh Shit!” là một loại hệ thống miễn dịch với mục đích bảo vệ các suy nghĩ và sự tỉnh táo của chúng ta khỏi các cuộc tấn công kinh hãi bởi những điều vô nghĩa. Nếu chúng ta nhìn thấy mưa rơi hướng ngược lên trời thì những vòng “Oh Shit!” sẽ bắt đầu hoạt động. Chúng ta sẽ nói “Thật là kỳ lạ,” dụi mắt để chắc rằng điều ta đang nhìn thấy là chính xác, và trong hầu hết các trường hợp sẽ nhận ra rằng đó chỉ là một ảo giác. Không phải là mưa rơi hướng ngược lên trời mà chỉ là những giọt mưa nảy lên do đã rơi quá mạnh xuống vỉa hè. Tuy nhiên, những điều không mong đợi thường là không được ngờ đến do trước đó chúng ta chưa từng trải qua nên ta không có khái niệm gì về chúng trước khi chúng xảy ra. Hãy nghĩ về rất nhiều các đoạn video nghiệp dư xuất hiện sau thảm họa sóng thần năm 2004. Điều đáng chú ý nhất trong nhiều đoạn video này chính là nhiều người dường như rất vô cảm khi họ trố mắt nhìn ra biển, dõi theo những con sóng hung hãn đang lao vào bờ. Khi xem những đoạn phim này, chúng ta cứ muốn hét lên “Hãy chạy đi trong khi vẫn còn có thể!”, nhưng chúng ta có được sự nhận thức muộn này bởi vì ta biết rõ mình đang chứng kiến cái gì. Rất nhiều khách du lịch được ghi hình trong những thước phim này – giống như nhiều người trong chúng ta – chưa từng nghe nói về sóng thần và hầu như không hiểu hết được sức phá hủy của nó. Tương tự, một số người đã nghe những tiếng la hét như “Cha mẹ quỷ thần ơi!” và những lời nói tục tĩu tương tự khi xem cảnh Tòa Tháp Đôi sụp đổ vào ngày 11 tháng 9. Khi các nhân chứng được phỏng vấn sau khi các vụ tấn công xảy ra, họ thường lặp đi lặp lại rằng những gì họ đã nhìn thấy là “như không có thật” và “y như phim”. Những điều không mong đợi thường là không được ngờ đến do trước đó chúng ta chưa từng trải qua điều đó Cảm giác không quen thuộc này có thể thật đáng sợ, nhưng nó cũng có một số tác dụng hữu ích. Khai mở tư duy Cuộc sống đầy rẫy những điều gãy vỡ tồi tệ và những điều ngạc nhiên dễ chịu, những cơ hội và những tổn thương. Thỉnh thoảng, cuộc sống cũng mang đến những điều như một con kỳ lân hồng; hóa đơn ba đô la; nữ tu có râu; những “con lửng uyển chuyển lanh lợi”, trích trong bài thơ của Lewis Carroll, “đang cào cấu và đào bới mấy cái lỗ ở phía ngọn đồi”. 11 Những trường hợp bối rối, kỳ quặc, thậm chí là ghê rợn khi vô tình gặp phải điều không mong đợi có thể thực sự rèn luyện cho bộ não để thấy được những điều mới. Nếu không thì những điều mới đó sẽ bị bỏ lỡ. Travis Proulx, một nhà nghiên cứu sau tiến sĩ ở Đại học California, nói: “Chúng ta rất muốn loại bỏ thứ cảm giác rằng chúng ta tìm kiếm ý nghĩa và sự gắn kết ở một nơi nào khác,” 12 ; “Chúng tôi hướng cảm giác trên vào một dự án khác; và thấy rằng nó giúp cải thiện một số hình thức học hỏi”. Hãy xem ví dụ sau đây. Tưởng tượng rằng bạn đang đi bộ trên đường phố thì có một người lạ đột nhiên đến gần và xúc phạm bạn dù bạn chẳng đụng gì đến anh ta cả. Nếu bạn giống như hầu hết mọi người thì bản năng đầu tiên của bạn sau điều trải nghiệm không hay này là sẽ gọi một người bạn hoặc một người họ hàng thân thuộc để kể về chuyện này. Lý do không chỉ vì bạn thấy thật kỳ cục khi bị xúc phạm vô lý mà còn vì bộ não mong mỏi tìm được sự gắn kết và chia sẻ, vốn là thứ mà bạn bè và người thân thường mang đến cho bạn. Các nhà nghiên cứu đã tiến một bước xa hơn và đã thử thách những người đi bộ đường dài trong rừng bằng các tình huống có mục đích khiến họ lúng túng – như đặt một chiếc ghế bành giữa rừng, như thể nó từ trên trời rơi xuống – để thấy những người này “quay trở về các khuôn mẫu quen thuộc như kiểm tra trang thiết bị đi rừng của họ chẳng hạn”. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu cũng tìm thấy bằng chứng cho thấy những trường hợp này khiến các giác quan trở nên nhạy bén bởi bộ não hướng sự chú ý của nó ra bên ngoài, do đó, những người đi bộ này bỗng nhiên có thể nhận thấy các dấu vết của thú rừng mà trước đó bị che lấp. 13 Trong một nghiên cứu khác, các sinh viên được yêu cầu đọc một câu truyện ngắn phong cách Kafkaesque – thuật ngữ chỉ những truyện được Franz Kafka sáng tác – và nhận thấy rằng điều này cải thiện việc “học tập ngầm” của sinh viên, kiến thức được tiếp thu mà không biết. Những sinh viên này cũng ghi điểm gần như gấp đôi trong một bài tập về nhận diện hình mẫu so với những sinh viên không được đọc truyện Kafka. Các nhà nghiên cứu suy đoán điều này có thể là do tác dụng của hoạt động trong vỏ não vành trước – vòng “Oh Shit!” được trình bày ở phần trước – đã làm tăng động lực phát hiện và sửa chữa các lỗi nhận thức trong thế giới thực. Khi điều không mong đợi ít giảm hoặc không có ý nghĩa, nó có thể cải thiện cách thức chúng ta tìm hiểu và nhìn nhận về thế giới. Tính ly kỳ hồi hộp của điều chưa được biết Nếu mối quan hệ duy nhất có giữa con người và điều không mong đợi là sự thù ghét đã được giảm bớt phần nào – giảm bớt bởi vì đôi khi điều không mong đợi khiến chúng ta có kết quả tốt hơn trong các thí nghiệm trong phòng thí nghiệm – thì những thứ như tàu lượn siêu tốc hoặc bữa tiệc bất ngờ sẽ không còn ý nghĩa gì nữa. Tuy nhiên, nhiều người vẫn thích thú với việc lượng adrenaline tăng cao khi họ đột ngột rơi xuống trong trò đu quay hoặc khi nghe tiếng la đồng thanh “Ngạc nhiên chưa!” của hàng tá bạn bè khi bạn đi vào nhà và bật đèn lên. Một lần nữa, nguyên nhân lại được ẩn giấu trong bộ não. Trong một thí nghiệm đặc biệt được mô tả trong Tạp chí Khoa học Thần kinh, những người tham gia thí nghiệm được yêu cầu nằm xuống nhưng không được cho biết về những gì sẽ xảy ra tiếp theo. Đầu của những người tham gia thí nghiệm được nối với một máy quét não MRI, sau đó các nhà nghiên cứu phun nước ép trái cây hoặc nước thường vào miệng của những người này. Tần suất phun nước là thường xuyên và có thể đoán trước hoặc là hoàn toàn ngẫu nhiên. Các kết quả quét MRI thật đáng ngạc nhiên, nhưng cho chúng ta một manh mối để hiểu tại sao chúng ta lại yêu thích những điều bất ngờ. Những người được phun nước ép trái cây vào miệng với tần suất không đoán trước được thì thưởng thức nước ép trái cây ngon hơn rất nhiều so với những người được phun với tần suất đều đặn. Những người được phun nước thường vào miệng được xem là nhóm đối chứng do lượng đường và mùi vị trong nước ép trái cây kích hoạt trung tâm khoái cảm và thích thú trong bộ não. Từ thí nghiệm trên rút ra kết luận là con người yêu thích những khoái cảm không thể đoán trước – như phun nước ép trái cây ngẫu nhiên hoặc tàu lượn siêu tốc – hơn là những khoái cảm có thể biết trước. Điều này cũng có thể lý giải vì sao một số người nghiện cờ bạc, bởi lẽ bài bạc, bài xì-phé và các máy đánh bạc là những phương tiện mang đến những khoái cảm và sự phấn khích vỡ òa đầy ngẫu nhiên. 14 Một mẫu quảng cáo gần đây mà tôi bắt gặp trên một tờ tạp chí đã tóm tắt điều này khá tốt với câu khẩu hiệu “Bất ngờ luôn là điều được mong đợi”. Nền kinh tế bất ngờ Hãy nghĩ về tất cả các sản phẩm kinh tế được cung ứng để tạo nên những điều bất ngờ tích cực – từ chiếc nhẫn đính hôn và thành phần của chiếc bánh sinh nhật đến chiếc vé xem phim kinh dị. Mọi nỗ lực định lượng các sản phẩm này sẽ tốn kém hàng tỷ, bất kể ta dùng đơn vị tiền tệ nào. Thậm chí chúng ta đã thấy các công ty mới được xây dựng chỉ dựa trên nền tảng là sự bất ngờ. Ví dụ như, các hãng sản xuất áo Hipstery, với khẩu hiệu “giải phóng bạn khỏi gánh nặng phải lựa chọn”, gửi cho bạn một chiếc áo huyền bí dựa trên các giá trị và quan điểm của bạn. Hay “Café huyền bí Kashiwa” của Nhật Bản, nơi cố ý để khách hàng không bao giờ nhận được đúng cái mà họ yêu cầu. Apple, nhà sáng tạo các máy tính Mac, iPhone và iPad, có thể là minh chứng đáng ngưỡng mộ nhất trong thập kỷ qua: tạp chí Time mô tả sự thành công của Apple là dựa trên việc họ “không bao giờ tổ chức các nhóm trọng tâm. Họ không hỏi người ta muốn có cái gì mà họ nói cho người ta biết người ta sẽ muốn cái gì tiếp theo.” 15 Gánh nặng phải lựa chọn trong thực tế có thể là một động lực quan trọng của nền kinh tế đầy bất ngờ. Hãy nghĩ đến tất cả những chuyên gia truyền thông trong những năm 1990 đã tin rằng việc tiêu thụ tin tức trong tương lai sẽ hoàn toàn chủ động theo nhu cầu và rằng người ta sẽ không để ý đến mọi loại hình quảng cáo. Những tuyên bố như trên không xem xét đến thực tế là con người yêu thích cảm giác ly kỳ hồi hộp của sự bất ngờ và niềm khoái cảm của điều không mong đợi. Người ta yêu thích cảm giác ly kỳ hồi hộp của sự bất ngờ và niềm khoái cảm của điều không mong đợi Thúc đẩy sáng tạo Per Gessle là một trong những nhạc sĩ thành công nhất của Thụy Điển cho đến nay. Là một trong hai thành viên và là nguồn lực sáng tạo của nhóm song ca Roxette, ông đã bán ra 45 triệu album và có bốn đĩa đơn đứng hạng nhất ở Mỹ và Anh. Vào mùa xuân năm 1988, thành công này vẫn chưa xảy ra. Khi đó ông chỉ thành công vừa phải ở Thụy Điển nhưng có ít hay không có tiếng vang nào ở nước ngoài. Vừa mua được nhạc cụ điện tử chơi bằng phím Ensonic ESQ-1, Per Gessle lúc đó phải cố gắng học cách sử dụng nó. 16 Nhạc cụ điện tử chơi bằng phím vào lúc đó là các loại máy đắt tiền thường đòi hỏi phải khá thành thạo về kỹ thuật và có những cuốn sách hướng dẫn cồng kềnh, dày cộp thật ấn tượng được viết bởi các tác giả biết ít hay không biết tiếng Anh. Gessle để cuốn sách hướng dẫn dày cộp sang một bên và bắt đầu bấm ngẫu nhiên các phím trên cây ESQ-1. Trong khi đang cố đàn theo phần nhạc đệm đã được cài đặt sẵn, ông vô tình lướt trên một chuỗi nốt trầm được tạo thành từ ba hợp âm A, C và D. Ba hợp âm này đã trở thành nền tảng cho đĩa đơn “The Look”, là một trong những đĩa pop đơn thành công nhất cho đến nay. Hành động vụng về của Gessle minh họa cho bản chất không thể đoán trước của sự sáng tạo nói chung và tính ngẫu hứng trong âm nhạc nói riêng. William James đã mô tả thật hay quá trình sáng tạo như là một “cái chảo ý tưởng sôi sùng sục, nơi mọi thứ đều sục sôi và chuyển động vô định trong tình trạng hoạt động hoang mang”. 17 Nếu chúng ta kết nối não của Gessle – hoặc là của bất kỳ người vụng về sáng tạo nào khác – với một máy quét não MRI thì có hai điều sẽ trở nên rõ ràng, hai lý do giải thích tính ngẫu hứng sáng tạo đằng sau đĩa đơn “The Look” bao gồm loại hoạt động nào của não bộ. Lý do đầu tiên là các khu vực chi phối sự tự kiểm soát và hướng dẫn sự kiềm chế giảm bớt hoạt động. Đây là những khu vực phát triển sau cùng trong bộ não con người, đó là lý do vì sao chúng ta nói trẻ em có tính sáng tạo khi tất cả chúng về thực chất đều là đám trẻ chưa bị kiềm chế do não chưa phát triển hết. Sự kiểm soát và kiềm chế bản thân, xét cho cùng, là thứ mà chúng ta gọi là sự trưởng thành. Gỡ bỏ những thứ này đi cũng có nghĩa là những suy nghĩ sẽ được tự do chuyển động xung quanh nhiều hơn chút ít. Lý do rõ ràng thứ hai trong kết quả quét não MRI liên quan đến cái gọi là khu vực tự biểu hiện. Khu vực này có xu hướng hoạt động khi người ta kể một câu chuyện trong đó họ là nhân vật chính. Các nhà khoa học cho rằng khu vực này đóng vai trò quan trọng cho tính ngẫu hứng âm nhạc do “các nhạc sĩ truyền tải bản sắc nghệ thuật của họ, tìm kiếm các đặc điểm tóm lược một cách tốt nhất phong cách của họ”. 18 Một lần nữa hãy nghĩ về trường hợp Gessle. Ông ta ném đi cuốn sách hướng dẫn – những từ ngữ hướng dẫn được viết bởi một người khác – và bộ não của ông ta ngắt kết nối với một số sự kiềm chế nào đó (ví dụ như “phải cẩn thận và chú ý khi sử dụng những loại máy tiên tiến như ESQ-1”) và để cá tính của chính ông sử dụng loại nhạc cụ ESQ-1 này một cách tự do sáng tạo. Sự kiểm soát và kiềm chế bản thân, xét cho cùng, là thứ mà chúng ta gọi là sự trưởng thành Nhà báo Louis Menand của tờ New Yorker nói về cách thức bộ não sáng tạo: “Trí tuệ là một cỗ máy tạo nên điều huyền diệu. Nó được thiết kế (bằng cách chọn lọc tự nhiên, nếu bạn thích) để tưởng tượng ra các ý tưởng và kinh nghiệm khác với những điều thông thường. Bản năng mạnh mẽ của bộ não là phải chống lại bản năng... [Đó] là lý do vì sao chúng ta có ‘sách Guinness ghi nhận những kỷ lục thế giới,’ Đức Phật Gautama, và bảo tàng nghệ thuật hiện đại. Chúng tiêu biểu cho sự không thừa nhận các chuẩn mực.” 19 Trên quan điểm thần kinh học, sáng tạo là một biểu hiện kỳ diệu của điều không mong đợi. Sáng tạo là một biểu hiện kỳ diệu của điều không mong đợi Trẻ mãi Khi con người già đi, họ có xu hướng sử dụng cụm từ “thời gian như tên bay” hay một vài cách nói biến thể khác từ cụm từ trên để nói về một điều gì đó từ những ký ức thời tuổi trẻ cho đến kỳ nghỉ hè mới đây nhất. Đây không phải là cách chúng ta miêu tả một kỳ nghỉ hè hoặc một năm học trong thời niên thiếu. Trước đó, ta thấy một năm dài như vô tận và có cảm giác thời gian trước và sau một kỳ nghỉ là hai cuộc sống khác biệt. Điều gì đã xảy ra? Lý thuyết khoa học đằng sau hiện tượng này là “khi bạn trải nghiệm một điều gì đó lần đầu tiên, trí nhớ của bạn sẽ lưu giữ lại nhiều chi tiết, nhiều thông tin hơn”. 20 Hãy nghĩ về lần đầu tiên bạn hôn một ai đó và so sánh tính sống động của ký ức đó với lần hôn thứ tám mươi sáu của bạn. Khi Madonna hát về việc thấy “cảm động trong lần đầu tiên”, có lẽ cô nói đến một trải nghiệm mới liên quan đến những phần mới của các cảm giác và ngân hàng ký ức. Khi nhiều tuổi hơn, số lượng các trải nghiệm mới lạ giảm đi. Chúng ta xếp đặt mọi thứ vào nề nếp và đã thu được mọi loại trải nghiệm trong cuộc sống. Hầu hết mọi thứ trở nên khá dễ đoán trước và cảm giác ly kỳ hồi hộp trước điều chưa được biết trở nên hiếm hoi. Nhà thần kinh học David Eagleman lập luận rằng: “Bạn càng nhớ lâu về một điều gì đó, thời gian điều đó tồn tại có vẻ như càng dài hơn... Tôi biết điều đó khi tôi nhớ lại một kỳ nghỉ hè thời thơ ấu, nó dường như đã kéo dài mãi mãi”. 21 Điều này có thể lý giải vì sao ngày nay có rất nhiều bậc phụ huynh lớn tuổi không vướng bận con cái mang ba lô thẳng tiến đến Việt Nam và Machu Picchu – thành phố đã mất của người Inca, Peru; họ đơn giản chỉ là muốn làm sống lại cảm giác cuốn hút của một trải nghiệm mới. Điều này không chỉ giúp làm cho thời gian chậm lại mà có thể còn làm tươi mới tâm trí và hướng tâm trí theo những chiều hướng mới. Một trong những sự thật đáng tiếc trong cuộc sống là khả năng tiếp nhận và lưu trữ thông tin mới của chúng ta giảm dần theo tuổi tác. Deborah M. Burke, giáo sư tâm lý học của trường Pomona ở California, đã phát hiện ra rằng “các liên kết thần kinh, giữ chức năng tiếp nhận, xử lý và truyền tải thông tin, có thể bị suy yếu khi không sử dụng hay do tuổi tác tăng lên”. 22 Đây là lý do vì sao chúng ta dễ quên những thứ như tên ai đó, quyển sách chúng ta đã đọc hay những việc lặt vặt khi chúng ta già đi. Phương thuốc chữa trị là “hướng tế bào thần kinh di chuyển đúng hướng ... để thách thức những giả định thật sự mà các tế bào đã làm việc rất chăm chỉ để tích lũy khi còn trẻ”. 23 Nói cách khác, là phải tự dấn thân vào những suy nghĩ và ý tưởng mới trái ngược với điều mà bạn vẫn hằng tin tưởng. “Nếu bạn luôn luôn quanh quẩn với những điều bạn đồng ý và đọc những điều giống như những gì bạn đã biết thì bạn sẽ không làm thay đổi được những kết nối đã được hình thành sẵn trong bộ não của mình,” 24 giáo sư Kathleen Taylor giải thích. Sự thần bí của điều không mong đợi giống như một loại kem chống lão hóa cho tâm hồn Sự thần bí của điều không mong đợi – cho dù dưới dạng một trải nghiệm mới hay một ý nghĩ mới – cũng giống như một loại kem chống lão hóa cho tâm hồn. Lời nguyền hạnh phúc Chúng ta sợ hãi và căm ghét điều không mong đợi, tuy nhiên điều không mong đợi cũng dẫn lối ta đến với sự uyên bác, tài năng sáng tạo và một cuộc sống nhiều ý nghĩa hơn. Điều này không khác gì một bài tập thể lực. Thử tưởng tượng nếu chúng ta không có kiến thức gì về việc các môn thể thao như chạy, đi bộ hoặc cử tạ đã có tác động gì trong cơ thể chúng ta mà cứ để phản ứng tự xảy ra. Chúng ta sẽ có thể kết luận rằng các hoạt động này không tốt cho cơ thể ta. Chúng khiến ta khó thở, đổ mồ hôi, thấy nóng hừng hực và bị đau đớn nhức nhối khá thường xuyên ở bắp thịt và gân vào ngày hôm sau. Một việc khó chịu đến thế thì chắc chắn không thể là điều tốt được. Tuy nhiên, tập thể dục đã được chứng minh là một phép lạ huyền diệu. Nó có thể ngăn ngừa bệnh tật, cải thiện thể chất, tập trung tâm trí ta và giúp chúng ta có một cuộc sống tốt hơn. Tương tự như vậy, các sự kiện không mong đợi có thể gây ra đau đớn và cả đau tim. Chúng có thể lay động thế giới quan của chúng ta đến tận cùng những điều cốt lõi và làm cho chúng ta vỡ mộng. Các hiệu ứng này có thể được cảm nhận trong nhiều năm, đôi khi trong cả phần còn lại của cuộc đời ta. Tuy nhiên, những sự kiện không mong đợi lại là thứ đưa dắt chúng ta, từ một chuyện đùa thú vị và nỗi kinh hãi đối với một câu chuyện ly kỳ hấp dẫn cho đến những niềm vui thích đối với sự sáng tạo và khám phá. Điều không mong đợi quả thực có thể có chức năng như một bài tập thể dục cho tâm hồn và một ngày nào đó, nó có thể được quy định là một phương cách điều trị mang tính phòng ngừa dành cho người cao tuổi và những tác giả bị bí trong việc sáng tác tác phẩm mới giống y như việc vận động thể lực là bắt buộc trong xã hội ngày nay. Với những ý tưởng trên, chúng ta thu nhỏ suy nghĩ của mình lại và tập trung vào xem xét điều gì xảy ra khi điều không mong đợi gặp phải những người hợp lại thành nhóm nhằm giải quyết vấn đề và thỏa mãn các nhu cầu của khách hàng để kiếm tiền – vẫn được biết với tên gọi: giới doanh nghiệp. 3. Sự hỗn loạn trong doanh nghiệp Làm thế nào mà các công ty phát triển thịnh vượng và sụp đổ lụi tàn một cách bất ngờ đến vậy Động vật thích nghi với sự thay đổi Trong một cuộc khảo sát năm 2010 được thực hiện bởi IBM với hơn 1.500 Giám Đốc Điều Hành trên toàn thế giới, có hai từ được bật ra nhiều lần, đó là “sự phức tạp” và “tính không chắc chắn”. Đây là tiêu chuẩn “bình thường mới” dành cho các công ty trên khắp thế giới trong thập kỷ vừa qua. Nếu trước đó, thị trường là thị trường nội địa, ổn định và có thể dự đoán được, thì nay chúng lại biến động, phức tạp hơn và chịu sự cạnh tranh đến từ những nơi ít ngờ nhất. Trung tâm tư vấn cho các nhà quản lý cấp cao của Deloitte (Deloitte’s Centre for the Edge) đã chỉ ra rằng khả năng sinh lợi tính trên tổng tài sản của các công ty Mỹ đã giảm từ mức trung bình chỉ hơn 4,5% vào giữa những năm 1960 xuống dưới 0,5% vào những năm 2000. 1 Câu chuyện được lặp lại ở châu Âu, nơi các công ty độc quyền cấp quốc gia và các công ty đầu ngành đã trở thành nạn nhân của các thị trường toàn cầu hóa và tính tự mãn. Chắc chắn là có một số người khao khát được trở về với quá khứ, khi mà lợi nhuận thu được dễ dàng và tương lai là chắc chắn. Những người khác thì thích nghi với kỷ nguyên mới trong đó các doanh nghiệp phải luôn tính đến yếu tố không chắc chắn. “Thời gian không còn nhiều nữa. Chúng ta thường nói rằng, ‘gắng đợi đến khi cuộc khủng hoảng này qua đi và sau đó mọi thứ sẽ trở lại bình thường’, nhưng điều đó sẽ không bao giờ xảy ra. Chúng ta phải trở thành ‘những động vật thích nghi với sự thay đổi’.” 2 , trích lời của một Giám Đốc Điều Hành được phỏng vấn trong cuộc khảo sát của IBM. Chương này sẽ xem tính không chắc chắn như là một phần trong đời sống hàng ngày của một công ty và nói về các khía cạnh tích cực không thể lường trước của tính không chắc chắn. Chúng ta sẽ bắt đầu với yếu tố sống còn của các tổ chức, yếu tố đổi mới. Doanh nghiệp phải luôn tính đến yếu tố không chắc chắn Tia sáng Lars thích bóng đá. Ông là nhân viên bán hàng cho một công ty y tế. Vào những ngày nghỉ, ông thường chơi đá bóng với một số bạn bè thân thiết trên sân bóng gần đó ở vùng ngoại ô Stockholm. Sau đó, vào mùa thu năm 1984, ông được săn đón để trở thành Giám Đốc Điều Hành của một công ty y tế nhỏ có trụ sở tại Gothenburg, và do đó ông buộc phải từ bỏ thú vui yêu thích của mình. Bất kỳ ai đã trải qua đều có thể biết được rằng việc chuyển đến một thị trấn mới là một sự cố gắng trong đơn độc, và Lars cũng không phải là ngoại lệ. Để chống lại sự cô đơn và tìm một hoạt động thể chất nào đó thay cho bóng đá, ông bắt đầu chạy bộ. Rất nhiều. Công ty y tế mà Lars đang lãnh đạo chuyên về các sản phẩm dành cho bệnh nhân sử dụng hậu môn giả – những người bị loại bỏ một phần ruột già và thay thế bằng một túi nhựa. Bạn có thể tưởng tượng, người được phẫu thuật gắn hậu môn giả thường bị kỳ thị, do đó, túi nhựa bắt buộc phải thật kín đáo và thoải mái. Trong nhiều năm qua, bệnh nhân thậm chí không được sử dụng túi nhựa mà chỉ là một hộp kim loại phải súc rửa vài lần mỗi ngày. Sau đó, người ta sử dụng túi dùng một lần và một vấn đề khác cần phải giải quyết là làm thế nào để giữ túi nằm đúng chỗ trong người bệnh nhân. Điều này được giải quyết bằng cách dùng một chất keo dày, ướt và dính, nhưng nó lại làm cho bệnh nhân bị phát ban và rộp da rất khó chịu. Sản phẩm của công ty của Lars nhằm khắc phục điểm này. Họ đã sáng chế một loại băng dính mới có đệm, có thể hấp thu độ ẩm và giúp da thông thoáng dễ thở – một giải pháp giúp các bệnh nhân cảm thấy thoải mái hơn. Việc thường chạy bộ khiến chân của Lars bị đau. Những đôi giày chạy bộ trong những năm đầu thập kỷ 80 thì không thoải mái tiện nghi bằng những đôi giày ngày nay nên Lars nhanh chóng bị phồng da rất khó chịu. Không đành từ bỏ niềm đam mê mới của mình và là một người rất thích mày mò, Lars bắt đầu nghĩ về một giải pháp giúp chân mình phục hồi. Một buổi chiều, khi đang ngồi một mình trong căn hộ, ông đã lấy vài miếng băng dính dùng trong túi hậu môn giả rồi cắt chúng thành hình dạng phù hợp với gót chân mình – chỗ bị phồng da nhiều nhất. Ông ra ngoài chạy thử và đã có thể hoàn thành cự ly thường lệ mà không gặp bất kỳ rắc rối nào ở chân. Rất phấn khởi, ông trở về nhà và bắt đầu phát triển ý tưởng mới của mình. Vài tuần sau đó, khi ngồi cạnh một bác sĩ quân y trên chuyến tàu đến Stockholm, Lars đã nói với vị bác sĩ về ý tưởng này và họ cùng quyết định thử nghiệm nó trên một số binh sĩ dự kiến sẽ tham gia một cuộc hành quân mười dặm vào tuần sau. Các kết quả rất khả quan. Nhóm đối chứng – gồm những người chỉ mang vớ ngắn cổ trong đôi ủng da nặng nề – phàn nàn rằng họ bị đau chân và phồng da. Các binh sĩ mang miếng băng đệm của Lars thì ổn và cho rằng đó là cuộc hành quân khỏe nhất mà họ từng trải qua. Lars đã tình cờ có một cống hiến đáng kể. Một giải pháp đơn giản cho một vấn đề quen thuộc hàng ngày. Phần còn lại là lịch sử. Vào năm 1985, công ty bắt đầu bán miếng đệm Compeed TM để ngăn ngừa rộp da trên chân, khuỷu tay, bàn tay và ngón tay, và sản phẩm đã phát triển trở thành một trong những nhãn hiệu y tế thành công nhất cho đến nay. Ngày nay, Lars phát biểu: “Niềm vui lớn nhất tôi có được từ việc này là khi tôi và các con tôi đi du lịch đến một nơi xa xôi và lạ lẫm, tôi có thể tìm và chỉ cho chúng thấy sản phẩm Compeed TM được bán trong các hiệu thuốc địa phương – ý tưởng này đến với tôi khi tôi tự mày mò trong căn hộ nhỏ của mình ở Gothenburg.” 3 Cơ hội kinh doanh bất ngờ Câu chuyện của Lars và Compeed TM đã minh họa cho nguồn gốc khá bí ẩn của những ý tưởng kinh doanh thành công. Các công ty chi hàng tỷ đô la vào việc nghiên cứu và phát triển, chỉ để nhận ra rằng các giải pháp và sản phẩm mới mang tính đột phá lại đến một cách ngẫu nhiên. Trích dẫn lời của tiểu thuyết gia Samuel Butler: “Tất cả những phát minh mà thế giới có không phải được tìm ra bởi mục đích ban đầu khi nghiên cứu, cũng không phải nhờ trí tuệ, mà là nhờ những người phát minh đã may mắn đụng phải chúng do nhầm lẫn hay sơ suất.” 4 Ngài Peter Drucker quá cố – biệt danh của “bậc thầy của các bậc thầy” về quản trị – thậm chí đã cho rằng một trong những nguồn ý tưởng hiệu quả nhất của sự đổi mới là sự bất ngờ không thể lường trước. Ông phân biệt ra ba loại: thành công bất ngờ, thất bại bất ngờ và một sự kiện bên ngoài bất ngờ. Drucker phát biểu: “Bất ngờ là một triệu chứng, nhưng là triệu chứng của cái gì? Yếu tố nền tảng có thể không gì khác hơn ngoài sự giới hạn về tầm nhìn, kiến thức và hiểu biết của chúng ta.” 5 Ông cho rằng thách thức chính là nhận ra nhanh chóng thứ mà bạn đang xem xét là gì và làm cho nó phát triển thay vì chống lại nó – về bản chất là làm cho điều bất ngờ trở thành trợ thủ đắc lực cho doanh nghiệp của bạn. Câu chuyện doanh nghiệp Phát minh là một cố gắng phức tạp, thậm chí là lộn xộn. Mặt khác, điều hành doanh nghiệp hàng ngày lại là vấn đề về tính rõ ràng. Biết những gì cần phải làm, bởi ai, khi nào và ở đâu. Cây bút mảng kinh doanh Joan Magretta so sánh mô hình kinh doanh với một câu chuyện nhằm lý giải cách thức doanh nghiệp hoạt động. Một mô hình kinh doanh tốt – như một câu chuyện hay – nên có “các nhân vật được mô tả chính xác, các động cơ thúc đẩy hợp lý và cốt truyện có giá trị sâu sắc”. 6 Hãy nghĩ đến những điểm tương đồng giữa cách thức hoạt động của doanh nghiệp và bộ não. Cũng như chúng ta xác định cuộc sống bằng một quỹ đạo tuyến tính, các công ty xác định mình bằng các mô hình kinh doanh và đôi khi không nhận ra những sự việc xảy ra bên ngoài phạm vi được tạo ra bởi quỹ đạo tuyến tính của nó. Quỹ đạo tuyến tính có thể khiến bạn lạc lối bằng nhiều cách. Ví dụ như, bạn có thể cho rằng các cơ hội đang nổi lên không phù hợp với mô hình kinh doanh của bạn và bỏ qua chúng – Lars quyết định gắn bó với việc bán băng dính dùng cho túi hậu môn giả và bỏ qua các cơ hội kinh doanh mới tiềm năng. Một khía cạnh khác cần xem xét đến là các tình huống được vạch ra bởi mô hình kinh doanh không phải lúc nào cũng xảy ra theo đúng kịch bản như chúng ta vẫn thường thấy đối với kịch bản phim và tiểu thuyết. Hai điểm khác biệt quan trọng nhất, trong thế giới kinh doanh là các nhân vật mới luôn luôn xuất hiện và các điều kiện luôn luôn biến đổi. Các nhân vật mới luôn luôn xuất hiện Trong những năm cuối thập kỷ 90, đã có một số công cụ tìm kiếm đang được thế giới sử dụng, bao gồm Lycos, Altavista và Yahoo. Tuy nhiên, mười năm tiếp theo, thế giới bị thống trị bởi một công cụ lúc đó hoàn toàn chưa được biết tới, đến từ đâu đó – hay chính xác hơn, đến từ tài năng của hai thành viên sáng lập ở thung lũng Silicon. Backrub được thành lập vào năm 1998, nhưng những người sáng lập không thích cái tên này nên họ đổi sang tên Whatbox. Cảm thấy rằng phát âm của tên này có vẻ quá giống với một trang web khiêu dâm, họ đặt tên cho nó theo cách viết sai chính tả của con số googol (số 1 và theo sau là 100 số 0). 7 Câu chuyện như thế này được lặp lại suốt. Các ngành công nghiệp bị chen ngang bởi những đối thủ cạnh tranh không lường trước được cùng những công nghệ mới. Tinh thần đổi mới của doanh nghiệp tạo ra một môi trường đầu tư sôi động nhưng không có chuyện gì để kể. Hãy tưởng tượng câu chuyện “Cô bé quàng khăn đỏ” với một nhân vật mới được kể trên mỗi trang sách khác. Mặc dù vậy, nhiều công ty vẫn giữ mô hình kinh doanh quen thuộc và hoạch định tương lai theo một mô hình tuyến tính được định trước. Họ tăng dần dần ngân quỹ được lập dựa trên ngân quỹ năm trước để rồi thấy ngạc nhiên thay bởi kế hoạch của họ lại bị lỗi thời khi đối mặt với thực tế đang rình nấp ở góc quanh tiếp theo. Các điều kiện luôn luôn biến đổi Trong những năm đầu của thập kỷ 1990, công ty viễn thông khổng lồ AT & T của Mỹ đã tung ra một loạt các mẫu quảng cáo nhằm làm khách hàng hồ hởi với triển vọng về một công nghệ tiên tiến trong tương lai. Câu khẩu hiệu hứa hẹn là “Bạn sẽ”, và chiến dịch quảng cáo quay hình tất cả những cảnh như trong truyện khoa học viễn tưởng thường thấy, chẳng hạn như hệ thống điện thoại có hình ảnh và các công cụ dẫn đường trong ô tô. Một trong những mẩu quảng cáo có cảnh một người đàn ông nằm trên một chiếc ghế xếp ở bãi biển chộp lấy tài liệu từ một máy in di động với câu thuyết minh “Bạn đã bao giờ gửi fax từ bãi biển chưa? Bạn sẽ!” Điều mà AT & T không tính đến là tính chất không thể lường trước của sự đổi mới. Khi chúng ta đưa ra dự đoán về công nghệ trong tương lai, khó khăn của chúng ta là phải nhìn xa hơn những điều mà máy móc ngày nay có thể thực hiện. Vào cuối thế kỷ mười tám, một tính toán sai lầm khét tiếng đã xảy ra tại New York. Người ta đã được cảnh báo rằng nếu họ không thay đổi cách sống, đi lại và tiêu dùng thì toàn bộ hòn đảo Manhattan sẽ bị bao phủ bởi một lớp phân ngựa dày ba mét (“Hãy nhìn tất cả lũ ngựa chúng ta sử dụng ngày nay và tưởng tượng xem chúng ta phải cần đến bao nhiêu con nữa nếu dân số ta cứ tiếp tục tăng như từ xưa đến nay”). 8 Đổi mới là một yếu tố khó nắm bắt như vậy bởi vì người ta có xu hướng cho rằng mọi thứ là không thể cho đến khi chúng trở nên có thể. Điều trên hầu như đúng trong mọi trường hợp, từ máy bay siêu thanh cho đến việc chữa bệnh sốt rét. Tương lai không phải là một thực thể cố định nơi mà có thể áp dụng cùng những quy tắc giống như hiện tại. Người ta có xu hướng cho rằng mọi thứ là không thể cho đến khi chúng trở nên có thể Chúng ta cũng thường dự đoán sai nhu cầu của khách hàng trong tương lai. Toàn bộ các ngành công nghiệp được xây dựng quanh một giả định về hành vi khách hàng, chỉ sụp đổ khi những người mua hàng hay thay đổi kia bắt đầu theo đuổi điều lớn lao kế tiếp. Thật ý nghĩa khi từ khách hàng trong tiếng Thổ Nhĩ Kỳ là müşteri và được phát âm là mystery, nghĩa là bí ẩn. Hai lực lượng biến đổi gồm nhân vật mới và điều kiện mới cùng hành động nhằm không ngừng làm các công ty đi chệch hướng trong công cuộc tìm kiếm lợi nhuận. Tuy nhiên, căn nguyên của hai lực lượng trên là giống nhau và chỉ có một. Đó là tư duy của con người. Đổi mới mang tính may mắn Cách thức tình cờ và ngẫu nhiên mà những ý tưởng mới được hình thành hoàn toàn trái ngược với quá trình đổi mới có trình tự được những công ty lớn thiết lập. Thậm chí bạn có thể lập luận rằng đây là hai cách tiếp cận khác nhau và mâu thuẫn với nhau. Một bên là cá nhân mày mò với ít hoặc không có nguồn lực. Bên còn lại là môi trường tập thể của các tập đoàn lớn và các chương trình ưu đãi của chính phủ. Cả hai bên đều hy vọng có một khoảnh khắc may mắn và tình cờ hiếm hoi khi các yếu tố khớp đúng chỗ và một ý tưởng mới, đầy hứa hẹn xuất hiện. Tính chất may mắn, tình cờ đóng một vai trò lớn không mấy dễ chịu trong sự đổi mới. Hãy nghĩ về trường hợp của Compeed TM , hoặc trường hợp khi Per Gessle sáng tác “The Look” do bấm ngẫu nhiên trên các phím đàn. Hãy nghĩ về các miếng giấy ghi chú, nylon, thuốc penicillin, thuốc Viagra và nhiều sản phẩm đột phá khác. Tất cả đều là kết quả của những sự cố may mắn như những chiếc đĩa nuôi cấy vi khuẩn bị bỏ quên hay các dược phẩm điều trị bệnh tim nhưng bị thất bại. Nguồn gốc các ý tưởng hiếm khi là những kế hoạch và quy trình định sẵn mà là những sơ suất, dự đoán sai và những thử nghiệm không đạt mục tiêu. Nguồn gốc các ý tưởng hiếm khi là những kế hoạch và quy trình mà là những sơ suất, dự đoán sai và những thử nghiệm không đạt mục tiêu “Hết bất ngờ có thể sẽ là chấm hết của khoa học”, nhà sử học Robert Friedel đã viết như vậy trong bài luận năm 2001 có tựa đề “Tính may mắn và tình cờ không phải là ngẫu nhiên”. Rủi thay, trong suốt chiều dài lịch sử, nhiều người đã cố gắng chống lại tính không thể kiểm soát được của sự tiến bộ. Từ những người hành nghề y khoa ngoài vòng pháp luật thuộc Giáo Hội và giới tăng lữ đến lý thuyết quản trị hiện đại đều cố miêu tả từng câu chuyện kinh doanh thành công như là một kết quả được dự kiến trước từ hàng loạt quyết định được xem xét cẩn trọng. Henry Mintzberg, một giáo sư về kinh doanh, có quan điểm ngược lại và lập luận rằng những gì chúng ta gọi là chiến lược thực sự chỉ là “một khuôn mẫu trong một dòng hành động hỗn độn”. 9 Tương tự, các mô hình kinh tế thành công trên khắp thế giới – như trường hợp phần mềm ở thung lũng Silicon hay phim ảnh ở Bollywood – chỉ là tình cờ, nhà kinh tế học đoạt giải Nobel Paul Krugman phát biểu rằng: “Vị thế cụ thể của một ngành công nghiệp vi mô nào đó là vô định ở diện rộng và phụ thuộc vào lịch sử. Nhưng khi một mô hình mẫu của tính chuyên môn hóa đã được thiết lập, vì bất cứ lý do gì, mô hình đó sẽ ‘được giữ nguyên’ bởi những lợi ích tích lũy từ hoạt động thương mại.” 10 Một trong những cuộc chiến ý tưởng khốc liệt nhất trong thế kỷ qua là cuộc chiến giữa những người theo Thuyết sáng tạo, là những người tin rằng có một Đấng tạo hóa đã tạo ra tất cả mọi sinh vật sống dựa trên một loại kế hoạch chính xác nào đó, và những người theo Thuyết Darwin, là những người lập luận rằng không có một Đấng tạo hóa như vậy. Tiến hóa là một quá trình vô nghĩa trong đó không có động lực hay ý nghĩa ẩn phía sau. Các loài đấu tranh để tồn tại và thích nghi với điều kiện mới. Một số thành công theo thời gian trong khi một số khác thất bại. Chúng ta có thể áp dụng hai quan điểm khác biệt này vào lĩnh vực kinh doanh và chính trị. Trong kinh doanh, một số người có niềm tin mạnh mẽ rằng kinh doanh có một mục tiêu chung, gắn kết và lâu dài trong khi một số khác xem hoạt động kinh tế như là một dòng các ý tưởng và hành động ngẫu nhiên, vô tổ chức. Trong chính trị, một số người tin rằng một chính quyền mạnh, có tầm nhìn có thể định hình các quốc gia và thành phố, định hướng chúng theo một hướng nào đó – hãy nhìn vào Trung Quốc hay Dubai. Những người khác lại tiếp cận trên lập trường tự do kinh doanh và lập luận rằng các quốc gia và thành phố sẽ thực hiện tốt nhất chức năng của nó khi không bị ai quản lý và tất cả mọi người đều chịu trách nhiệm về mình. Dù là tình cờ hay được hoạch định, ý tưởng có thể được định nghĩa là sự va chạm giữa bộ não với vấn đề, giữa vật liệu với công nghệ khác nhau, và giữa con người với nhau. Một trong những định nghĩa phổ biến nhất về tính sáng tạo chính là sự kết hợp hai ý tưởng quen thuộc thành một điều mới – chẳng hạn như, ý tưởng về máy bộ đàm kết hợp với điện thoại và kết quả là ta có chiếc điện thoại di động. Người sáng lập ra Apple, Steve Jobs từng tuyên bố hùng hồn rằng “Sáng tạo là kết nối mọi thứ lại với nhau”. Va chạm có xu hướng xảy ra trong các khu vực đông dân và các thành phố lớn là ví dụ tiêu biểu cho điều này. Khu vực đô thị là sự kết hợp dễ phát sinh mâu thuẫn của những nền tảng, dân tộc, văn hóa, giá trị và lý tưởng khác nhau. Nhà kinh tế học đô thị Jane Jacobs nói rằng “[ngay cả] công việc chúng ta xem như là phục vụ cho cuộc sống nông thôn cũng có nguồn gốc ở thành phố... nó được xây dựng trực tiếp trên nền kinh tế thành phố và công việc thành phố”. 11 Vượt lên trên phạm vi địa lý, World Wide Web là một sự gia tốc sáng tạo khác, giúp con người dễ dàng nhìn vào tâm trí của những người hoàn toàn xa lạ, liếc qua biên giới của một nước khác hoặc nhìn trộm vào phía sau những cánh cửa đóng kín của các công ty và các phòng thí nghiệm. Tính kết nối của Internet và sự gia tăng dân số thế giới không chỉ nuôi dưỡng mà còn thúc đẩy sự đổi mới. Chính ở những siêu đô thị như Tokyo, New York hay Mumbai – những chảo lửa không thể lường trước, chúng ta sẽ chứng kiến sự nổi lên của nhiều xu hướng, trào lưu và ý tưởng mới trong các thập kỷ sắp tới. Không có cách nào để dự đoán những tuyệt tác sáng tạo này sẽ cho ra kết quả gì. Ý tưởng có thể được định nghĩa là sự va chạm Công ty là những thực thể đóng băng theo thời gian Bây giờ hãy so sánh nguồn gốc sống động, mang tính thử nghiệm của các ý tưởng với chỗ làm việc buồn tẻ, ngăn nắp nơi mà nhiều người trong chúng ta đã hao phí những tháng ngày của mình để làm việc kiếm sống. Điều gì đã xảy ra trong quá trình đó? Thầy giáo vật lý ở trung học của tôi có thể đã có câu trả lời: trong buổi học đầu tiên tôi học với thầy, thầy đã bưng đến một chồng lớn toàn giấy và ném chúng xuống sàn nhà. Thầy nói: “Tự nhiên đấu tranh cho sự mất trật tự”. Nếu không có bàn tay con người sắp xếp các tờ giấy lại với nhau và tạo ra chỗ để cất chúng, thì chúng sẽ biến mất trong gió hoặc hư hỏng do bị ẩm ướt. Ta có thể thấy khuynh hướng sự mất trật tự này ở bất cứ nơi nào trong tự nhiên. Tuy nhiên, con người được trang bị kém và không muốn phụ thuộc vào Mẹ Thiên Nhiên. Chúng ta tạo ra các thói quen, cấu trúc và ý nghĩa để bảo vệ chúng ta khỏi việc trở thành đống giấy vụn. Đó chính là điều xảy ra khi những ý tưởng được củng cố thành một doanh nghiệp và công ty của một cá nhân được phát triển thành một gã khổng lồ đa quốc gia. Bất cứ ai đã từng làm việc cho một công ty ngay từ khi mới bắt đầu và người sáng lập ra công ty đều thấu hiểu được cuộc đấu tranh để tồn tại ác liệt như thế nào. Các quyết định được đưa ra tức thời, được truyền đạt kém và thay đổi một cách bất chợt. Nó giống như bị ném vào thùng xe rồi đi viễn du một chuyến. Các chủ doanh nghiệp tạo ra những nhà quản lý tồi. Nếu một công ty muốn tồn tại lâu hơn người sáng lập ra nó, công ty đó cần phải quan liêu hóa. Cảm giác hồi hộp của người đi tiên phong khai phá được thay thế bởi sức hút của việc điều hành một doanh nghiệp nghiêm chỉnh với mục tiêu là phục vụ khách hàng trong khi vẫn giữ cho nhân viên và chủ sở hữu doanh nghiệp hài lòng. Điều này khiến các công ty dễ bị tổn thương khi đối mặt với điều bất ngờ. Với sự xuất hiện của các cấu trúc bài bản chính thức, loại ngẫu hứng đặc trưng của một doanh nghiệp mới khởi sự theo đó sẽ bị giảm sút. Đây là điều đã được Ray Ozzie nhận thấy khi ông đảm nhiệm vai trò Kiến trúc sư trưởng về phần mềm của Microsoft. Thay thế người sáng lập Bill Gates, Ozzie nhận ra rằng Microsoft đã là một công ty tuyệt vời. Hoạt động tốt, các sản phẩm lớn, lợi nhuận cao, các chu kỳ phát triển sản phẩm được quản lý tốt, v.v. Nhưng tất cả chỉ là hoạt động quá tốt một chút mà thôi, và đó là khi Ozzie xây dựng nên tầm nhìn của mình: “Microsoft [phải] suy nghĩ và hoạt động ở mức cao hơn một doanh nghiệp mới khởi sự.” 12 Một nhà điều hành quản lý rủi ro mà tôi phỏng vấn tại một công ty viễn thông lớn đã mô tả một sự xung đột văn hóa tương tự trong công ty của cô ta: “Tất cả công việc của tôi là cố gắng khám phá ra những rủi ro trước khi chúng trở thành một gánh nặng trách nhiệm cho công ty. Đó là công việc phải luôn luôn đặt ra câu hỏi ‘sẽ thế nào nếu?’... Trong công ty này, người ta không quen với việc tiếp cận bằng cách đặt câu hỏi tưởng tượng như vậy nên họ chỉ cần ném một đống tiền lớn vào các vấn đề để chúng biến mất.” Để hiểu những gì xảy ra trong quá trình chuyển đổi giữa một công ty mới khởi sự, linh hoạt nhiệt huyết với người anh của nó, lớn tuổi hơn, khôn ngoan hơn, ít sáng tạo hơn, ta hãy xem xem điều gì sẽ xảy ra khi người ta quyết định bắt đầu tập thể dục nhiều hơn nữa. Một hướng dẫn viên thể dục tôi gặp ở Luân Đôn đã miêu tả điều đó bằng cách vẽ một đường cong ban ẳ đầu dốc đứng, sau đó bớt dốc và trở nên gần như phẳng: “Những người bắt đầu chương trình tập thể dục đạt được lợi ích rất lớn trong những tuần đầu tiên khi họ lấy lại sức chịu đựng bị mất, bỏ đi trọng lượng thừa và thêm một chút bắp thịt ở tay và chân. Kế tiếp có điều gì đó xảy ra. Cơ thể không phản ứng nhiều với việc tập luyện nữa và chúng ta khi đó xem việc tập thể dục để giảm bớt trọng lượng là một vòng xoay quen thuộc buồn tẻ hàng ngày. Chúng ta lâm vào “trạng thái chững lại”. Trạng thái này cũng là vấn đề mà các công ty trưởng thành phải đối mặt, nhưng các nhà kinh tế thích gọi nó là “suất sinh lợi biên giảm dần”. Nhà quản lý bậc thầy Peter Drucker lý giải rằng “nhà quản lý gặp khó khăn khi phải chấp nhận tính chất không thể lường trước [ở những bước ngoặt thay đổi của các sự việc, bởi lẽ] tất cả chúng ta có xu hướng tin rằng bất cứ điều gì đã tồn tại trong một thời gian tương đối lâu thì phải là ‘bình thường’ và cứ tiếp tục ‘mãi mãi’.” 13 Giáo sư Don Sull ở trường Kinh Doanh London đã phát triển ý tưởng về các công ty đã có kinh niên hoạt động lên một bước cao hơn và đặt ra khái niệm “quán tính chủ động” để mô tả tại sao một số công ty không thích ứng với các điều kiện luôn biến đổi để rồi bị tàn lụi. “Quán tính chủ động là tình trạng làm điều mà bạn đã luôn làm rồi – và làm tốt – nhưng bỏ lỡ những bước ngoặt trên đường đi. Không phải điều bạn làm đã khiến bạn gặp phải rắc rối; rắc rối là khi bạn cứ tiếp tục làm điều mà bạn vẫn luôn làm.” 14 Tôi ghi nhận điều này khi tôi tư vấn cho một chuỗi rạp chiếu phim ở vùng Bắc Âu. Lượng khán giả hầu như không biến động trong thập kỷ vừa qua, do đó, rạp chiếu phim cũng như các nhà phân phối phim cần phải đưa ra những phương thức sáng tạo và mới mẻ nhằm thu hút khán giả nhiều hơn. Chúng tôi bắt đầu thảo luận về những phương thức lý thú, mới mẻ để cuốn hút khán giả đến rạp. Là cha của một lũ trẻ, tôi nhận thấy rằng ý tưởng của mình thường xoay quanh những thứ đại loại như “Suất phim thoải mái vào sáng thứ bảy dành cho trẻ em”, hoặc dành chín mươi phút điểm nhanh qua những bộ phim được đánh giá cao nhất trong hai năm vừa qua, vì trách nhiệm làm cha đôi lúc không cho phép tôi đến rạp xem phim. Ngạc nhiên thay, không khí trong phòng chùng xuống từng phút một, hầu hết các lãnh đạo cấp cao đều nhún vai hay ho khan khi tôi chia sẻ ý tưởng của mình. Sau đó, phó chủ tịch phát triển kinh doanh hắng giọng và nói: “Magnus, trước khi chúng ta bắt đầu thảo luận về những ý tưởng mới, bạn cần hiểu rằng ngành của chúng ta rất đặc biệt. Nó không giống những ngành khác. Nó có rất nhiều các quy tắc và quy định và khách hàng của ta có xu hướng bảo thủ.” Tôi không trách cứ công ty đã bác bỏ những ý tưởng đó vì chúng có thể không có gì hay ho đặc biệt để bắt đầu. Điều mà tôi chú ý là mấy chữ “ngành của chúng ta rất đặc biệt” đã được nói ra với niềm tự hào đến thế, và mọi người trong phòng đã đồng ý và gật đầu như bổ củi. Chúng ta có thể gọi đây là “lòng yêu ngành mãnh liệt”, vì nó giống với tình yêu mù quáng của người theo chủ nghĩa dân tộc, có thể dẫn cả các chính trị gia lẫn các fan bóng đá lạc lối do họ lần lượt không đánh giá được đúng đắn lợi ích của quốc gia hay sự chênh lệch mạnh yếu trong Giải vô địch bóng đá thế giới (World Cup). Hệ thống miễn dịch với những ý tưởng mới Chúng ta có thể nghĩ sự kháng cự của doanh nghiệp đối với sự thay đổi như là một hệ thống miễn dịch và mô tả nó như sau: 15 r = f (n m ) với r = sự kháng cự nội bộ đối với các ý tưởng mới và là một hàm số của: n = số lượng nhân viên gia tăng theo số mũ với m = số lượng cấp quản lý Những con người tạo nên n và m có thể được chia thành ba nhóm dựa trên mối quan hệ của họ với các cơ hội mới và những tình huống bất ngờ, gồm có: nhóm thích thay đổi, nhóm ghét thay đổi và nhóm chần chừ thay đổi. Tôi đã quan sát hành động của cả ba nhóm trong một hội thảo mới đây. Trong hội thảo, người ta sử dụng những trái bóng Pilates to mềm chuyên phục vụ việc tập thể dục để ngồi thay vì dùng ghế. Một số người bước vào phòng, ngồi ngay lên mấy trái bóng và bắt đầu huyên náo . Đây là nhóm thích thay đổi, những người này sẽ tiến bộ nhiều khi đối mặt với điều bất ngờ. Bất kể đang phải đối mặt với những ý tưởng mới gì, phản ứng của nhóm này sẽ luôn tràn đầy nhiệt huyết “Được, chúng ta hãy tiến bước!” Nhóm người thứ hai bước vào phòng và nhìn chằm chằm vào trái bóng không hiểu điều gì xảy ra, thậm chí giận dữ. Đây là nhóm ghét thay đổi. Họ đi qua phía kia căn phòng và ngồi xuống một hàng ghế để sẵn phía sau. Bất kể các ý tưởng mới hay như thế nào đi nữa, nhóm những người ghét thay đổi sẽ không bao giờ dung nạp được nó. Tuy nhiên, tuyệt đại đa số người tham dự cuộc hội thảo này có thể được liệt vào nhóm người chần chừ thay đổi. Họ bước vào phòng, khoanh tay và chờ đợi. Họ dường như bị kích thích bởi ý tưởng ngồi trên một trái bóng Pilates to mềm nhưng lại không muốn là người đầu tiên làm điều đó. Do đó, họ vẫn còn chần chừ. Thế nhưng khi một lượng lớn nhóm những người thích thay đổi đã ngồi vào chỗ thì nhóm những người chần chừ thay đổi không thể chờ đợi được nữa và họ liền ngồi lên mấy trái bóng, nhưng họ cần phải được nhóm người đầu tiên dẫn lối. Kiểu mẫu này lặp đi lặp lại hàng ngày trong các công ty và trên thị trường. Một số ít người sớm tận dụng những thay đổi và cơ hội bất ngờ, theo sau là đại đa số những người chần chừ, và một số người ghét thay đổi thì ngoan cố đứng bên lề thể hiện sự hoài nghi của mình. Những sự gián đoạn hữu ích Hy vọng có những người đồng nghiệp và khách hàng yêu-thích-thay-đổi để khiến chúng ta thấy dũng cảm là một phương cách có thể chậm nhưng hiệu quả giúp làm thức tỉnh các công ty đã lâm vào trạng thái trì trệ hay chững lại. Còn có những trường hợp khác nữa. Bảo tàng đường sắt Baltimore và Ohio được xây dựng để vinh danh một trong những tuyến đường sắt lâu đời nhất ở Hoa Kỳ và có “một trong những bộ sưu tập ý nghĩa nhất của kho tàng đường sắt trên thế giới và bộ sưu tập lớn nhất về đầu máy xe lửa của thế kỷ 19 ở Mỹ”. 16 Vào tháng 2 năm 2003, sau một cơn bão tuyết dày đặc, toàn bộ phần mái của bảo tàng bị sụp đổ và phá hủy phần lớn bộ sưu tập. Một sự kiện như thế có thể khiến Ở nhân viên mất tinh thần và danh tiếng bị thiệt hại đáng kể. Ở bảo tàng trên lại xảy ra điều ngược lại. Tạp chí Harvard Business Review lý giải rằng “Việc xử lý vụ bảo tàng sụp đổ đã khiến các nhân viên lanh lẹ hơn”. “Bảo tàng đã xử lý thuần thục các trở ngại, gây quỹ và lao vào những thử thách mới, chẳng hạn như tổ chức các sự kiện quy mô lớn, mở rộng các chương trình giáo dục và thiết lập một cơ sở phục hồi-đào tạo... Một sự gián đoạn, dù tích cực hay tiêu cực, có thể tạo ra một khoảng lặng và khi đó bảo tàng có thể tự tạo lập lại mình.” 17 Tôi cũng gặp phải sự gián đoạn của tổ chức tương tự như trên khi làm việc với một kiến trúc sư nổi tiếng thế giới trong những năm đầu thập niên 2000 với dự án xây dựng trụ sở cho một tập đoàn tài chính lớn. Một trong những khu vực sau cùng được thiết kế là khu tiếp tân và kiến trúc sư yêu cầu tôi cho ý kiến về việc làm cách nào gây được ấn tượng đầu tiên thật tốt cho khách hàng bằng điều gì đó đặc biệt. Tôi nhớ đã đọc ở đâu đó rằng tiền sảnh ở trụ sở Nike, một thương hiệu về quần áo thể thao, đã được thiết kế bằng cách tạo ra một con sông nhỏ chạy ngang qua. Ý tưởng ở đây là người ta sẽ phải nhảy qua con sông và do đó “kiếm được” chỗ đứng của họ tại bàn tiếp tân – một khái niệm thích hợp cho một công ty tự hào trong việc giúp đỡ mọi người thực hiện công việc tốt hơn. Khi tôi nói với kiến trúc sư về ý tưởng này, mắt ông ta sáng lên. “Dĩ nhiên, thật là một khái niệm siêu đẳng! Chúng ta hãy thực hiện nó!”. Một năm sau, văn phòng khánh thành với một con sông chảy ngang qua khu tiếp tân. Chỉ có một vấn đề nhỏ. Chàng kiến trúc sư đã có một số sáng tạo khi diễn dịch ý tưởng về dòng sông và hiện tại nó trông giống một cái hồ bơi được gắn vào sàn hơn là một con lạch sống động mà tôi đã hình dung. Hơn nữa, nó được thiết kế cùng chất liệu như của cái sàn, nên người ta gần như không nhìn thấy nó. Trong vài ngày đầu sau khi mở cửa, hơn một tá người đã dẫm lên hoặc là rơi vào “con sông”. Nhân viên tiếp tân thậm chí đã để sẵn một mớ vớ khô phía sau quầy cho những khách hàng không may mắn. Chủ công trình đã quyết định đặt một tấm kính lên trên và biến nó thành một khu vườn Nhật Bản. Tuy nhiên, ý tưởng mà tôi không bao giờ quên được hoàn toàn là làm cho các khách hàng của một công ty tài chính bất ngờ rơi vào một hồ nước lạnh có thể ngăn chặn được cuộc khủng hoảng tài chính vào năm 2008. Tại sao lại thế? Cũng giống như việc các sự kiện bất ngờ giúp các giác quan chúng ta nhạy bén, vụ phần mái bảo tàng sụp đổ giúp “đánh thức” nhân viên, thì việc bất ngờ rơi xuống nước khi bước vào một văn phòng có thể làm thức tỉnh đầu óc của các chủ ngân hàng và các nhà môi giới, khiến họ suy nghĩ kỹ lưỡng hơn về những gì họ đang mua bán. Dĩ nhiên đây chỉ là sự suy đoán, nhưng được dựa trên kiến thức rằng sự gián đoạn, bất tiện và các sự kiện bất ngờ có thể có hiệu quả trong việc thay đổi, giúp vận mệnh của một công ty hay một ngành trở nên tốt hơn. Sự gián đoạn, bất tiện và các sự kiện bất ngờ có thể có hiệu quả trong việc thay đổi giúp vận mệnh của một công ty trở nên tốt hơn Xung đột và bất ổn là các công cụ lãnh đạo Một yếu tố đã chứng tỏ được hiệu quả đáng ngạc nhiên trong việc tạo nên những kết quả tích cực chính là sự xung đột. Mặc dù nhiều người cố tránh né nhưng chính các cuộc tranh luận và đối đầu có thể có ích và giúp khuấy động đáng kể trong những công ty phát triển đã lâu. Hãy xem trường hợp của công ty Lehman Brothers xấu số như một ví dụ cảnh báo. Tạp chí Fortune mô tả công ty này là “một trong những công ty hòa hợp nhất ở phố Wall”. 18 Dick Fuld, giám đốc điều hành lừng danh của công ty, đã nỗ lực đáng kể trong việc biến đổi công ty từ chỗ mà “tất cả đều vì ‘cái tôi’. Công việc của tôi. Nhân sự của tôi. Hãy trả tiền cho tôi... [Đây] là ví dụ tuyệt vời về việc làm thế nào để không làm điều đó”, 19 như mô tả của Fuld. Một lần nữa, chúng ta chỉ có thể suy đoán về việc liệu một công ty Lehman Brothers ít “hòa hợp” hơn, nơi mà mọi người đặt nghi ngờ và thách thức lẫn nhau, liệu sẽ thoát khỏi số phận như cái công ty Lehman Brothers đã đánh chìm toàn bộ ngành công nghiệp vào tháng 9 năm 2008 hay không, nhưng hiển nhiên là việc tồn tại sự bất đồng ở một mức độ nào đó trong công ty là điều tốt. Chẳng hạn, hãy sáng tạo. Trong thập kỷ vừa qua, sáng tạo là một trong những từ thông dụng nhất trong giới doanh nghiệp và các vị điều hành công ty đã được tham dự rất nhiều hội thảo sáng tạo và được nuôi dưỡng bằng các khẩu hiệu như “hãy nghĩ ra ngoài khuôn mẫu” hoặc “hãy thách thức những giả định của chúng ta”. Loại hình sáng tạo bị kiềm chế này có hiệu quả không rõ ràng. Khó có thể cổ vũ kiểu mày mò cá nhân như Lars đã dấn thân để tạo ra Compeed TM hoặc loại phá hủy mang tính sáng tạo có xu hướng tạo ra nhiều hơn những sự đổi mới bất thường, không kiểm soát được. Rất khó khăn để một công ty lớn tạo ra những ý tưởng mới đột phá, có tính biến đổi Nói cách khác, để một công ty lớn, luôn đầy lòng tự hào về đội ngũ làm việc nhóm và quy trình của mình, tạo ra những ý tưởng mới đột phá, có tính biến đổi là rất khó. Các công ty lớn thường ít khi chỉ nhấn mạnh vào cá nhân, và nó cũng đòi hỏi quá nhiều sự chắc chắn để hoạch định chính xác ngân sách cho năm tài chính kế tiếp. Tính chắc chắn là kẻ thù của sự đổi mới. Hãy suy nghĩ về các nhà nước-quốc gia. Các nền kinh tế Bắc Âu thường có những chỉ số sáng tạo và đổi mới cao nhất. Ví dụ, một nghiên cứu của nhóm Tư Vấn Boston đã xếp Iceland, Phần Lan, Đan Mạch và Thụy Điển vào nhóm mười một quốc gia hàng đầu về sáng tạo trên thế giới. 20 Bốn trong số năm quốc gia này ở Bắc Âu. Nhưng không có Na Uy. Ngoài ra, Nga và Ả Rập Saudi cũng không có trong danh sách. Ba quốc gia này tương tự nhau ở sự phong phú về tài nguyên thiên nhiên, chủ yếu là dầu mỏ và khí đốt. Các nhà kinh tế gọi đây là “tai họa tài nguyên” để mô tả những gì xảy ra khi các quốc gia phát hiện ra các mỏ dầu hoặc khí đốt. Thay vì khai thác những ý tưởng mới của người dân, họ khoan nhiều lỗ hơn trong đất, và sự đổi mới bị đình trệ. Tính chắc chắn là kẻ thù của sự đổi mới Trong quyển sách này, chúng ta có thể gọi nó là “tai họa của sự chắc chắn”, khi mà triển vọng về sự tăng trưởng được bảo đảm đã giết chết đi sự náo nức mang tính xúc tác đến từ điều chưa biết – vốn cần thiết để kích thích sự đổi mới. Blog về đổi mới The Medici Effect đã viết: “Dẫu biết rằng một mức thu nhập chắc chắn được duy trì trong một thời gian dài là điều tốt đẹp và thoải mái, nhưng điều đó không thúc đẩy việc chấp nhận rủi ro vốn là cần thiết để bắt đầu một doanh nghiệp mới và sáng tạo.” 21 Jimmy Wales, nhà sáng lập ra Wikipedia nói rằng trong đổi mới, đặt yếu tố an toàn lên hàng đầu là không khôn ngoan. Nếu bạn muốn tạo ra điều gì đó mang tính đổi mới căn bản, bạn không thể và không nên bị kìm nén bởi những người gieo sự hoang mang sợ hãi như “Sẽ thế nào nếu?” và thu mình lại “Những điều gì có thể?” Jimmy Wales dùng phép ẩn dụ về nhà hàng để minh họa: “Hãy tưởng tượng rằng nhà hàng mới thành lập của bạn có ý định bán thịt nướng, vì thế bạn sẽ phải cung cấp những con dao bén cho khách hàng. Dao cũng là vũ khí và người ta có thể dùng chúng để đâm nhau, vì thế thay vì đặt các dãy bàn và bàn lớn cho khách ngồi chung, bạn nên xây dựng các ô ngăn cách riêng biệt cho từng khách hàng để ngăn chặn hành vi bạo lực đó.” 22 Một môi trường cho sự thay đổi Năm 2003, Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Donald Rumsfeld đã bị phong trào Bảo vệ sự trong sáng của tiếng Anh của Anh trao giải “Nói năng bậy bạ” (Foot in Mouth) vì “những bình luận vô nghĩa nhất được phát biểu bởi một nhân vật của công chúng”. Đoạn phát biểu nổi tiếng bị trao giải thưởng của ông như sau: “Chúng ta biết có những điều mọi người đã biết, những điều chúng ta biết là đã biết. Chúng ta cũng biết có những điều chưa biết, có nghĩa là chúng ta biết có những điều nào đó chúng ta không biết. Nhưng cũng có những điều chưa biết không ai biết – đó là những điều mà chúng ta không biết là mình không biết”. 23 Phát biểu của Rumsfeld chắc chắn không thể hiện khả năng hùng biện của một chính trị gia, nhưng giữa mớ từ ngữ bòng bong rối rắm, ông ta đang chỉ ra một điều gì đó thú vị. “Điều chưa biết không ai biết” là yếu tố quan trọng sống còn trong thứ mà chúng ta cho là điều bất ngờ. Có những điều chúng ta có thể tưởng tượng được, nhưng những điều đó sẽ không bao giờ làm chúng ta ngạc nhiên như những điều nằm ngoài sức tưởng tượng của chúng ta. Steven Barnett, một nhà tương lai học, người đã giúp Steven Spielberg thiết kế các cảnh trong bộ phim “Bản báo cáo thiểu số” (Minority Report), viết về điều này như sau: “Tương lai không chỉ là phần mở rộng của quá khứ. Nó có thể là một điều gì đó hoàn toàn mới. Điều gì đó mà chúng ta chưa từng thấy trước đó” 24 . Vậy bạn làm thế nào để chuẩn bị cho bản thân và cho tổ chức của bạn trước một điều gì đó mà bạn thậm chí còn không thể tưởng tượng ra? Câu trả lời là bạn cần xây dựng một văn hóa thích nghi với tính không chắc chắn. “Bất kể điều gì gây ra cuộc khủng hoảng tiếp theo, nó cũng sẽ rất khác biệt, vì vậy bạn cần một thứ gì đó có thể đối phó với điều không thể lường trước. Đó là văn hóa” 25 . Đây là bài học của một chủ ngân hàng rút ra sau hậu quả của cuộc khủng hoảng tài chính. Dưới đây là một số yếu tố cần thiết của nền văn hóa thích hợp để ứng phó với điều không thể lường trước. Bạn làm thế nào để chuẩn bị cho bản thân và cho tổ chức của bạn trước một điều gì đó mà bạn thậm chí còn không thể tưởng tượng ra? Giải quyết vấn đề Vì sao một số công ty lại có phản ứng nhanh hơn khi điều không thể lường trước xảy đến? Đây là câu hỏi được đặt ra trong một nghiên cứu tình huống của đại học Harvard 26 , thực hiện sau thảm họa sóng thần Ấn Độ Dương năm 2004. Thảm họa đã khiến nhiều người chết, bị thương và đang cần sự trợ giúp khẩn cấp. Chính phủ thì chậm chạp trong việc phản ứng trước vụ việc, nhưng các tổ chức truyền thông và các công ty du lịch thì không. Trên thực tế, khi chính phủ Thụy Điển sau cùng cũng đã chạy khắp nơi để giúp đỡ các công dân ở nước ngoài của mình thì các công ty du lịch đã và đang hỗ trợ các nạn nhân được nhiều ngày rồi. Sự khác biệt giữa chính phủ chậm chạp và công ty du lịch phản ứng nhanh nhạy là gì? Câu trả lời là thứ có tên là phản ứng chủ đạo. Lý thuyết phản ứng chủ đạo lập luận rằng mỗi tổ chức có một cách phản ứng bản năng bất kỳ khi nào có điều gì đó bất ngờ xảy ra. Ví dụ như các tổ chức truyền thông nhanh chóng huy động người và bắt đầu báo cáo bất kỳ khi nào có điều không thể lường trước xảy ra. Phản ứng chủ đạo của các công ty du lịch là giải quyết vấn đề một cách nhanh chóng. Du khách phàn nàn về tiếng ồn vào giữa đêm? Giải quyết ngay. Không có sẵn phòng khách sạn mặc dù khách đã có một e-mail xác nhận? Giải quyết ngay. Khi sóng thần xảy ra, không hẹn trước nhưng các nhóm truyền thông và các công ty du lịch đã nhanh chóng phản ứng lại trong khi các chính phủ – cơ quan có phản ứng chủ đạo là thảo luận vấn đề, phân tích và đưa ra các tuyên bố mang tính chính trị – lại bị bỏ xa phía sau. Các công ty nếu muốn phát triển thịnh vượng trong môi trường đầy các mối đe dọa và cơ hội không thể lường trước thì cần biến sự hành động nhanh chóng thành một phần trong phản ứng chủ đạo của họ. Xin trích lời của hãng hàng không giá rẻ Southwest được ngưỡng mộ của Mỹ: “Chúng tôi có một chiến lược – nó được gọi là hãy giải quyết vấn đề.” Thành công thông qua thất bại Máy pha cà phê Nespresso của Nestlé đã trở nên phổ biến trong các nhà bếp hiện đại và các tiền sảnh khách sạn trên khắp thế giới. Con đường dẫn đến thành công của nó lại không hề dễ dàng. “Nestlé bắt đầu làm việc trong lĩnh vực công nghệ vào năm 1970 và nộp bằng sáng chế đầu tiên vào năm 1976. Phải mất một thập kỷ nữa thì túi cà phê và máy pha cà phê Nespresso mới bắt đầu được bán ra thị trường. Sau đó, việc kinh doanh bị lỗ trong một thập kỷ nữa. Nhưng bây giờ thì nó là một trong những sản phẩm phát triển nhanh nhất của Nestlé. Doanh số bán đã tăng 30% một năm và đạt gần 3 tỷ franc Thụy Sĩ vào năm 2009.” 27 Nói cách khác, đó là câu chuyện về sự thành công phải thực hiện trong bốn mươi năm. Loại tồn tại lâu và kiên nhẫn như vậy là hiếm hoi trong thế giới kinh doanh theo xu hướng tốc độ ngày nay. Tuy nhiên, điều đó có thể là cần thiết. Trong một thế giới đầy những con đường chông gai và những điều bất ngờ, chắc chắn là chúng ta sẽ bỏ lỡ rất nhiều xu hướng ngắn hạn và mốt nhất thời, nhưng chúng ta có thể phác thảo một tầm nhìn dài hạn và cho phép bản thân mình thất bại một vài lần trước khi thành công. Nespresso không phải là kết quả từ việc dự báo xuất sắc vào những năm đầu của thập kỷ 1970 mà là kết quả của các chủ sở hữu kiên nhẫn. Ngoài ra, chúng ta có thể giả định rằng nhiều bằng sáng chế khác đã được đăng ký cùng với Nespresso vào đầu những năm 1970 nhưng không đạt được kết quả phát triển mỹ mãn. Trong một thời gian dài, các doanh nghiệp đã nói về giá trị cao của sự tập trung, nhưng điều gì sẽ xảy ra nếu sự thành công của doanh nghiệp là kết quả từ việc làm nhiều việc khác nhau và cho phép hầu hết những việc đó thất bại? Chúng ta có thể gọi đây là cách thức đổi mới theo kiểu “Darwin”, vì quan điểm của Charles Darwin trong sinh học là quá trình tiến hóa là kết quả của sự đa dạng. Nhiều loài cạnh tranh nhau vì sự sống còn và chỉ có một số thích ứng một cách hoàn hảo với môi trường xung quanh và truyền lại các gien cho con cháu của chúng. Tương tự như vậy, các công ty như Nestlé đệ trình hàng trăm sáng chế và chứng kiến hầu hết chúng bị thất bại. Cách tốt nhất để dự liệu một tương lai không chắc chắn là đưa ra nhiều ý tưởng khác nhau về việc liệu tương lai sẽ như thế nào và tạo ra những ý tưởng được đầu tư ít nhất. Ý tưởng được đầu tư ít nhất là một ý tưởng hoặc một phát minh có nguồn lực đầu tư là ít nhất, do đó, nếu và khi bị thất bại, thiệt hại sẽ được hạn chế. Đó là sự kỳ diệu của của câu tục ngữ nổi tiếng của thung lũng Silicon “Thất bại trôi qua nhanh chóng” 28 . Chúng ta nên chấp nhận rủi ro. Chúng ta nên thất bại. Nhưng khi chấp nhận rủi ro và thất bại như vậy, hãy thực hiện thật nhanh chóng và rút ra bài học trong quá trình chấp nhận và thất bại. Cách tốt nhất để dự liệu một tương lai không chắc chắn là đưa ra nhiều ý tưởng khác nhau về việc liệu tương lai sẽ như thế nào Nhà lãnh đạo thiếu khả năng “Nếu bạn muốn thấy tinh thần đổi mới tràn ngập, đừng thuê người ba mươi lăm tuổi!” 29 . Đây là lời của Bing Gordon, người sáng lập công ty trò chơi Electronic Art. Hàm ý của ông ta là nhân viên độ ngoài 30 tuổi khó có thể chấp nhận rủi ro do phải đánh đổi vật thế chấp lớn và tương lai của con nhỏ của mình. Chấp nhận rủi ro và những ý tưởng đổi mới sinh ra từ đó thường được tìm thấy ở những thiếu niên nổi loạn hoặc ở những người trong độ tuổi năm mươi không hề sợ hãi. Thế còn lãnh đạo thì sao? Trong môi trường không chắc chắn đầy rẫy những điều không thể lường trước, ai là người thích hợp hơn trong vai trò không chỉ quản lý một công ty mà còn giúp nó vượt trội? Săn đuổi hình ảnh người lãnh đạo hoàn hảo là môn thể thao yêu thích của các cây viết về quản lý và các nghiên cứu khoa học trong nhiều năm nay; vậy nếu không cố để bổ sung vào tập hợp một tính chất không tưởng nữa, chúng ta hãy đặt ra câu hỏi đối với ý tưởng đúng đắn về một nhà lãnh đạo. Vì sao chúng ta cần một người để dẫn dắt và chỉ ta đường đi? Điều gì sẽ xảy ra nếu người cấp cao nhất điều khiển doanh nghiệp lại là một người không nỗ lực dẫn dắt và không có một chính kiến nào về con đường phía trước? Tôi đã gặp một người như vậy. Ông là người sáng lập và chủ tịch của một công ty bất động sản thành công tại Anh. Được thành lập vào cuối những năm 1970, kể từ đó công ty đã phát triển với mức tăng trưởng hai con số trong hầu hết các năm tài chính. Khi tôi hỏi về điều bí mật của ông ta và sắp tới ông ta dự định đưa công ty phát triển đến đâu, ông ta nhìn tôi, vẻ bối rối rồi nói: “Bất cứ khi nào có người hỏi tôi điều đó trong phòng họp hoặc tại các hội nghị, tôi chỉ nhún vai và nói rằng tôi không có ý tưởng gì ghê gớm đâu.” Nó có vẻ giống như một tuyên bố tự mãn từ một người đã có được thành công lâu dài một cách quá dễ dàng, vì vậy tôi đã kiểm tra với một số nhà quản lý trong công ty. Họ có thái độ giống nhau. Họ biết về tương lai càng ít, càng tốt. Một trong số họ nói đùa rằng “Chúng tôi gọi đó là ‘quản lý bằng cách ở bên ngoài đường đi’”. Hãy nghĩ về con đường sự nghiệp của hầu hết mọi người. Nó thường là một con đường quanh co hơn là một bậc thang ngay ngắn. Thành công đòi hỏi phải làm việc chăm chỉ và có những ý tưởng tốt, nhưng bao nhiêu đó hiếm khi là đủ. Sự nghiệp của một người thông minh, chăm chỉ làm việc và đạt được thành công thường là phải gặp đúng thời cơ và những sự bất ngờ may mắn. Trước khi tôi tìm thấy niềm đam mê của mình trong công việc của một chuyên gia về phát hiện xu hướng, tôi đã bị lạc lối trong giới tư vấn quản lý và quảng cáo trong gần một thập kỷ. Tôi không phải là một ngoại lệ. Ngày nay, câu hỏi “Tôi nên làm nghề gì?” trong một chừng mực nào đó vẫn chưa được trả lời đối với tất cả chúng ta trong suốt cuộc đời. Với sự xuất hiện của một lực lượng lao động trung lưu, những người muốn và cần công việc của họ ở tầm cao hơn chứ không phải chỉ là một nguồn thu nhập, chúng ta đơn thuần nhìn thấy sự khởi đầu của một tầng lớp lao động tìm kiếm ý nghĩa của công việc. Điều đó sẽ thôi thúc nhiều nhà quản lý và điều hành trở thành người cung cấp ý nghĩa và môi trường làm việc cho những người lao động này, nhưng điều này đòi hỏi các nhà quản lý và điều hành phải có một tầm nhìn mạnh mẽ và một con đường rõ ràng đến tương lai. Nhà lãnh đạo thiếu khả năng thể hiện ra một tính cách đáng thất vọng, nhưng điệp khúc không đổi “Tôi không biết” của họ sẽ đảm bảo rằng nhiều ý tưởng được đưa ra hơn và không bị cản trở bởi quan niệm riêng của họ về những gì được hoạch định ở phía trước. Cần lắm những điều bất ngờ Nguồn gốc lộn xộn của sáng kiến mới và sự đổi hướng bất ngờ của thị trường có nghĩa là ý tưởng về công ty như một thực thể cố định, cứng nhắc đang phần nào bắt đầu trở nên lỗi thời. Chương này đã đưa ra một số ví dụ cho thấy giải pháp thay thế có thể là như thế nào. Vấn đề không phải là tìm kiếm một hình mẫu thay thế mà là tìm ra nhiều cách thức mới khác biệt, thường có tính mâu thuẫn, để thực hiện công việc. Đây là lý do tại sao sự tập trung hiện tại của các chính phủ và trường học vào việc khởi nghiệp làm chủ kinh doanh có tính chất may mắn. Người khởi nghiệp kinh doanh được dẫn dắt bởi các ý tưởng riêng của mình để thực hiện các công việc. Nếu những gì chúng ta đang thấy là sự chuyển đổi từ môi trường làm việc mang tính xã hội lâu dài thành một môi trường nơi mà việc bắt đầu thành lập công ty riêng trở thành một chuẩn mực, thì chúng ta sẽ chứng kiến sự bùng nổ thực sự của các ý tưởng mới. Ý tưởng về công ty như một thực thể cố định, cứng nhắc đang phần nào bắt đầu trở nên lỗi thời Trong lúc đó, các công ty đa quốc gia sẽ không tàn lụi nhanh chóng qua một đêm, như các nhà phê phán chúng thường khẳng định. Sự sụp đổ của các doanh nghiệp đã thực sự bị phóng đại nhằm gây ra hiệu ứng kịch tính. Ngoại trừ một số sự thất bại của doanh nghiệp được công bố công khai, hầu hết các công ty không tan biến ngay trong không khí mà phai mờ từ từ qua nhiều năm. Sự tự mãn, cộng với việc mất đi sự tinh tế, nhạy bén sáng tạo – các phẩm chất thường thấy ở những công ty mới thành lập – dần dần đưa những người khổng lồ già nua vào con đường quên lãng. Một con đường có thể được lát với một số cơ hội kinh doanh tuyệt vời, nhưng điểm đến cuối cùng lại là sự hủy diệt. Triển vọng và mối đe dọa luôn tồn tại của điều bất ngờ giúp các công ty đứng vững trên đôi chân của mình. Tương tự, một công ty chỉ phải bơi trong vùng nước cạn và bình yên sẽ bị lật úp ngay sau khi vấp phải một đợt sóng triều. Để có một ví dụ về điều này, hãy suy nghĩ về những gì đã xảy ra với báo chí trong thập kỷ vừa qua, sự chuyển đổi từ sự độc quyền theo lãnh thổ địa lý thoải mái sang một thế giới trực tuyến miễn phí-cho-tất cả. Chương tiếp theo sẽ xét xem điều gì sẽ xảy ra khi những đợt sóng triều này không chỉ chạm đến các công ty và các ngành công nghiệp mà là toàn bộ xã hội. 4. Sự thay đổi vũ bão Cách thức các xã hội va chạm với điều không mong đợi “Một điều được mong đợi từ lâu khi cuối cùng xảy đến sẽ có dạng là điều không mong đợi” Mark Twain Tôi nên làm nghề gì? “Tôi nên làm nghề gì?” là tên một trò chơi phổ biến trong thập niên 1960. Trò chơi này chú trọng vào việc khơi gợi trẻ nhỏ suy nghĩ về loại nghề nghiệp mà chúng muốn theo đuổi. Trò chơi cho rằng một cách lý tưởng thì các cậu bé nên trở thành bác sĩ, phi hành gia và nhà khoa học, trong khi các cô bé được định sẵn để trở thành y tá, nữ tiếp viên hàng không và vũ công múa ba lê. Trò chơi cũng có nhiều thẻ để thưởng cho người chơi một bộ các kỹ năng nghề nghiệp tương lai hoặc những đặc điểm tính cách cần thiết. Các cậu bé có thể trở nên thông minh – một phẩm chất đưa chúng thẳng tiến một đường đến Giải thưởng Nobel, còn các cô bé có thể phải chịu sự vụng về hoặc một khuôn mặt xấu xí như khi bị trang điểm cẩu thả, một điều gì đó khiến chúng mãi mãi không đủ tiêu chuẩn làm người phục vụ thức uống ở độ cao 9144m (~ 30.000 feet) để kiếm tiền. “Tôi nên làm nghề gì?” và vô số các loạt phim truyền hình trước đó cho thấy cách thức xã hội thay đổi trên nhiều phương diện khác nhau. Sự thay đổi ở đây không chỉ là vấn đề một số công nghệ mới biến mất và các ngành nghề mới lên ngôi. Các giá trị thay đổi. Hành vi thay đổi. Con người thay đổi. Xã hội phân khúc và hòa trộn. Một số xã hội hiện đại hóa và phát triển trong khi số khác sụp đổ hoàn toàn. Sự đổi thay hỗn loạn và đa chiều này đều có chung chủ đề là điều không mong đợi, dường như có cây đũa phép không ngừng làm biến đổi xã hội và đưa xã hội vào con đường dẫn đến một tương lai vô định. Năm 1993, tôi và bạn tôi Nicklas đã chơi một trò chơi đại loại như trò “Tôi nên làm nghề gì?”. Lúc chúng tôi xổ ra với nhau ý tưởng về những gì chúng tôi muốn làm trong cuộc đời mình, ít nhất là trong vài năm tới, tôi bị giằng co giữa lý trí – thúc giục tôi theo học trường kinh doanh – và con tim, vốn định sẵn niềm đam mê mãnh liệt trở thành một nhà sản xuất phim. Trong khi đó, Nicklas lại có ý tưởng kỳ quái là muốn học tiếng Trung Quốc. Tôi đã đáp lại bằng câu gì đó kiểu như “chỉ tổ phí thời gian!”. Hai mươi năm sau, Nicklas có thể nhìn lại – và quả thật đã hướng đến – một sự nghiệp thành công và phát triển, nhờ một phần không nhỏ vào những kỹ năng nói tiếng Trung Quốc của mình. Câu hỏi mà mọi người – hay ít nhất là tôi – phải đặt ra là tại sao ý tưởng học tiếng Trung Quốc ở những năm đầu thập niên 90 lại có vẻ là một lựa chọn viễn vông khi mà ngày nay Trung Quốc đang trở thành một trong những siêu cường kinh tế của thế giới. Có thể tự tìm thấy câu trả lời khi chúng ta nghiên cứu làm thế nào Trung Quốc phát triển từ đầu những năm 1990 và vươn lên trong những thập niên sắp tới. Hiệu ứng Đổ Tương Cà Chua Điều thú vị trong Hình 1 là hình dạng của đường cong. Thay vì tăng chậm và theo hướng có thể dự báo được, dự trữ ngoại hối có vẻ bùng nổ vào đầu những năm 2000 do sự tăng vọt trong ngân khố quốc gia của Trung Quốc. Điều này lý giải vì sao vào những năm 1990 ít ai trong chúng ta xem trọng Trung Quốc. Tôi nhớ mình từng đọc quyển sách có tựa Trung Hoa trỗi dậy khi đang học ở trường kinh doanh vào giữa những năm 1990 và nghĩ rằng những gì mô tả trong sách chỉ là một viễn cảnh tương lai xa vời nào đó xảy ra khi mà ta đã sử dụng robot giúp việc nhà và chế ra những viên thuốc chữa được mọi thứ bệnh. Đường cong tăng trưởng như của Trung Quốc đánh lừa khiến chúng ta nghĩ rằng chẳng có gì đáng kể xảy ra cho đến khi tất cả mọi thứ xảy đến cùng một lúc. Sự tăng trưởng của hai thương hiệu truyền thông xã hội được biết đến nhiều nhất trong vài năm vừa qua cũng có hình dạng đường cong tương tự – xem Hình 2 và Hình 3. Nếu vào giữa những năm 1990 bạn tổ chức một buổi hội thảo chủ đề về Trung Quốc và truyền thông xã hội, sẽ chỉ có một nhúm người tham dự, là những người hoặc cực kỳ nhìn xa trông rộng hoặc cực kỳ có nhiều thời giờ để phí phạm. Một sự phát triển trông có thể có dạng nằm ngang và dự báo được vào lúc đầu, và chỉ qua một đêm đã bùng nổ. Trong thập kỷ thứ hai của thế kỷ này, đây lại là những chủ đề phổ biến hơn hết trong các cuộc hội thảo và trong danh mục sách kinh doanh bán chạy nhất. Đường cong theo hàm số mũ này – khởi đầu là nằm ngang, sau đó là sự gia tăng bùng nổ gần như theo đường thẳng đứng – đôi khi được gọi là Hiệu ứng Đổ Tương Cà Chua. Đó là một tên gọi thích hợp. Khi đổ tương cà chua từ chai thủy tinh hiệu Heinz, đầu tiên bạn hoàn toàn chẳng đổ được gì, sau đó một giọt tương lỏng đo đỏ rơi xuống mà bạn không muốn nhỏ lên trên thức ăn của mình, rồi thì một đống tương cà chua đổ xuống có khả năng nhấn chìm mọi thứ có trên đĩa. Không có gì sau đó có một chút, và rồi có tất cả – đó là Hiệu ứng Đổ Tương Cà Chua. Tính chất dễ đánh lừa người khác của đường cong này là ở chỗ bạn không bao giờ thực sự biết những gì bạn đang nhìn thấy. Một sự phát triển trông có thể có dạng nằm ngang và dự báo được vào lúc đầu, chỉ qua một đêm đã bùng nổ. Ví dụ minh họa cho điều này là sự sụp đổ nền tài chính năm 2008. Vào mùa hè năm 2007, khi các ngân hàng báo cáo các khoản lỗ do cho vay khi không đủ độ tín nhiệm, nhận định chung là vấn đề này sẽ được chính các ngân hàng ngăn chặn và giải quyết dễ dàng. Chỉ một năm sau đó, hệ thống nổ tung, phải mang gánh nặng là mớ bòng bong của các giao dịch phát sinh không rõ ràng, các giao dịch hoán đổi và hàng núi nợ nần. Không có gì, sau đó có một chút và rồi có tất cả. Không thể dự báo được Hiệu ứng Đổ Tương Cà Chua không phải vì những thứ tưởng như không đáng kể bỗng chốc hóa thành điều có thể biến đổi cả thế giới, mà là vì trong hầu hết mọi thứ vẫn cứ nhỏ nhặt và không đáng kể, chỉ một số ít vụt hóa thành điều phi thường. Sự tăng trưởng thần kỳ của Trung Quốc, sự nổi lên của Facebook, Twitter hoặc iPhone, việc các khoản cho vay khi không đủ độ tín nhiệm của Mỹ chi phối phương hướng của nền kinh tế thế giới, việc tro bụi từ núi lửa xứ Iceland đóng cửa toàn bộ vùng trời châu Âu – tất cả đều mù mịt không ngờ tới cho đến khi chúng trở thành hiện tượng trong các hộ gia đình và là chủ đề của các cuộc nói chuyện trong bữa ăn. Câu hỏi là vì sao Hiệu ứng đổ Tương Cà Chua xảy ra và vì sao hiệu ứng này dường như xuất hiện thường xuyên như vậy trong thế kỷ 21. Sự thay đổi của thay đổi Toàn cầu hóa có tính chất phức tạp, và trong thập kỷ vừa qua các tác giả đã dành nhiều công sức đáng kể để tìm ra các ẩn dụ phù hợp nhằm làm đơn giản vấn đề này. Một số người lập luận rằng toàn cầu hóa cũng giống như ẳ một đống cát, số khác cho rằng toàn cầu hóa khiến cho thế giới phẳng trở lại – vốn dĩ trước đó trái đất được tin là thế trước khi các chuyến đi của Magellan chứng minh điều ngược lại. Toàn cầu hóa được ví như một cây đàn điện tử, như chiếc lưới của con nhện giăng trên toàn thế giới và như một ngôi làng toàn cầu. Toàn cầu hóa khiến thế giới nối liền với nhau và không thể dự báo được Bất kể dùng ẩn dụ gì, các kết luận đều tương tự nhau: toàn cầu hóa khiến thế giới nối liền với nhau và không thể dự báo được. Những điều nhỏ có thể có tác động lớn và sự thay đổi có tốc độ nhanh hơn. Nếu như trước đây các giao dịch tài chính hay tuyên bố chính trị bị giới hạn về mặt địa lý, thì nay ta có thể làm thay đổi vận mệnh thế giới chỉ trong một phần nghìn giây. Toàn cầu hóa một mặt tạo nên sự ổn định, an ninh và sự gắn bó quyền lợi giữa các quốc gia, nhưng mặt khác cũng tạo ra một thế giới trong đó sự thay đổi diễn ra một cách nhanh chóng và không thể lường trước. Đối lập hẳn với bản chất dễ lây lan trong ảnh hưởng mạng lưới của toàn cầu hóa là bộ não con người. Chúng ta khó có thể thấy sự tăng đột biến số lượng người có khả năng chơi một bản giao hưởng của Brahms bằng đàn violon hay đưa ra những khám phá khoa học đoạt giải thưởng Nobel. Lý do vì quá trình học tập của con người là chậm rãi và từ từ, đòi hỏi nhiều năm thực hành, trong khi các thư điện tử rác, giao dịch tài chính hay việc đăng ký làm thành viên Twitter thì chỉ cần một vài cú click chuột. Các mối nguy căn bản của tư duy tuyến tính Trong đời người, ít nhất có một lần, chúng ta sống trong một thế giới hỗn độn trong đó mọi thứ chuyển động nhanh hơn bao giờ hết, rồi đơn giản là ta có thể thở dài một cái và hỏi “vậy thì sao?”. Tuy nhiên, điều này có thể khiến ta bỏ lỡ một bài học quan trọng bởi lẽ con người là những sinh vật có khả năng nhìn xa trông rộng. Khi khả năng lên kế hoạch trước của chúng ta va chạm với sự thay đổi đến chóng mặt của sự phát triển xã hội, chúng ta có nguy cơ đi nhầm hướng và bị lạc đường.