🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Chuyện Kể Về Thời Niên Thiếu Của Bác Hồ Ebooks Nhóm Zalo ChuyÖn kÓ vÒ thêi niªn thiÕu cña B¸c hå HéI §åNG CHØ §¹O XUÊT B¶N Chñ tÞch Héi ®ång TS. NGUYÔN THÕ Kû Phã Chñ tÞch Héi ®ång TS. NGUYÔN DUY HïNG Thµnh viªn TS. KHUÊT DUY KIM H¶I TS. NGUYÔN AN TI£M NGUYÔN Vò THANH H¶O Lêi nhµ xuÊt b¶n Chñ tÞch Hå ChÝ Minh kÝnh yªu, cuéc ®êi vµ ®øc ®é cña Ng−êi lµ hiÖn th©n cña sù kÕt tinh nh÷ng truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc g¾n liÒn víi phÈm chÊt cao quý cña ng−êi céng s¶n trong thêi ®¹i míi. Ng−êi kh«ng chØ lµ tÊm g−¬ng s¸ng vÒ ®¹o ®øc thanh cao mµ cßn lµ con ng−êi “v× n−íc quªn th©n, v× d©n phôc vô”. H−íng tíi kû niÖm 124 n¨m Ngµy sinh Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt xuÊt b¶n cuèn s¸ch ChuyÖn kÓ vÒ thêi niªn thiÕu cña B¸c Hå do nhµ nghiªn cøu Bïi Ngäc Tam, nguyªn Tr−ëng tiÓu ban nghiªn cøu lÞch sö §¶ng TØnh ñy NghÖ An biªn so¹n. Cuèn s¸ch tr×nh bµy mét c¸ch hÖ thèng vÒ qu·ng ®êi niªn thiÕu v« cïng sinh ®éng, phong phó cña B¸c Hå; vÒ nh÷ng ng−êi th©n trong gia ®×nh; nh÷ng di tÝch thiªng liªng g¾n víi B¸c Hå. Víi nh÷ng tµi liÖu ®· s−u tÇm ®−îc, cuèn s¸ch gióp chóng ta hiÓu thªm nh÷ng n¨m th¸ng s«i næi ®Ñp ®Ï ®Çu tiªn trong toµn bé cuéc ®êi vµ sù nghiÖp ho¹t ®éng c¸ch m¹ng oanh liÖt, cao c¶ cña l·nh tô Hå ChÝ Minh. Chóng ta cµng kÝnh yªu vµ biÕt ¬n 5 Ng−êi v« h¹n khi nghÜ ®Õn c«ng lao trêi biÓn cña Ng−êi ®èi víi sù nghiÖp c¸ch m¹ng vÜ ®¹i cña d©n téc ta, cña §¶ng ta. Xin tr©n träng giíi thiÖu cuèn s¸ch víi b¹n ®äc. Th¸ng 12 n¨m 2013 Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia - sù thËt6 PHÇN thø nhÊt Tõ LµNG SEN §ÕN C¶NG NHµ RåNG 7 8 Ch−¬ng I B×NH MINH CUéC §êI I- C¸I N¤I QU£ H¦¥NG “§−êng v« xø NghÖ quanh quanh Non xanh n−íc biÕc nh− tranh häa ®å Ai v« xø NghÖ th× v«...”. C©u ca dao tõ xa x−a nµy mêi gäi chóng ta vÒ mét vïng ®Êt s¬n thñy h÷u t×nh, ®Ñp nh− nh÷ng bøc tranh thñy mÆc. NÕu kh¸ch tham quan du lÞch xuÊt ph¸t tõ Hµ Néi theo quèc lé 1 ®i vµo phÝa Nam th× chØ kho¶ng trªn 200km, v−ît qua tØnh Thanh Hãa “miÒn quª Lª Lîi” lµ ®· tíi thÞ x· Hoµng Mai, huyÖn Quúnh L−u ®Þa ®Çu xø NghÖ. Tõ ®ã, v−ît qua c¸c huyÖn DiÔn Ch©u, Nghi Léc lµ tíi thµnh phè Vinh, tØnh lþ NghÖ An vµ còng lµ ®o¹n cuèi cña ®Êt NghÖ An. Nh−ng, xø NghÖ x−a kia bao gåm c¶ hai tØnh NghÖ An - Hµ TÜnh ngµy nay nªn cßn kÐo dµi sang bªn kia cÇu BÕn Thñy b¾c qua s«ng Lam, vµo tËn §Ìo Ngang, gi¸p ranh víi tØnh Qu¶ng B×nh. Xø NghÖ cã nói rõng trïng ®iÖp 9 ë phÝa t©y víi rõng nguyªn sinh Pï M¸t, víi nói Hång LÜnh hïng vÜ, mµ tõ x−a ®· ®−îc chän kh¾c vµo “Cöu ®Ønh” ®Æt tr−íc s©n Th¸i miÕu triÒu NguyÔn ë cè ®« HuÕ. PhÝa ®«ng cã bê biÓn dµi d»ng dÆc (230km) víi nh÷ng b·i biÓn ®Ñp næi tiÕng nh− Cöa Lß, Xu©n Thµnh... Xø NghÖ cã mét kho tµng v¨n häc d©n gian rÊt phong phó, ®a d¹ng. ChuyÖn tr¹ng xø NghÖ - mét lo¹i truyÖn tiÕu l©m ph¶n ¸nh tinh thÇn l¹c quan vµ tÝnh c¸ch võa hãm hØnh võa th©m thóy cña ng−êi d©n xø nµy. Th¬, ca dao, tôc ng÷, c©u ®è, c©u ®èi... rÊt hµm sóc, s©u s¾c, giµu h×nh t−îng. C¸c lµn ®iÖu d©n ca NghÖ - TÜnh trÇm l¾ng mªnh mang, ®Ëm ®µ chÊt tr÷ t×nh. §ång bµo Kinh cã ®iÖu h¸t dÆm, h¸t vÝ (ph−êng v¶i, ®ß ®−a...), ngoµi ra cßn cã ca trï, h¸t béi (tuång)... §ång bµo d©n téc Th¸i cã lo¹i tr−êng ca rÊt hÊp dÉn: l¸i L«ng M−¬ng, l¸i Néc Yªng, tr−êng ca Khñn Tinh... §ång bµo Thæ, trong lµng b¶n th−êng cã ng−êi “kÓ ®¾ng” (kÓ chuyÖn) rÊt hÊp dÉn. Nh¹c cô cña ®ång bµo Thæ cã ©m h−ëng du d−¬ng nh− ®µn bÇu. Tõ xa x−a, d©n xø NghÖ ®· chÞu ¶nh h−ëng rÊt s©u s¾c vÒ Nho gi¸o, ®¹o Khæng. TruyÒn thèng cö nghiÖp cña Nho gi¸o ®−îc ph¸t huy rÊt m¹nh trªn ®Êt nµy. D©n xø NghÖ næi tiÕng hiÕu häc. Qua c¸c kú thi héi, thi ®×nh thêi x−a, xø NghÖ th−êng ®øng hµng thø nhÊt, thø nh× vÒ sè thÝ sinh ®Ëu tiÕn sÜ vµ cã nh÷ng lµng häc næi tiÕng c¶ n−íc nh− lµng Quúnh §«i, huyÖn Quúnh L−u, lµng Hoµnh S¬n 10 vµ lµng Trung CÇn, huyÖn Nam §µn. Tõ truyÒn thèng hiÕu häc ®· s¶n sinh ra nhiÒu nhµ trÝ thøc næi danh nh− Tr¹ng nguyªn B¹ch Liªu, Tr¹ng nguyªn Hå T«ng Thèc, Th¸m Hoa NguyÔn V¨n Giai, Th¸m hoa Phan Thóc Trùc, §×nh nguyªn TiÕn sÜ Phan §×nh Phïng, TiÕn sÜ Ng« TrÝ Hßa, ®¹i thi hµo NguyÔn Du (danh nh©n v¨n hãa thÕ giíi) víi TruyÖn KiÒu bÊt hñ, nhµ th¬ kiªm nhµ kinh tÕ thñy lîi tµi ba NguyÔn C«ng Trø, danh y H¶i Th−îng L·n ¤ng Lª H÷u Tr¸c víi bé H¶i Th−îng y t«ng t©m tÜnh tr¸c tuyÖt, nhµ sö häc NguyÔn NghiÔm víi bé ViÖt sö bÞ l·m ®−îc ca ngîi lµ “danh bót”, nhµ c¸ch t©n NguyÔn Tr−êng Té... Xø NghÖ cã truyÒn thèng yªu n−íc vµ c¸ch m¹ng rÊt ®¸ng tù hµo. Trong h¬n ngµn n¨m B¾c thuéc, nh©n d©n vïng nµy ®· tÝch cùc tham gia nhiÒu cuéc ®Êu tranh chèng bän thèng trÞ ngo¹i bang, giµnh tù chñ. Cuéc khëi nghÜa Hai Bµ Tr−ng mïa Xu©n n¨m 40 bïng næ ë quËn Giao ChØ, ®−îc d©n “Cöu Ch©n vµ NhËt Nam ®Òu h−ëng øng c¶” (theo §¹i ViÖt sö l−îc). Trong c¸c cuéc khëi nghÜa cña Chu §¹t ë quËn Cöu Ch©n n¨m 157; khëi nghÜa L−¬ng Long ë quËn Giao ChØ n¨m 178; khëi nghÜa Bµ TriÖu n¨m 248, ®ång bµo c¸c d©n téc ë huyÖn Hµm Hoan (bao gåm ®Êt NghÖ - TÜnh ngµy nay) ®Òu tÝch cùc h−ëng øng. §Õn n¨m 542, nh©n d©n vïng nµy ®· gãp phÇn xøng ®¸ng trong cuéc khëi nghÜa cña Lý BÝ (Lý Nam §Õ). Th¾ng lîi cña cuéc khëi nghÜa ®ã 11 ®· lµm cho d©n téc ta ®−îc håi sinh víi quèc hiÖu míi: V−¬ng quèc V¹n Xu©n (542 - 602). Vµo thÕ kû VIII, Mai Thóc Loan l·nh ®¹o nh©n d©n Hoan - DiÔn vïng dËy khëi nghÜa chèng ¸ch cai trÞ hµ kh¾c, tµn b¹o cña nhµ §−êng. Tõ thµnh V¹n An vµ c¨n cø Sa Nam (Nam §µn), «ng cïng nghÜa qu©n kÐo ra ¸i Ch©u (Thanh Hãa), tiÕn c«ng ra B¾c, ®¸nh chiÕm phñ thµnh Tèng B×nh (Hµ Néi), gi¶i phãng c¶ n−íc råi tù x−ng lµ Mai H¾c §Õ (n¨m 722). Thµnh V¹n An trë thµnh quèc ®« trong thêi ®iÓm Êy. N¨m 1285, nh©n d©n xø NghÖ ®· gãp phÇn chÆn ®¸nh mét h−íng tÊn c«ng tõ Nam ra B¾c cña giÆc Nguyªn M«ng; chñ t−íng giÆc lµ Toa §« ph¶i bá vïng nµy rót qu©n ra Thanh Hãa. Trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng Nguyªn M«ng, ®Êt nµy cã danh t−íng Hoµng T¸ Thèn, cã c«ng chÆn giÆc vïng ven biÓn vµ cã biÖt tµi lÆn l©u ®Ó ®ôc thuyÒn giÆc. Vµo thÕ kû XV, ®Þa bµn chiÕn l−îc NghÖ - TÜnh lµ “®Êt ®øng ch©n” cña triÒu Lª S¬ ®Ó chèng giÆc Minh, gi¶i phãng ®Êt n−íc. T¹i ®©y ®· diÔn ra “TrËn Bå §»ng nh− sÊm vang chíp giËt, trËn Trµ L©n nh− tróc chÎ tro bay”1. Trong thêi ®ã, C−¬ng quèc c«ng NguyÔn XÝ (quª huyÖn Nghi Léc) lËp ®−îc nhiÒu chiÕn c«ng oanh liÖt vµ cã vai trß quyÕt ®Þnh trong viÖc trõng trÞ bän ph¶n tÆc, ®−a ____________ 1. NguyÔn Tr·i: Toµn tËp, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1978, tr. 79. 12 Lª T− Thµnh (Lª Th¸nh T«ng) lªn lµm vua, më ®Çu mét thêi kú h−ng thÞnh vµo bËc nhÊt trong lÞch sö chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam. Vµo cuèi n¨m MËu Th©n (1788) khi ng−êi Anh hïng “¸o v¶i cê ®µo” Quang Trung trªn ®−êng tiÕn qu©n ra B¾c ®¸nh ®uæi qu©n Thanh, dõng ch©n t¹i ®Êt NghÖ An, ®Ó tuyÓn qu©n, chØ trong mÊy ngµy ®· cã hµng v¹n trai tr¸ng xø NghÖ gia nhËp nghÜa qu©n, gãp phÇn xøng ®¸ng vµo ®¹i th¾ng qu©n Thanh t¹i Ngäc Håi, §èng §a, mïa Xu©n n¨m Kû DËu (1789). T¹i phÝa nam thµnh phè Vinh, d−íi ch©n nói QuyÕt vµ nói Kú L©n hiÖn cßn dÊu tÝch cña Ph−îng Hoµng Trung §« mµ vua Quang Trung ®· cho x©y dùng ®Ó dêi quèc ®« tõ Phó Xu©n ra NghÖ An. Tõ khi thùc d©n Ph¸p x©m l−îc ViÖt Nam, tr−íc th¸i ®é b¹c nh−îc ®Çu hµng giÆc cña TriÒu ®×nh HuÕ, c¸c nhµ v¨n th©n cïng nh©n d©n xø NghÖ ®· tá râ quyÕt t©m ®¸nh “c¶ TriÒu lÉn T©y”. N¨m Gi¸p TuÊt (1874), t¹i c¸c huyÖn Thanh Ch−¬ng, Nam §µn ®· næi lªn cuéc khëi nghÜa cña TrÇn TÊn vµ §Æng Nh− Mai. Khi phong trµo CÇn V−¬ng dÊy lªn, t¹i vïng b¾c NghÖ An næi lªn cuéc khëi nghÜa NguyÔn Xu©n ¤n - Lª Do·n Nh· (1885 - 1889). Trong h¬n 10 n¨m (1885 - 1896) nh©n d©n toµn xø NghÖ ®· s«i næi h−ëng øng cuéc khëi nghÜa Phan §×nh Phïng - Cao Th¾ng tõ huyÖn H−¬ng Khª ph¸t triÓn ra. 13 Vµo ®Çu thÕ kû XX, c¶ n−íc ta bïng lªn phong trµo §«ng Du vµ c«ng cuéc vËn ®éng Duy t©n. Ng−êi khëi x−íng phong trµo §«ng Du lµ nhµ chÝ sÜ ¸i quèc kiÖt xuÊt Phan Béi Ch©u. N¨m 1904, «ng lËp Duy T©n héi, vËn ®éng thanh niªn sang NhËt du häc ®Ó t×m ph−¬ng kÕ cøu vong d©n téc. Lµ ng−êi tiªu biÓu cho xu h−íng b¹o ®éng trong Duy T©n héi lóc bÊy giê, Phan Béi Ch©u ®· cïng Ng« Qu¶ng l«i cuèn ®−îc nhiÒu tÇng líp nh©n d©n, kÓ c¶ gi¸o d©n tham gia phong trµo kh¸ng Ph¸p. V¨n th¬ yªu n−íc cña Phan Béi Ch©u cã søc hÊp dÉn m¹nh mÏ, l«i cuèn, giôc gi· mäi ng−êi ra tay hµnh ®éng. Phan Béi Ch©u, mét ng−êi con −u tó cña xø NghÖ, thËt xøng ®¸ng lµ nh©n vËt tiªu biÓu nhÊt trong phong trµo yªu n−íc vµ c¸ch m¹ng ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XX... Trong tiÕn tr×nh lÞch sö, con ng−êi xø NghÖ mang ®Çy ®ñ ®øc tÝnh chung cña d©n téc ViÖt Nam, song b¶n s¾c riªng cña ®Þa ph−¬ng còng ®−îc h×nh thµnh ngµy cµng ®Ëm nÐt. §ã lµ do ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn n¬i ®©y kh¾c nghiÖt h¬n nhiÒu n¬i kh¸c víi b·o lín, lôt to, giã Lµo nãng báng, h¹n h¸n dai d¼ng, con ng−êi th−êng xuyªn vËt lén víi thiªn tai. MÆt kh¸c, vïng ®Êt nµy tõng lµ “biªn trÊn, phªn dËu”, lµ “®Êt ®øng ch©n” cña c¸c triÒu ®¹i, n¬i th−êng diÔn ra chiÕn trËn, con ng−êi ph¶i th−êng xuyªn chèng chäi víi giÆc gi·. Nh÷ng nh©n tè ®ã ®· hun ®óc nªn con ng−êi NghÖ - TÜnh víi nh÷ng ®Æc tÝnh nh−: c−¬ng trùc, kh¶ng kh¸i,14 giµu ®øc hy sinh, cã khÝ ph¸ch, träng danh dù, träng ®¹o lý, s½n sµng x¶ th©n v× nghÜa lín; rÊt mùc cÇn kiÖm, gi¶n dÞ, hiÕu häc, giµu nghÞ lùc, ý chÝ m¹nh, quyÕt t©m cao. Hµo khÝ cña con ng−êi NghÖ - TÜnh ®· tõng lµ chç dùa v÷ng ch¾c cña c¸c triÒu ®¹i ngµy x−a vµ lµ niÒm tin cËy cña ®ång bµo c¶ n−íc trong thêi ®¹i ngµy nay. * * * Du kh¸ch tíi tham quan du lÞch xø NghÖ ch¾c ch¼ng mÊy ai kh«ng tíi th¨m vïng quª hai danh nh©n thÕ giíi; ®ã lµ NguyÔn Du vµ Hå ChÝ Minh. NguyÔn Du quª lµng Tiªn §iÒn, huyÖn Nghi Xu©n, tØnh Hµ TÜnh; cßn Hå ChÝ Minh quª lµng Sen, huyÖn Nam §µn, tØnh NghÖ An. Tõ thµnh phè Vinh, theo quèc lé 46 ®i vÒ phÝa t©y 13km lµ tíi lµng Sen, nay lµ x· Kim Liªn. Së dÜ Kim Liªn cã tªn lµ lµng Sen bëi x−a kia c¶ vïng nµy th−êng ngan ng¸t h−¬ng sen vµo mïa træ b«ng. Ngµy x−a, vïng nµy cã tªn gèc lµ Tr¹i Sen víi nh÷ng ®Þa danh toµn sen: nµo §ång Sen C¹n, §ång Sen S©u, GiÕng Sen, §Çm Sen, nµo Vùc Sen, Chî Sen... Sen gãp phÇn t¹o nªn c¶nh trÝ thiªn nhiªn ®Æc s¾c ë ®©y nªn gäi lµ lµng Sen. Nh©n d©n lµng Sen rÊt tù hµo v× lµng m×nh ®Ñp, c¶nh quan th¬ méng, th¬m ng¸t 15 h−¬ng sen vµ ®−îc nhiÒu nho sÜ th−êng hay lui tíi ®µm ®¹o v¨n ch−¬ng, thÕ sù. Bµ con th−êng ng©m vÞnh, h¸t vÝ dÆm c©u ca dao quen thuéc: Kim Liªn cã c¶nh sen vµng, Chµo chµng nho sÜ tíi lµng Kim Liªn. Næi bËt lªn trªn ®Êt x· Kim Liªn lµ nói Chung, mét c¶nh quan cã h×nh “v−¬ng tù” (ch÷ v−¬ng). Nói kh«ng cao l¾m, nh−ng nÕu ®øng trªn ®Ønh nói tr«ng ra bèn phÝa còng bao qu¸t ®−îc c¶ mét vïng réng lín cña xø NghÖ. Nh×n vÒ phÝa t©y, ta thÊy râ thÞ trÊn Sa Nam “trªn chî d−íi ®ß” vµ d·y Hïng S¬n (nói §ôn) hïng vÜ, cã “c©y mäc tùa g−¬m bay gi¸o dùng” nh− mét ®oµn qu©n dòng chiÕn. ChÝnh ®ã lµ n¬i mµ vµo n¨m 722, Mai Thóc Loan chän lµm c¨n cø ®Þa khëi nghÜa chèng nhµ §−êng x©m l−îc vµ cai trÞ rÊt d· man, tµn b¹o ®èi víi ®ång bµo ta. ¤ng lËp chiÕn lòy kiªn cè trªn nói VÖ mang tªn lµ thµnh V¹n An, tøc lµ quèc ®« khi «ng x−ng ®Õ. PhÝa ®«ng nam nói Chung lµ nói Lam Thµnh, n¬i mµ NguyÔn BiÓu, mét sø thÇn thêi HËu TrÇn (thÕ kû XV), ®øng tr−íc kÎ thï ®· “kh«ng run sî, nÐt mÆt v÷ng vµng, lêi nãi m¹nh b¹o”1 lµm cho t−íng giÆc Minh lµ Tr−¬ng Phô ph¶i gêm. TÊm g−¬ng ____________ 1. TrÝch v¨n bia t¹i nhµ thê NguyÔn BiÓu ë x· §øc Phó, huyÖn §øc Thä, tØnh Hµ TÜnh. 16 s¸ng ngêi khÝ tiÕt cña «ng cßn l−u truyÒn l¹i ngµn ®êi sau qua sù tÝch “¨n cç ®Çu ng−êi”. PhÝa t©y nam nói Chung lµ d·y Thiªn NhÉn (ngh×n ®Ønh) uèn l−în nh− “®µn ngùa ruæi quanh”1. N¬i ®©y, Lª Lîi, NguyÔn Tr·i ®· x©y thµnh Lôc Niªn trong thêi chèng qu©n x©m l−îc nhµ Minh. NghÜa qu©n Lam S¬n ®· lËp nªn nh÷ng chiÕn c«ng hiÓn h¸ch trªn ®Êt NghÖ An nh− trËn Bå TÊt vµ trËn Bå §»ng. C¸ch nói Chung kho¶ng ba kil«mÐt vÒ phÝa ®«ng lµ lµng Th¸i X¸ (nay thuéc x· H−ng §¹o, huyÖn H−ng Nguyªn, tØnh NghÖ An), quª tæ cña ng−êi Anh hïng ¸o v¶i Quang Trung. TriÒu ®×nh nhµ NguyÔn hÌn h¹ ®· cho ®µo b¶y c¸i giÕng “yÓm” quanh ch©n nói §¹i H¶i ®Ó hßng tiªu diÖt tËn gèc nßi gièng T©y S¬n. PhÝa b¾c nói Chung lµ c¸c lµng Xu©n Hå, Xu©n LiÔu, n»m d−íi d·y §¹i HuÖ, n¬i tËp kÕt nghÜa binh cña Héi V¨n th©n NghÖ An lµm lÔ tÕ cê, më ®Çu cuéc khëi nghÜa Gi¸p TuÊt (1874) nh»m ®¸nh “c¶ TriÒu lÉn T©y”: DËp d×u trèng ®¸nh cê xiªu Phen nµy quyÕt ®¸nh c¶ TriÒu lÉn T©y! §©y còng lµ vïng tõng bÞ giÆc Ph¸p tµn s¸t, thiªu hñy tan hoang: ____________ 1. Bïi D−¬ng LÞch: NghÖ An phong thæ ký. 17 “... Däc ®−êng T©y ph¸ hñy §èt hÕt cöa hÕt nhµ GiÕt con nÝt, «ng tra (giµ) ChØ trõ riªng trÝch s¸p1 CÇu Phï §ång2 löa t¸p §øc NghÜa còng ra tro C¶ Xu©n LiÔu, Xu©n Hå Nghe mét mïi khÐt lÑt”3. Sèng trong quang c¶nh s¬n thñy h÷u t×nh th¬ méng nh−ng nh©n d©n lµng Sen thêi x−a rÊt nghÌo khæ; hÇu hÕt c¸c c¨n nhµ trong lµng ®Òu lµm b»ng tranh, tre, nøa l¸, c¬m ch¼ng ®ñ ¨n, ¸o quÇn kh«ng ®ñ mÆc. Tuy vËy, d©n lµng nµy l¹i rÊt hiÕu häc, c¸c líp häc ch÷ H¸n ®−îc më ë nhiÒu n¬i; nhiÒu ng−êi thi ®ç tó tµi, cö nh©n, cã ng−êi ®ç tíi ba, bèn khoa tó tµi v× mong ®¹t cho ®−îc tÊm b»ng cö nh©n vµ cao h¬n n÷a. Do ®ã, t¹i ®©y l©u dÇn ®· h×nh thµnh nªn mét tÇng líp nho sÜ ®«ng ®¶o. Mäi ng−êi ®Òu tù ý thøc ®−îc r»ng, viÖc häc hµnh kh«ng chØ ®Ó hiÓu biÕt vÒ ®¹o lý lµm ng−êi, ®Ó khái bÞ ng−êi ®êi khinh rÎ mµ cßn ®Ó kiÕm kÕ ____________ 1. TrÝch s¸p: lÖnh triÒu ®×nh b¾t d©n ®¹o ë t¶n ra c¸c vïng ®Ó dÔ qu¶n thóc. 2. CÇu Phï §ång ë cuèi x· Xu©n LiÔu, huyÖn Nam §µn, gÇn Tru«ng HÕn. 3. VÌ Cè Bang ®¸nh T©y, trÝch trong Th¬ v¨n yªu n−íc nöa sau thÕ kû XIX (1858-1900), Nxb. V¨n häc, Hµ Néi, 1976, tr. 461-462. 18 sinh nhai b»ng c¸c nghÒ thÇy ®å d¹y häc hoÆc lµm thÇy thuèc trÞ bÖnh cøu ng−êi - nh÷ng nghÒ l−¬ng thiÖn, ®−îc nh©n d©n quý träng. §Æc biÖt, t¹i ®©y l¹i lµ n¬i cã rÊt nhiÒu ng−êi giái h¸t dÆm, h¸t vÝ (ph−êng v¶i, ®ß ®−a...). HiÖn nay, vïng ®Êt x· Kim Liªn trë thµnh Khu di tÝch l−u niÖm ®Æc biÖt vÒ thêi niªn thiÕu cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh. T¹i ®©y cã phßng tiÕp ®ãn kh¸ch du lÞch, tham quan, cã n¬i th¾p h−¬ng t−ëng niÖm tri ©n Ng−êi vµ cã nhµ tr−ng bµy khang trang d−íi nh÷ng t¸n c©y xanh bao trïm m¸t r−îi. II- GIA §×NH Vµ TUæI ÊU TH¥ Theo gia ph¶ hä NguyÔn Sinh, NguyÔn Sinh S¾c lµ con trai ót cña cô NguyÔn Sinh V−îng (tøc NguyÔn Sinh NhËm). Cô V−îng thuéc thÕ hÖ thø 10 tÝnh tõ khi cè tæ hä NguyÔn Sinh lµ NguyÔn B¸ Phæ di d©n ®Õn c− tró t¹i lµng Sen, x· Chung Cù, tæng L©m ThÞnh, huyÖn Nam §µn (nay lµ x· Kim Liªn, huyÖn Nam §µn, tØnh NghÖ An) kho¶ng 400 n¨m vÒ tr−íc. Kinh tÕ gia ®×nh cô V−îng vµo h¹ng trung l−u (t−¬ng ®−¬ng trung n«ng líp trªn). Cô bµ mÊt sím, ®Ó l¹i cho cô ng−êi con trai lµ NguyÔn Sinh Trî (tøc NguyÔn Sinh ThuyÕt). Nu«i con ®Õn tuæi tr−ëng thµnh vµ sau khi lËp gia ®×nh riªng cho con, cô t¸i h«n víi bµ Hµ ThÞ Hy, con mét gia ®×nh 19 n«ng d©n ë lµng MËu Tµi, x· Chung Cù. Bµ lµ mét phô n÷ cã duyªn vµ tµi hoa, cã n¨ng khiÕu nghÖ thuËt; ng−êi ®−¬ng thêi th−êng ca ngîi bµ cã tµi móa ®Ìn. Nh−ng sè bµ ®o¶n mÖnh. N¨m Nh©m TuÊt (1862)1, bµ sinh h¹ ®−îc ng−êi con trai lµ NguyÔn Sinh S¾c. Ba n¨m sau, chång bµ t¹ thÕ. Theo luËt lÖ phong kiÕn thêi bÊy giê, sau khi cô V−îng mÊt, tµi s¶n cña gia ®×nh ®Òu thuéc vÒ «ng NguyÔn Sinh Trî (con cña bµ vî c¶); cô Hµ ThÞ Hy ph¶i ë riªng vµ nu«i con trai m×nh lµ NguyÔn Sinh S¾c, cuéc sèng vÊt v¶, thiÕu thèn. Cô l©m bÖnh nÆng vµ qua ®êi sau mét n¨m ngµy chång t¹ thÕ! Nh− vËy, cËu bÐ S¾c míi lªn ba tuæi ®· må c«i cha, vµ lªn bèn tuæi l¹i må c«i mÑ; cËu ®−îc ng−êi anh c¶ lµ NguyÔn Sinh Trî nu«i nÊng, d¹y dç. Lín lªn, Sinh S¾c ph¶i lao ®éng vÊt v¶ vµ kh«ng ®−îc häc hµnh nh− b¹n bÌ cïng løa tuæi. Nh÷ng khi d¾t tr©u ra ®ång, ®i ngang qua líp häc cña thÇy ®å V−¬ng Thóc MËu, Sinh S¾c th−êng buéc thõng tr©u vµo gèc tre, m¶i mª ®øng xem thÇy gi¶ng bµi. HÔ cã th× giê r¶nh, cËu l¹i hÝ ho¸y tËp viÕt vµo nÒn ®Êt hay l¸ c©y. TÝnh siªng n¨ng lµm lông vµ niÒm say mª häc hµnh cña Sinh S¾c ®−îc bµ con trong lµng, ngoµi x· khen ngîi. Ngµy Êy, ë lµng Trïa (cßn gäi lµ lµng Chïa, tªn ch÷ lµ lµng Hoµng Trï) cã thÇy gi¸o Hoµng §−êng2 ____________ 1. Cã tµi liÖu ghi lµ 1863. 2. Cã tµi liÖu ghi lµ Hoµng Xu©n §−êng. 20 th−êng qua l¹i th¨m b¹n lµ V−¬ng Thóc MËu ë lµng Sen. Vµo dÞp Xu©n MËu Th×n (1878), trªn ®−êng qua lµng Sen, thÇy chît thÊy mét cËu bÐ ®ang m¶i mª ®äc s¸ch trªn l−ng tr©u, trong khi c¸c ®¸m trÎ ®ang reo hß ch¹y nh¶y chung quanh. Sau khi hái tªn tuæi vµ hoµn c¶nh cËu bÐ, thÇy ®éng lßng tr¾c Èn vµ bçng n¶y ra ý ®Þnh xin cËu bÐ vÒ nu«i d¹y. ThÇy ®Õn gÆp gia ®×nh NguyÔn Sinh Trî, bµy tá ý ®Þnh Êy. Anh Trî kh«ng khái ph©n v©n, l−ìng lù vÒ tr¸ch nhiÖm cña m×nh víi ng−êi em må c«i téi nghiÖp, nh−ng c¶m ®éng tr−íc tÊm lßng nh©n tõ, cao c¶ cña thÇy gi¸o, cuèi cïng, anh ®· ®ång ý cho em m×nh theo thÇy vÒ lµng Hoµng Trï. Tõ ®Êy, Sinh S¾c ®−îc gia ®×nh thÇy Hoµng §−êng nu«i cho ¨n häc. Vµi n¨m sau, khi tr×nh ®é häc vÊn cña Sinh S¾c ®· khÊm kh¸, cô Hoµng §−êng göi cËu tíi lµng §«ng Ch÷, x· ThÞnh Tr−êng (nay lµ x· Nghi Tr−êng, huyÖn Nghi Léc, tØnh NghÖ An) ®Ó häc víi thÇy NguyÔn Thøc Tù1, mét nhµ Nho næi tiÕng uyªn b¸c vµ giµu lßng yªu n−íc. Nhê ch¨m häc l¹i ®−îc thÇy gi¸o giái hÕt lßng d¹y b¶o, NguyÔn Sinh S¾c tiÕn bé v−ît bËc, ®−îc d©n lµng so s¸nh víi NguyÔn §Ëu Tµi, ng−êi häc giái næi tiÕng ë lµng Sen: “S¾c, Tµi - ai kÐm ai ®©u!”. ____________ 1. NguyÔn Thøc Tù, tù lµ §«ng Khª, cßn gäi lµ cô S¬n v× cô tõng gi÷ chøc S¬n phßng sø d−íi triÒu Tù §øc; sau tõ quan vÒ quª d¹y häc. ¤ng Phan Béi Ch©u còng lµ häc trß cña cô. 21 Sinh S¾c ngµy cµng ®−îc mäi ng−êi yªu mÕn, v× anh võa häc giái l¹i lµ ng−êi rÊt lÔ ®é. Lµng Trïa ®èi víi anh lµ quª h−¬ng thø hai, vµ cô Hoµng §−êng lµ mét ©n nh©n, ng−êi cha ®ì ®Çu kÝnh yªu cña m×nh. C¬ nghiÖp nhµ cô Hoµng §−êng còng vµo h¹ng trung l−u; c¶ nhµ sèng b»ng ba nguån thu nhËp: cô «ng më líp d¹y häc, cô bµ cïng hai con g¸i lµm ruéng vµ dÖt v¶i. Ng«i nhµ gç n¨m gian lîp tranh, hai gian ngoµi ®−îc dµnh lµm n¬i d¹y häc cña cô «ng. Do cã líp häc trong nhµ, cô bµ vµ hai c« g¸i còng biÕt Ýt nhiÒu ch÷ nghÜa th¸nh hiÒn. Theo gia ph¶ hä Hoµng, chi nh¸nh ë lµng Hoµng Trï cã nguån gèc tõ lµng Hoµng V©n, tæng Yªn L¹c, huyÖn Kim §éng, phñ Kho¸i Ch©u, trÊn S¬n Nam Th−îng (nay thuéc x· Hång TiÕn, huyÖn Kho¸i Ch©u, tØnh H−ng Yªn). ChÝnh v× vËy mµ tr−íc nhµ thê hä Hoµng ë lµng Hoµng Trï cã ®«i c©u ®èi: “Hoµng V©n chÝnh khÝ truyÒn thiªn cæ Chung Cù hïng thanh chÊn øc niªn”1. Dßng hä Hoµng x−a cã nhiÒu ng−êi häc giái, ®ç ®¹t cao, lµm quan to. Th©n phô cô Hoµng §−êng lµ Hoµng C−¬ng (tù lµ Xu©n CÈn) ®ç tó tµi (ba khoa). Cô Hoµng §−êng còng häc réng; tuy chØ ____________ 1. DÞch n«m lµ: Hoµng V©n khÝ tèt truyÒn tõ ngh×n x−a l¹i; Chung Cù tiÕng hïng väng ®Õn v¹n n¨m sau. 22 tróng nhÊt tr−êng, nh−ng vÉn ®−îc d©n lµng suy t«n lµ cô Tó §−êng. Cô bµ lµ con nhµ nho NguyÔn V¨n Gi¸p ë lµng KÎ SÝa (cßn gäi lµ KÎ SØa, nay thuéc x· H−ng §¹o, huyÖn H−ng Nguyªn, tØnh NghÖ An). Cô Gi¸p ®i thi bèn khoa ®Òu ®ç tó tµi. Khi cô ®ç tó tµi lÇn thø hai th× vî sinh con g¸i ®Çu lßng nªn ®Æt tªn con lµ NguyÔn ThÞ KÐp. C¶ hai gia ®×nh bªn néi vµ bªn ngo¹i ®Òu cã tiÕng lµ nh©n tõ, “träng nghÜa, khinh tµi”1, sèng gÇn gòi víi nh©n d©n lao ®éng. Tõ ngµy vÒ lµng Hoµng Trï, NguyÔn Sinh S¾c dÇn trë thµnh mét chµng trai kh«i ng«, tuÊn tó. Hoµng ThÞ Loan, con g¸i ®Çu lßng cña hai cô còng ®· kh«n lín vµ cã duyªn thÇm, ®Ñp ng−êi, ®Ñp nÕt. Cô Hoµng §−êng bµn víi cô bµ chän Sinh S¾c lµm con rÓ. N¨m 1883, ®¸m c−íi Hoµng ThÞ Loan vµ NguyÔn Sinh S¾c ®−îc tæ chøc t¹i lµng Hoµng Trï. §«i vî chång trÎ ®−îc ë riªng trong ng«i nhµ tranh ba gian xinh x¾n bªn c¹nh nhµ cha mÑ. C¨n nhµ ®¬n s¬ bao giê còng ng¨n n¾p, s¹ch sÏ, tho¸ng m¸t nhê bµn tay ch¨m chØ cña ng−êi vî trÎ. ë ®©y, hä chung sèng víi nhau nh÷ng th¸ng ngµy ®Çm Êm, trµn trÒ h¹nh phóc løa ®«i: S¸ng tr¨ng tr¶i chiÕu hai hµng, Bªn anh ®äc s¸ch, bªn nµng quay t¬. ____________ 1. Träng nghÜa, khinh tµi: Träng nh©n nghÜa h¬n tiÒn cña. 23 Hoµng ThÞ Loan kÕ thõa ®−îc nh÷ng ®øc tÝnh quý b¸u cña cha mÑ. C« siªng n¨ng cÇn mÉn, gi¶n dÞ, ch¨m lo lµm trßn phËn sù ng−êi con, ng−êi vî. B¶y n¨m sau ngµy c−íi, Hoµng ThÞ Loan bÊy giê ®· lµ ng−êi mÑ cña ba ng−êi con: Con g¸i ®Çu lßng lµ NguyÔn ThÞ Thanh sinh n¨m 1884 (vÒ sau ®−îc c¸c sÜ phu ®Æt cho biÖt hiÖu rÊt ®Ñp lµ B¹ch Liªn, cã nghÜa lµ b«ng sen tr¾ng). Con thø hai lµ NguyÔn Sinh Khiªm (tøc TÊt §¹t), sinh n¨m 1888; v× lµ con trai ®Çu nªn ®−îc mäi ng−êi gäi lµ C¶ Khiªm. Ng−êi con thø ba lµ NguyÔn Sinh Cung (tøc TÊt Thµnh). Sinh Cung ra ®êi gi÷a mïa sen në ré, c¶ lµng th¬m ng¸t h−¬ng sen. CËu lín lªn trong t×nh th−¬ng yªu, chiÒu chuéng cña «ng bµ, cha mÑ, cña d× Hoµng ThÞ An vµ anh chÞ m×nh. Nhê sù cÇn mÉn, th¸o v¸t vµ ®−îc sù gióp ®ì cña mÑ cha, bµ Loan ®¶m ®−¬ng ®−îc nghÜa vô ch¨m sãc chång con chu ®¸o. Tr−íc sù s¨n sãc ©n cÇn cña cha mÑ vµ ng−êi vî hiÒn yªu quý, «ng NguyÔn Sinh S¾c ngµy ®ªm lo “dïi mµi kinh sö” ®Ó ®i thi. ¤ng dù thi h−¬ng lÇn ®Çu vµo khoa T©n M·o (1891) ë NghÖ An nh−ng chØ tróng nhÞ tr−êng1. Kh«ng n¶n chÝ, «ng l¹i cè g¾ng «n luyÖn bµi vë ®Ó chê dù thi khãa sau. §ång thêi, «ng t×m n¬i d¹y häc ®Ó cã thªm ®iÒu kiÖn kÌm cÆp, d¹y dç con c¸i. ____________ 1. T¹i c¸c kú thi h−¬ng, thi héi, thÝ sinh ®Òu ph¶i tr¶i qua bèn b−íc: nhÊt tr−êng, nhÞ tr−êng, tam tr−êng vµ tø tr−êng (tøc phóc h¹ch). Tø tr−êng lµ b−íc cuèi cïng ®Ó ph©n ®Þnh häc vÞ. 24 Kh«ng khÝ trong gia ®×nh ®ang Êm cóng, sum vÇy th× cô Hoµng §−êng l©m bÖnh nÆng vµ qua ®êi vµo ngµy 7 th¸ng T− n¨m Quý Tþ (tøc ngµy 22-5-1893). Nçi buån tang tãc ®ã ®· lµm ®¶o lén sinh ho¹t b×nh th−êng trong gia ®×nh. §Ó an ñi mÑ vµ ®ì ®Çn vî con, «ng S¾c më líp d¹y häc ngay t¹i nhµ m×nh vµ kh«ng ngõng «n luyÖn v¨n ch−¬ng ®Ó ®i dù thi h−¬ng lÇn thø hai. Bµ Hoµng ThÞ Loan cïng víi mÑ vµ em g¸i lµm ruéng chung cña c¶ hai gia ®×nh. Míi lªn chÝn tuæi, bÐ Thanh ®· lon ton theo bµ, mÑ vµ d× An ra ®ång lµm ruéng. Anh em Sinh Cung h»ng ngµy vui ch¬i quanh quÈn bªn líp d¹y häc cña cha. Sinh Cung nhá tuæi nhÊt trong nhµ nªn ®−îc mäi ng−êi yªu chiÒu, ch¨m b½m hÕt mùc, nh−ng cËu kh«ng v× thÕ mµ vßi vÜnh, lµm nòng; tr¸i l¹i, cËu cµng ngµy cµng tá ra ngoan ngo·n h¬n. Lµ mét bÐ trai kh¸u khØnh, th«ng minh, Sinh Cung rÊt thÝch nghe chuyÖn vµ hay hái nh÷ng c©u hái kh¸ bÊt ngê. BÊt cø ®iÒu g× cËu còng muèn biÕt cÆn kÏ, t−êng tËn. Cã nh÷ng c©u hái cña cËu lµm cho ng−êi lín lóng tóng, khã tr¶ lêi. §iÒu g× ®· biÕt th× cËu nhí l©u vµ th−êng nh¾c l¹i, nhÊt lµ nh÷ng chuyÖn cæ tÝch, nh÷ng c©u vÝ dÆm, c©u KiÒu mµ bµ ngo¹i hoÆc mÑ vµ d× An th−êng hay kÓ vµ h¸t cho nghe. Khoa thi h−¬ng n¨m Gi¸p Ngä (1894), «ng NguyÔn Sinh S¾c ®Ëu cö nh©n. Tin mõng bay vÒ lµm rén rµng lµng trªn xãm d−íi. Bµ con hä hµng 25 néi ngo¹i bµn viÖc tæ chøc khao mõng, nh−ng «ng cö viÖn cí cßn chÞu tang bè vî ®Ó tõ chèi. ¤ng chØ biÖn trÇu r−îu ®Ó b¸o tin mõng cïng lµng x·. Theo h−¬ng −íc cña lµng, nh÷ng ng−êi ®· ®ç ®¹t nh− «ng ®−îc biÕu mét sµo ruéng gäi lµ “häc ®iÒn”. ¤ng ®· bµn víi gia ®×nh ®em b¸n sµo ruéng Êy ®Ó lÊy tiÒn ®ãng gãp vµo viÖc tu söa nhµ thê hä NguyÔn Sinh. ¤ng cßn cè c«ng häc n÷a ®Ó cã thÓ lÊy tÊm b»ng cao h¬n cho tho¶ vong linh ng−êi ®· khuÊt nói vµ ®Òn ®¸p c«ng ¬n cña ng−êi vî hiÒn mu«n vµn yªu quý. Gi÷a n¨m 1895, «ng cö S¾c vµo kinh ®« HuÕ dù kú thi héi khoa Êt Mïi nh−ng kh«ng ®ç. Nhê sù gióp ®ì cña «ng Cao Xu©n Dôc, «ng vµo häc Tr−êng Quèc Tö Gi¸m. Lóc bÊy giê, c¶ n−íc ta chØ duy nhÊt cã mét Tr−êng Quèc Tö Gi¸m lµ tr−êng ®¹i häc ®Æt ë kinh ®« HuÕ. Tr−íc kia, tr−êng chØ nhËn d¹y cho con ch¸u nhµ vua vµ con c¸c quan l¹i cao cÊp trong TriÒu ®×nh; ®Õn triÒu Tù §øc, nhµ tr−êng nhËn d¹y thªm mét sè cö nh©n, tó tµi lo¹i kh¸ ë c¸c tØnh vµo häc theo chÕ ®é ngo¹i tró. Tr−êng Quèc Tö Gi¸m ®−îc x©y dùng tõ n¨m Minh MÖnh thø hai (1821), tõ ®ã ®Õn n¨m 1895, tr−êng vÉn ®Æt t¹i lµng An Ninh Th−îng, quËn H−¬ng Trµ, c¸ch kinh thµnh HuÕ kho¶ng b¶y kil«mÐt vÒ phÝa t©y. Tr−êng gåm cã mét Di lu©n ®−êng ®øng gi÷a, phÝa sau lµ gi¶ng ®−êng; hai bªn tr¸i, ph¶i cã hai d·y nhµ ngang chia lµm 26 nhiÒu phßng èc dµnh cho gi¸m sinh ¨n ë, häc hµnh. Nh−ng sè phßng Ýt ái ®ã chØ ®ñ cho con c¸i c¸c hoµng th©n, quan l¹i trong TriÒu, ®©u ®Õn phÇn c¸c h¹ng b×nh d©n nh− «ng cö S¾c. ¤ng ph¶i lo thuª n¬i ë trä vµ h»ng th¸ng chØ ®−îc nhµ tr−êng cÊp cho mét Ýt g¹o, tiÒn, giÊy bót vµ dÇu ®Ìn ®Ó häc ban ®ªm. NhËn thÊy hoµn c¶nh cña m×nh kh«ng thÓ thuª nhµ trä, «ng ph¶i quay vÒ quª vËn ®éng vî ®−a con vµo HuÕ. Bµ Hoµng ThÞ Loan tõ bÐ ®· g¾n bã víi lµng xãm, ruéng v−ên vµ nghÒ canh cöi; bµ kh«ng muèn xa mÑ, rêi quª h−¬ng. Nh−ng, bëi ®ång c¶m víi hoµn c¶nh vµ −íc väng cña chång, bµ quyÕt t©m göi bÐ Thanh míi 11 tuæi ë l¹i víi bµ ngo¹i, t¹m biÖt mÑ giµ, ®−a hai con nhá cïng chång vµo kinh ®« HuÕ. Ph¶i xa bµ ngo¹i, Sinh Cung khãc nøc në; bµ còng giät ng¾n giät dµi «m riÕt lÊy ®øa ch¸u ngoan nhÊt nhµ, nh−ng råi ®µnh bu«ng tay ®Ó ch¸u ra ®i. III- V¦îT §¦êNG THI£N Lý VµO KINH Con ®−êng “thiªn lý”1 tõ VÜnh Thµnh (Vinh) vµo HuÕ thêi bÊy giê cßn lµ ®−êng ®Êt nhá hÑp, quanh co, hiÓm trë, xuyªn rõng, v−ît nói ®Ìo, l¹i bÞ ng¾t qu·ng nhiÒu n¬i bëi c¸c con s«ng, ph¶i qua ®ß. ____________ 1. Thiªn lý: §−êng xa ngµn dÆm. 27 §i thuyÒn v−ît biÓn lµ nhanh nhÊt, nh−ng ph¶i thuª nhiÒu tiÒn. Trªn tuyÕn ®−êng ®Êt vµo HuÕ, c¸c quan chøc nhµ n−íc cïng vî con hä ®· cã phu tr¹m phôc dÞch (cø kho¶ng 30km1 cã mét tr¹m). Hä ®−îc n»m trªn c¸ng cho phu tr¹m khiªng ch¹y. Cßn ®èi víi d©n th−êng nh− gia ®×nh «ng cö S¾c th× chØ cã mét ph−¬ng tiÖn duy nhÊt lµ “cuèc bé”. Hä kÕt thµnh tõng nhãm, tõng ®oµn ®Ó gióp ®ì nhau däc ®−êng, phßng khi ®au èm hoÆc kh«ng may gÆp ph¶i trém c−íp vµ thó d÷. §¸ng ng¹i nhÊt lµ nh÷ng tru«ng c¸t nãng báng dµi nh− v« tËn cña vïng Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ; nhiÒu tru«ng dµi tíi kho¶ng 10km, ph¶i ®i m¶i miÕt suèt ngµy, ®Õn tèi mÞt míi ra khái tru«ng. Qu¶ nh− NguyÔn Du ®· viÕt: Bèn bÒ b¸t ng¸t xa tr«ng C¸t vµng cån nä, bôi hång dÆm kia. (TruyÖn KiÒu) Hai ®Çu mçi tru«ng c¸t th−êng cã c¸i lÒu qu¸n nhá b¸n dÐp mo cau hoÆc da tr©u bß cho kh¸ch bé hµnh chèng c¸i nãng báng ch©n. DÐp chØ dïng ®−îc trong ngµy, qua khái tru«ng c¸t lµ ng−êi ta vøt l¹i hµng ®èng. §i ®−êng tr−êng cùc nhäc nh− vËy nªn thêi bÊy giê, hai tiÕng “trÈy kinh” (®i vµo kinh ®«) ®èi víi ng−êi d©n xø NghÖ bao hµm nhiÒu nçi gian tru©n, lo l¾ng vµ sî h·i. ____________ 1. Cã tµi liÖu ghi 15km. 28 Ngµy ®Çu ch−a quen ®i ®−êng tr−êng, bµ Loan ph¶i vÊt v¶ l¾m míi theo kÞp ®oµn. BÐ Cung ch¹y lon ton theo anh Khiªm nh−ng chØ ®−îc tõng qu·ng ng¾n ®· mái ch©n, ®µnh chÞu cho cha câng. Võa ®i ®−êng, anh em Sinh Cung võa ®−îc cha mÑ kÓ cho nghe nh÷ng c©u chuyÖn hÊp dÉn vµ nh×n thÊy bao c¶nh t−îng míi l¹. Tõ Vinh vµo HuÕ, ®åi nói trËp trïng, non xanh n−íc biÕc; hÕt nói rõng l¹i ®Õn tru«ng c¸t, hÕt tru«ng c¸t l¹i xuèng ®ß ngang... Cø thÕ, mét ngµy, hai ngµy, ba ngµy..., m−êi ngµy... ChÆng ®−êng dµi ngãt 400km ph¶i ®i bé rßng r· h¬n nöa th¸ng trêi míi tíi n¬i. Võa vµo tíi ®Êt kinh kú, mÆc dï cßn mÖt nhoµi nh−ng «ng cö S¾c ph¶i lo ngay viÖc thu xÕp n¬i ¨n chèn ë cho bèn con ng−êi. Nhê ng−êi quen gióp ®ì, «ng m−în ®−îc mét gian nhµ cña tr¹i lÝnh bá trèng tõ l©u trong thµnh néi. Tuy gian nhµ chËt chéi nh−ng còng ®ñ chç cho bµ Loan ®Æt khung cöi dÖt v¶i vµ n¬i häc hµnh cña ba cha con. §−îc vµo häc Tr−êng Quèc Tö Gi¸m lµ ®iÒu rÊt ®¸ng mõng v× kh«ng ph¶i ai còng dÔ dµng xin vµo ®−îc. §Ó bï vµo kho¶n phô cÊp Ýt ái cña nhµ tr−êng cho chång, bµ Loan ph¶i gång m×nh canh cöi ngµy ®ªm vµ ph¶i th¨m dß ®Çu ra, chØ sî v¶i m×nh dÖt kh«ng so ®−îc víi v¶i vãc ë chèn kinh kú. 29 H»ng th¸ng, «ng NguyÔn Sinh S¾c chØ tíi tr−êng Ýt buæi theo ®Þnh kú ®Ó “tËp bµi”, vµ cø ®óng ngµy mång Mét ©m lÞch th× ®i dù “b×nh v¨n”1. Thêi gian cßn l¹i, «ng tù häc vµ d¹y b¶o hai con. ¤ng cßn d¹y thªm cho con ch¸u c¸c quan l¹i, vµ viÕt ch÷ thuª cho c¸c cËu Êm l−êi viÕt mµ cÇn cã bµi. ¤ng cã nÐt bót rÊt ®Ñp, ai còng thÝch. Nh÷ng ngµy ®Çu ch−a quen c¶nh, quen ng−êi, nçi nhí bµ, nhí d×, nhí chÞ lé ra rÇu rÜ trªn vÎ mÆt c¸c con th¬. Bµ Loan dç dµnh con nh−ng chÝnh bµ còng kh«ng cÇm ®−îc n−íc m¾t, v× tõ tÊm bÐ, bµ ch−a bao giê xa mÑ mét ngµy! Anh Khiªm th× dç em b»ng c¸ch d¾t em ra däc ®−êng cho xem nh÷ng c¶nh l¹ m¾t, l¹ tai. Kia lµ nh÷ng chó lÝnh bång sóng ®øng ë cæng thµnh, ®Çu ®éi chiÕc nãn nhá tÝ b»ng l¸ sen, ch©n quÊn v¶i (xµ c¹p). L¹i kia n÷a, cã «ng nµo ngåi chÔm chÖ trªn kiÖu cho bèn ng−êi khiªng? BÐ Cung lu«n miÖng hái anh: “C¸i chi røa, anh Khiªm?”. Anh còng ch¼ng biÕt; thÕ lµ hai anh em l¹i ch¹y vÒ hái cha, hái mÑ tÝu tÝt. Cã khi, hai anh em cïng c−êi nh− n¾c nÎ vµ hái l¹i mÑ v× nghe ®−îc nh÷ng lêi ru rÊt l¹ tai: ____________ 1. TËp bµi: LÜnh ®Çu ®Ò th¬ phó, v¨n s¸ch ®−a vÒ nhµ lµm trong thêi h¹n ®Þnh kú n¨m, m−êi ngµy. B×nh v¨n: Nhµ tr−êng tËp hîp Nho sinh vµo gi¶ng ®−êng, chän ng−êi tèt giäng ®äc, ng©m nh÷ng bµi cã sè ®iÓm cao, sau ®ã, thÝnh gi¶ gãp ý kiÕn phª b×nh. 30 Ru tam tam thÐc cho muåi, §Ó m¹ ®i chî mua v«i ¨n trÇu. Mua v«i chî Qu¸n, chî CÇu, Mua cau Nam Phæ, mua trÇu chî Dinh1. Nh−ng ®iÒu l¹ nhÊt ®èi víi Sinh Cung lµ thÊy nh÷ng «ng T©y cao lªnh khªnh vµ c¸c bµ ®Çm m¾t xanh lÌ, m«i ®á chãt ®i l¹i nghªnh ngang trªn ®−êng phè. Hä lµm g× mµ hÔ ai gÆp còng cói r¹p xuèng ch¾p tay v¸i chµo? Vµ ngay c¶ nh÷ng vÞ quan to trong triÒu ®×nh, sao còng cã vÎ sî sÖt «ng T©y, bµ ®Çm? Khi vui ch¬i, cËu Cung còng ®ïa nghÞch kh«ng kÐm g× c¸c b¹n cïng løa tuæi, nh−ng mçi khi thÊy ®iÒu g× l¹, cËu chó ý quan s¸t, t×m hiÓu vµ cø muèn hái ng−êi lín cho ra lÏ míi th«i. H»ng ngµy, bµ Loan gióp chång kÌm cho con häc nh÷ng khi «ng S¾c ®i v¾ng vµ bµy cho c¸c con tËp lµm nh÷ng c«ng viÖc nhÑ trong nhµ. Khiªm lín tuæi h¬n, bµ tËp cho quay xa, ®¸nh suèt. Cßn Cung, bµ cho quÐt nhµ, lau chïi ph¶n ghÕ. Bµ Loan cã tÝnh cÈn thËn, ng¨n n¾p cho nªn nhµ cöa, ®å ®¹c bao giê còng gän gµng, s¹ch sÏ. §iÒu ®ã t¹o cho con c¸i cã thãi quen tèt tõ thuë bÐ. ____________ 1. Ngµy 17-5-1969, khi ca sÜ Mai T− (trong §oµn V¨n c«ng Qu©n khu IV ®−îc cïng ®oµn vµo th¨m B¸c Hå ë Phñ Chñ tÞch) h¸t cho B¸c nghe d©n ca. B¸c ®· söa lêi h¸t cho Mai T− lµ “Ru tam tam thÐc” chø kh«ng ph¶i “ru em ngñ”; ®Ó “m¹” chø kh«ng ph¶i “®Ó mÑ”; mua cau “Nam Phæ” chø kh«ng ph¶i “chî S¶i”. (Theo NghÖ An trong lßng B¸c, Ban Nghiªn cøu lÞch sö §¶ng TØnh ñy NghÖ An xuÊt b¶n, 1974, tr.99). 31 Khi gia ®×nh «ng cö S¾c vµo ®Õn kinh ®« HuÕ th× cã tin tõ xø NghÖ cho biÕt, cô Phan §×nh Phïng ®· tõ trÇn (ngµy 28-12-1895), sau ®ã Ýt l©u, khëi nghÜa H−¬ng Khª kÕt thóc. Thùc d©n Ph¸p ®ang khñng bè cùc kú d· man nh÷ng ng−êi khëi nghÜa. Chóng cho bän bï nh×n Nam triÒu vµ tªn ViÖt gian NguyÔn Th©n lõa b¾t c¸c tú t−íng1, nhèt vµo còi, khiªng vµo HuÕ råi giÕt. Chóng cßn dïng thñ ®o¹n rÊt hÌn h¹, bØ æi lµ quËt hµi cèt cña song th©n vµ thi hµi cô Phan lªn, ®èt thµnh tro, nhåi vµo thuèc sóng, b¾n xuèng dßng s«ng La. Sau khi dËp t¾t phong trµo CÇn V−¬ng (1885- 1896), vÒ c¨n b¶n, thùc d©n Ph¸p ®· hoµn thµnh c«ng cuéc b×nh ®Þnh ViÖt Nam vÒ mÆt qu©n sù, vµ trong bèi c¶nh ®ã ®· cã thÓ b¾t tay vµo khai th¸c thuéc ®Þa ViÖt Nam nãi riªng còng nh− §«ng D−¬ng nãi chung mét c¸ch quy m«. Ngµy 22-3-1897, Toµn quyÒn §«ng D−¬ng P«n §ume (Paul Doumer) göi cho Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa Ph¸p dù ¸n ch−¬ng tr×nh ho¹t ®éng, trong ®ã cã ®iÒu kho¶n thø nhÊt lµ: “1- tæ chøc mét chÝnh phñ chung cho toµn §«ng D−¬ng vµ tæ chøc bé m¸y cai trÞ hµnh chÝnh riªng cho tõng “xø” thuéc liªn bang”. Ngµy 19-4-1899, Tæng thèng Ph¸p ra lÖnh s¸p nhËp thªm Lµo vµo Liªn bang §«ng D−¬ng. ViÖt Nam bÞ chia c¾t lµm ba kú: B¾c Kú, Trung Kú vµ Nam Kú víi ba chÕ ®é cai trÞ ____________ 1. Tú t−íng: Viªn t−íng phô cña chñ t−íng. 32 kh¸c nhau. B¾c Kú vµ Trung Kú lµ hai xø b¶o hé vÉn cßn gi÷ l¹i chÝnh quyÒn phong kiÕn vÒ h×nh thøc; Nam Kú lµ ®Êt thuéc ®Þa hoµn toµn do Ph¸p n¾m cïng víi Lµo vµ Campuchia còng lµ ®Êt b¶o hé cña Ph¸p, hîp thµnh Liªn bang §«ng D−¬ng. Víi thñ ®o¹n nµy, chóng nh»m xãa bá tªn ViÖt Nam, Lµo, Campuchia trªn b¶n ®å thÕ giíi. Võa xóc tiÕn viÖc hoµn chØnh bé m¸y cai trÞ, thùc d©n Ph¸p võa t¨ng c−êng bãc lét vµ ®µn ¸p. T¹i Trung Kú, tíi n¨m 1897, thuÕ th©n ®· t¨ng lªn 12 lÇn, thuÕ ®iÒn (ruéng) t¨ng 50%. Còng nh− nhiÒu vïng kh¸c, cuéc sèng cña nh©n d©n kinh thµnh HuÕ cµng khèn ®èn, lao ®ao v× thuÕ khãa vµ phu ®µi, t¹p dÞch. Cuéc sèng cña gia ®×nh «ng cö S¾c cµng khã kh¨n, eo hÑp khi «ng bÞ háng khoa thi héi n¨m 1898. Kho¶n phô cÊp Ýt ái cña nhµ tr−êng còng mÊt v× «ng kh«ng cßn lµ Nho sinh cña Tr−êng Quèc Tö Gi¸m n÷a. Nhê mét ng−êi b¹n gióp ®ì, «ng ®· xuèng ë nhµ «ng NguyÔn SÜ §é t¹i lµng D−¬ng Nç, x· Phó D−¬ng, huyÖn Phó Vang, c¸ch thµnh phè HuÕ kho¶ng 7km vÒ phÝa ®«ng ®Ó d¹y häc. Nhµ «ng §é cã mét gian, hai håi, ngo¶nh mÆt ra s«ng ®µo Phæ Lîi. Håi nhµ bªn ph¶i lµ n¬i nghØ cña ba cha con «ng cö S¾c. TiÕng ®ån “«ng cö NghÖ” hay ch÷ nh−ng “häc tµi thi phËn” ®· lµm cho nhiÒu gia ®×nh kh¸ gi¶ trong lµng D−¬ng Nç vµ c¸c vïng l©n cËn göi con em ®Õn häc. Ba cha con «ng S¾c ®−îc gia ®×nh 33 «ng §é cïng bµ con c« b¸c quanh vïng ch¨m sãc chu ®¸o. ¤ng cö NghÖ rÊt bËn bÞu víi c¸c häc trß thuéc nhiÒu løa tuæi vµ tr×nh ®é kh¸c nhau. Tuy vËy, «ng vÉn tranh thñ nh÷ng lóc ®ªm khuya thanh v¾ng ®Ó «n luyÖn v¨n ch−¬ng, quyÕt t©m ®i thi héi lÇn n÷a. Vµo nh÷ng ngµy ®Çu th¸ng, «ng vÉn xin tíi dù thÝnh b×nh v¨n t¹i Tr−êng Quèc Tö Gi¸m. §èi víi c¸c con, cµng ngµy «ng cµng ®ßi hái cao trong viÖc häc hµnh vµ nÒn nÕp sinh ho¹t. ¤ng lu«n d¹y c¸c con ph¶i siªng n¨ng, ch÷ viÕt ph¶i ch©n ph−¬ng vµ ph¶i biÕt t«n träng chñ nhµ cïng bµ con c« b¸c trong lµng xãm. ¤ng NguyÔn SÜ §é rÊt hµi lßng nhËn thÊy, tõ khi con m×nh ®−îc lµm b¹n víi hai cËu con thÇy Cö, ®· cã tiÕn bé tr«ng thÊy vÒ häc lùc vµ ®øc h¹nh. ¤ng rÊt phôc cËu Cung cã tµi häc mau thuéc bµi vµ nhí l©u. Cã lÇn thÊy cËu Cung ra ngâ sím, «ng hái cËu häc bµi ch−a, cËu ®¸p ngay: “D¹, th−a «ng, con thuéc hÕt råi ¹”. BiÕt cËu vèn cã lßng tù träng, kh«ng bao giê nãi dèi nªn «ng còng vui vÎ ®Ó cËu ®i ch¬i. Vïng D−¬ng Nç ®· ®Ó l¹i nhiÒu kû niÖm s©u s¾c trong t©m trÝ cËu NguyÔn Sinh Cung. C¸i ®×nh lµng cét to t−íng, mét ng−êi lín «m kh«ng xuÓ cña lµng D−¬ng Nç vµ c¸i Am Bµ cña lµng Phß Nam lµ n¬i cËu th−êng nghØ tr−a sau khi ®· t¾m géi, b¬i léi tháa thÝch trong dßng s«ng Phæ Lîi. D©n lµng thêi ®ã cho r»ng, Am Bµ rÊt thiªng, kh«ng mÊy ai d¸m vµo nh÷ng khi thanh v¾ng, thÕ mµ cËu Cung 34 d¸m vµo nghØ tr−a; nhiÒu ng−êi tá ra ng¹c nhiªn vµ lo l¾ng cho “vËn m¹ng” cña cËu. ThØnh tho¶ng, «ng cö S¾c l¹i cho c¸c con vÒ thµnh néi HuÕ th¨m mÑ mét vµi buæi. Riªng «ng, chØ nh÷ng kú dù b×nh v¨n ë Tr−êng Quèc Tö Gi¸m míi cã dÞp t¹t qua th¨m nhµ. Bµ Loan vÉn r¸ng søc thøc khuya dËy sím ®Ó dÖt v¶i. NghÜ ®Õn mÑ giµ “nh− chuèi chÝn c©y” ®ang sèng hiu qu¹nh víi ®øa ch¸u g¸i ë quª nhµ, lßng bµ l¹i thæn thøc: Nhí ¬n chÝn ch÷ cao s©u, Mét ngµy mét ng¶ bãng d©u tµ tµ. (TruyÖn KiÒu) D× An vÒ nhµ chång liÖu cã cßn th× giê r¶nh rçi ®Ó vÒ gióp mÑ n÷a kh«ng? Cµng nghÜ ngîi, bµ cµng mong sao cã ngµy chång ®ç ®¹t ®Ó c¶ nhµ ®−îc sum häp. Sèng víi bµ con c« b¸c cëi më, ch©n t×nh, bµ Loan ®−îc mäi ng−êi quý mÕn, gióp ®ì. Gia ®×nh cµng tóng quÉn, khã kh¨n, «ng S¾c cµng th−¬ng, quý ng−êi vî hiÒn th¶o cña m×nh. §èi víi Sinh Cung, mÑ lµ mét kho truyÖn cæ tÝch, truyÖn KiÒu vµ ca dao, d©n ca. MÑ th−êng d¹y hai anh em nh÷ng c©u dÔ nhí nh−: “§ãi cho s¹ch, r¸ch cho th¬m”, “Th−¬ng ng−êi nh− thÓ th−¬ng th©n”, “Kh«n ngoan ®èi ®¸p ng−êi ngoµi, gµ cïng mét mÑ chí hoµi ®¸ nhau” hoÆc “Cã c«ng mµi s¾t cã ngµy nªn kim”... 35 Nh÷ng ®øc tÝnh quý b¸u cña cha mÑ nh− nh÷ng sîi t¬ dÖt nªn nh©n c¸ch NguyÔn Sinh Cung trong thêi th¬ Êu. Th¸ng T¸m n¨m Canh Tý (1900), «ng NguyÔn Sinh S¾c ®−îc cö ®i lµm th− ký ë tr−êng thi h−¬ng Thanh Hãa. §©y lµ mét ®Æc ©n, bëi v×, th«ng th−êng, c¸c nho sÜ míi ®Ëu b»ng cö nh©n ch−a ®−îc vµo héi ®ång gi¸m kh¶o c¸c khoa thi. ThÊy «ng cö S¾c v¨n hay, ch÷ tèt, tÝnh t×nh cÈn träng vµ liªm khiÕt, TiÕn sÜ TrÇn §×nh Phong1, Phã chñ kh¶o tr−êng thi h−¬ng Thanh Hãa, tÝn nhiÖm. Anh Sinh Khiªm ®−îc cïng ®i víi cha; cßn Sinh Cung ë l¹i HuÕ víi mÑ. Lµm xong c«ng viÖc ë tr−êng thi Thanh Hãa, lóc trë vµo, «ng cö S¾c ®· vÒ quª Kim Liªn, Nam §µn x©y cÊt mé cho cha mÑ. T¹i kinh ®« HuÕ, trong khi «ng S¾c v¾ng nhµ, bµ Loan sinh ng−êi con thø t− (bÐ Xin) vµ l©m bÖnh nÆng. Bµ ®au ®ín kinh hoµng khi c¶m thÊy m×nh cã thÓ chÕt. Bao giê chång con míi vÒ? NghÜ ®Õn mÑ giµ ë quª ®ang mái m¾t chê tr«ng, lßng bµ cµng tª t¸i. Bµ ®¨m ®¾m nh×n ®øa con téi nghiÖp cßn ®á hán vµ Sinh Cung cßn nhá tuæi... råi lÞm dÇn trong nçi ®au ®ín kh«n cïng. ThÊy mÑ mª man bÊt tØnh, em bÐ ®ang kh¸t s÷a khãc gµo, Sinh Cung tÊt bËt ch¹y ®i, ch¹y vÒ kªu cøu bµ con c« b¸c ch¹y ch÷a cho mÑ. ____________ 1. TiÕn sÜ TrÇn §×nh Phong quª ë lµng Yªn M· (nay lµ x· M· Thµnh), huyÖn Yªn Thµnh, tØnh NghÖ An. 36 §éng lßng th−¬ng xãt, nhiÒu ng−êi ®· hÕt lßng gióp ®ì mÑ con bµ Loan. C¸c thÇy thuèc trong vïng ®Õn th¨m bÖnh vµ cè c«ng cøu ch÷a cho bµ. Nh−ng tr¸i tim nh©n hËu cña bµ Hoµng ThÞ Loan ®· ngõng ®Ëp vµo tr−a ngµy 22 th¸ng Ch¹p n¨m Canh Tý (tøc ngµy 10-2-1901). Bµ con d©n phè ®· lo viÖc s¾m hßm vá vµ kh©m liÖm cho bµ Loan chu ®¸o. Lóc bÊy giê, luËt lÖ triÒu ®×nh rÊt nghiªm ngÆt, cÊm ®o¸n rÊt nhiÒu ®iÒu, trong ®ã, cÊm khãc than khi gÆp chuyÖn buån, cÊm ®−a ng−êi chÕt ra c¸c cöa thµnh. NÕu ai ph¹m luËt ®ã sÏ bÞ téi ®å (tï) hoÆc cã thÓ bÞ téi tr¶m (chÐm ®Çu). Do ®ã, thi hµi bµ Loan ph¶i ®−a qua cèng Thanh Long, ra khái thµnh néi, ®−a xuèng thuyÒn qua s«ng H−¬ng, lªn t¸ng ë ch©n nói Ba TÇng (thuéc d·y nói Ngù B×nh). ChØ cßn mét tuÇn lÔ n÷a lµ ®Õn TÕt. Trong khi trÎ con hµng phè n« nøc kÐo nhau ®i chî TÕt §«ng Ba th× Sinh Cung bÕ em ®i xin s÷a! Cã nh÷ng ®ªm bÐ Xin kh¸t s÷a, gµo khãc thÊt thanh1, khiÕn anh còng khãc theo! ThËt khã mµ kÓ xiÕt nçi ®au buån v« h¹n cña cËu Cung sau ngµy mÑ mÊt. ____________ 1. Håi ®ang ë chiÕn khu ViÖt B¾c, vµo n¨m 1948, mét h«m, ®ang ngåi ®¸nh m¸y ch÷, nghe tiÕng trÎ con gµo khãc, B¸c Hå ®· ngõng tay vµ gäi ®ång chÝ b¶o vÖ: “Chó sang xem v× sao ch¸u bÐ khãc. Thuë bÐ, B¸c còng cã ®øa em th−êng khãc thÊt thanh nh− thÕ”. 37 IV- L¹I VÒ QU£ MÑ TiÕng khãc cña gia ®×nh «ng NguyÔn Sinh S¾c ®· b¸o cho bµ con hai lµng Kim Liªn, Hoµng Trï tíi chia buån. Ai còng bïi ngïi xóc ®éng kh«ng cÇm ®−îc n−íc m¾t, th−¬ng tiÕc v« h¹n tr−íc c¸i chÕt ®ét ngét cña bµ Loan, mét ng−êi phô n÷ hiÒn lµnh, ®oan trang, ®Ñp ng−êi, ®Ñp nÕt. Nçi buån trong nhµ cµng da diÕt khi bÐ Xin v× kh¸t s÷a vµ bÞ c¶m nÆng trªn ®−êng tõ HuÕ vÒ quª nªn Ýt l©u sau còng mÊt theo mÑ!1. §· ngoµi 60 tuæi, tr−íc hai c¸i tang cña con g¸i ®Çu lßng vµ ®øa ch¸u bÐ xÊu sè, cô NguyÔn ThÞ KÐp bÞ suy sôp h¼n, nh−ng råi cô ph¶i g−îng dËy, cè nÐn ®au th−¬ng ®Ó an ñi, ch¨m sãc c¸c ch¸u. Em Xin mÊt ®i l¹i gieo vµo t©m hån trÎ th¬ cña NguyÔn Sinh Cung mét nçi buån tª t¸i. Trong c¶nh tang tãc, t×nh ruét rµ gi÷a bµ ch¸u, cha con, chÞ em cµng thªm th¾m thiÕt béi phÇn. Th−¬ng bµ, Sinh Cung ®· gióp bµ nhiÒu viÖc trong nhµ, ngoµi v−ên. Khãm hoa huÖ trong m¶nh v−ên tr−íc s©n lu«n ®−îc cËu ch¨m sãc, hoa tr¾ng në mÞn mµng. Gèc mÝt, v−ên cau, bê d©u, bôi chuèi ®Òu nh− trë thµnh nh÷ng b¹n th©n cña chÞ em cËu. ____________ 1. Theo lêi khai cña bµ NguyÔn ThÞ Thanh trong hå s¬ sè 18 cña MËt th¸m Ph¸p (MËt v¨n sè 711, ngµy 7-5-1920 cña Së MËt th¸m Trung Kú) th× ng−êi em ót cña bµ chØ sèng ®−îc mét th¸ng r−ìi. 38 ¤ng S¾c cho¸ng v¸ng, chao ®¶o tr−íc nçi bÊt h¹nh cña gia ®×nh. §Ó vîi dÇn nçi sÇu tang tãc, «ng l¹i më líp d¹y häc theo yªu cÇu cña bµ con trong lµng xãm. NhiÒu ng−êi gÇn xa göi con ®Õn nhê «ng d¹y dç. C¸c bËc phô huynh m−în mÊy gian nhµ ngoµi cña «ng H−¬ng Nhµn (còng ë trong lµng Hoµng Trï) lµm líp häc. Anh em cËu Cung vÉn ®−îc häc víi cha. Vèn ch÷ H¸n cña Sinh Cung ®· kh¸. Vµo líp häc, Sinh Cung vÉn thÝch nhÊt lµ giê tËp ®èi ch÷; ai ®èi ®−îc c©u hay th−êng ®−îc thÇy khen vµ b¹n bÌ t¸n th−ëng. Cã lÇn, trong tiÕt tËp lµm c©u ®èi øng khÈu, thÇy ra vÕ ®èi: “B¹ch thanh nh·n”, nghÜa lµ “M¾t tr¾ng m¾t xanh”. Mét sè b¹n x−íng lªn c©u ®èi cña m×nh, nh−ng ch−a ®−îc thÇy khen. Nh¸c thÊy trong líp cã b¹n v× m¾t ®au ph¶i che m¶nh v¶i ®á lªn mÐ ®Çu, Sinh Cung liÒn xin ®èi: “Hång h¾c ®Çu”, nghÜa lµ “§Çu ®en ®Çu ®á”. ThÕ lµ c¶ líp ®−îc mét mÎ c−êi tho¶i m¸i. ¤ng cö S¾c thÊy con m×nh ®−îc c¸i nhanh ý, nh−ng ®«i lóc cßn m¶i ch¬i, ch−a thËt ch¨m häc. Lóc nµo bËn viÖc, «ng ®å S¾c l¹i nhê thÇy V−¬ng Thóc §é d¹y thay. §èi víi Sinh Cung, thÇy §é cßn lµ chç bµ con hä hµng vÒ bªn ngo¹i. CËu gäi thÇy §é b»ng “d−îng” (chó). ThÇy §é cã ng−êi anh trai lµ V−¬ng Hoµng BØnh bÞ giÆc Ph¸p giÕt h¹i. V× vËy, trong lóc d¹y häc, thÇy th−êng cã ý nh¾c nhë häc trß noi theo nh÷ng tÊm g−¬ng nghÜa liÖt. Kh¸c víi nhiÒu thÇy ®å thêi Êy, thÇy §é hÇu nh− kh«ng bao giê ®¸nh 39 häc trß. ThÇy th−êng t©m sù víi ®ång nghiÖp: ph¶i th−¬ng trÎ em nh− th−¬ng m×nh th× míi d¹y chóng häc tèt ®−îc. Tuy häc víi thÇy V−¬ng Thóc §é kh«ng nhiÒu nh−ng NguyÔn Sinh Cung rÊt quý träng vµ biÕt ¬n thÇy. S¸ch cã ch÷ r»ng, “NhÊt tù vi s−, b¸n tù vi s−” (cã nghÜa lµ: dï chØ häc cña ai mét ch÷ hay nöa ch÷ còng ph¶i coi ng−êi ®ã lµ thÇy). ¤ng S¾c hµi lßng vµ c¶m ¬n thÇy §é ®· gióp d¹y thay kh¸ nhiÒu buæi ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn cho «ng cã thêi giê nghiÒn ngÉm v¨n ch−¬ng. §−êng cö nghiÖp cña «ng h·y cßn dang dë. Kú thi héi khoa T©n Söu (gi÷a n¨m 1901) ®· ®Õn. Cô NguyÔn ThÞ KÐp ch¼ng ng¹i tuæi giµ søc yÕu, ®· nhËn tr«ng nom c¸c ch¸u ®Ó con rÓ trÈy kinh cho kÞp thêi gian thi cö. NguyÔn ThÞ Thanh lóc bÊy giê ®· ®Õn tuæi thµnh niªn, nh−ng trong t×nh c¶nh gia ®×nh nh− vËy, c« ch−a thÓ tÝnh bÒ gia thÊt. C« ®· cè g¾ng hÕt m×nh ®Ó san sÎ bít g¸nh nÆng gia ®×nh cho bµ ngo¹i. Tõ nay, ®èi víi c¸c em trai, c« kh«ng nh÷ng lµ chÞ c¶ mµ cßn lµ nguån an ñi tinh thÇn cña chóng n÷a. T×nh th−¬ng v« h¹n cña c« ®èi víi bµ ngo¹i vµ hai em gióp c« t¨ng thªm nghÞ lùc, v−ît qua mäi khã kh¨n thö th¸ch. §èi víi NguyÔn Sinh Cung, lµng Trïa chÝnh lµ n¬i ch«n nhau c¾t rèn, n¬i cËu chµo ®êi trong c¨n nhµ l¸ ®¬n s¬, d−íi rÆng tre v−ên, n¬i cã biÕt bao kû niÖm vui buån thêi th¬ Êu: 40 Lµng Trïa mÕn c¶nh vui thay, Trªn chïa, d−íi giÕng ®· hay ®Þa h×nh. VÒ mïa hÌ, n¾ng trµn vµ giã léng, b¹n bÌ th−êng rñ Sinh Cung ch¬i trß th¶ diÒu. Cã lÇn, diÒu võa bay lªn ®· quay tÝt råi ®©m ®Çu xuèng ruéng. Söa ch÷a vµi ba lÇn, nã vÉn thÕ. C¸c b¹n n¶n chÝ, b¶o nhau ph¸ ®i lµm c¸i kh¸c; nh−ng Sinh Cung kiªn tr× söa m·i, cuèi cïng, diÒu ®· bay vót lªn trêi xanh cao gi÷a tiÕng reo vui cña ®¸m trÎ lµng Trïa. Lµng Trïa cã nhiÒu ao, ®Çm, c©u c¸ còng lµ mét thó vui mµ Sinh Cung vµ c¸c b¹n ®Òu thÝch. Mét buæi tr−a, b¹n Thuyªn vµ Sinh Cung ®ang c©u c¸; phao ®éng, Thuyªn giËt m¹nh cÇn, l−ìi c©u ngo¾c vµo vµnh tai Sinh Cung lµm ch¶y m¸u. Thuyªn hèt ho¶ng kªu lªn, nh−ng Sinh Cung vÉn b×nh tÜnh h¸i mÊy ngän l¸ niÖt vß n¸t råi ®¾p vµo chç ®au. §Ó cho b¹n yªn t©m, Sinh Cung lu«n miÖng b¶o: “Kh«ng can chi, kh«ng can chi! CÇm m¸u lµ khái th«i mµ!”. HÊp dÉn nhÊt ®èi víi trÎ em vïng Chung Cù lµ ch¬i trß kÐo co trªn nói Chung. C¸c b¹n nhá thÝch vÒ cïng phe víi Sinh Cung; kh«ng ph¶i v× cËu kháe kÐo mµ do nhanh ý, cã mÑo nªn th−êng th¾ng cuéc. V¶ l¹i, cã khi bÞ thua, cËu vÉn b×nh tÜnh, kh«ng v¨ng tôc, næi khïng. §èi víi c¸c b¹n Ýt tuæi h¬n, cËu th−êng ©n cÇn bµy vÏ, kh«ng û thÕ lín tuæi mµ b¾t n¹t. Cô NguyÔn ThÞ KÐp rÊt mùc th−¬ng yªu, chiÒu chuéng ®øa ch¸u bÐ nhÊt trong nhµ; ch¼ng mÊy 41 khi cô quë m¾ng, nh−ng cô còng kh«ng ®Ó cho ch¸u ch¬i lªu læng. ¤ng S¾c ®i HuÕ ®−îc Ýt l©u, cô göi ch¸u sang lµng H÷u BiÖt (nay thuéc x· Nam Giang, huyÖn Nam §µn, tØnh NghÖ An) ®Ó tiÕp tôc häc ch÷ H¸n víi thÇy ®å Hoµng Phan Quúnh. Líp häc ®Æt ë gian nhµ ngoµi cña cô NguyÔn Träng Vü. Sinh Cung míi vµo häc mÊy h«m ®· ®−îc thÇy gi¸o chó ý. ThÊy Sinh Cung võa b»ng tuæi con trai lín cña m×nh (tøc Hoµng Phan KÝnh, cßn gäi lµ cËu Tr«ng) mµ häc kh¸, lÔ ®é, thÇy ®· xin cô KÐp cho cËu sang ë h¼n trong nhµ thÇy ¨n häc ®Ó lµm g−¬ng cho con m×nh. Hai anh em Tr«ng vµ Mäng (tøc Hoµng Phan So¹n) tuy lµ con thÇy gi¸o nh−ng häc lùc h¬i non. Sinh Cung häc kh¸ h¬n, th−êng lµm bµi vµ häc thuéc bµi tr−íc hai b¹n. Nh÷ng lóc r¶nh, Sinh Cung th−êng kÓ chuyÖn cho c¸c b¹n nghe. Tr«ng vµ Mäng rÊt mª nh÷ng chuyÖn l¹ ë kinh ®« HuÕ mµ Sinh Cung kÓ m·i vÉn kh«ng hÕt. Kh«ng bao giê Tr«ng vµ Mäng quªn ng−êi b¹n dÔ mÕn cña hai cËu. Riªng Sinh Cung, m·i tíi nöa thÕ kû sau, h×nh ¶nh ng−êi thÇy gi¸o ®¸ng kÝnh vµ hai b¹n ®ång løa cßn in m·i trong trÝ nhí cña cËu1. ____________ 1. Th¸ng 12-1961, vµo dÞp vÒ th¨m quª h−¬ng NghÖ An lÇn thø hai, lóc ®i qua lµng H÷u BiÖt, B¸c Hå ®· chØ vµo lµng vµ nãi víi ®ång chÝ Vâ Thóc §ång (lóc ®ã lµ ñy viªn Trung −¬ng §¶ng, BÝ th− TØnh ñy NghÖ An): “Thuë bÐ, m×nh cã häc víi thÇy ®å trong lµng nµy”. 42 Ch−¬ng II LíN KH¤N QUA NH÷NG MïA SEN I- “CËU ÊM” B×NH D¢N Mét tin vui bÊt ngê ®èi víi hä NguyÔn Sinh vµ d©n x· Chung Cù: «ng NguyÔn Sinh Huy (NguyÔn Sinh S¾c) ®ç phã b¶ng1 (khoa thi héi, T©n Söu, 1901). D©n lµng n« nøc chuÈn bÞ trèng cê, vâng läng ®i r−íc quan phã b¶ng vÒ “vinh quy b¸i tæ”. Khi d©n lµng kÐo ®Õn cÇu H÷u BiÖt (cÇu M−îu), c¸ch lµng Hoµng Trï kho¶ng 4km, th× võa gÆp quan phã b¶ng ®i bé tõ Vinh trë vÒ. ThËt kh«ng ai ngê «ng l¹i gi¶n dÞ nh− vËy. Mäi ng−êi mõng rì næi trèng, gi−¬ng cê läng, mêi quan phã b¶ng lªn vâng cho d©n lµng r−íc, nh−ng «ng mét mùc chèi tõ. Mét ng−êi th−a: “BÈm quan phã b¶ng, tõ x−a tíi nay, c¶ x· Chung Cù ta míi cã quan ®ç ®¹i khoa, xin ®−îc r−íc vinh quy cho tháa lßng d©n mong −íc bÊy nay”. ¤ng S¾c nhÊt ®Þnh kh«ng chÞu; thÕ lµ ____________ 1. Phã b¶ng lµ häc vÞ d−íi tiÕn sÜ. Cïng ®ç phã b¶ng khoa nµy cã «ng Phan Ch©u Trinh. 43 d©n lµng ph¶i lÆng trèng, xÕp cê läng, ®i bé cïng «ng phã b¶ng vÒ lµng. Trong khi ®ã, cïng trªn mét tuyÕn ®−êng cã hai ®¸m r−íc rËp r×nh hîp nghi thøc vinh quy cña hai vÞ ®ång khoa1 víi «ng phã b¶ng NguyÔn Sinh Huy. D©n trong x· ai còng biÕt, nhê c«ng lao cô Hoµng §−êng cïng gia ®×nh bªn vî ë lµng Hoµng Trï, «ng S¾c míi thµnh ®¹t. Song, theo tËp tôc cña ®Þa ph−¬ng vµ ý nguyÖn cña bµ con hä NguyÔn Sinh, «ng S¾c ®· ®ång ý vinh quy t¹i lµng Sen, quª néi. Lµng Kim Liªn ®· xuÊt quü c«ng Ých mua mét ng«i nhµ n¨m gian b»ng gç ®em vÒ dùng trªn kho¶nh ®Êt c«ng gÇn giÕng Cèc. Ng−êi anh c¶ NguyÔn Sinh Trî còng dùng cho em ba gian nhµ nhá (dïng lµm nhµ ngang). Lµng Sen vui nh− ngµy héi; tõ giµ tíi trÎ, ai còng tù hµo vÒ lÇn ®Çu tiªn trong x· cã ng−êi ®ç ®¹i khoa2. Håi ®ç cö nh©n, «ng ®· kh«ng tæ chøc khao mõng. Nay «ng l¹i lÊy lý do lµ gia ®×nh míi cã tang ®Ó tõ chèi viÖc tæ chøc khao mõng lín. MÆc dï thÕ, ____________ 1. Tøc «ng NguyÔn §×nh §iÓn quª x· Xu©n Hå, huyÖn Nam §µn vµ «ng NguyÔn Xu©n Th−ëng ë x· D−¬ng LiÔu, huyÖn Thanh Ch−¬ng (nay thuéc x· Nam Trung, huyÖn Nam §µn, tØnh NghÖ An). 2. TÝnh tõ n¨m 1635 ®Õn n¨m 1901, c¶ thi h−¬ng lÉn thi héi gåm 96 khoa, x· Chung Cù cã 193 vÞ ®ç cö nh©n vµ tó tµi (x−a gäi lµ h−¬ng cèng vµ sinh ®å). ChØ cã «ng NguyÔn Sinh S¾c ®ç héi, ®¹i khoa. 44 x· Chung Cù vÉn trÝch 200 quan tiÒn quü nghÜa th−¬ng vµ ruéng th¸nh ®Ó «ng lµm cç ¨n khao. Kh«ng nì phô lßng tèt cña bµ con lµng x·, «ng S¾c chØ lÊy 10 quan tiÒn ®ñ mua trÇu n−íc; sè cßn l¹i, «ng nhê héi ®ång kú môc ®em chia cho nh÷ng gia ®×nh nghÌo trong lµng Sen lµm kÕ sinh nhai. Sî “tiÒn vµo nhµ khã nh− giã vµo nhµ trèng”, «ng th©n hµnh xuèng tõng xãm, gãp ý víi bµ con nªn dïng tiÒn Êy mua m©y tre vÒ ®an l¸t, b¸n lÊy tiÒn1. Lßng th−¬ng d©n nghÌo cña «ng lµm cho mäi ng−êi kh©m phôc vµ kÝnh nÓ. Trong bøc tr−íng “CÈm hoµn chi l¹c” (Vui c¶nh ¸o gÊm trë vÒ) cña lµng Kim Liªn mõng «ng ®ç phã b¶ng (do cö nh©n V−¬ng Thóc Quý chÊp bót) cã ®o¹n: “... Lµng ta, ®Êt v¨n vËt, chèn thi th−. Tù tiÒn Lª, ®−êng khoa cö vÉn t¨ng tªn sæ ®Ëu, ®Õn b¶n TriÒu nÕp v¨n ch−¬ng cßn chËm thÊy tin xu©n. Héi Tao §µn2 ®Æt ra tam gi¸p, b¶ng tó tµi míi tróng nhÊt danh. Bëi vËy, ®Êt ch−a nªn hay lßng trêi cßn ®îi. Nay mõng phã b¶ng NguyÔn HiÒn Thai. NÒn nÕp tr©m anh, v¨n ch−¬ng vÊu chèt... Nµy! HiÒn Thai: tõ Phó Xu©n mµ quay ra B¾c, mang vî con l¹i trë vµo Nam. Nhµ chèn Ngù B×nh, ____________ 1. Cã n¬i cßn gi÷ nguån vèn Êy ®Õn n¨m 1945. 2. Vua Lª Th¸nh T«ng (1442 - 1497) lËp héi Tao §µn gåm 28 nhµ th¬ giái d−íi triÒu Lª. 45 th©n n¬i Tr−êng Gi¸m. C¬m cñi Høa Hµnh Tö 1, rau ch¸o Ph¹m Yªm C«ng2. T©m chÝ lín lao; sù nghiÖp tèt ®Ñp. Cho nªn lêi v¨n ch−¬ng kªu nh− tiÕng vµng gieo r¬i xuèng ®Êt. Mµ gÆp c¶nh gia ®×nh ®óng lµ vÎ ngäc mµi giòa tù trêi. C¶nh s¬ viªn võa thÊy chît tØnh giÊc m¬ ®ªm, t×nh trung niªn ®· c¶m ®øt d©y ®µn s¾t. NÆng t×nh hoµi b·o, mái gãt b«n tr×... ... §Êt NhÞ Gi¸p ng−êi x−a truyÒn thèng, b¶ng tam tr−êng nghiÖp tr−íc s¸ng ngêi. Lßng ng−êi h¶ vÒ thÕ vËn v¨n ch−¬ng, thÕ nªn mõng, mµ ph¶i mõng ®ã! T«n c«ng tiÕn tíi TriÒu ®×nh h−¬ng ®¶ng, sÏ ë ®©y, tÊt c¶ ë ®©y ch¨ng? Mõng ghi ¸o gÊm vÒ lµng Tr−íng v¨n kÝnh tÆng mÊy hµng n«m na N¨m T©n Söu (1901) Thµnh Th¸i 13 Cö nh©n V−¬ng Thóc Quý”. VÒ lµng Sen, «ng phã b¶ng lµm lÔ “vµo lµng” cho hai con trai. Ch¾c «ng nghÜ ®Õn t−¬ng lai cña con, bÌn ghi tªn Sinh Khiªm lµ TÊt §¹t vµ Sinh Cung lµ TÊt Thµnh vµo sæ lµng. Trong thùc tÕ, tªn TÊt §¹t chØ dïng trong giÊy tê, th−êng ngµy, ng−êi ta quen gäi lµ C¶ Khiªm. ____________ 1. Høa Hµnh Tö, ng−êi ®êi Tèng, tù kiÕm sèng ®Ó häc thµnh tµi. 2. Ph¹m Träng Yªm ®êi Tèng, nhµ nghÌo ph¶i ¨n rau ch¸o lÇn håi nh−ng häc giái, ®ç tr¹ng nguyªn. 46 Cßn tªn TÊt Thµnh, cho m·i ®Õn n¨m 1910 míi dïng chÝnh thøc, thay thÕ tªn NguyÔn Sinh Cung. TiÕng lµ con quan phã b¶ng nh−ng c¸ch sinh ho¹t cña anh em TÊt §¹t, TÊt Thµnh còng kh«ng kh¸c tr−íc lµ bao. C¸ch sèng Êy lµm cho mäi thµnh viªn trong gia ®×nh «ng S¾c gÇn gòi víi d©n lµng (tÊt nhiªn, thêi Êy, ai còng quý träng häc vÞ nhµ nho vµ gäi «ng S¾c lµ “quan phã b¶ng”). Cã lÇn kh¸ch ®Õn th¨m nhµ, hái tªn c¸c con, «ng S¾c ®· nãi ®ïa: “Cu anh tªn Kh¬m, cu em tªn C««ng, Kh¬m C««ng mµ!” (Kh¬m C««ng lµ thæ ©m ®Þa ph−¬ng vïng Nam §µn khi gäi Khiªm, Cung, nãi l¸i lµ “kh«ng c¬m”). ThËt khã mµ hiÓu næi v× sao mét gia ®×nh khoa b¶ng l¹i sèng thanh bÇn, ®¹m b¹c ®Õn nh− vËy. Nh−ng ®èi víi d©n xø NghÖ, nhÊt lµ vïng Nam §µn, ®iÒu ®ã ch¼ng cã g× l¹. Tuy lµ “®Êt v¨n vËt, chèn thi th−”, d©n cã truyÒn thèng hiÕu häc, nhiÒu nhµ khoa b¶ng næi tiÕng, nh−ng h»ng ngµy, c¸c nhµ Nho còng ph¶i lao ®éng ch©n tay vÊt v¶, v× mét lÏ ®¬n gi¶n lµ “cã thùc míi vùc ®−îc ®¹o”. Nh©n d©n vïng nµy th−êng ®äc c©u ca dao quen thuéc: X−a nay næi tiÕng lµng Sen, Nho bu«n, ®å nhñi1 ®· quen ®i råi! Còng nh− nhiÒu vïng kh¸c ë n«ng th«n tØnh NghÖ An, lµng Sen vèn ®· nghÌo l¹i cµng nghÌo ____________ 1. §å lµ thÇy ®å d¹y ch÷ Nho. Nhñi lµ xóc tÐp b»ng c¸i nhñi (®an b»ng tre). 47 thªm tõ khi n−íc mÊt, d©n n« lÖ, lÇm than. T¹i ®©y, ngoµi nghÒ n«ng, bµ con cßn lµm nhiÒu nghÒ kh¸c nh− dÖt v¶i, ®an l¸t hoÆc nghÒ s¬n trµng, kiÕm cñi, ®èt than... Víi t©m hån th¬ méng, rÊt yªu thiªn nhiªn, TÊt Thµnh tù hµo víi c¶nh ®Ñp cña lµng quª m×nh. Nh−ng ®iÒu ®¸ng tù hµo nhÊt lµ Kim Liªn cã nhiÒu di tÝch lÞch sö vµ nhiÒu anh hïng hµo kiÖt. Ngay tr−íc ngâ nhµ cËu, chÕch vÒ bªn ph¶i lµ c¸i giÕng Cèc, n¬i thùc d©n Ph¸p ®· ra lÖnh t¸t c¹n n−íc ®Ó t×m vò khÝ cña “Chung nghÜa binh” khi chóng ®· ®µn ¸p ®−îc cuéc khëi nghÜa cña V−¬ng Thóc MËu (1886). H×nh ¶nh ng−êi anh hïng cña quª h−¬ng - ng−êi b¹n d¹y häc cña «ng ngo¹i Hoµng §−êng cña cËu - hy sinh ngay t¹i lµng ®Ó b¶o toµn khÝ tiÕt, ®· tõng g©y xóc ®éng m¹nh trong lßng cËu. Mét vinh dù lín cña NguyÔn TÊt Thµnh lµ ®−îc th©n phô göi sang häc víi thÇy V−¬ng Thóc Quý1, lµ con trai cô V−¬ng Thóc MËu. Mang nÆng thï nhµ nî n−íc, thÇy võa d¹y häc võa ngÇm liªn kÕt víi nh÷ng ng−êi cã t©m huyÕt ®Ó m−u tÝnh viÖc ®¸nh T©y. ThÇy cã tªn trong ®éi “SÜ tö CÇn V−¬ng” do «ng Phan Béi Ch©u vµ «ng TrÇn V¨n L−¬ng lËp ra. ThÇy ®· cïng víi mÊy chôc ng−êi trong ®éi, ____________ 1. V−¬ng Thóc Quý (1862 - 1907) ®Ëu cö nh©n khoa T©n M·o (1891), næi tiÕng vÒ ch÷ ®Ñp, giái c©u ®èi vµ còng næi tiÕng vÒ ho¹t ®éng yªu n−íc ë NghÖ An. 48 d−íi sù chØ huy cña «ng Phan Béi Ch©u, ®Þnh lµm mét cuéc b¹o ®éng ®¸nh chiÕm thµnh NghÖ An vµo ngµy lÔ ChÝnh trung1. Song v× bªn ®Þch ®Ò phßng nghiªm ngÆt, néi øng kh«ng hµnh ®éng ®−îc, c«ng viÖc ph¶i ®×nh chØ. ThÇy th−êng göi g¾m t©m sù yªu n−íc vµ c¨m thï giÆc vµo nh÷ng bµi gi¶ng cho häc trß. ThÇy thÝch ng©m bµi th¬ “§iÕu V−¬ng Thóc MËu” cña mét nhµ nho viÕng th©n phô: “L¨ng l¨ng kú khÝ tû Kú S¬n, BÊt tö ninh dung nghÞch lç hoµn. T¸ vÊn phÇn l¨ng hµ xø t¹i? T¶ biªn Hång LÜnh, h÷u Kim Nhan”2. DÞch nghÜa: Tµi khÝ l¹ cña «ng vßi väi nh− nói Kú S¬n, Kh«ng chÕt th× kh«ng ®Ó cho qu©n giÆc trë vÒ. Nay muèn hái phÇn mé cña «ng ë ®©u? ë chç bªn tr¸i lµ nói Hång LÜnh, bªn ph¶i lµ nói Kim Nhan. Trªn bµn thê phÝa trong líp häc th−êng cã khãi h−¬ng, ®Ìn nÕn thê cô V−¬ng Thóc MËu. Mét lÇn ____________ 1. LÔ ChÝnh trung cßn gäi lµ ngµy “Héi T©y”, tøc lµ ngµy Quèc kh¸nh Céng hßa Ph¸p (14-7-1789). 2. Th¬ v¨n yªu n−íc nöa sau thÕ kû XIX (1858-1900), S®d, tr.557-558. 49 th¾p ®Ìn, dÇu s¸nh ra, thÇy liÒn ra cho häc trß mét vÕ ®èi: Th¾p ®Ìn lªn dÇu v−¬ng ra ®Õ. Cã häc trß lín tuæi ®èi ngay: §èt nhang råi giã qu¹t bay tµn. Trß NguyÔn TÊt Thµnh xin ®èi: C−ìi ngùa dong th¼ng TÊn lªn §−êng1. ThÇy gi¸o khen c¶ hai c©u ®èi cña hai trß, nh−ng víi c©u sau cña trß TÊt Thµnh, thÇy cho r»ng ®èi tho¸t h¬n, thÓ hiÖn ý chÝ vµ hoµi b·o lín h¬n, kh«ng gß bã víi nghÜa ®en cña tõng tõ trong vÕ ®èi. Häc víi thÇy V−¬ng Thóc Quý, TÊt Thµnh c¶m thÊy rÊt tho¶i m¸i, dÔ hiÓu, v× thÇy thøc thêi, kh«ng nÖ cæ, kh«ng b¾t häc trß nhåi sä cæ v¨n theo lèi “tÇm ch−¬ng trÝch có”. Lµ tÊm g−¬ng s¸ng cho häc trß noi theo, thÇy gîi cho NguyÔn TÊt Thµnh nh÷ng vÊn ®Ò mµ trong b−íc tr−ëng thµnh, anh cßn ph¶i t×m hiÓu cho ®Õn n¬i ®Õn chèn. Trong thêi gian Êy (kho¶ng n¨m 1901-1904), ho¹t ®éng yªu n−íc cña c¸c sÜ phu trong huyÖn Nam §µn, NghÖ An rÊt s«i næi. Nhµ thÇy gi¸o V−¬ng Thóc Quý lµ n¬i c¸c sÜ phu th−êng lui tíi. ____________ 1. “V−¬ng” lµ v−¬ng v·i ra. “§Õ” lµ ®Õ ®Ìn. “TÊn” lµ tiÕn. TÊn, §−êng cßn lµ tªn cña hai triÒu ®¹i phong kiÕn Trung Hoa; nhµ TÊn x−ng v−¬ng, nhµ §−êng x−ng ®Õ. 50 Ngoµi c¸c «ng Phan Béi Ch©u, Ng− H¶i §Æng Th¸i Th©n vµ nh÷ng ng−êi quen thuéc trong huyÖn, cßn cã nhiÒu vÞ l¹ mÆt tõ nh÷ng miÒn xa x«i t×m ®Õn. Nh÷ng h«m nhµ cã kh¸ch, thÇy Quý ra bµi tËp cho häc trß ®−a vÒ nhµ tù häc. Cßn TÊt Thµnh th−êng ®−îc l−u l¹i gióp viÖc tiÕp kh¸ch cho thÇy. Ngoµi viÖc ®un n−íc, pha trµ, TÊt Thµnh cßn ®−îc thÇy tin t−ëng giao cho mang th− tõ liªn l¹c ®Õn c¸c sÜ phu trong vïng. Häc víi thÇy V−¬ng Thóc Quý1 cho ®Õn lóc thÇy bËn ho¹t ®éng bÝ mËt víi c¸c sÜ phu, NguyÔn TÊt Thµnh ®−îc th©n phô göi sang häc víi thÇy gi¸o TrÇn Th©n2 ë lµng Ngäc §×nh, x· Chung Cù. Lµng Ngäc §×nh cã ®Òn Th¸nh C¶, thê mét vÞ t−íng cã c«ng ®êi nhµ TrÇn. D©n lµng nµy ai còng thuéc c©u ca dao: NhÊt vui lµ c¶nh quª m×nh, Kim Liªn sen tèt, Ngäc §×nh chu«ng kªu. ThÇy gi¸o TrÇn Th©n lµ mét nhµ nho häc réng, biÕt nhiÒu, tÝnh t×nh ®iÒm ®¹m, thanh b¹ch. ThÇy th−êng khuyªn häc trß: “§éc thÞ m«n t©m tù vÊn, hµo v« kim h¾c chi t©m” (NghÜa lµ: Ph¶i biÕt tù hái m×nh, chí ®Ó ®ång tiÒn lµm ®en tèi l−¬ng t©m). ____________ 1. C¶ hai lÇn vÒ th¨m quª (1957 vµ 1961), B¸c Hå ®Òu hái th¨m gia téc thÇy V−¬ng Thóc Quý. B¸c nãi víi c¸n bé cïng ®i: “ThÇy cö V−¬ng lµ thÇy gi¸o d¹y B¸c thuë bД. 2. TrÇn Th©n (1839 - 1917), quª lµng Ngäc §×nh, x· Chung Cù, huyÖn Nam §µn, tØnh NghÖ An. 51 Tuy rÊt quý träng phÈm c¸ch cña thÇy TrÇn Th©n, nh−ng häc víi thÇy, TÊt Thµnh c¶m thÊy gß bã. ThÇy th−êng lÊy lµm khã chÞu khi häc trß hái thªm nh÷ng ®iÒu ngoµi s¸ch vë “Th¸nh hiÒn”. Còng v× thÕ mµ chØ häc víi thÇy Ýt l©u, TÊt Thµnh l¹i vÒ häc víi cha m×nh. II- NH÷NG DÊU ÊN LÞCH Sö Tr−íc ngâ nhµ «ng phã b¶ng, chÕch vÒ bªn tr¸i cã c¸i lß rÌn «ng §iÒn. ¤ng chÝnh tªn lµ Hoµng Xu©n LuyÕn, nh−ng v× cã con trai ®Çu tªn §iÒn cho nªn d©n lµng quen gäi lµ «ng §iÒn1. ¤ng giái nghÒ rÌn, rÊt thËt thµ, vui tÝnh, ®−îc nhiÒu ng−êi quý mÕn. HÔ r¶nh viÖc, anh Thµnh l¹i ra lß rÌn ch¬i. ThÊy anh lÔ ®é, ham häc hái, «ng §iÒn ©n cÇn bµy vÏ cho anh tËp thôt bÔ, ®Ëp ®e. ¤ng còng vui vÎ cho anh m−în ®å nghÒ ®Ó anh tËp giòa liÒm, söa dao kÐo, hoÆc lµm ®å ch¬i. T¹i ®©y, vÒ mïa ®«ng cµng Êm ¸p vµ th−êng ®«ng vui r«m r¶ nh− mét c©u l¹c bé nhá cña lµng Sen. Ngoµi nh÷ng c©u chuyÖn tr¹ng tiÕu l©m c−êi ®Õn ch¶y n−íc m¾t, cßn cã nhiÒu chuyÖn kh¸c rÊt hÊp dÉn lý thó. Anh Thµnh thÝch nghe nh÷ng c©u chuyÖn cßn nãng hæi vÒ nh÷ng trËn chiÕn ®Êu ¸c liÖt víi ____________ 1. DÞp vÒ th¨m quª n¨m 1957, B¸c Hå cã hái th¨m: “Con ch¸u cô §iÒn b©y giê ra sao?”, vµ Ng−êi ®· nhËn ra «ng §iÒn trong ®¸m ®«ng d©n lµng. 52 giÆc Ph¸p cña nghÜa qu©n Phan §×nh Phïng - Cao Th¾ng. Lµ thî rÌn, «ng §iÒn kho¸i nhÊt lµ chuyÖn «ng Cao Th¾ng1 ®· chÕ t¹o ®−îc c¶ sóng tr−êng kh¸ tinh x¶o. Ng−êi ta ®äc cho nhau nghe bµi “VÌ Cao Th¾ng”: Sóng ta chÕ ®−îc võa xong, §em ra mµ b¾n nøc lßng l¾m thay! B¾n cho tiÖt gièng qu©n T©y, CËy nhiÒu sóng èng, phen nµy hÕt khoe. Anh Thµnh rÊt xóc ®éng khi nghe ®Õn ®o¹n «ng Cao Th¾ng bÞ giÆc Ph¸p b¾n thñng bông trong trËn ®ån Nu (ngµy 21-11-1893). Cao Th¾ng mÊt, cô Phan §×nh Phïng mÊt c¸nh tay ®¾c lùc. Tuy vËy, cô vÉn l·nh ®¹o nghÜa qu©n chiÕn ®Êu víi giÆc Ph¸p ®Õn h¬i thë cuèi cïng (ngµy 28-12- 1895)... Nh¾c ®Õn tÊm g−¬ng anh hïng cña cô, ai mµ ch¼ng xóc ®éng vµ kh©m phôc, ai mµ kh«ng c¨m giËn hµnh ®éng tr¶ thï hÌn h¹, bØ æi cña thùc d©n Ph¸p. TÊt Thµnh cßn phÊn chÊn vµ tù hµo khi ®−îc biÕt, ngay trong hä NguyÔn Sinh cña anh còng cã ng−êi gia nhËp nghÜa qu©n Phan §×nh Phïng; ®ã lµ «ng NguyÔn Sinh QuyÕn. ¤ng QuyÕn lµ mét “Chung nghÜa binh” d−íi l¸ cê CÇn V−¬ng cña ____________ 1. Cao Th¾ng (1865 - 1893) quª huyÖn H−¬ng S¬n, tØnh Hµ TÜnh, lµm liªn l¹c cho nghÜa qu©n Phan §×nh Phïng tõ n¨m 11 tuæi, sau ®−îc gi÷ chøc “ch−ëng binh” chØ huy toµn qu©n. 53 V−¬ng Thóc MËu. Sau khi cô V−¬ng tö tiÕt, «ng lo viÖc mai t¸ng thñ lÜnh chu tÊt råi cïng mét sè b¹n chiÕn ®Êu v−ît s«ng, léi suèi, vµo tËn nói Vò Quang (huyÖn H−¬ng Khª, tØnh Hµ TÜnh) gia nhËp nghÜa qu©n Phan §×nh Phïng. Khi cuéc khëi nghÜa H−¬ng Khª bÞ ®µn ¸p, «ng bÞ giÆc b¾t, gi¶i vÒ tËn lµng Sen xö chÐm. Th¸i ®é b×nh th¶n cña «ng tr−íc l−ìi g−¬m cña giÆc lµ h×nh ¶nh kh«ng bao giê phai mê trong t©m trÝ cña nh©n d©n lµng Sen. §ã lµ nh÷ng chuyÖn míi x¶y ra, cßn biÕt bao chuyÖn thêi x−a vÉn cßn l−u dÊu tÝch l¹i mµ c¸c bËc cha chó th−êng kÓ cho con ch¸u nghe nh−: chuyÖn Mai Thóc Loan khëi nghÜa chèng giÆc §−êng, x©y thµnh V¹n An; chuyÖn Lª Lîi chèng giÆc Minh, x©y thµnh Lôc Niªn, ®¸nh c¸c trËn Bå TÊt, Trµ L©n; chuyÖn Quang Trung tuyÓn mÊy v¹n qu©n xø NghÖ råi hµnh qu©n thÇn tèc ra Th¨ng Long ®¸nh tan giÆc Thanh, vÒ sau, x©y dùng Ph−îng Hoµng Trung §« trªn nói QuyÕt (Vinh)... KÓ sao cho hÕt nh÷ng dÊu Ên lÞch sö trong tØnh, trong huyÖn vµ trong lµng x·, nh÷ng di tÝch, nh÷ng n¬i ®· tõng chèng chäi quyÕt liÖt víi c¸c thÕ lùc bµnh tr−íng cña c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn ph−¬ng B¾c vµ víi bän ®Õ quèc ph−¬ng T©y. Vèn b¶n tÝnh ham ®äc s¸ch, th−êng ngµy anh Thµnh rÊt ph©n v©n vµ hái ng−êi lín: “V× sao chØ thÊy s¸ch lÞch sö Tµu mµ kh«ng cã s¸ch Nam sö?”. Khi biÕt ë thÞ x· Vinh cã b¸n nhiÒu lo¹i s¸ch, 54 anh rñ b¹n xuèng Vinh t×m mua. Tõ lµng Sen xu«i Vinh chØ ®i bé mÊt kho¶ng hai tiÕng r−ìi ®ång hå lµ tíi. §óng lµ trong hiÖu s¸ch cã Nam sö (lÞch sö ViÖt Nam), nh−ng gi¸ ®Õn “mét quan n¨m” (150 ®ång tiÒn kÏm), trong khi c¶ ba cËu häc trß dèc tói còng ch−a ®Çy mét quan. V× thÕ, TÊt Thµnh xin m−în s¸ch ®äc t¹i chç vµ cè nhí tãm t¾t nh÷ng chuyÖn hÊp dÉn ®Ó vÒ ghi chÐp l¹i vµ kÓ cho c¸c b¹n nghe. * * * Tuæi thiÕu niªn cña NguyÔn TÊt Thµnh ®−îc t¾m m×nh trong dßng s«ng d©n ca s©u l¾ng, mªnh mang cña quª h−¬ng. §Êt Nam §µn tõ xa x−a ®· næi tiÕng cã nhiÒu lµn ®iÖu d©n ca ®Æc s¾c. Thanh Ch−¬ng lµ ®Êt cµy bõa, Nam §µn b«ng v¶i h¸t hß th©u canh1. Qu¶ vËy, thêi Êy, trªn ®Êt Nam §µn, suèt mét d¶i tõ c¸c lµng Xu©n Hå, Xu©n LiÔu ®Õn Kim Liªn, Hoµng Trï, NguyÖt Qu¶, Ngäc §×nh ®Òu ph¸t triÓn nghÒ b«ng v¶i, t»m t¬. §ªm ®ªm, trai g¸i trong vïng th−êng quay xa, kÐo sîi vµ h¸t ____________ 1. NguyÔn §æng Chi vµ Ninh ViÕt Giao: Ca dao NghÖ TÜnh, Së V¨n hãa vµ Th«ng tin NghÖ TÜnh xuÊt b¶n, 1984, tr.167. 55 ph−êng v¶i. D−íi ¸nh tr¨ng vµng, nh÷ng nÐt sinh ho¹t Êy trë thµnh nhu cÇu kh«ng thÓ thiÕu ®−îc trong ®êi sèng tinh thÇn cña mäi ng−êi. Cã khi ng−êi ta h¸t th©u ®ªm, suèt s¸ng: H¸t cho ®æ qu¸n xiªu ®×nh, Cho long lanh n−íc cho rung rinh trêi! NhiÒu nhµ nho còng rÊt mª h¸t vÝ dÆm (ph−êng v¶i, ®ß ®−a). §¹i thi hµo NguyÔn Du, Uy viÔn t−íng qu©n NguyÔn C«ng Trø ngµy x−a còng ®· tõng ®i h¸t vÝ dÆm. ¤ng Gi¶i San (Phan Béi Ch©u) lµ mét “c©y” h¸t vÝ dÆm næi tiÕng cã tµi ®èi ®¸p. Ban ®Çu, TÊt Thµnh còng nh− c¸c b¹n trÎ kh¸c mª «ng Gi¶i San v× c¸i tµi ®èi ®¸p nhanh nh¹y vµ hãm hØnh cña «ng. Nh−ng l©u dÇn, anh c¶m thÊy, «ng kh«ng chØ h¸t d©n ca ®Ó tiªu khiÓn, mµ cßn u Èn mét mèi t×nh non n−íc qua nh÷ng c©u h¸t ®Çy chÊt khÝch lÖ ý thøc tr¸ch nhiÖm ®èi víi non s«ng, nßi gièng L¹c Hång: §«i ta cïng giät m¸u ®µo, Cïng vßng n« lÖ, biÕt thuë nµo tù do1. ¤ng Phan Béi Ch©u ngµy cµng thu hót lßng mÕn mé cña NguyÔn TÊt Thµnh. Víi vÇng tr¸n cao, ®«i m¾t th¨m th¼m, ®¨m chiªu, tÝnh «ng s«i næi, dÔ tin ng−êi, yªu mÕn líp trÎ. Quª «ng ë th«n ____________ 1. NguyÔn §æng Chi vµ Ninh ViÕt Giao: Ca dao NghÖ TÜnh, S®d, tr. 39. 56 §an NhiÖm, tæng Xu©n LiÔu, huyÖn Nam §µn, chØ c¸ch lµng Sen 5km. ¤ng th−êng qua l¹i víi thÇy gi¸o V−¬ng Thóc Quý vµ nhµ «ng NguyÔn Sinh S¾c ng©m vÞnh th¬ phó vµ luËn bµn thÕ sù. ¤ng hay kÓ cho chÞ em TÊt Thµnh nh÷ng c©u chuyÖn hÊp dÉn, trong ®ã cã chuyÖn cô Hoµng Phan Th¸i1 bÞ xö chÐm v× chiªu tËp nghÜa binh chèng l¹i triÒu ®×nh Tù §øc b¸n n−íc. Phan Béi Ch©u (tøc Phan V¨n San) sinh ngµy 26-12-1867 (Ýt h¬n «ng NguyÔn Sinh S¾c n¨m tuæi, nh−ng l¹i nhiÒu h¬n «ng Phan Ch©u Trinh n¨m tuæi (1872). Ngay tõ thuë bÐ, Phan ®· næi tiÕng th«ng minh. B¶y, t¸m tuæi ®· th«ng th¹o c¸c lo¹i v¨n cö tö, 16 tuæi ®i thi ®ç ®Çu xø nªn còng th−êng ®−îc ng−êi ®êi gäi lµ “§Çu xø San”. ¤ng sím cã tinh thÇn yªu n−íc, 17 tuæi ®· th¶o hÞch B×nh T©y thu B¾c ®em d¸n ë c©y to ®Çu lµng. N¨m «ng 19 tuæi, kinh thµnh HuÕ thÊt thñ, vua Hµm Nghi xuèng chiÕu CÇn V−¬ng, Phan Béi Ch©u còng tæ chøc ®éi “ThÝ sinh qu©n” gåm 60 ng−êi ®Ó øng nghÜa, nh−ng ch−a kÞp hµnh ®éng ®· bÞ ____________ 1. Hoµng Phan Th¸i (1819-1865), chÝ sÜ triÒu Tù §øc, quª lµng Cæ §an, huyÖn Nghi Léc, tØnh NghÖ An. ¤ng lµ ng−êi thøc thêi, nh×n xa, thÊy réng, cã khuynh h−íng c¶i c¸ch, canh t©n, song nh÷ng ý tèt ®ã ®Òu bÞ triÒu ®×nh cho lµ viÖc “®¹i nghÞch”. N¨m 1865, «ng bÞ triÒu ®×nh HuÕ xö chÐm. 57 tan r·. Trong kho¶ng 10 n¨m cuèi thÕ kû XIX, «ng võa d¹y häc ®Ó nu«i cha mÑ giµ, võa t×m ®äc thªm “T©n th−, T©n v¨n” vµ më réng giao du, t×m ng−êi ®ång t©m, ®ång chÝ. N¨m 1904, «ng cïng C−êng §Ó lËp Duy T©n héi... Lai lÞch Phan Béi Ch©u kh«ng l¹ g× víi chÞ em NguyÔn TÊt Thµnh, vµ ®ã lµ mét tÊm g−¬ng rÊt gÇn, cã ¶nh h−ëng rÊt s©u s¾c ®Õn ý chÝ vµ nghÞ lùc cña c¶ ba chÞ em. ChÞ B¹ch Liªn vµ anh TÊt §¹t cña TÊt Thµnh vÒ sau ®· cã nh÷ng ho¹t ®éng theo ph¸i b¹o ®éng trong Duy T©n héi cña Phan Béi Ch©u. Cßn b¶n th©n TÊt Thµnh th× ®· nghe ®−îc nhiÒu chuyÖn, thuéc nhiÒu th¬ ca chøa chan lßng yªu n−íc th−¬ng d©n, c¨m thï giÆc cña «ng. ChÝnh Phan Béi Ch©u ®· cã dÞp nh¾c l¹i nh÷ng kû niÖm ®èi víi gia ®×nh NguyÔn TÊt Thµnh: “... T«i tõ lóc bÐ ®äc s¸ch, hiÓu ®−îc Ýt nhiÒu nghÜa lý vÉn kh«ng thÝch g× lèi sèng theo thãi th−êng nh− ng−êi chung quanh. Th−êng thÝch ®äc hai c©u th¬ cæ: “Mçi ph¹n bÊt vong duy tróc b¹ch, LËp th©n tèi h¹ thÞ v¨n ch−¬ng”1. ____________ 1. Hai c©u th¬ nµy cña Tïy Viªn (Viªn Mai), nhµ th¬ Trung Hoa, ®Çu ®êi nhµ Thanh. §¹i ý hai c©u th¬ trªn: Mçi b÷a (¨n) kh«ng quªn nghiÒn ngÉm s¸ch vë (th¸nh hiÒn). Cßn nh− muèn lËp th©n th× hÌn nhÊt lµ v¨n ch−¬ng. Phan Béi Ch©u ®· tõng trÝch vµ dÞch hai c©u th¬ trªn lµ: C«ng ë non s«ng thiªng tÊc d¹ Th©n nhê bót mùc qu¸ hÌn trai. 58 ¤ng NguyÔn ¸i Quèc håi míi lªn m−êi ®· cã lÇn nghe t«i n»m ng©m hai c©u ®ã lóc say r−îu; ®Õn nay «ng vÉn cßn nhí vµ nh¾c l¹i...”1. III- Më RéNG TÇM M¾T Theo luËt lÖ triÒu ®×nh thêi Êy, nh÷ng vÞ ®· ®ç ®¹i khoa sau kú thi héi, sau mét thêi gian nhÊt ®Þnh vÒ quª “vinh quy b¸i tæ”, ph¶i trë l¹i kinh ®« chê lÖnh bæ hµm. Nh−ng «ng Phã b¶ng NguyÔn Sinh Huy vÉn nÊn n¸ ë quª nhµ. T©m tr¹ng «ng ®ang bÞ gi»ng xÐ bëi nhiÒu suy nghÜ chøa ®Çy m©u thuÉn. “Dïi mµi kinh sö” ngãt ba chôc n¨m trêi, hai khãa thi h−¬ng, ba lÇn thi héi, ®Ëu ®¹t råi l¹i chÇn chõ kh«ng muèn “lai kinh”. ThËt lµ ng−îc ®êi! Bµ con hä hµng lµng n−íc kh«ng Ýt ng−êi vÉn nãng lßng muèn «ng sím ra lµm quan ®Ó “c¶ hä ®−îc nhê”. B¶n th©n «ng, nÕu muèn ®ì ®Çn gia ®×nh, nu«i nÊng c¸c con, phông d−ìng mÑ giµ, ¾t kh«ng cßn con ®−êng nµo tèt h¬n lµ ra lµm quan ®Ó “vinh th©n ph× gia”. Nh−ng nçi nhôc mÊt n−íc vµ c¶nh nhèn nh¸o chèn quan tr−êng lµm cho l−¬ng t©m «ng c¾n røt. ¤ng ®µnh t×m c¸ch tho¸i th¸c, “c¸o èm” víi bÒ trªn. ____________ 1. Th¬ v¨n yªu n−íc vµ c¸ch m¹ng ®Çu thÕ kû XX (1900-1930), Nxb. V¨n häc, Hµ Néi, 1976, tr.163-164. 59 Trong tê tr×nh cña Bé L¹i (triÒu NguyÔn) ®Ò ngµy 15, th¸ng T− nhuËn n¨m Thµnh Th¸i thø 18 (tøc ngµy 6-6-1906) cã ®o¹n: “Míi ®©y, cø theo lêi bÈm cña Phã b¶ng NguyÔn Sinh Huy (bèn m−¬i l¨m tuæi, ng−êi tØnh NghÖ An), viªn nµy dù tróng phã b¶ng kú thi héi khoa T©n Söu n¨m Thµnh Th¸i thø 13, lÇn ®ã vÒ th¨m quª nhµ xong th× bÞ bÖnh ë l¹i quª qu¸n uèng thuèc...”. ChÝnh trong thêi gian “c¸o èm” ®ã, «ng phã b¶ng ®· ®−a hai con trai theo «ng ®i nhiÒu n¬i trong xø NghÖ. Mét ngµy ®Çu Xu©n n¨m 1903, hai anh em TÊt §¹t, TÊt Thµnh ®−îc cha cho ®i lªn huyÖn Thanh Ch−¬ng, tØnh NghÖ An. §Êt Thanh Ch−¬ng trï phó nh−ng d©n còng nghÌo nh− Nam §µn. ë ®©y hÇu nh− nhµ nµo còng lÊy “nhót”1 lµm thøc ¨n th−êng ngµy, mét mãn ®Æc s¶n cã “th−¬ng hiÖu” Thanh Ch−¬ng ®· ®i vµo c©u ca: “Nhót Thanh Ch−¬ng, t−¬ng Nam §µn”. Thanh Ch−¬ng cã c¶nh s¾c thiªn nhiªn kú thó, cã vïng ®Þa thÕ hiÓm trë gi¸p giíi vïng huyÖn H−¬ng S¬n, tØnh Hµ TÜnh, ®· tõng lµ hËu cø cña cuéc khëi nghÜa Phan §×nh Phïng. Thanh Ch−¬ng lµ quª h−¬ng cña TrÇn TÊn, thñ lÜnh cña cuéc khëi nghÜa V¨n th©n n¨m Gi¸p TuÊt (1874) ë NghÖ An. ____________ 1. Mãn ¨n lµm b»ng mÝt xanh b¨m nhá, ®em muèi lÉn víi x¬ mÝt chÝn, ngän ®Ëu... ®Ó ¨n dÇn. 60 Bµ con lµng Vâ LiÖt, huyÖn Thanh Ch−¬ng cö «ng Phan SÜ M©u (th−êng gäi lµ «ng §å CÈm) xuèng tËn lµng Sen mêi «ng Phã b¶ng S¾c lªn d¹y häc. Tíi ®©y, «ng cho TÊt Thµnh ë nhµ «ng M©u; TÊt §¹t th× ®−îc göi sang nhµ «ng Lª Kim T−êng bªn lµng NguyÖt Bæng; cßn «ng d¹y häc ë nhµ «ng NguyÔn ThÕ VÊn, xãm H¹. T¹i lµng Vâ LiÖt, TÊt Thµnh ®−îc th¨m ®Òn B¹ch M· næi tiÕng võa ®Ñp võa “thiªng”, thê vÞ t−íng trÎ cña Lª Lîi lµ Phan §µ, hy sinh oanh liÖt trong trËn ®¸nh thµnh NghÖ An. Trong thêi gian ë Vâ LiÖt, TÊt Thµnh ®−îc d©n lµng quý mÕn bëi tÝnh nÕt hiÒn lµnh dÔ gÇn, ham thÝch lao ®éng... Ngµy mïa, anh còng gióp viÖc cho gia chñ khi cÇn. Con trai «ng M©u lµ Phan SÜ Kh¸ng, cïng tr¹c tuæi TÊt Thµnh, rÊt thÝch gÇn gòi víi anh. SÜ Kh¸ng còng b¾t ch−íc c¸ch gÊp quÇn ¸o ph¼ng phiu vµ xÕp vµo r−¬ng gän gµng nh− TÊt Thµnh. ThØnh tho¶ng, hai b¹n cïng b¨m mÝt xanh cho bµ M©u lµm nhót. Ngµy th−êng, TÊt Thµnh vÉn mÆc quÇn n©u, ¸o v¶i, thØnh tho¶ng sang NguyÖt Bæng th¨m anh C¶, anh míi kho¸c chiÕc ¸o dµi th©m, mÆc c¸i quÇn tr¾ng cho t−¬m tÊt. TÊt §¹t ®· ra d¸ng mét chµng thanh niªn, tÝnh t×nh hay v× nÓ, rÊt quý em trai. HÔ biÕt tin em sang ch¬i lµ cËu ra bÕn ®ß ®ãn vÒ nhµ chñ. Hai anh em d¾t tay nhau, chuyÖn trß tÝu tÝt. Lóc TÊt Thµnh ra vÒ, anh l¹i tiÔn em ®Õn 61 tËn bÕn ®ß. Sang NguyÖt Bæng1, ngoµi giê häc bµi, TÊt Thµnh ®−îc ch¬i cê t−íng víi c¸c b¹n; cã khi cËu cßn ®−îc hÇu cê víi «ng cha cña b¹n TrÇn Ph»ng. ¤ng th−êng khen cËu ®¸nh cã n−íc hay, nÕu luyÖn nhiÒu ch¾c sÏ giái. Cã lÇn TÊt Thµnh ch¬i trß ®¸nh vËt víi cËu Hy, bÞ r¸ch ¸o, ph¶i nhê mÑ Hy v¸ dïm. ¤ng bµ chñ nhµ ch−a bao giê thÊy anh em cËu Thµnh to tiÕng víi nhau. Nh÷ng n¨m th¸ng sèng gian nan, vÊt v¶ cña gia ®×nh ®· t«i luyÖn cho hai anh em søc chÞu ®ùng cao vµ t×nh c¶m ruét rµ thªm ®»m th¾m. D¹o tr−íc, «ng Phan Béi Ch©u lªn th¨m bµ con, b¹n h÷u ë Vâ LiÖt, huyÖn Thanh Ch−¬ng; do ®ã, c¸c nhµ nho ë ®©y thuéc nhiÒu ®o¹n trong bµi “B¸i th¹ch vi huynh”2 næi tiÕng cña «ng. Phan Béi Ch©u ®−îc d− luËn trong n−íc ®¸nh gi¸ lµ ng−êi “hay ch÷ nhÊt c¶ n−íc” chÝnh lµ tõ bµi phó nµy. §Õn cËu Phan SÜ Kh¸ng tuy ch−a hiÓu hÕt nghÜa mµ còng thuéc ®−îc nhiÒu c©u nh−: ____________ 1. N¨m 1961, mét lÇn gÆp ®ång chÝ NguyÔn SÜ QuÕ, Chñ tÞch ñy ban hµnh chÝnh tØnh NghÖ An, B¸c Hå ®· hái th¨m t×nh h×nh ®êi sèng cña bµ con lµng NguyÖt Bæng vµ b¶o: “Håi cßn nhá, m×nh cã lªn häc ë ®Êy, phong c¶nh ®Ñp l¾m vµ ®ång bµo rÊt tèt” (dÉn theo Ban Nghiªn cøu lÞch sö §¶ng TØnh ñy NghÖ An: NghÖ An trong lßng B¸c, 1974, tr. 37). 2. B¸i th¹ch vi huynh: nghÜa lµ t«n hßn ®¸ lµm anh. T¸c gi¶ ®· dùa vµo ®iÓn tÝch Trung Hoa ®Ó qua ®ã mµ göi g¾m t©m sù, hoµi b·o dêi non lÊp bÓ cña m×nh. 62 Ba sinh lÊp bÓ nh÷ng ghi lßng, gióp c«ng nhê b¸c, Mét tÊm v¸ trêi thªm g¾ng søc, may gÆp ng−êi th©n1. Cuèn L−u cÇu huyÕt lÖ t©n th− cña Phan Béi Ch©u míi ra ®êi, ®−îc c¸c nhµ nho ë ®©y bµn t¸n rÊt nhiÒu. Nhí «ng Phan, anh Thµnh l¹i bµy cho cËu Kh¸ng mét c©u h¸t ph−êng v¶i mµ «ng ®· x−íng lªn cho mäi ng−êi ®èi ®¸p: §Ìn Nam th¾p ngän dÇu T©y, Giã hiu hiu thæi, bÊc nµy khã khªu. ¤ng NguyÔn Sinh S¾c ®−îc bµ con Thanh Ch−¬ng mÕn phôc kh«ng chØ v× «ng hay ch÷ mµ cßn bëi ®øc tÝnh gi¶n dÞ, ®é l−îng, hay th−¬ng ng−êi cña «ng. ¤ng th−êng r¨n d¹y c¸c con: “VËt dÜ quan gia vi ng« phong d¹ng”, nghÜa lµ chí lÊy phong c¸ch nhµ quan lµm phong c¸ch nhµ m×nh. §Ó con ch¸u ph¶i nhËp t©m, «ng ®· viÕt c©u Êy lªn xµ nhµ vµ chÝnh «ng ®· sèng theo ph−¬ng ch©m ®ã ®Ó lµm g−¬ng cho con c¸i. Thêi Êy, t«n ty trËt tù phong kiÕn lµm cho mäi ng−êi ®Òu cã ý thøc vÒ ®¼ng cÊp vµ th©n phËn cña m×nh. Cã nhµ nho tuy nghÌo x¸c, nh−ng bÒ ngoµi vÉn lµm ra bé phong l−u, quan c¸ch. ThËm chÝ, cã ng−êi cßn r¨n ®e con ch¸u kh«ng ®−îc quan hÖ víi h¹ng cïng ®inh “khè r¸ch, ¸o «m”. ____________ 1. Nguyªn v¨n hai c©u trªn lµ: “Tam sinh ®iÒn h¶i chi t− vÞ vong t−¬ng b¸; nhÊt phiÕn bæ thiªn chi lùc, hùu thÞ phïng qu©n”. 63 Do cuéc sèng kh¾c khæ tõ thuë bÐ vµ do sù tr¶i ®êi, lÞch l·m trong tuæi trung niªn nªn lèi sèng quan c¸ch rÊt xa l¹ ®èi víi «ng S¾c. Dï ë ®©u, «ng vÉn dµnh t×nh c¶m −u ¸i nhÊt cho nh÷ng ®øa trÎ må c«i, nh÷ng gia ®×nh neo ®¬n, gãa bôa, cho nh÷ng ng−êi bÞ bän ®Õ quèc, ®Þa chñ phong kiÕn ®µn ¸p bãc lét ®Õn ®iªu ®øng khæ ¶i. Cã mét Ýt kiÕn thøc ch÷a bÖnh gia truyÒn b»ng thuèc Nam, hÔ ai cÇn ®Õn lµ «ng s½n lßng gióp ®ì, kh«ng nÒ hµ ®ªm tèi, giã m−a. ThÊy «ng gãa vî mµ cßn ®ang tuæi trung niªn, trong lµng Vâ LiÖt nhiÒu ng−êi muèn gióp «ng t×m ng−êi b¹n ®êi thø hai, «ng c¶m ¬n vµ lùa lêi tho¸i th¸c. Ai cã viÖc vui buån “quan, h«n, t¸ng, tÕ”, «ng th−êng tÆng c©u ®èi. Còng cã lóc «ng lµm c©u ®èi mõng b¹n, nh−ng còng lµ ®Ó thÓ hiÖn t©m tr¹ng cña m×nh. N¨m 1906, NguyÔn Tµi Tèn thi ®Ëu cö nh©n, «ng lµm c©u ®èi mõng: “Ng« bèi do hße vi cøc viÖn tiÕn th©n, hiÖn t¹i chØ kh¸n ®µm Gi¸p Êt. Tiªn c«ng dÜ ®¹i bót hïng v¨n minh thÕ, t¸i sinh t»ng phñ chÝ Canh T©n”. (NghÜa lµ: Bän ta tõ chèn tr−êng thi mµ lµm nªn danh väng, thÕ nh−ng b©y giê ®©y chØ ngåi bµn thø tù cao thÊp mµ th«i. C¸c bËc ®êi tr−íc lÊy bót m¹nh, v¨n hïng ®Ó thøc tØnh ®êi, vÝ b»ng cã sèng l¹i th× còng khã lµm næi viÖc canh t©n). 64 ¤ng th−êng phª ph¸n lèi häc thuéc lµu kinh sö cña c¸c nhµ nho thñ cùu lµ “chi diÖp, chi v¨n”, nghÜa lµ häc ®iÒu trªn cµnh trªn l¸, xa rêi cuéc sèng, kh«ng bæ Ých g×. ¤ng ©n cÇn khuyªn b¶o häc trß: häc cèt ®Ó biÕt lµm ng−êi, ®Ó gióp d©n, kh«ng nªn theo ®uæi môc ®Ých ®ç ®¹t lµm quan, v× ®· lµm quan th× khã mµ tr¸nh chuyÖn g©y phiÒn hµ, nhòng nhiÔu nh©n d©n. §−îc tin bµ ngo¹i l©m bÖnh, TÊt Thµnh ®· cïng cha vµ anh §¹t trë vÒ lµng Trïa ch¨m sãc bµ. V× tuæi cao, bÖnh nÆng, cô NguyÔn ThÞ KÐp qua ®êi ngµy 28 th¸ng Hai n¨m Gi¸p Th×n (ngµy 6-4-1904). TÊt Thµnh ®au xãt, nghÑn ngµo. H×nh ¶nh «ng ngo¹i, mÑ vµ em Xin l¹i hiÖn lªn râ nÐt trong trÝ nhí TÊt Thµnh. ThÕ lµ trong tuæi thiÕu nhi, TÊt Thµnh ph¶i chÞu bèn c¸i tang cña gia ®×nh! Nh×n lªn bµn thê bµ ngo¹i, TÊt Thµnh xãt xa nhí tiÕc kh«n ngu«i vÒ bao kû niÖm th©n th−¬ng cña hai bµ ch¸u quanh gãc s©n, m¶nh v−ên. ¤ng S¾c ®Ó tang nh¹c mÉu theo nghi thøc cña con trai ®èi víi cha mÑ ®Î. Sau kú ®¹i tang ®ã, «ng l¹i sang huyÖn §øc Thä, tØnh Hµ TÜnh d¹y häc thay mét ng−êi b¹n th©n ®ang cã viÖc ph¶i ®i v¾ng. ¤ng ®−a TÊt Thµnh cïng ®i ®Ó kÌm cÆp. Cha con «ng ë nhê nhµ «ng NguyÔn B¸ óy, lµng Du §ång (nay thuéc x· §øc §ång, huyÖn §øc Thä, tØnh Hµ TÜnh). Tíi ®©y, NguyÔn TÊt Thµnh ®−îc tËn m¾t thÊy c¶nh sèng xa hoa ®µi c¸c cña bÇu ®oµn thª tö Hoµng Cao Kh¶i, mét tªn gian hïng, nhê bî ®ì T©y 65 mµ ®−îc th¨ng ®Õn t−íc quËn c«ng. Y ®ang x©y dùng dinh thù ®å sé t¹i lµng §«ng Th¸i, bªn c¹nh nh÷ng vïng bÞ triÖt h¹ tan hoang trong vô giÆc Ph¸p ®µn ¸p khëi nghÜa H−¬ng Khª. §«ng Th¸i1 n»m c¹nh s«ng La, còng lµ ®Êt v¨n vËt, ®−îc nªu danh “Trai §«ng Th¸i, g¸i Yªn Hå”. §©y lµ quª h−¬ng cô Phan §×nh Phïng bÊt tö. Cïng sinh ra trong mét lµng víi cô Phan §×nh Phïng, nh−ng ph¶n d©n h¹i n−íc, Hoµng Cao Kh¶i ®· tõng træ tµi khuyÓn m·, ®Þnh lÊy t×nh ®ång h−¬ng hßng dô dç cô Phan quy thuËn giÆc Ph¸p vµ triÒu ®×nh, nh−ng cô ®· th¼ng thõng tõ chèi. Nh×n dßng s«ng La cuån cuén ch¶y, TÊt Thµnh nh− c¶m thÊy bãng h×nh cô Phan §×nh Phïng cßn ph¶ng phÊt ®©u ®©y. Sau mÊy th¸ng d¹y häc ë huyÖn §øc Thä, «ng Phã b¶ng S¾c ra huyÖn DiÔn Ch©u, tíi th¨m «ng Vâ TÊt §¾c, nguyªn lµ tri huyÖn ë Thanh Hãa, c¸o quan vÒ quª ë lµng V¹n PhÇn (nay thuéc x· DiÔn V¹n). ThÊy «ng §¾c cã nhiÒu s¸ch quý, anh Thµnh nhê Vâ Mai2, con trai «ng §¾c m−în cho mÊy cuèn vµ ®äc mª m¶i. Anh Thµnh cßn ®−îc theo cha ®Õn Quúnh §«i, mét lµng næi tiÕng cã l¾m ng−êi häc giái, ®ç ®¹t cao: ____________ 1. Nay thuéc x· §øc Phong, huyÖn §øc Thä, tØnh Hµ TÜnh. 2. Vâ Mai (tøc Quèc Hoa) vÒ sau trë thµnh mét trong ba nh©n vËt nßng cèt cã c«ng thµnh lËp Kú bé §«ng D−¬ng Céng s¶n §¶ng ë Trung Kú (1929). 66 Kinh kú dÖt gÊm thªu hoa, Quúnh §«i quª lôa, thñ khoa ba ®êi1. ¤ng Phã b¶ng S¾c cßn ®−a con trai ®i mét sè n¬i kh¸c nh− lµng HËu LuËt (nay thuéc x· DiÔn B×nh, huyÖn DiÔn Ch©u, tØnh NghÖ An), x· Trµng S¬n, huyÖn Yªn Thµnh, tØnh NghÖ An. Cha con «ng cßn ra tËn phñ KiÕn X−¬ng, tØnh Nam §Þnh (nay lµ huyÖn KiÕn X−¬ng, tØnh Th¸i B×nh), gÆp gì nhiÒu b¹n h÷u, trong ®ã cã «ng NguyÔn Quang §oan (con trai nhµ ¸i quèc NguyÔn Quang BÝch, ng−êi ®· tõng cã c«ng ®¸nh giÆc Ph¸p trong phong trµo CÇn V−¬ng). V× sao «ng NguyÔn Sinh S¾c l¹i giao du nhiÒu nh− vËy? §iÒu ®ã chÝnh TÊt Thµnh còng ch−a h¼n ®· hiÓu t−êng tËn... Ph¶i ch¨ng thêi ®iÓm ®ã (kho¶ng gi÷a n¨m 1904, sang ®Çu n¨m 1905), «ng S¾c cßn ®øng gi÷a ng· ba ®−êng, ph©n v©n kh«ng biÕt cã nªn ®i nhËm chøc hay kh«ng? HoÆc cã thÓ «ng cßn b¨n kho¨n vÒ ®−êng häc hµnh cña con c¸i. §Æt tªn c¸c con lµ TÊt §¹t, TÊt Thµnh, «ng −íc mong cho c¸c con thµnh ®¹t, cã Ých cho ®êi. Nh−ng trong buæi giao thêi gi÷a Nho häc vµ t©n häc, liÖu c¸c con cã thµnh ®¹t næi víi vèn ch÷ “th¸nh hiÒn” ®−îc kh«ng? ¤ng cÇn t×m hiÓu, tham kh¶o nh÷ng suy nghÜ cña c¸c nhµ khoa b¶ng ®èi víi con c¸i hä. §ã lµ mét lÏ; cßn nh÷ng lý do kh¸c mµ vÒ sau, con trai thø cña ____________ 1. NguyÔn §æng Chi vµ Ninh ViÕt Giao: Ca dao NghÖ TÜnh, S®d, tr.138. 67 «ng (NguyÔn TÊt Thµnh) ®· nh¾c l¹i ®óng víi t©m tr¹ng cña «ng lóc bÊy giê: “Nh©n d©n ViÖt Nam, trong ®ã cã «ng cô th©n sinh ra t«i, lóc nµy th−êng tù hái, ai lµ ng−êi sÏ gióp m×nh tho¸t khái ¸ch thèng trÞ cña Ph¸p? Ng−êi nµy nghÜ lµ NhËt, ng−êi kh¸c l¹i nghÜ lµ Anh, cã ng−êi l¹i cho lµ Mü...”1. Vµo thêi ®iÓm Êy, «ng Phan Béi Ch©u ®· lËp Duy T©n héi (1904) vµ ®Çu n¨m 1905, thi hµnh kÕ ho¹ch cña Héi, «ng v−ît trïng d−¬ng sang NhËt B¶n, cÇu viÖn sù gióp ®ì cña hä. Th¸ng 7-1905, «ng khëi x−íng phong trµo §«ng Du. §©y còng lµ thêi kú NhËt B¶n ®ang liªn tiÕp chiÕn th¾ng Nga hoµng trong chiÕn tranh Nga NhËt. Ngµy 2-1-1905, t−íng St«etxen cña Nga hoµng ®· nép L÷ ThuËn cho NhËt. Nh÷ng tin tøc ®ã lµm cho ng−êi Ph¸p buån rÇu v× Ph¸p lµ ®ång minh cña Nga. Nh−ng nhiÒu ng−êi ViÖt Nam h¶ lßng, h¶ d¹ v× cho r»ng NhËt lµ “®ång chñng” da vµng §«ng ¸, ®· chiÕn th¾ng ®−îc n−íc da tr¾ng ch©u ¢u, cã thÓ tr«ng cËy vµo sù gióp ®ì cña hä ®−îc. Phan Béi Ch©u tiªu biÓu cho xu h−íng ®ã. ¤ng ®ang xóc tiÕn m¹nh viÖc lùa chän “nh÷ng thanh niªn th«ng minh, ham häc, cã ®øc tÝnh chÞu kham khæ vµ kiªn quyÕt kh«ng biÕn ®æi”2 ®Ó ®−a sang NhËt häc tËp, ®Æng chê c¬ héi cøu nguy d©n téc. ____________ 1. Ana Lui St¬r«ng: Ba lÇn nãi chuyÖn víi Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, b¸o Nh©n d©n, sè ra ngµy 18-5-1963. 2. Phan Béi Ch©u niªn biÓu, Nxb. V¨n Sö §Þa, Hµ Néi, 1957, tr.60. 68 Tr−íc nh÷ng sù kiÖn nh− vËy, «ng NguyÔn Sinh S¾c kh«ng thÓ kh«ng suy tÝnh. BiÕt ®©u «ng Phan Béi Ch©u l¹i cã nh· ý tuyÓn con «ng xuÊt d−¬ng sang NhËt, mµ tÝnh «ng l¹i c¶ nÓ, khã lßng chèi tõ? Nh−ng c¸c con «ng ®· ®øng ë ng−ìng cöa cuéc ®êi råi. “Phô huynh bÊt n¨ng cÊm −íc tö ®Ö” (Cha anh kh«ng thÓ cÊm ®o¸n nh÷ng −íc väng cña con em) - «ng vÉn th−êng nãi víi b¹n h÷u nh− vËy. Theo cha ®i kh¾p ®ã ®©y, tÇm m¾t TÊt Thµnh ®−îc më réng, “®i mét ngµy ®µng häc mét sµng kh«n”. Anh thÊy ®©u ®©u c¶nh nghÌo ®ãi còng ph¬i bµy ra tr−íc m¾t. Nhan nh¶n ng−êi hµnh khÊt ë kh¾p mäi n¬i. HÇu nh− lµng quª nµo còng chØ næi lªn vµi ba ng«i nhµ ®å sé bªn c¹nh hµng tr¨m tóp lÒu x¬ x¸c, tiªu ®iÒu. Mïa ®«ng rÐt buèt cµng nhiÒu c¶nh thª th¶m h¬n. Kh«ng ®ñ manh ¸o che th©n, nhiÒu ng−êi ph¶i quÊn t¬i, chiÕu hoÆc bao t¶i r¸ch. Bän ®Õ quèc vµ ®Þa chñ phong kiÕn ®ang rót x−¬ng, hót tñy d©n chóng b»ng hµng tr¨m thø thuÕ nÆng nÒ vµ phu ®µi t¹p dÞch. Tõ trÎ chÝ giµ, ai ai còng sî “«ng T©y” nh− sî cäp. Anh Thµnh c¶m thÊy nçi nhôc mÊt n−íc h»n râ trªn g−¬ng mÆt mçi ng−êi d©n ViÖt Nam. Qu¶ thËt lµ “nh÷ng ®iÒu tr«ng thÊy mµ ®au ®ín lßng!”. Trong nh÷ng n¨m 1904 - 1905, ®iÒu lµm cho NguyÔn TÊt Thµnh xóc ®éng nhÊt lµ c¶nh thùc d©n Ph¸p vµ Nam triÒu b¾t phu ®i lµm con ®−êng Phñ DiÔn - Cöa Rµo - TrÊn Ninh. TuyÕn ®−êng nµy ®· ®−îc khëi c«ng tõ l©u, nh−ng cµng lªn 69 phÝa t©y, ®Þa h×nh cµng hiÓm trë nªn vÉn ch−a lµm xong. N¨m 1904, Toµn quyÒn §«ng D−¬ng Sachiª (Chartier) giao cho C«ng sø NghÖ An vµ M«ren (Morell), ñy viªn chÝnh quyÒn tØnh Xiªng Kho¶ng (n−íc Lµo) ph¶i hoµn thµnh gÊp rót ®o¹n ®−êng Cöa Rµo - TrÊn Ninh (thuéc n−íc Lµo). Bän tæng lý c¸c lµng x· hÔ cã tr¸t tõ trªn bæ xuèng lµ chóng cuèng cuång giãng trèng mâ liªn håi kú trËn, b¾t cho ®ñ sè phu ph¶i nép. §· thÕ, “... D©n phu ph¶i ®i bé hµng tr¨m kil«mÐt míi ®Õn c«ng tr−êng. §Õn n¬i, hä ph¶i chui róc trong nh÷ng tóp lÒu tranh th¶m h¹i. Kh«ng cã m¶y may vÖ sinh; kh«ng cã tæ chøc y tÕ... BÖnh ho¹n, cùc nhäc, hµnh h¹ tµn tÖ ®· g©y nªn chÕt chãc khñng khiÕp...”1. Tr−íc th¶m c¶nh th−¬ng t©m ®ã, «ng Phã b¶ng NguyÔn Sinh S¾c ®· b¸n mét sè ruéng häc ®iÒn ®Ó lÊy tiÒn gióp mÊy gia ®×nh trong lµng cã ng−êi bÞ b¾t ®i phu Cöa Rµo - TrÊn Ninh. NghÜa cö cao ®Ñp ®ã lµm cho d©n rÊt c¶m phôc vµ biÕt ¬n «ng. IV- VµO TR¦êNG PH¸P - VIÖT KÓ tõ khi thùc d©n Ph¸p chiÕm s¸u tØnh Nam Kú (1867), nÒn Nho häc ë n−íc ta ®· xuèng dèc thËt sù. Sang nhËm chøc Toµn quyÒn §«ng D−¬ng n¨m 1897, ®Õn n¨m 1905, trong ph¹m vi c¶ n−íc, P«n §ume ____________ 1. Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2011, t.2, tr. 88. 70 (Paul Doumer) ký lÖnh thµnh lËp mét lo¹t tr−êng tiÓu häc gäi lµ tr−êng Ph¸p - B¶n xø, ®Æt ë c¸c thµnh phè vµ c¸c tØnh lín ®Ó d¹y tiÕng Ph¸p kÌm theo quèc ng÷ vµ ch÷ H¸n. N¨m 1905, Nha häc chÝnh §«ng D−¬ng ®−îc thµnh lËp vµ Héi ®ång c¶i c¸ch gi¸o dôc ra ®êi. Toµn quyÒn §«ng D−¬ng ra nghÞ ®Þnh cho phÐp c¸c tØnh Trung Kú ®−îc më tr−êng Ph¸p - ViÖt. Nh÷ng tr−êng ®ã dÇn dÇn thu hót thanh niªn, giµnh giËt c¸c nho sinh cña c¸c thÇy ®å ë h−¬ng th«n. C¸c thÇy nho ph¶i than thë: Nµo cã ra g× c¸i ch÷ Nho, ¤ng nghÌ, «ng cèng ph¶i n»m co1. Ch÷ Nho ®· h¼n lµ l¹c hËu råi. Nh−ng phÇn ®«ng c¸c nhµ nho l¹i ghÐt quèc ng÷ vµ ch÷ Ph¸p, cho ®ã lµ ch÷ cña giÆc Ph¸p. ë Nam §µn bÊy giê, sè ng−êi theo t©n häc cßn Ýt l¾m. Trong sè c¸c bËc khoa b¶ng quen biÕt cã qua l¹i víi gia ®×nh m×nh, TÊt Thµnh chØ thÊy vµi ng−êi cæ xóy cho viÖc häc tiÕng Ph¸p. Hä cho r»ng, cã hiÓu ®−îc giÆc th× míi th¾ng ®−îc giÆc, “biÕt ®Þch biÕt ta, tr¨m trËn tr¨m th¾ng”. Thêi Lª S¬, nÕu NguyÔn Tr·i kh«ng giái H¸n tù th× sao mµ ®èi ®¸p ®−îc víi bän Ph−¬ng ChÝnh, V−¬ng Th«ng... ë thµnh NghÖ An, §«ng Quan? VËy thêi nay, muèn ®¸nh T©y ¾t ph¶i häc ch÷ Ph¸p. Êy vËy mµ, «ng Phan Béi Ch©u th× l¹i kh«ng −a g× quèc ng÷ vµ tiÕng Ph¸p. Th¬ v¨n cña ____________ 1. Th¬ TrÇn TÕ X−¬ng (Tó X−¬ng) (1870 - 1907). 71 «ng lµm b»ng ch÷ N«m vµ ch÷ H¸n chø tuyÖt kh«ng cã mét ch÷ quèc ng÷ nµo. Håi Êy, viÖc nªn häc thø ch÷ nµo lµ vÊn ®Ò th−êng ®−îc bµn luËn s«i næi kh«ng kÐm g× vÊn ®Ò nªn dùa vµo n−íc nµo ®Ó ®¸nh T©y. Vèn ghÐt lèi häc “trªn cµnh trªn l¸”, «ng Phã b¶ng S¾c thÊy ®−îc sù cÇn thiÕt, hîp thêi cña viÖc häc quèc ng÷. Sau khi c©n nh¾c ®iÒu h¬n lÏ thiÖt, «ng m¹nh d¹n cho c¶ hai con trai xuèng thÞ x· Vinh häc líp dù bÞ Tr−êng TiÓu häc Ph¸p - B¶n xø. Lµng Kim Liªn cã Chu V¨n Phi1 (tøc NËy), häc cïng líp víi NguyÔn TÊt §¹t vµ NguyÔn TÊt Thµnh. Trong sè gi¸o viªn cña tr−êng cã thÇy gi¸o Lª Huy MiÕn, d¹y vÏ vµ còng lµ mét trong nh÷ng thÇy qu¶n lý tr−êng. ThÇy Lª Huy MiÕn (tøc Lª V¨n MiÕn) sinh n¨m 1873 t¹i lµng Kim Khª, tæng Kim Nguyªn (nay lµ x· Nghi Long), huyÖn Nghi Léc, tØnh NghÖ An, trong mét gia ®×nh Nho häc. BiÕt «ng lµ ng−êi th«ng minh, häc giái, vua §ång Kh¸nh göi «ng cïng Hoµng Träng Phu vµ Th©n Träng HuÒ sang Ph¸p häc tr−êng thuéc ®Þa (1888). Häc xong, c¸c b¹n «ng vÒ n−íc lµm quan, cßn «ng chuyÓn sang häc Tr−êng Mü thuËt Pari tõ n¨m 1891 ®Õn n¨m 1895 ®Ó hiÓu biÕt thªm vÒ v¨n hãa vµ v¨n minh Céng hßa Ph¸p. Tõ ®ã, «ng cã t− t−ëng chèng chÕ ®é thùc d©n Ph¸p. Khi vÒ n−íc (1895), tõ chèi viÖc ____________ 1. Cã s¸ch ghi lµ Chu V¨n PhÝ. 72 lµm quan, «ng ra Hµ Néi lµm cho nhµ in mét thêi gian råi vÒ Vinh më tr−êng d¹y häc... Cuéc ®êi cña thÇy cßn nhiÒu b−íc th¨ng trÇm n÷a, vµ TÊt Thµnh cßn ®−îc gÆp l¹i thÇy ë Tr−êng Quèc häc vÒ sau. Ph¶i ch¨ng, nh÷ng bøc tranh biÕm häa rÊt sinh ®éng cña NguyÔn ¸i Quèc trªn b¸o Le Paria (Ng−êi cïng khæ) ®−îc b¾t nguån tõ khi häc vÏ víi mét häa sÜ trø danh lµ Lª Huy MiÕn? Còng rÊt cã thÓ, nh−ng ®iÒu ®ã nÕu cã còng ch−a quan träng b»ng sù tiÕp thô t− t−ëng yªu n−íc vµ ý thøc chèng chÕ ®é thùc d©n cña thÇy. Vµo tr−êng míi cã nhiÒu ®iÒu míi l¹. Tay quen cÇm bót l«ng viÕt ch÷ H¸n, nay lÇn ®Çu viÕt bót s¾t, TÊt Thµnh thÊy rÊt ng−îng, nh−ng l©u dÇn còng quen. Häc quèc ng÷ qu¶ lµ chãng biÕt ®äc, biÕt viÕt, kh¸c h¼n ch÷ Nho, häc ch÷ nµo biÕt ch÷ Êy, kh«ng ghÐp vÇn ®−îc. Tr−êng vÉn cã giê d¹y ch÷ H¸n. Anh em TÊt Thµnh cã lîi thÕ vÒ m«n nµy. Khi häc tõ vùng Ph¸p, TÊt Thµnh th−êng chua ch÷ H¸n bªn c¹nh cho dÔ nhí nghÜa tõ. ChÝnh tõ líp häc nµy, TÊt Thµnh b¾t ®Çu tiÕp xóc víi mÊy tõ Tù do - B×nh ®¼ng - B¸c ¸i treo trªn t−êng líp. Anh b¾t ®Çu suy nghÜ vÒ ý nghÜa cña nh÷ng tõ hÊp dÉn ®ã. VÒ sau, anh ®· cã dÞp nh¾c l¹i kû niÖm Êy víi mét nhµ b¸o Liªn X«: “Khi t«i ®é m−êi ba tuæi, lÇn ®Çu tiªn t«i ®−îc nghe ba ch÷ Ph¸p: Tù do, B×nh ®¼ng, B¸c ¸i... t«i rÊt muèn 73 lµm quen víi nÒn v¨n minh Ph¸p, muèn t×m xem nh÷ng g× Èn ®»ng sau nh÷ng ch÷ Êy”1. * * * ThÞ x· Vinh2 - tØnh lþ NghÖ An, sÇm uÊt h¼n lªn so víi mÊy n¨m tr−íc. N¨m 1905 lµ n¨m thø t¸m cña ch−¬ng tr×nh khai th¸c thuéc ®Þa lÇn thø nhÊt cña Ph¸p ë §«ng D−¬ng. Cïng lóc víi viÖc lµm c¸c ®−êng giao th«ng tõ ViÖt qua Lµo, ngµy 27-3-1905, tuyÕn ®−êng s¾t tõ Hµ Néi vµo Vinh ®−îc kh¸nh thµnh b»ng chuyÕn xe löa ch¹y tiÕp vµo Nam tõ ga Hµm Rång. §−êng phè ë Vinh ®−îc më réng. Nhµ m¸y söa ch÷a xe löa Tr−êng Thi ®ang ®−îc khëi c«ng x©y dùng; c¸c hiÖu bu«n cña Ph¸p kiÒu vµ Hoa kiÒu b¸n nhiÒu lo¹i hµng nhËp khÈu. Trô së c¸c chi nh¸nh Héi l©m nghiÖp vµ lµm diªm §«ng D−¬ng, C«ng ty Ph¸p ¸, C«ng ty B¾c Kú vµ miÒn B¾c Trung Kú, C«ng ty Laoxiªn (Lµo) ®−îc x©y dùng ë Vinh - BÕn Thñy. Do nhu cÇu xuÊt, nhËp khÈu ngµy cµng t¨ng nhanh, c¶ng s«ng BÕn Thñy ®−îc n¹o vÐt. NhiÒu tµu bu«n n−íc ngoµi cËp bÕn. C¸c tµi nguyªn nh− l©m s¶n, h¶i s¶n mµ ____________ 1. Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, S®d, t. 1, tr. 461. 2. ThÞ x· Vinh ®−îc thµnh lËp theo ®¹o dô ngµy 20-10-1898 cña vua Thµnh Th¸i vµ NghÞ ®Þnh cña Toµn quyÒn §«ng D−¬ng ngµy 30-10-1899. 74 t− b¶n Ph¸p chiÕm ®−îc ®Òu chuyÓn qua c¶ng BÕn Thñy ra n−íc ngoµi. Ng−îc l¹i, hµng n−íc ngoµi còng ®−îc nhËp vµo qua BÕn Thñy. C¶ng nµy (cïng víi c¶ng §µ N½ng) trë thµnh trung t©m xuÊt, nhËp khÈu cña c¶ miÒn Trung §«ng D−¬ng. Ngµy 20-12-1902, Toµn quyÒn §«ng D−¬ng ra nghi ®Þnh cho C«ng ty B¾c Kú vµ miÒn B¾c Trung Kú ®éc quyÒn kinh doanh r−îu, muèi, thuèc lµo, thuèc phiÖn tõ Hµ TÜnh trë ra. Chóng buéc d©n tõng lµng ph¶i tiªu thô hÕt sè r−îu do chóng ph©n bæ theo ®Çu ng−êi. Trung Kú lµ xø “b¶o hé”, cho nªn NghÖ An, Hµ TÜnh vµ c¸c tØnh kh¸c ë trong xø, bªn c¹nh bé m¸y cai trÞ cña thùc d©n Ph¸p víi hµng chôc c¬ quan chuyªn m«n gióp viÖc, cßn cã bé m¸y chÝnh quyÒn phong kiÕn víi nh÷ng thÓ chÕ, luËt ph¸p cæ hñ, ®−îc bän thùc d©n duy tr× ®Ó phôc vô cho chÝnh s¸ch ¸p bøc, bãc lét cña chóng. D©n ta mét cæ hai trßng, võa bÞ thùc d©n Ph¸p ¸p bøc, võa bÞ phong kiÕn ®Ì nÐn. ¸n ng÷ tr−íc Cöa TiÒn thµnh Vinh, n¬i lµm viÖc cña chÝnh quyÒn cÊp tØnh, lµ dinh thù cao tÇng cña Tßa C«ng sø Ph¸p. PhÝa t©y lµ nhµ thê C«ng gi¸o CÇu RÇm cao chãt vãt. ë Vinh cã hÖ thèng nhµ dßng, c¸c tr−êng tiÓu, ®¹i chñng viÖn, bao gåm hµng tr¨m linh môc Ph¸p vµ ViÖt. Thùc d©n Ph¸p ®· tõng dïng chiªu bµi “truyÒn gi¸o” ®Ó dÔ dµng x©m l−îc n−íc ta. Tõ nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XIX, tªn thùc d©n ®éi lèt thÇy tu 75 G«chiª (Gautier) víi c¸i tªn ViÖt Ng« Gia HËu, ®· tíi NghÖ An dß la t×nh h×nh. N¨m 1846, y ®· lËp ra vïng C«ng gi¸o X· §oµi. Khi ®· b×nh ®Þnh ®−îc n−íc ta, bän ph¶n ®éng ®éi lèt thÇy tu ë c¸c xø ®¹o lµ c¸nh tay ®¾c lùc trong c«ng cuéc cai trÞ, ®µn ¸p, bãc lét cña thùc d©n Ph¸p. Víi ch−¬ng tr×nh khai th¸c thuéc ®Þa lÇn thø nhÊt cña thùc d©n Ph¸p, thÞ x· Vinh ®ang chuyÓn m×nh ®Ó trë thµnh trung t©m kinh tÕ, chÝnh trÞ cña NghÖ An, trung t©m c«ng nghiÖp vµ th−¬ng m¹i cña c¸c tØnh phÝa B¾c xø Trung Kú vµ miÒn Trung cña n−íc Lµo. * * * C¸i n«i quª h−¬ng giµu truyÒn thèng bÊt khuÊt víi b¶n s¾c riªng cña xø NghÖ ®· t¹o cho NguyÔn TÊt Thµnh sím cã lßng yªu n−íc, th−¬ng d©n, c¨m thï giÆc vµ ý chÝ “lµm trai cho ®¸ng nªn trai”. Nh÷ng tÊm g−¬ng cña c¸c thÇy gi¸o thøc thêi vµ nh÷ng ho¹t ®éng yªu n−íc s«i næi cña c¸c bËc cha chó nh− Phan Béi Ch©u, §Æng Th¸i Th©n... ®· kÝch thÝch cao ®é chÝ khÝ cña anh. Th¸i ®é bÊt hîp t¸c, ngÇm chèng ®èi thùc d©n, phong kiÕn, vµ sù thøc thêi, lßng th−¬ng d©n, yªu n−íc cña th©n phô cã ¶nh h−ëng s©u xa ®Õn sù h×nh thµnh nh©n c¸ch cña anh. Theo b−íc bé hµnh cña th©n phô qua nhiÒu ®Þa ph−¬ng, tiÕp xóc víi nhiÒu nho sÜ tiÕn bé, t©m hån, 76 t×nh c¶m cña anh cµng g¾n bã víi nh©n d©n lao ®éng, tÇm nh×n ®−îc më réng vµ cã thªm nhËn thøc míi. C¶nh ®ãi khæ cña d©n nghÌo t−¬ng ph¶n víi c¶nh sèng xa hoa, ®µi c¸c cña quan l¹i, ®Þa chñ, th−¬ng nh©n, thùc d©n; c¶nh tan hoang, chÕt chãc cña nh÷ng vïng bÞ khñng bè, cïng nh÷ng biÕn chuyÓn nhanh chãng ë thÞ x· Vinh gióp anh rót ra nh÷ng kÕt luËn bæ Ých ®Çu tiªn vÒ x· héi. 77 Ch−¬ng III TR¦ëNG THµNH TR£N §ÊT §Õ §¤ I- “TRÈY KINH” LÇN THø HAI Vµo cuèi th¸ng 5-1906, kh«ng thÓ lÇn l÷a m·i ë quª nhµ, «ng NguyÔn Sinh Huy ph¶i cã mÆt t¹i Bé L¹i cña triÒu ®×nh HuÕ. Ngµy 6-6-1906, c«ng viÖc cña «ng ®· ®−îc triÒu ®×nh quyÕt ®Þnh: “... Bé t«i v©ng xÐt lÖ ®Þnh “phã b¶ng tho¹t bæ kiÓm th¶o” ph¸i lµm thõa biÖn ë c¸c bé nha, häc tËp viÖc quan, hoÆc sang Tr−êng Quèc häc häc tËp. Nay, NguyÔn Sinh Huy ®· thi ®ç phã b¶ng, ch−a ®−îc bæ hµm... VËy, NguyÔn Sinh Huy xin chiÓu theo ®Þnh lÖ bæ hµm KiÓm th¶o ViÖn Hµn l©m... Sau khi bµn b¹c, ®−îc quý kh©m sø ®¹i thÇn phóc ®¸p tháa thuËn, sÏ v©ng ®îi ý chØ thi hµnh. Néi c¸c thÇn T¹ Hµm ký”1. ____________ 1. TrÝch phÇn cuèi néi dung tê tr×nh cña Bé L¹i (triÒu ®×nh HuÕ) lªn Tßa Kh©m sø Ph¸p ngµy 15 th¸ng t− nhuËn n¨m Thµnh Th¸i 18 (tøc ngµy 6-6-1906) (Theo b¶n gèc l−u t¹i Côc L−u tr÷ II, Thµnh phè Hå ChÝ Minh). 78