🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Cẩm Nang Chăm Sóc Sức Khỏe Người Cao Tuổi Ở Cơ Sở Ebooks Nhóm Zalo CẨM NANG CHĂM SÓC SỨC KHỎE NGƯỜI CAO TUỔI Ở CƠ SỞ Héi ®ång chØ ®¹o xuÊt b¶n Chñ tÞch Héi ®ång TS. NguyÔn ThÕ Kû Phã Chñ tÞch Héi ®ång TS. NguyÔn Duy Hïng Thμnh viªn TS. NguyÔn An Tiªm TS. KhuÊt Duy Kim H¶i NguyÔn Vò Thanh H¶o TS. NGUYỄN THẾ HUỆ CẨM NANG CHĂM SÓC SỨC KHỎE NGƯỜI CAO TUỔI Ở CƠ SỞ nhμ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia - sù thËt Hµ Néi - 2012 nhμ xuÊt b¶n BÁCH KHOA – HÀ NỘI Lêi nhμ xuÊt b¶n Vμo nöa ®Çu thÕ kû XX, ng−êi ViÖt Nam sèng ®−îc tíi tuæi 40 “tø tuÇn ®¹i kh¸nh” lμ ®· më tiÖc ¨n mõng vμ sèng tíi 50 tuæi ®· ®−îc gia ®×nh, dßng hä vμ céng ®ång tæ chøc khao l·o. Tõ nöa sau thÕ kû XX, tuæi thä trung b×nh cña ng−êi ViÖt Nam liªn tôc t¨ng lªn nh−ng sèng tíi 70 lμ mét sù hiÕm cã “nh©n sinh thÊt thËp cæ lai hy”. Ngμy nay, ng−êi ViÖt Nam sèng tíi 75 tuæi lμ chuyÖn b×nh th−êng bëi ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi ngμy cμng kh¸ h¬n, ch¨m sãc y tÕ ngμy cμng tèt h¬n... v× thÕ tuæi thä trung b×nh cña ng−êi ViÖt Nam liªn tôc t¨ng. Qua thùc tiÔn cuéc sèng, ng−êi cao tuæi lu«n ®ãng vai trß lμ kho tμng cña nh÷ng tri thøc, kinh nghiÖm mμ kh«ng ph¶i s¸ch vë nμo còng cã. §Ó gióp ng−êi cao tuæi ®−îc sèng kháe m¹nh, sèng thä vμ ngμy cμng biÕt thªm nhiÒu tri thøc ®Ó ch¨m sãc søc kháe cho m×nh, Nhμ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt phèi hîp víi Nhμ xuÊt b¶n B¸ch Khoa - Hμ Néi xuÊt b¶n cuèn s¸ch CÈm nang Ch¨m sãc søc kháe ng−êi cao tuæi ë c¬ së, cña TS. NguyÔn ThÕ HuÖ (ViÖn nghiªn cøu ng−êi cao tuæi ViÖt Nam) trong khu«n khæ ®Ò ¸n s¸ch trang bÞ cho c¬ së x·, ph−êng, thÞ trÊn n¨m 2012. 5 CÈm nang nμy ®−îc hoμn thμnh dùa trªn nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu, nhiÒu tμi liÖu tham kh¶o kÕt hîp víi nh÷ng kinh nghiÖm thùc tÕ. §äc CÈm nang nμy, ng−êi cao tuæi sÏ cã thªm hiÓu biÕt vÒ nh÷ng thay ®æi vÒ t©m, sinh lý cña tuæi giμ, nh÷ng bÖnh tËt th−êng gÆp vμ c¸ch phßng tr¸nh; chÕ ®é ¨n, uèng, nghØ ng¬i vμ luyÖn tËp cña ng−êi cao tuæi… qua ®ã rót ra nhiÒu ®iÒu bæ Ých cho b¶n th©n m×nh. Xin tr©n träng giíi thiÖu cuèn s¸ch cïng b¹n ®äc. Th¸ng 12 n¨m 2012 Nhμ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt 6 Ch−¬ng I NG¦êI CAO TUæI I- MéT Sè CHØ TI£U LI£N QUAN §ÕN NG¦êI CAO TUæI 1. Ng−êi cao tuæi Theo quy −íc chung cña Liªn hîp quèc, ng−êi cao tuæi lμ ng−êi tõ 60 tuæi trë lªn. Tuy nhiªn, mét sè n−íc quy ®Þnh ng−êi cao tuæi lμ nh÷ng ng−êi tõ 62 tuæi trë lªn; còng cã n−íc quy ®Þnh 65 tuæi, 67 tuæi. Mét sè n−íc quy ®Þnh ng−êi cao tuæi lμ nh÷ng ng−êi tõ 70 tuæi trë lªn. ë ViÖt Nam, Ph¸p lÖnh Ng−êi cao tuæi ®−îc ñy ban Th−êng vô Quèc héi ban hμnh n¨m 2000, quy ®Þnh t¹i §iÒu 1: Ng−êi cao tuæi lμ tõ 60 tuæi trë lªn. Nh− vËy tõ ®©y, Nhμ n−íc ta ®· sö dông kh¸i niÖm “ng−êi cao tuæi” thay cho “ng−êi giμ”. LuËt ng−êi cao tuæi ®−îc Quèc héi n−íc Céng hßa x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam biÓu quyÕt th«ng qua ngμy 23-9-2009 vμ ®−îc Chñ tÞch n−íc c«ng bè ngμy 4-12-2009, §iÒu 2 quy ®Þnh: Ng−êi cao tuæi ®−îc quy ®Þnh trong LuËt nμy lμ c«ng d©n ViÖt Nam tõ ®ñ 60 tuæi trë lªn. 7 Nh− vËy, côm tõ ng−êi cao tuæi bao hμm sù kÝnh träng, ®éng viªn h¬n so víi côm tõ “ng−êi giμ”. Tuy nhiªn, vÒ khoa häc, thuËt ng÷ “ng−êi giμ” hay “ng−êi cao tuæi” ®Òu ®−îc dïng víi cïng ý nghÜa nh− nhau. 2. Ph©n lo¹i møc ®é Trong d©n sè häc vÒ ng−êi cao tuæi, c¸c nhμ khoa häc th−êng chia ng−êi cao tuæi thμnh ba nhãm: - Nhãm ng−êi cao tuæi tõ 60 ®Õn 69 tuæi, th−êng gäi lμ nhãm ng−êi cao tuæi trÎ (s¬ l·o). §©y lμ nhãm ng−êi cao tuæi cßn rÊt n¨ng ®éng; - Nhãm ng−êi cao tuæi tõ 70 ®Õn 79 tuæi, th−êng gäi lμ nhãm ng−êi cao tuæi trung niªn (trung l·o). §©y lμ nhãm ng−êi cao tuæi n¨ng ®éng. Tuy nhiªn, trong nhãm ng−êi cao tuæi nμy viÖc ph¸t huy vai trß cña m×nh ®· h¹n chÕ dÇn; - Nhãm ng−êi cao tuæi tõ 80 tuæi trë lªn, th−êng gäi lμ nhãm ng−êi cao tuæi ®¹i l·o. §©y lμ nhãm ng−êi cao tuæi cÇn ®−îc ch¨m sãc. §iÒu nμy còng ®−îc LuËt ng−êi cao tuæi quy ®Þnh t¹i §iÒu 17. Sù ph©n chia trªn ®©y chØ lμ t−¬ng ®èi v× sù ®¸nh gi¸ nμy lμ theo tuæi hμnh chÝnh, ®¸nh gi¸ theo tuæi sinh häc chÝnh x¸c h¬n. Tuy nhiªn, sù ph©n chia trªn ®©y lμ dùa vμo thùc tiÔn vμ ®Ó dÔ ¸p dông. Trong ba nhãm trªn, Nhμ n−íc ta míi tËp trung quan t©m ch¨m sãc nhãm ng−êi cao 8 tuæi tõ 80 tuæi trë lªn v× nhãm nμy tuæi ®· cao, søc cμng ngμy cμng yÕu, cÇn sù chung tay hç trî cña gia ®×nh, céng ®ång, x· héi vμ cña Nhμ n−íc. 3. C¸ch tÝnh tû lÖ ng−êi cao tuæi Theo th«ng lÖ, c¸c nhμ khoa häc tÝnh ng−êi cao tuæi lμ sè ng−êi tõ 60 tuæi trë lªn so víi tæng d©n sè ë mét ®Þa ph−¬ng nhÊt ®Þnh vμ vμo mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh, tÝnh b»ng %. Sè ng−êi cao tuæi (60+) Tû lÖ ng−êi cao tuæi = Tæng d©n sè x 100 VÝ dô: Theo sè liÖu Tæng ®iÒu tra d©n sè ngμy 1-4-2009 ë ViÖt Nam, d©n sè c¶ n−íc lμ 85.789.573 ng−êi, trong ®ã sè ng−êi cao tuæi lμ trªn 7.450.000, chiÕm 8,68% tæng d©n sè c¶ n−íc. §iÒu nμy cã nghÜa lμ cø 100 ng−êi th× cã 8,68 ng−êi cao tuæi tõ 60 tuæi trë lªn. Theo quy ®Þnh cña Liªn hîp quèc, mét n−íc cã tû lÖ ng−êi cao tuæi tõ 10% trë lªn th× gäi lμ n−íc cã d©n sè giμ. Dùa vμo quy ®Þnh trªn, ®Õn cuèi n¨m 2011, ViÖt Nam ®· trë thμnh n−íc giμ hãa d©n sè. 4. Tû lÖ ng−êi cao tuæi phô thuéc Tû lÖ ng−êi cao tuæi phô thuéc lμ tû sè so s¸nh gi÷a sè ng−êi cao tuæi víi ng−êi ®ang trong ®é tuæi lao ®éng, ®−îc tÝnh b»ng %. Tû lÖ nμy thÓ hiÖn mèi t−¬ng quan gi÷a ng−êi cao tuæi (60 trë 9 lªn) so víi sè ng−êi ®ang trong ®é tuæi lao ®éng (tõ 15 ®Õn 59 tuæi). Tû lÖ ng−êi cao Sè ng−êi cao tuæi (60+) tuæi phô thuéc = Sè ng−êi ë ®é tuæi 15-59 x 100 5. ChØ sè giμ hãa ChØ sè giμ hãa lμ tû lÖ gi÷a sè ng−êi cao tuæi (60 trë lªn) so víi trÎ em (0 -14 tuæi). ChØ sè nμy nãi mèi t−¬ng quan gi÷a hai thÕ hÖ giμ vμ trÎ vμ xu h−íng d©n sè cña mét n−íc. Theo quy ®Þnh trªn, nÕu chØ sè nμy b»ng 100, cã nghÜa lμ sè trÎ em vμ sè ng−êi cao tuæi b»ng nhau; nÕu trªn 100 th× sè ng−êi cao tuæi nhiÒu h¬n sè trÎ em vμ ®−¬ng nhiªn, d−íi 100 th× sè trÎ em nhiÒu h¬n sè ng−êi cao tuæi. Sè ng−êi cao tuæi ChØ sè giμ hãa = Sè trÎ em (0-14) x 100 6. Tèc ®é giμ hãa Theo c¸c nhμ khoa häc, tèc ®é giμ hãa lμ sè n¨m cÇn thiÕt ®Ó tû lÖ ng−êi cao tuæi ë mét n−íc t¨ng tõ 7% lªn 14%, n−íc ®ã ®· chuyÓn tõ giai ®o¹n d©n sè trÎ sang d©n sè giμ. Khi tèc ®é d©n sè giμ ë mçi n−íc cμng chËm, c¸c n−íc cμng cã ®iÒu kiÖn chuÈn bÞ vμ hoμn thiÖn c¸c chÝnh s¸ch b¶o hiÓm vμ phóc lîi x· héi cho ng−êi cao tuæi. Khi tèc ®é giμ hãa d©n sè ë mçi 10 n−íc nhanh sÏ lμm cho n−íc ®ã ch−a kÞp hoμn thiÖn c¸c chÝnh s¸ch x· héi, do vËy, kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng ®¸p øng ®−îc c¸c nhu cÇu cña ng−êi cao tuæi vÒ b¶o hiÓm x· héi, phóc lîi x· héi vμ ch¨m sãc, b¶o vÖ søc kháe ng−êi cao tuæi. ViÖc nμy ®Æt ra cho c¸c n−íc cÇn dù b¸o chÝnh x¸c tèc ®é giμ hãa d©n sè lμ rÊt cÇn thiÕt vμ v« cïng quan träng ®Ó mçi quèc gia cã ®iÒu kiÖn chuÈn bÞ c¸c chÝnh s¸ch vμ kÕ ho¹ch hîp lý nh»m n©ng cao chÊt l−îng sèng cho ng−êi cao tuæi. 7. Tuæi trung vÞ Tuæi trung vÞ lμ tuæi mμ t¹i ®ã chia ®Òu d©n sè lμm hai phÇn b»ng nhau, nÕu trªn 30 gäi lμ d©n sè giμ, d−íi 30 gäi lμ d©n sè trÎ; cßn tuæi trung b×nh ®−îc tÝnh b»ng tuæi b×nh qu©n cña toμn thÓ d©n sè. Theo c¸c nhμ khoa häc, tuæi trung vÞ cμng cao th× d©n sè cμng giμ. 8. Hy väng sèng Hy väng sèng lμ thêi gian −íc tÝnh cã thÓ sèng ®−îc thªm ë vμo mét tuæi nhÊt ®Þnh. VÝ nh− mét ng−êi n¨m nay 60 tuæi, hái sÏ cßn sèng ®−îc bao nhiªu n¨m n÷a? Thùc tÕ khi tÝnh to¸n ph¶i dùa trªn mét sè l−îng lín d©n sè. §èi víi tõng ng−êi cô thÓ, ngoμi nh÷ng yÕu tè chung nhÊt cho mäi ng−êi, cßn cã nhiÒu yÕu tè kh¸c chi phèi nh− ®iÒu kiÖn sèng vÒ vËt chÊt, tinh thÇn, søc kháe, bÖnh 11 tËt, tai n¹n… Nh− vËy, hy väng sèng chØ cã gi¸ trÞ chñ yÕu cho mét c− d©n nhÊt ®Þnh vμo mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh. Khi mét em bÐ míi ®−îc sinh ra, hy väng sèng còng cã ý nghÜa lμ tuæi thä trung b×nh, c¸ch tÝnh nh− sau: S (x+1) + S (x+2) S (x+100) Hx =Sx Trong ®ã Hx lμ hy väng sèng ë tuæi X Sx lμ sè ng−êi cã ®Õn tuæi X (tiÕp tôc tÝnh víi sè ng−êi cã ®Õn tuæi cao nhÊt cña c− d©n ë thêi ®iÓm ®ã). VÝ dô: HiÖn nay ë ViÖt Nam, ng−êi 50 tuæi cã thÓ sèng ®Õn 73,8 tuæi, ng−êi 60 tuæi sèng ®Õn 76,3 tuæi, ng−êi 70 tuæi sèng ®Õn 80,2 tuæi, ng−êi 80 tuæi sèng ®Õn 85,7 tuæi… II- NG¦êI CAO TUæI TR£N THÕ GIíI 1. Giμ hãa d©n sè Giμ ho¸ d©n sè lμ mét hiÖn t−îng mang tÝnh toμn cÇu, x¶y ra ë kh¾p n¬i vμ ¶nh h−ëng ®Õn mäi quèc gia, d©n téc. §©y lμ hiÖn t−îng ch−a tõng thÊy trong lÞch sö loμi ng−êi, b¾t ®Çu xuÊt hiÖn trong thÕ kû XX vμ ®−îc dù b¸o lμ sÏ tiÕp tôc trong thÕ kû XXI víi møc ®é ngμy cμng gia t¨ng. Giμ ho¸ d©n sè cã ¶nh h−ëng s©u réng ®Õn mäi ph−¬ng diÖn cña cuéc sèng con ng−êi. Trong 12 lÜnh vùc kinh tÕ, giμ ho¸ d©n sè t¸c ®éng ®Õn t¨ng tr−ëng kinh tÕ, tiÕt kiÖm, ®Çu t− vμ tiªu dïng, thÞ tr−êng lao ®éng, l−¬ng h−u, tiÒn thuÕ vμ sù chuyÓn giao gi÷a c¸c thÕ hÖ. Trong lÜnh vùc x· héi, giμ ho¸ d©n sè ¶nh h−ëng ®Õn y tÕ vμ ch¨m sãc søc khoÎ, cÊu tróc gia ®×nh vμ thu xÕp cuéc sèng, nhμ ë vμ di c−. VÒ mÆt chÝnh trÞ, giμ ho¸ d©n sè cã thÓ t¸c ®éng ®Õn viÖc bÇu cö vμ ng−êi ®¹i diÖn. D−íi gãc ®é d©n sè, giμ hãa d©n sè lμ qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi nh©n khÈu häc theo h−íng tû lÖ ng−êi cao tuæi t¨ng lªn. Qu¸ tr×nh giμ ho¸ d©n sè diÔn ra lμ do sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, nhÊt lμ sù ch¨m sãc søc khoÎ vμ n©ng cao ®êi sèng nh©n d©n ®· lμm gi¶m tû lÖ chÕt ë c¸c nhãm tuæi, t¨ng tuæi thä b×nh qu©n, ®ång thêi ®ã cßn lμ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh D©n sè - KÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh, ®· lμm gi¶m tû lÖ trÎ em d−íi 15 tuæi vμ lμm t¨ng tuæi trung vÞ cña d©n sè1. Cïng víi tæng tû suÊt sinh gi¶m dÇn xuèng møc sinh thay thÕ, tuæi thä b×nh qu©n t¨ng lªn ®· lμm t¨ng sè l−îng ng−êi giμ trªn toμn thÕ giíi. Theo quy −íc cña Liªn hîp quèc, mét quèc gia cã tû lÖ ng−êi cao tuæi tõ 10% trë lªn th× quèc gia ____________ 1. "T×nh tr¹ng giμ hãa d©n sè trªn thÕ giíi 1950-2050", t¹p chÝ D©n sè vμ Ph¸t triÓn, sè 10-2002, tr. 11. 13 ®ã ®−îc coi lμ d©n sè giμ. Ph¸p cã tû lÖ nμy tõ n¨m 1935, Thôy §iÓn tõ n¨m 1950. Thêi gian ®Ó mét n−íc t¨ng tû lÖ ng−êi cao tuæi tõ 7% lªn 10% ®¹t ng−ìng d©n sè giμ rÊt kh¸c nhau. Ph¸p lμ 70 n¨m (tõ 1865 - 1935), Mü lμ 35 n¨m (1935 - 1975), NhËt B¶n chØ cã 15 n¨m (1970 - 1985). Nh− vËy, tèc ®é giμ ho¸ d©n sè diÔn ra song song víi tèc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi. Tèc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi ë mçi quèc gia cμng nhanh th× tèc ®é giμ ho¸ d©n sè cμng m¹nh. N¨m 1950, sè ng−êi cao tuæi míi chØ cã 214 triÖu, n¨m 1975 ®· lμ 346 triÖu, n¨m 2000 lμ 590 triÖu vμ dù b¸o ®Õn n¨m 2025 víi tèc ®é ph¸t triÓn nh− hiÖn nay sÏ lμ trªn 1 tû ng−êi vμ ®Õn gi÷a thÕ kû nμy sÏ cã kho¶ng hai tû ng−êi cao tuæi. Nh− vËy, trong vßng 75 n¨m (1950 - 2025) ®· t¨ng 423% hoÆc trong vßng 50 n¨m (1975 - 2025) t¨ng 223%. §©y lμ mét hiÖn t−îng gia t¨ng ch−a tõng cã trong lÞch sö loμi ng−êi. Tû lÖ ng−êi cao tuæi tõ 8,6% d©n sè vμo n¨m 1950, t¨ng lªn 9,7% n¨m 2000 vμ dù b¸o sÏ t¨ng lªn ®Õn 14% vμo n¨m 2025, ®Õn lóc ®ã cø b¶y ng−êi d©n th× cã mét ng−êi cao tuæi. HiÖn nay, céng ®ång quèc tÕ rÊt quan t©m ®Õn vÊn ®Ò “Giμ ho¸ d©n sè” vμ cho r»ng “Giμ ho¸ d©n sè” ®ang lμ mét trong nh÷ng th¸ch thøc chñ yÕu cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. 14 B¶ng 1: Sè l−îng vμ tû lÖ ng−êi cao tuæi trong tæng d©n sè 1 ThÕ giíi C¸c n−íc ph¸t triÓn C¸c n−íc ®ang N¨m ph¸t triÓn Sè ng−êi cao tuæi (triÖu) Tû lÖ (%) Sè ng−êi cao tuæi (triÖu) Tû lÖ (%) Sè ng−êi cao tuæi (triÖu) Tû lÖ (%) 1950 205 8,2 95 11,7 110 6,4 2000 606 10,0 232 19,4 374 7,7 2050 1.964 21,1 395 33,5 1.569 19,3 Giμ ho¸ d©n sè sÏ trë thμnh mét vÊn ®Ò lín ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, n¬i mμ d©n sè sÏ bÞ giμ ho¸ nhanh chãng trong nöa ®Çu thÕ kû XXI. C¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn sÏ lμ n¬i cã tû lÖ ng−êi cao tuæi t¨ng cao nhÊt vμ nhanh nhÊt, theo dù b¸o sè ng−êi cao tuæi ë khu vùc nμy sÏ t¨ng gÊp bèn lÇn trong vßng 50 n¨m tíi. Tû lÖ ng−êi cao tuæi theo dù b¸o sÏ t¨ng tõ 7,7% lªn 19,3% vμo n¨m 2050, trong khi ®ã tû lÖ trÎ em gi¶m xuèng. H¬n mét nöa d©n sè tuæi 80 trë lªn sèng ë nh÷ng ____________ 1. Bé Y tÕ, Tæng côc D©n sè - KÕ ho¹ch hãa gia ®×nh: Tμi liÖu héi th¶o "Th¸ch thøc vÒ giμ ho¸ d©n sè ë ViÖt Nam”, th¸ng 10-2009. 15 n−íc ®ang ph¸t triÓn, dù b¸o sÏ t¨ng lªn 71% vμo n¨m 20501. Tuæi trung vÞ cña thÕ giíi dù b¸o sÏ t¨ng tõ 28 tuæi n¨m 2005 lªn 38 tuæi n¨m 2050. §iÒu quan träng h¬n lμ nhãm d©n sè giμ nhÊt (80+) t¨ng nhanh h¬n nhiÒu. NÕu d©n sè 60+ dù kiÕn t¨ng gÊp ba vμo n¨m 2050 th× nhãm d©n sè nμy t¨ng xÊp xØ n¨m lÇn, tõ 88 triÖu n¨m 2005 lªn 402 triÖu n¨m 20502. Trong tæng sè ng−êi cao tuæi, sè rÊt giμ cã tèc ®é t¨ng nhanh nhÊt. Trªn toμn thÕ giíi, sè ng−êi tõ 80 tuæi trë lªn n¨m 1950 míi cã 15 triÖu vμ sÏ t¨ng lªn 111 triÖu n¨m 2025, t¨ng 640%. ë c¸c n−íc ph¸t triÓn, tû lÖ nμy lμ 460%; c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn tû lÖ ®ã lμ 857%. 2. Sù ph©n bè Sù ph©n bè ng−êi cao tuæi kh«ng ®Òu gi÷a c¸c vïng ®Þa lý kh¸c nhau cho thÊy, tû lÖ ng−êi cao tuæi nhiÒu nhÊt ë §«ng ¸ (29,89%); Nam ¸ (27,44%), sau ®ã lμ ch©u ¢u (11,51%); ch©u Phi (9,09%); ch©u Mü Latinh (8,3%); B¾c Mü (6,82%) vμ Ýt nhÊt lμ ë ch©u óc (0,57%) vμo n¨m 2025. Còng ®Õn n¨m 2025, nh÷ng n−íc cã tû lÖ ng−êi cao tuæi so víi d©n sè qu¸ 20% lμ T©y ¢u (26,81%); ____________ 1, 2. Liªn hîp quèc: TriÓn väng d©n sè thÕ giíi phiªn b¶n 2006. 16 Nam ¢u (25,72%); NhËt B¶n (25,02%); Trung ¢u (24,44%); B¾c Mü (22,28%); §«ng ¢u (22,05%). §ã lμ nh÷ng vïng ®−îc xÕp vμo lo¹i cã d©n sè giμ cao nhÊt. Gi÷a c¸c khu vùc cã sù chªnh lÖch râ rÖt vÒ sè l−îng vμ tû lÖ ng−êi cao tuæi. Tû lÖ ng−êi cao tuæi cao nhÊt ë c¸c n−íc ph¸t triÓn nh− Thôy §iÓn kho¶ng 22%, gÊp h¬n ba lÇn Ên §é (7,2%) nh−ng sè l−îng ng−êi cao tuæi nhiÒu nhÊt l¹i ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. Trong sè 1.120 triÖu ng−êi cao tuæi cã tíi 805 triÖu ng−êi cao tuæi sèng ë c¸c n−íc nghÌo tøc lμ c¸c n−íc nghÌo chiÕm tíi 80% ng−êi cao tuæi cña thÕ giíi. Bøc tranh ph©n bè ng−êi cao tuæi theo n«ng th«n vμ thμnh thÞ cña thÕ giíi cho thÊy, n¨m 1975, sè ng−êi cao tuæi ë n«ng th«n (182 triÖu) nhiÒu h¬n ë thμnh thÞ (115 triÖu), chiÕm 54% so víi 46% ë thμnh thÞ. Nh−ng nÕu so víi d©n sè chung th× ng−êi cao tuæi sèng ë thμnh thÞ chiÕm 10,04%, nhiÒu h¬n tû lÖ ®ã ë n«ng th«n (7,7%). Vμo n¨m 2000, nghÜa lμ 25 n¨m sau, t×nh h×nh ®· ®¶o ng−îc, sè ng−êi cao tuæi ë thμnh thÞ (318 triÖu) nhiÒu h¬n sè ë n«ng th«n (257 triÖu), chiÕm 55% sè ng−êi cao tuæi, so víi 45% ë n«ng th«n. Trong vßng 25 n¨m (1975 - 2000) sè ng−êi cao tuæi tËp trung ë thμnh thÞ ®· t¨ng thªm 104,4%, cßn ë n«ng th«n sè t¨ng chØ lμ 41,33%. ë c¸c n−íc ph¸t triÓn, n¨m 1975 cø ba ng−êi cao tuæi th× hai ng−êi 17 sèng ë thμnh phè, ®Õn n¨m 2000, cø bèn ng−êi cao tuæi th× ba ng−êi sèng ë thμnh phè. Trong sè ng−êi cao tuæi th× n÷ nhiÒu h¬n nam. Nh×n chung, n÷ cao tuæi cã tuæi thä trung b×nh cao h¬n nam cao tuæi. ChØ tÝnh nh÷ng n−íc cã tuæi thä trung b×nh cao nhÊt th× ë NhËt B¶n tuæi thä trung b×nh cña nam cao tuæi lμ 74,8 vμ ë n÷ lμ 80,5; ë Ailen tuæi t−¬ng øng lμ 74,7 vμ 80,2; ë Thôy §iÓn lμ 73,8 vμ 79,9; ë Hμ Lan lμ 73,1 vμ 79,7; ë ¤xtr©ylia lμ 72,1 vμ 78,7; ë Cana®a lμ 71,9 vμ 79,0; ë Mü lμ 71,8 vμ 78,8; ë Anh lμ 71,3 vμ 77,4; ë Ph¸p lμ 70,7 vμ 78,9; ë §øc lμ 70,5 vμ 77,1. Do tuæi thä trung b×nh cña nam cao tuæi thÊp h¬n n÷ cao tuæi nªn ng−êi n÷ chiÕm sè l−îng cao tuæi nhiÒu h¬n so víi nam cao tuæi. Vμo n¨m 1975, ë c¸c n−íc ph¸t triÓn, cø 100 n÷ ë nhãm tuæi 60 - 69 th× cã 74 nam vμ vμo n¨m 2025 con sè ®ã lμ 78; ë nhãm tuæi 70 -79 c¸c sè t−¬ng øng lμ 62 vμ 75; tõ 80 tuæi trë lªn c¸c con sè t−¬ng øng lμ 48 vμ 53. Nh− vËy, tuæi cμng cao th× tû lÖ gi÷a n÷ vμ nam cao tuæi cμng chªnh lÖch nhiÒu. §èi víi c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, vμo n¨m 1975 ë nhãm tuæi 60 - 69, c¸c con sè ®ã lμ 96 vμ vμo n¨m 2025 lμ 94; ë nhãm tuæi 70 -79 c¸c sè t−¬ng øng lμ 88 vμ 86; tõ 80 tuæi trë lªn c¸c con sè t−¬ng øng lμ 78 vμ 73. Nh×n chung, ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn sè nam cao tuæi thÊp h¬n n÷ cao tuæi kh«ng nhiÒu b»ng ë c¸c n−íc ph¸t triÓn. 18 T×nh tr¹ng giμ ho¸ d©n sè ®· lμm thay ®æi cÊu tróc d©n sè x· héi vμ ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc ®ßi hái mçi n−íc ph¶i cã nh÷ng chÝnh s¸ch thÝch hîp ®Ó gi¶i quyÕt. §¸nh gi¸ ®−îc tÇm quan träng cña giμ ho¸ d©n sè, n¨m 1982 lÇn ®Çu tiªn Liªn hîp quèc triÖu tËp §¹i héi thÕ giíi vÒ tuæi giμ häp t¹i thμnh phè Viªn, Thñ ®« n−íc Céng hoμ ¸o ®· thèng nhÊt ®−a ra 50 ®iÒu khuyÕn c¸o bao qu¸t s¸u môc tiªu lín vÒ ng−êi cao tuæi, trong ®ã môc tiªu vÒ søc khoÎ vμ dinh d−ìng ®−îc ®Ò cËp lÇn ®Çu tiªn. N¨m 1991, trªn c¬ së kiÓm ®iÓm nh÷ng kÕt qu¶ thùc hiÖn, Liªn hîp quèc tiÕp tôc th«ng qua “Nh÷ng nguyªn t¾c ®¹o lý cña Liªn hîp quèc ®èi víi ng−êi cao tuæi” (NghÞ quyÕt 46/91) bao gåm n¨m nguyªn t¾c vÒ b¶o ®¶m c¸c quyÒn cña ng−êi cao tuæi, trong ®ã quyÒn ®−îc ch¨m sãc khi cÇn thiÕt còng ®−îc ®Ò cËp ®Õn. TiÕp ®ã, n¨m 1992, Liªn hîp quèc th«ng qua NghÞ quyÕt sè 4/86 nªu lªn nh÷ng môc tiªu toμn cÇu vÒ ng−êi cao tuæi trong thËp kû 1997 - 2001. Tõ ngμy 8 ®Õn ngμy 12-4-2002 t¹i Thñ ®« Mandrit T©y Ban Nha, §¹i héi ®ång Liªn hîp quèc quyÕt ®Þnh triÖu tËp Héi nghÞ thÕ giíi lÇn thø hai vÒ giμ ho¸ d©n sè ®Ó tæng kÕt nh÷ng kÕt qu¶ cña Héi nghÞ thÕ giíi lÇn thø nhÊt còng nh− th«ng qua kÕ ho¹ch hμnh ®éng quèc tÕ vÒ ng−êi cao tuæi n¨m 19 2002. Tuyªn bè chÝnh trÞ cña Héi nghÞ bao gåm 19 ®iÒu, trong ®ã t¹i §iÒu 14 nªu râ: Chóng t«i kh¼ng ®Þnh l¹i r»ng viÖc ®¹t tíi t×nh tr¹ng søc khoÎ tèt nhÊt lμ mét môc tiªu quan träng hμng ®Çu cña c¶ thÕ giíi. §Ó thùc hiÖn ®−îc ®iÒu ®ã ®ßi hái hμnh ®éng cña nhiÒu ngμnh kinh tÕ, x· héi kh¸c cïng víi ngμnh y tÕ. Chóng t«i cam kÕt sÏ b¶o ®¶m cho ng−êi cao tuæi ®−îc tiÕp cËn b×nh ®¼ng vμ ®Çy ®ñ c¸c dÞch vô ch¨m sãc søc khoÎ, bao gåm c¶ c¸c dÞch vô søc khoÎ thÓ chÊt vμ t©m thÇn vμ thõa nhËn r»ng c¸c nhu cÇu gia t¨ng cña sù giμ ho¸ d©n sè ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng chÝnh s¸ch bæ sung, ®Æc biÖt lμ chÝnh s¸ch ch¨m sãc vμ ®iÒu trÞ. III- NG¦êI CAO TUæI ë VIÖT NAM 1. Sè l−îng ng−êi cao tuæi t¨ng nhanh Tõ sau ngμy miÒn Nam hoμn toμn gi¶i phãng n¨m 1979, ViÖt Nam tiÕn hμnh Tæng ®iÒu tra d©n sè trong ph¹m vi c¶ n−íc. KÓ tõ ®ã, cø 10 n¨m mét lÇn, ViÖt Nam l¹i tiÕn hμnh tæng ®iÒu tra d©n sè. Qua mçi lÇn tæng ®iÒu tra d©n sè, ng−êi cao tuæi l¹i t¨ng lªn. Tæng ®iÒu tra d©n sè n¨m 2009, ng−êi cao tuæi ViÖt Nam ch¹m ®Õn ng−ìng giμ hãa d©n sè vμ ®Õn n¨m 2011, ViÖt Nam chÝnh thøc b−íc vμo giai ®o¹n giμ hãa d©n sè. 20 B¶ng 2: Ng−êi cao tuæi ViÖt Nam qua c¸c lÇn Tæng ®iÒu tra d©n sè1 N¨m Tæng d©n sè (triÖu) 60+ (triÖu) Tû lÖ (%) 65+ Tû lÖ (%) 1979 53,74 3,71 6,9 4,7 1989 64,38 4,64 7,2 4,7 1999 76,33 6,19 8,1 5,8 2009 85,84 7,45 8,68 6,4 2010 86,75 8,15 9,4 6,8 2011 87,61 8,65 9,9 7,0 Nh×n vμo b¶ng trªn ta thÊy r»ng, ng−êi cao tuæi tõ 65 tuæi trë lªn t¨ng nhanh c¶ vÒ sè l−îng vμ tû träng. Tõ n¨m 1979 ®Õn n¨m 1989, tû träng ng−êi trªn 65 tuæi lμ 4,7%, n¨m 1999 lμ 5,8%, n¨m 2009 lμ 6,4% vμ n¨m 2011 lμ 7,0%. Trong 3 thËp kû (1979-2009), ng−êi cao tuæi t¨ng mçi n¨m 0,06% ®iÓm. TÝnh riªng tõ 2009 ®Õn 2011, trung b×nh mçi n¨m ng−êi cao tuæi t¨ng 0,3 ®iÓm. Theo sè liÖu Tæng ®iÒu tra d©n sè, ng−êi cao tuæi ViÖt Nam t¨ng nhanh ë nhãm tuæi cao nhÊt. ____________ 1. Tæng côc Thèng kª: Tæng ®iÒu tra d©n sè vμ nhμ ë n¨m 1979, 1989, 1999, 2009 vμ ®iÒu tra D©n sè - KÕ ho¹ch hãa gia ®×nh 2010, 2011. 21 B¶ng 3: Ng−êi cao tuæi chia theo nhãm tuæi qua c¸c lÇn Tæng ®iÒu tra d©n sè §¬n vÞ tÝnh:% N¨m Nhãm tuæi 1979 1989 1999 2009 2019 60-64 2,28 2,40 2,31 2,26 4,29 65-69 1,90 1,90 2,20 1,81 2,78 70-74 1,34 1,40 1,58 1,65 1,67 75-79 0,90 0,80 1,09 1,40 1,16 80+ 0,54 0,70 0,93 1,47 1,48 Do møc sinh (TFR) cña ViÖt Nam gi¶m nhanh tõ 3,8 con n¨m 1989 xuèng 1,99 con n¨m 2011; ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi ngμy cμng ®−îc c¶i thiÖn, ®Æc biÖt lμ nh÷ng tiÕn bé y häc... ®· lμm cho tuæi thä cña ng−êi ViÖt Nam t¨ng nhanh. Tr−íc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m n¨m 1945, tuæi thä trung b×nh cña ng−êi ViÖt Nam lμ 32 tuæi, ®Õn Tæng ®iÒu tra d©n sè n¨m 2009, tuæi thä trung b×nh lμ 72,8, t¨ng h¬n hai lÇn sau 67 n¨m, nh−ng vÉn thÊp h¬n tuæi thä trung b×nh cña Hμn Quèc lμ 7,7 n¨m. Sè ng−êi thä tõ 100 tuæi trë lªn cña ViÖt Nam qua Tæng ®iÒu tra d©n sè 2009 lμ 7.200 ng−êi trong khi cña Hμn Quèc chØ lμ 1.836 ng−êi. Tuy tuæi thä trung b×nh cña ViÖt Nam cao, song 22 tuæi thä kháe m¹nh cña ng−êi ViÖt Nam thÊp xÕp thø 166/172 n−íc trªn thÕ giíi. Trung b×nh mçi ng−êi cao tuæi ViÖt Nam tõ 60 tuæi trë lªn cã 2,67 bÖnh tiÒm Èn. §ã lμ do ng−êi cao tuæi ViÖt Nam hiÖn nay sèng ë n«ng th«n chiÕm 72,9% tæng sè ng−êi cao tuæi. 2. §êi sèng ng−êi cao tuæi khã kh¨n Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ®Êt n«ng nghiÖp bÞ sö dông nhiÒu ®Ó më réng ®« thÞ, x©y dùng khu c«ng nghiÖp, lμm ®−êng giao th«ng, gi·n d©n, x©y dùng nghÜa trang... nªn ng−êi n«ng d©n lμm n«ng nghiÖp trong ®ã cã ng−êi cao tuæi thiÕu ®Êt s¶n xuÊt. Thiªn tai, h¹n h¸n liªn tôc x¶y ra lμm cho thu nhËp cña ng−êi n«ng d©n nãi chung vμ ng−êi cao tuæi cßn rÊt thÊp. Xu h−íng chuyÓn dÇn tõ gia ®×nh truyÒn thèng x−a sang gia ®×nh h¹t nh©n ®ang mÊt ®i chç dùa, n¬i cøu c¸nh cña nhiÒu ng−êi cao tuæi. T×nh tr¹ng ng−êi cao tuæi sèng kh«ng cã vî chång chiÕm tû lÖ cao, trong ®ã sè n÷ cao tuæi c« ®¬n cao gÊp 5,44 lÇn so víi nam cao tuæi. §©y lμ hËu qu¶ cña hai cuéc chiÕn tranh chèng thùc d©n vμ ®Õ quèc, nam giíi ®· hy sinh nhiÒu trong kh¸ng chiÕn. Bªn c¹nh ®ã, sè phô n÷ cao tuæi sèng ly h«n, ly th©n ngμy cμng t¨ng, gÊp 2,2 lÇn so víi nam giíi n¨m 2009. Theo sè liÖu cña Tæng Côc thèng kª ngμy 1-1-2006, c¶ n−íc cã 6.136.399 23 ng−êi cao tuæi, trong ®ã ch−a cã vî chång lμ 62.030 ng−êi; sè ng−êi cao tuæi gãa lμ 2.262.410 ng−êi; ly h«n lμ 21.581 ng−êi; ly th©n lμ 42.295 ng−êi. Trong sè ng−êi cao tuæi ch−a cã gia ®×nh, tû lÖ n÷ h¬n nam trªn ba lÇn; gãa, n÷ h¬n nam gÇn s¸u lÇn; ly h«n, tû lÖ n÷ h¬n nam gÇn ba lÇn; ly th©n, tû lÖ n÷ nhiÒu h¬n nam. C¸c sè liÖu trªn cho thÊy sè phô n÷ cao tuæi ch−a cã chång, gãa chång, ly h«n, ly th©n ®Òu cao h¬n gÊp ba lÇn so víi ng−êi cao tuæi nam, ®Æc biÖt phô n÷ cao tuæi gãa chång cao gÊp gÇn hai lÇn so víi nam gãa vî. Xem xÐt ë mét sè nhãm tuæi thÊy r»ng, ë nhãm 60 - 69 tuæi cø 1 cô «ng th× cã 1, 3 cô bμ; ë nhãm 70 - 79 tuæi cø 1 cô «ng cã 1, 5 cô bμ vμ tõ 80 tuæi trë lªn, cø 1 cô «ng cã tíi 2 cô bμ, ®Æc biÖt trong sè ng−êi cao tuæi sèng 100 tuæi trë lªn, cø 1 cô «ng cã tíi 3 cô bμ. §©y lμ ®iÒu rÊt quý song phô n÷ cao tuæi sèng thä th−êng ph¶i ®èi mÆt víi nhiÒu rñi ro h¬n so víi nam cao tuæi xÐt vÒ thu nhËp, kh¶ n¨ng tiÕp cËn víi c¸c dÞch vô ch¨m sãc søc kháe vμ b¶o hiÓm y tÕ. H¬n n÷a, do thÕ hÖ ng−êi cao tuæi hiÖn nay ®−îc sinh tr−ëng trong thêi kú chiÕn tranh b¶o vÖ Tæ quèc nªn hÇu hÕt kh«ng cã ®iÒu kiÖn tÝch lòy cho tuæi giμ tõ khi cßn trÎ. Theo sè liÖu cña ñy ban quèc gia vÒ ng−êi cao tuæi, hiÖn cã 70% ng−êi cao tuæi kh«ng cã tÝch lòy vËt chÊt, 62,3% ®ang 24 sèng trong ®iÒu kiÖn khã kh¨n, thiÕu thèn, trong ®ã n«ng th«n lμ 68%, thμnh thÞ lμ 50%; 27,6% sè ng−êi ®−îc hái cho r»ng kinh tÕ cña hä kÐm ®i trªn 60%; gÇn 10% ng−êi cao tuæi ®ang sèng trong nhμ t¹m; 18% ng−êi cao tuæi sèng trong hé nghÌo. Khi tuæi t¸c cμng cao th× tû lÖ nghÌo cμng cao, trong ®ã n÷ nghÌo h¬n nam vμ n«ng th«n nghÌo h¬n thμnh thÞ. Theo quy luËt cña con ng−êi, khi tuæi t¸c cμng cao, ng−êi cao tuæi lao ®éng t¹o thu nhËp còng gi¶m do søc kháe yÕu kh«ng b¶o ®¶m n¨ng suÊt lao ®éng. Sè ng−êi cã søc kháe yÕu vμ rÊt yÕu chiÕm 67,2%, cã søc kháe tèt chØ chiÕm 5%, trong ®ã n÷ cao tuæi yÕu h¬n nam cao tuæi, n«ng th«n yÕu h¬n thμnh thÞ. 25 Ch−¬ng II NH÷NG THAY §æI T¢M SINH Lý CñA NG¦êI CAO TUæI I- SINH HäC CñA NG¦êI CAO TUæI 1. Giμ hãa C¸c nhμ khoa häc cho r»ng, vÊn ®Ò sinh häc cña sù giμ hãa lμ nh÷ng vÊn ®Ò thuéc b¶n chÊt, nguyªn nh©n cña giμ hãa c¸c c¬ thÓ sèng (thÕ giíi h÷u sinh). §ã lμ vÊn ®Ò ®ang ®−îc c¸c nhμ khoa häc hÕt søc quan t©m. Giμ hãa lμ g×? TÊt c¶ c¸c sinh vËt ®Òu giμ hãa hay cã ngo¹i lÖ, hoÆc cã loμi nμo, c¬ thÓ nμo tho¸t khái quy luËt ®ã? C¸c c¬ chÕ t¹o nªn sù giμ hãa “n»m” ë ®©u, bªn trong hay bªn ngoμi tÕ bμo? Gi¶i thÝch sù kh¸c biÖt tuæi thä theo loμi bëi c¸i g×? Con ng−êi cã thÓ v−ît qua ®−îc giíi h¹n sù sèng mμ thiªn nhiªn ban cho vμ cã thÓ kÐo dμi tuæi thä b»ng nh©n t¹o ®−îc kh«ng?. Nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra trªn ®©y v« cïng réng lín thuéc lÜnh vùc sinh häc. VËy sinh häc cña sù giμ hãa con ng−êi ph¶i nghiªn cøu vÊn ®Ò g×? C¸i g× cÇn gi¶i quyÕt tr−íc m¾t? C¸c nhμ khoa häc cã 26 thÓ lμm thay ®æi qu¸ tr×nh giμ hãa vμ n©ng cao tuæi thä con ng−êi ®−îc kh«ng?. §iÒu nμy cã thÓ kh¼ng ®Þnh: Giμ hãa con ng−êi lμ mét quy luËt sinh häc kh«ng cã ngo¹i lÖ cho riªng ai. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i v× thÕ mμ con ng−êi ngåi nh×n sù giμ hãa mét c¸ch thô ®éng. Con ng−êi kh«ng thÓ chèng l¹i sù giμ hãa, nh−ng con ng−êi cã kh¶ n¨ng h¹n chÕ tèc ®é giμ hãa vμ t¹o ra sù giμ hãa sinh lý b×nh th−êng, kháe m¹nh. §· tõ l©u, c¸c nhμ khoa häc ®· chØ ra bÖnh tËt t¨ng lªn cïng víi løa tuæi, hiÖn t−îng qu¸ phæ biÕn nμy chøng tá bÖnh tËt vμ giμ hãa cã mèi liªn hÖ mËt thiÕt víi nhau, thùc chÊt cã ph¶i nh− vËy kh«ng?. Ph¶i ch¨ng, cho ®Õn nay, con ng−êi vÉn cßn thiÕu hiÓu biÕt vμ thiÕu nh÷ng biÖn ph¸p c¬ b¶n ®Ó lμm gi¶m tèc ®é giμ hãa, cã khi nμo chóng ta ®¸nh ®ång sù giμ hãa víi bÖnh tËt?. §«i khi ng−êi giμ phμn nμn vÒ bÖnh tËt, b¸c sÜ thèt lªn: “cô cßn muèn g×, do tuæi t¸c cao mμ cã bÖnh?”... NhiÒu nhμ nghiªn cøu cho r»ng, bÖnh ung th−, x¬ v÷a ®éng m¹ch, tiÓu ®−êng nh− lμ bÖnh lý løa tuæi. Nh÷ng thËp kû gÇn ®©y, c¸c trung t©m nghiªn cøu lín cña thÕ giíi ®· kh¼ng ®Þnh: giμ hãa t¹o tiÒn ®Ò cho bÖnh tËt ph¸t triÓn, cßn b¶n th©n nã kh«ng thÓ xem lμ bÖnh mμ ®ã lμ qu¸ tr×nh sinh lý. Giμ hãa cã thÓ xem lμ mét qu¸ tr×nh sinh lý, qu¸ tr×nh nμy lμm t¨ng tÝnh æn ®Þnh, dÔ th−¬ng tæn, dÔ nhiÔm bÖnh bëi c¸c qu¸ tr×nh bÖnh lý. 27 ChÝnh ®ã lμ tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn bÖnh tËt lóc vÒ giμ. Nghiªn cøu c¸c qu¸ tr×nh giμ hãa, sinh lý cña c¬ thÓ con ng−êi ®ang giμ hãa vÒ thùc chÊt lμ nghiªn cøu nh÷ng nguyªn nh©n g©y nªn sù ph¸t triÓn cña chóng. Nh÷ng ph©n tÝch trªn ®©y gióp c¸c nhμ khoa häc ®i ®Õn kÕt luËn quan träng: Sinh häc cña sù giμ hãa nãi chung vμ sinh häc cña sù giμ hãa con ng−êi nãi riªng ®· trë thμnh h−íng c¬ b¶n cña l·o khoa. ý nghÜa sinh häc cña sù giμ hãa ®èi víi tù nhiªn häc, ®èi víi y häc lμ ë chç: nã ®−a con ng−êi ®Õn hiÓu biÕt thùc chÊt cña giμ hãa vμ cho con ng−êi biÕt kh«ng chØ nh− thÕ nμo mμ c¶ t¹i sao nh÷ng bÖnh chñ yÕu cña con ng−êi ph¸t triÓn, trªn c¬ së ®ã t×m con ®−êng kÐo dμi tuæi thä vμ søc kháe. Gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò nμy trªn l©m sμng vμ trong thùc nghiÖm lμ nhÊt qu¸n. Cã nh÷ng c¬ chÕ sinh häc chung, c¬ b¶n cña sù giμ hãa ®Æc tr−ng cho thÕ giíi h÷u sinh. Tuy nhiªn, vÉn cßn cã c¸c c¬ chÕ kh¸c h¼n vÒ mÆt ®Þnh tÝnh vμ ®Þnh l−îng cho mét loμi cô thÓ. ë con ng−êi, c¸c nh©n tè x· héi cã ¶nh h−ëng lín ®Õn nhÞp ®é vμ ®Æc ®iÓm cña sù giμ hãa. Giμ hãa con ng−êi lμ mét qu¸ tr×nh sinh lý diÔn ra kh«ng ®ång ®Òu, kh«ng ®ång th×. C¸c hÖ thèng riªng biÖt, c¸c kh©u riªng biÖt cña hÖ thèng, c¸c tÕ bμo kh¸c nhau, c¸c c¬ quan kh¸c nhau cña tÕ bμo giμ hãa kh«ng ®ång th×. Ngoμi ra, c¸c nhμ 28 nghiªn cøu cßn thÊy tÝnh chÊt kh«ng ®Òu, kh«ng t−¬ng øng cña nh÷ng biÕn ®æi cÊu tróc vμ chøc n¨ng. §iÒu ®ã ®−a ®Õn sù kiÖt quÖ, suy yÕu mét sè c¬ chÕ, c¬ chÕ kh¸c ®−îc ho¹t hãa cã ý nghÜa thÝch nghi, trong ®ã cã nh©n tè thÝch nghi míi, ®Æc biÖt cña c¬ thÓ ®èi víi ®iÒu kiÖn míi n¶y sinh cã liªn quan ®Õn giμ hãa, ®Õn biÕn ®æi c¸c hÖ thèng chøc n¨ng cña c¬ thÓ. C¸c kh©u riªng biÖt cña hÖ thèng tim m¹ch, ë nh÷ng ng−êi thùc tÕ kháe m¹nh, løa tuæi kh¸c nhau, giμ hãa víi nhÞp ®é kh«ng gièng nhau. Chøc n¨ng tù ®éng, dÉn truyÒn, co bãp tim, tÝnh ®μn håi c¸c m¹ch kh¸c nhau, biÕn ®æi kh«ng gièng nhau. Nh÷ng biÕn ®æi theo tuæi ®ông ®Õn c¸c mao m¹ch. Do sù biÕn ®æi ®· dÉn ®Õn suy gi¶m cung cÊp m¸u bao trïm lªn c¸c hÖ thèng kh¸c nhau nh− n·o, c¬, néi quan ®−a ®Õn qu¸ søc, lμm t¨ng huyÕt ¸p ®éng m¹ch ë ng−êi cao tuæi. KÕt qu¶ nghiªn cøu cña nhiÒu nhμ khoa häc cho thÊy, cïng víi ho¹t hãa chung cña hÖ thèng ®«ng m¸u khi l·o hãa, ho¹t tÝnh tiªu fibrin t¨ng lªn. T¨ng c−êng tiªu fibrin h−íng ®Õn phßng nghÏn m¹ch, mang tÝnh chÊt ph¶n øng thÝch nghi, bï trõ. Sù giμ hãa tÕ bμo lμ c¬ së cña giμ hãa c¬ thÓ, nh−ng sù giμ hãa c¬ thÓ kh«ng ®¬n gi¶n lμ tæng sè c¸c tÕ bμo giμ hãa. Sù ®iÒu chØnh gi÷a c¸c nhãm tÕ bμo gi÷ vai trß chñ yÕu ®èi víi tiÕn triÓn giμ hãa. 29 Sè phËn cña mét c¬ quan, mét hÖ c¬ quan ®−îc ®¸nh gi¸ kh«ng ph¶i chØ qua sè l−îng c¸c tÕ bμo ®· chÕt mμ c¬ b¶n ph¶i dùa vμo tr¹ng th¸i chøc n¨ng cña c¸c tÕ bμo ®ang sèng. Sù tÝch gãp lipofuscin vμ c¸c s¶n phÈm cuèi cïng cña oxy hãa lipit kiÓu peroxid t¹o ra gèc tù do cã thÓ cho lμ dÊu hiÖu th−êng xuyªn vμ v¹n n¨ng nhÊt cña sù l·o hãa hÖ thÇn kinh. Tuy nhiªn, sù xuÊt hiÖn lipofuscin trong tÕ bμo ch−a thÓ coi lμ khëi ®Çu cña c¸i chÕt, v× nã cã thÓ bÞ ®Èy ra khái tæ chøc thÇn kinh. C¸i chÕt cña tÕ bμo cã hai kiÓu kh¸c nhau: Apoptose ( tÕ bμo chÕt theo ch−¬ng tr×nh ®· ®−îc m· hãa tõ tr−íc) vμ necrose (ho¹i tö). Sù kh¸c nhau gi÷a Apoptose vμ necrose bëi c¸i chÕt ®−îc s¾p xÕp tr−íc vμ c¸i chÕt tõ tõ cña tÕ bμo. C¸c nhμ khoa häc cho biÕt, sù giμ hãa con ng−êi ®−îc x¸c ®Þnh bëi mét phøc hîp c¸c yÕu tè di truyÒn vμ m«i tr−êng. Theo ý kiÕn cña mét sè nhμ nghiªn cøu, nh÷ng biÕn ®æi theo tuæi ®· ®−îc ch−¬ng tr×nh hãa vÒ mÆt di truyÒn; mét sè kh¸c cho r»ng, ®ã lμ kÕt qu¶ cña sù rèi lo¹n, bÎ g·y bé m¸y di truyÒn. Nh− vËy, dùa vμo ®Æc ®iÓm tr¹ng th¸i bé m¸y di truyÒn sÏ gióp x¸c ®Þnh sù kh¸c biÖt vÒ nhÞp ®é giμ hãa c¸c quÇn thÓ kh¸c nhau. Qua nghiªn cøu c¸c héi chøng giμ nhanh Werner lμ sù rèi lo¹n di truyÒn trªn nhiÔm s¾c thÓ. Ngoμi sù giμ hãa vÒ thÓ chÊt, nh÷ng bÖnh 30 nh©n nμy cßn cã mét sè thay ®æi ®Æc tr−ng kh«ng gièng nh− giμ hãa b×nh th−êng hoÆc nh− héi chøng Hutchinson - Golford th× xuÊt hiÖn nh÷ng dÊu hiÖu giμ hãa ®Æc tr−ng vÒ mÆt thÓ chÊt ë tuæi trÎ h¬n so víi héi chøng Werner. Víi héi chøng ba nhiÔm s¾c thÓ 21 th× cã thÓ bÞ sa sót trÝ tuÖ sím, tuæi thä bÞ rót ng¾n, chØ cã 21% sè ng−êi lo¹i nμy v−ît qua tuæi 30. Nghiªn cøu nh÷ng biÕn ®æi lipid theo tuæi, sù dung n¹p glucid, tÝnh bÒn v÷ng cña c¸c hång cÇu vμ c¸c yÕu tè kh¸c trong nh÷ng ®èi t−îng nghiªn cøu, c¸c nhμ nghiªn cøu ph©n chia thμnh hai nhãm víi møc thay ®æi kh¸c nhau, hai quÇn thÓ giμ hãa kh¸c nhau. X¸c ®Þnh tuæi sinh häc gióp con ng−êi ®Æt c¸ thÓ nμo, n»m ë quÇn thÓ nμo, n»m theo møc ®é giμ hãa. Khi ph©n tÝch nhÞp ®é giμ hãa con ng−êi, sù kh¸c nhau vÒ tuæi sinh häc, kh«ng nªn bá qua sù kh¸c biÖt vÒ tuæi thä cña nam vμ n÷. ë c¸c n−íc ph¸t triÓn th−êng thÊy n÷ sèng l©u h¬n nam, dao ®éng trong giíi h¹n 4 ®Õn 10 n¨m. Tuæi thä cña nam vμ n÷ kh«ng chØ lμ kÕt qu¶ t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè x· héi kh¸c nhau ®èi víi hai giíi, ®ã lμ hiÖn t−îng sinh häc. §ã chÝnh lμ ®Æc ®iÓm cña bé m¸y di truyÒn. Cã sù kh¸c biÖt giíi tÝnh râ rμng vÒ nhÞp ®é giμ hãa cña c¸c hÖ thèng quan träng cña c¬ thÓ nam vμ n÷. Khi tæng hîp c¸c sè liÖu nghiªn cøu biÕn ®æi chuyÓn hãa lipid theo tuæi ®· cho 31 thÊy sù kh¸c biÖt, ®ã lμ tiÒn ®Ò ph¸t triÓn x¬ v÷a ®éng m¹ch. C¸c nhμ sinh hãa l©m sμng ®· chøng minh, sù kh¸c biÖt chuyÓn hãa râ rμng xuÊt hiÖn vμo thêi kú tõ 45 ®Õn 55 tuæi. BiÕn ®æi chuyÓn hãa lipid theo tuæi cña nam v−ît lªn tr−íc 10 n¨m so víi n÷. Nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c biÖt vÒ tuæi thä, nhÞp ®é giμ hãa cña nam vμ n÷ sÏ t×m thÊy ë c¸c ®Æc ®iÓm cÊu tróc bé m¸y di truyÒn, ë sù kh¸c biÖt theo tuæi cña ®iÒu hßa thÇn kinh- hormon. Nh÷ng biÕn ®æi thÇn kinh thÓ dÞch x¸c ®Þnh kh«ng chØ kh¸c biÖt giíi tÝnh mμ lμ c¬ chÕ hμng ®Çu cña sù giμ hãa c¬ thÓ phøc t¹p cña con ng−êi. ChÝnh ®iÒu nμy sÏ x¸c ®Þnh nh÷ng biÕn ®æi tinh thÇn, nh©n c¸ch, kh¶ n¨ng lμm viÖc, kh¶ n¨ng sinh s¶n cña con ng−êi, sù ®iÒu hßa ho¹t ®éng cña nhiÒu c¬ quan. Trong thùc nghiÖm Frolkis V.V vμ céng sù ®· chøng minh, nh÷ng biÕn ®æi nguyªn ph¸t c¸c c¬ chÕ ®iÒu hßa thÇn kinh theo tuæi cã thÓ ®−a ®Õn suy gi¶m kiÓm so¸t thÇn kinh ®èi víi c¸c tæ chøc, dÉn ®Õn viÖc lμm biÕn ®æi tÝnh nh¹y c¶m cña chóng ®èi víi c¸c yÕu tè thÓ dÞch. Nh÷ng biÕn ®æi nguyªn ph¸t ®ã cßn quyÕt ®Þnh nhiÒu ®Æc ®iÓm ph¶n øng cña c¬ thÓ theo tuæi, cuèi cïng lμ nguyªn nh©n g©y ra nh÷ng rèi lo¹n thø ph¸t chuyÓn hãa vμ c¸c chøc n¨ng cña c¸c tæ chøc. Nh÷ng sè liÖu nghiªn cøu l©m sμng vμ thùc nghiÖm cho thÊy: khi giμ hãa th× ®iÒu hßa c¸c chøc 32 n¨ng néi quan bëi thÇn kinh - hormone bÞ biÕn ®æi. ë ®©y kh«ng chØ hμm l−îng hormone trong m¸u biÕn ®æi cã ý nghÜa mμ c¶ tÝnh nh¹y c¶m cña c¸c tæ chøc ®èi víi chóng. §ã còng chØ lμ mét trong c¸c dÉn chøng. Trong c¸c nghiªn cøu ®−îc tiÕn hμnh t¹i c¸c trung t©m nghiªn cøu sinh lý l©m sμng vμ bÖnh lý c¸c néi t¹ng ®· x¸c ®Þnh ®−îc nh÷ng thay ®æi huyÕt ®éng khi ®−a vμo mét l−îng nhá adrenalin. L−îng nhá t¸c ®éng râ h¬n ë ng−êi cã tuæi vμ ®Æc biÖt lμ ng−êi giμ so víi ng−êi trÎ; víi l−îng nhá ®ã thùc chÊt kh«ng g©y ra nh÷ng biÕn ®æi huyÕt ®éng ë ng−êi trÎ. T¨ng tÝnh nh¹y c¶m kh«ng chØ ®èi víi adrenalin mμ c¶ ®èi víi hμng lo¹t c¸c yÕu tè hormone kh¸c sÏ ®−a ®Õn nhiÒu ph¶n øng kÐo dμi, dai d¼ng lóc vÒ giμ. TËp thÓ c¸c nhμ nghiªn cøu thuéc ViÖn L·o khoa Kiev (Ucraina) ®· thu ®−îc mét l−îng lín tμi liÖu thùc tÕ cho phÐp nãi lªn c¸c ®Æc ®iÓm giμ hãa hÖ thÇn kinh ng−êi, c¸c kh©u dÔ bÞ tæn th−¬ng c¸c c¬ chÕ phøc t¹p nμy. Theo sè liÖu cña Mankovsky N.B vμ céng sù th× nh÷ng rèi lo¹n chøc n¨ng tæng hîp t©m - thÇn kinh, tÝnh ú c¸c th«ng sè ho¹t ®éng thÇn kinh cao cÊp c¬ b¶n, sù suy gi¶m h−ng phÊn vμ ®Æc biÖt suy gi¶m qu¸ tr×nh øc chÕ cã vÞ trÝ hμng ®Çu trong biÕn ®æi c¸c chøc n¨ng vá n·o. ý nghÜa ®Æc biÖt cña nguån gèc ph¸t sinh giμ hãa ®−îc c¸c nhμ khoa häc c«ng bè trong nh÷ng 33 n¨m gÇn ®©y cho thÊy: do nh÷ng biÕn ®æi theo tuæi ë hypothalamus - n¬i ®iÒu hßa c©n b»ng néi m«i c¬ thÓ. Nh÷ng thay ®æi thuéc hypothalamus diÔn ra m¹nh mÏ ë thêi kú m·n kinh, t¹o ra nh÷ng tiÒn ®Ò ®Æc biÖt lμm t¨ng huyÕt ¸p, bÐo ph×, tiÓu ®−êng… HiÖn nay ®· biÕt ®−îc ®Çy ®ñ: m·n kinh sinh lý b×nh th−êng ë n÷ còng nh− t¾t dôc ë nam sÏ tr¸nh ®−îc ph¸t triÓn c¸c qu¸ tr×nh bÖnh lý cã tuæi. M·n kinh bÖnh lý ph¸t sinh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn rèi lo¹n ®iÒu hßa kinh - hormone - khëi ®Çu cho ph¸t triÓn rÇm ré x¬ v÷a ®éng m¹ch, bÖnh thiÕu m¸u côc bé, t¨ng huyÕt ¸p. H¹ thÊp vμ biÕn ®æi tû lÖ nång ®é c¸c hormone sinh dôc sÏ thóc ®Èy sù h×nh thμnh c¸c qu¸ tr×nh nãi trªn. §Æc biÖt quan träng lμ nh÷ng biÕn ®æi trong hÖ thèng thÓ v©n - ¸o n·o cã vai trß lín trong ®iÒu hßa vËn ®éng con ng−êi. Nh÷ng biÕn ®æi theo tuæi cña hÖ thèng thÓ v©n - ¸o n·o t¹o ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn bÖnh lý nÆng nÒ nh− Parkinson, tÇn suÊt cña bÖnh nμy t¨ng lªn ë ng−êi cã tuæi vμ ng−êi giμ. NhiÒu nhμ nghiªn cøu sinh lý vμ bÖnh lý thÇn kinh ®· chøng minh r»ng, thËm chÝ khi giμ hãa sinh lý tù nhiªn cña con ng−êi vÉn cã thiÓu n¨ng kÝn ®¸o cña hÖ thèng nμy. Mét trong nh÷ng hÖ qu¶ quan träng cña nh÷ng biÕn ®æi theo tuæi hÖ thÇn kinh trung −¬ng lμ g©y h¹n chÕ ho¹t ®éng vËn ®éng. C¸c nhμ khoa häc ®· ®èi chiÕu so s¸nh c¸c ®Æc ®iÓm ph¸t triÓn 34 huyÕt ®éng ë ng−êi trÎ vμ ng−êi giμ. KÕt qu¶ cho thÊy, cïng mét møc thiÓu n¨ng vËn ®éng sÏ lμm thay ®æi ë ng−êi cã tuæi trÇm träng h¬n nhiÒu vÒ huyÕt ®éng vμ h« hÊp. D−êng nh− xuÊt hiÖn mét vßng luÈn quÈn - giμ hãa ®−a ®Õn ph¸t triÓn thiÓu n¨ng vËn ®éng t−¬ng ®èi, cßn ph¸t sinh thiÓu n¨ng vËn ®éng sÏ lμm gia t¨ng biÓu hiÖn giμ hãa. Mét trong nh÷ng nhiÖm vô c¬ b¶n cña lèi sèng hîp lý: ph¸ vì, ®o¹n tuyÖt vßng luÈn quÈn nμy. V−ît qua mäi trë ng¹i ®Ó t¨ng c−êng vËn ®éng. C¬ thÓ con ng−êi cã c¸c hÖ thèng ®iÒu hßa c©n b»ng néi m«i hoμn chØnh vμ m¹nh mÏ. Tr−íc nh÷ng t¸c ®éng, c¸c c¬ chÕ ®iÒu hßa thÝch nghi ho¹t ®éng mét c¸ch hoμn h¶o. Sù thèng nhÊt vμ ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp ®Ó b¶o ®¶m sù sèng ®−îc thÓ hiÖn qua nh÷ng thay ®æi th−êng xuyªn cña néi m«i vμ viÖc hoμn chØnh hãa c¸c c¬ chÕ b¶o ®¶m sù tån t¹i c©n b»ng cña nã. NÕu c¬ thÓ sèng tån t¹i trong ®iÒu kiÖn kh«ng cã nh÷ng yÕu tè lμm thay ®æi néi m«i th× nã sÏ hoμn toμn bÊt lùc khi tiÕp xóc víi thùc tÕ kh¸ch quan vμ nhanh chãng bÞ diÖt vong. Ng−êi giμ cã dù tr÷ sinh lý h¹n chÕ, nªn cÇn ph¶i duy tr× m«i tr−êng sinh lý bªn trong æn ®Þnh. Mét sè gi¶i thÝch kh¸c cho r»ng, ng−êi giμ ®· sö dông mét phÇn trong nguån dù tr÷ sinh lý cña m×nh ®Ó duy tr× sù æn ®Þnh néi m«i c¬ b¶n, ®Õn møc mμ ë hä chØ cßn l¹i rÊt Ýt ®Ó ®èi phã víi sù x©m nhËp tõ bªn ngoμi. 35 2. BÖnh lý Mét trong nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p nhÊt, tranh c·i cña sinh häc hãa giμ vμ bÖnh lý con ng−êi - ®ã lμ sù t−¬ng quan gi÷a x¬ v÷a ®éng m¹ch vμ løa tuæi. Cã hai quan ®iÓm: thø nhÊt cho r»ng, x¬ v÷a ®éng m¹ch lμ thÓ hiÖn nh÷ng biÕn ®æi m¹ch m¸u theo tuæi; thø hai thùc tÕ tuæi t¸c t¹o tiÒn ®Ò cho ph¸t triÓn x¬ v÷a ®éng m¹ch, chø kh«ng ph¶i x¬ v÷a ®éng m¹ch lμ biÓu hiÖn cña nh÷ng thay ®æi sinh lý theo tuæi. §iÒu nμy ®· ®−îc chøng minh kh«ng chØ c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu l©m sμng vμ c¶ thùc nghiÖm. TÝnh phæ biÕn cña x¬ v÷a ®éng m¹ch hoÆc c¸c qu¸ tr×nh bÖnh lý kh¸c ë ng−êi cã tuæi kh«ng thÓ dïng ®Ó chøng minh sù ®ång nhÊt c¸c qu¸ tr×nh nãi trªn. Nh÷ng biÕn ®æi chuyÓn hãa theo tuæi, còng nh− biÕn ®æi cÊu tróc m¹ch m¸u lμ yÕu tè c¬ b¶n cã nguy c¬ ®e däa sù ph¸t triÓn qu¸ tr×nh x¬ v÷a ®éng m¹ch. ë ®©y, x¬ hãa sinh lý c¸c m¹ch cã ý nghÜa ®Æc biÖt. C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu cña nhiÒu nhμ sinh hãa l©m sμng cho thÊy lóc vÒ giμ (ë nh÷ng ng−êi cã tuæi thùc tÕ kháe m¹nh) t¨ng nång ®é triglyceride vμ c¸c m¶ng g©y v÷a lipoprotein, lipoprotein tû träng rÊt thÊp vμ lipoprotein tû träng thÊp lμ chÊt nÒn tiªn ph¸t cho ph¸t triÓn lippoidos (nhiÔm lipoid), vμ lμ mét trong c¸c nguy c¬ hμng ®Çu x¬ v÷a ®éng m¹ch. Ngoμi ra, khi giμ hãa møc lipoprotein tû träng cao bÞ thay ®æi; chÊt nμy, theo nh÷ng hiÓu 36 biÕt hiÖn nay lμ cã tÝnh “b¶o vÖ”, liªn quan ®Õn chèng ph¸t triÓn x¬ v÷a ®éng m¹ch. Ho¹t tÝnh cña men lipoproteinlipase bÞ gi¶m, chøng tá vÒ sù rèi lo¹n dÞ hãa lipoprotein vμ cã kh¶ n¨ng tÝch gãp c¸c phÇn g©y x¬ v÷a trong m¸u. Nh− vËy, trong qu¸ tr×nh giμ hãa, chuyÓn hãa lipip lμm xuÊt hiÖn vμ tÝch lòy nh÷ng biÕn ®æi cã nguy c¬ lμm t¨ng tÇn xuÊt bÖnh x¬ v÷a ®éng m¹ch, thiÕu m¸u tim, t¨ng huyÕt ¸p, … Cã thÓ nãi, sinh häc cña sù hãa giμ con ng−êi lμ mét qu¸ tr×nh ph¸ hñy ®a nguyªn cña c¸c yÕu tè bªn ngoμi hoÆc bªn trong c¬ thÓ g©y nªn, lμm gi¶m søc bÒn vμ lμm rèi lo¹n hÖ thèng tù ®iÒu hßa cña c¬ thÓ, lμm rèi lo¹n c¸c chøc n¨ng, g©y nªn c¸i chÕt cña tÕ bμo, h¹n chÕ kh¶ n¨ng thÝch nghi cña c¬ thÓ, lμm xuÊt hiÖn bÖnh tËt, nguy c¬ tö vong cao. Sù chó ý ®Æc biÖt ®èi víi sinh häc cña sù giμ hãa con ng−êi lμ nghiªn cøu sinh lý l©m sμng nh÷ng ng−êi sèng l©u. Ng−êi sèng l©u lμ chØ sè kh¶ n¨ng sinh häc loμi cña con ng−êi. §· l©u råi, mét trong nh÷ng viÖc ®Çu tiªn mμ Bogomolets tiÕn hμnh lμ tæ chøc nghiªn cøu phøc hîp tr¹ng th¸i søc kháe cña nh÷ng ng−êi trªn 100 tuæi. Cßn nh÷ng n¨m gÇn ®©y nhiÒu trung t©m nghiªn cøu l·o khoa trªn thÕ giíi ®· thu ®−îc rÊt nhiÒu tμi liÖu thùc tÕ theo h−íng nμy. 37 Nh÷ng c¬ chÕ nμo, nh÷ng yÕu tè nμo x¸c ®Þnh sù sèng l©u cña con ng−êi? ViÖn L·o khoa Kiev ®· tiÕn hμnh nghiªn cøu trªn 5.000 nh÷ng ng−êi hä hμng cho thÊy tÝnh di truyÒn g©y ¶nh h−ëng c¬ b¶n ®Õn tuæi thä con ng−êi. Theo sè liÖu cña Voitenko V.P, tÇn suÊt cã gia ®×nh sèng l©u trong nhãm ng−êi 80 - 84 tuæi lμ 52%, cßn trong nhãm 105 tuæi vμ giμ h¬n lªn ®Õn 71%. Ph©n tÝch mét c¸ch tû mû tÝnh quy luËt nμy cho thÊy, sù t−¬ng giao gi÷a di truyÒn vμ tuæi thä kh«ng ph¶i lμ kh«ng thay ®æi - mèi liªn quan ®ã phô thuéc bëi nhiÒu yÕu tè x· héi vμ sinh häc. VÝ dô: Nh÷ng ng−êi sèng l©u cña Abkhazia lé râ Ýt phô thuéc c¸c nh©n tè di truyÒn h¬n, so víi ng−êi sèng l©u Ucraina. C¸c c«ng tr×nh cña Mankovsky N.B vμ céng sù ®· x¸c ®Þnh vai trß cña c¸c yÕu tè di truyÒn trong c¬ chÕ tr−êng thä. Hä chøng minh r»ng, nh÷ng ng−êi sèng l©u vμ nh÷ng ng−êi hä hμng cã ho¹t ®éng ®iÖn sinh vËt thuéc thÓ t¹ng nhÊt ®Þnh, kh¸c víi tÊt c¶ c¸c quÇn thÓ cßn l¹i. ë nh÷ng ng−êi hä hμng cña nh÷ng ng−êi sèng l©u trong tÊt c¶ c¸c thêi kú løa tuæi ghi ®−îc tÇn phæ nhÞp alpha cao h¬n, cßn nhÞp ®é biÕn ®æi theo tuæi trong mét sè chØ sè ho¹t ®éng diÖn sinh häc n·o bé l¹i diÔn ra chËm. ë nh÷ng ng−êi sèng l©u vμ hä hμng gÇn còng biÓu lé c¸c ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, chøc n¨ng nhÊt ®Þnh cña “c¬ chÊt” di truyÒn - nh− bé nhiÔm 38 s¾c thÓ. VÝ dô: ë nh÷ng ng−êi hä hμng ng−êi sèng l©u, sè tÕ bμo víi sù liªn hîp c¸c thÓ nhiÔm s¾c t©m ngän (acrocentric chromosome), ph¶n ¸nh c−êng ®é c¸c qu¸ tr×nh sinh tæng hîp trong tÕ bμo cao h¬n vμ biÕn ®æi theo tuæi Ýt h¬n so víi nh÷ng ng−êi nhãm chøng. Nh− vËy, cã mét “týp” giμ hãa kh«ng chØ lμ b¶n th©n nh÷ng ng−êi sèng l©u, mμ c¶ nh÷ng hä hμng cña hä. §iÒu ®ã, x¸c nhËn vai trß cña c¸c yÕu tè di truyÒn trong c¬ chÕ sèng l©u vμ mét lÇn n÷a nhÊn m¹nh sù tån t¹i mét typ giμ sinh häc tèi −u. Thõa nhËn mèi liªn hÖ c¸c yÕu tè di truyÒn vμ m«i tr−êng víi tuæi thä, c¸c kh¶ n¨ng lùa chän ®iÒu kiÖn tèi −u cã ¶nh h−ëng ®Õn nhÞp ®é giμ hãa lμ t¹o nªn mét chÕ ®é tèi −u cho cuéc sèng. ë thêi ®¹i l·o khoa ®ang ph¸t triÓn, c¸c nhμ l·o khoa cÇn ph¶i nhanh chãng h¬n trong nghiªn cøu t¨ng søc kháe con ng−êi lóc vÒ giμ, lμm gi¶m nh÷ng biÕn ®æi theo tuæi, tr−íc khi tiÕn ®Õn t¨ng tuæi thä thùc sù. Tr−íc m¾t, c¸c nhμ nghiªn cøu ®· ®−a ra nh÷ng ®iÒu cÇn lμm d−íi ®©y: 1) X©y dùng, thùc hiÖn lèi sèng tÝch cùc, ®iÒu ®é. 2) Cã chÕ ®é vËn ®éng tÝch cùc g©y ¶nh h−ëng tèt lªn ho¹t ®éng cña hÖ tim m¹ch vμ h« hÊp, thùc hiÖn tõ 60-90 phót/ ngμy. 3) ChÕ ®é ho¹t ®éng trÝ ãc tÝch cùc. §Çu ãc l−êi biÕng sÏ bÞ hñy ho¹i nhanh chãng. ë mét sè ng−êi 39 Mü cã “®«i ch©n truyÒn h×nh” - ®ã lμ sù teo c¬ ®Æc biÖt ë nh÷ng ng−êi giμ ngåi l©u hμng giê bªn tivi; râ rμng, ¾t ph¶i cã “bé n·o truyÒn h×nh”. Th«ng tin truyÒn h×nh g©y tiÕp nhËn thô ®éng h¬n so víi giao tiÕp, s¸ch b¸o, héi häa, v.v.. 4) H·y gi÷ c©n b»ng tr¹ng th¸i t©m lý. Kh«ng bao giê ®−îc th¸i qu¸. Tr¹ng th¸i tinh thÇn lu«n c©n b»ng, l¹c quan. Tr¹ng th¸i trÇm uÊt, trÇm c¶m lμ nguyªn nh©n quan träng cña l·o hãa nhanh. 5) Ph−¬ng ph¸p kÐo dμi cuéc sèng cã hiÖu qu¶ nhÊt lμ ¨n uèng thiÕu vÒ l−îng, ®ñ vÒ chÊt. Dinh d−ìng h¹n chÕ protein sÏ ®−a ®Õn t¨ng tuæi thä. 6) Mét l−îng ®ñ c¸c vitamin cho nh÷ng ng−êi trªn 50 tuæi (th−êng xuyªn dïng c¸c lo¹i rau qu¶ vμ thùc phÈm kh¸c nhau). 7) C¸c chÊt chèng oxy hãa. Cho ®Õn nay còng chØ míi cã mét sè chÊt nh− c¸c vitamin A, E, C, nh−ng hiÖu qu¶ d−¬ng tÝnh cã ®−îc chØ khi mét liÒu thËn träng c¸c chÊt nμy. 8) Mét sè lo¹i kh¸c: chÊt hÊp thô ruét (enterosorbent), trong ®ã c¸c chÊt liªn quan ®Õn c¸c ®éc tè trong ®−êng ruét; c¸c chÊt t¨ng ho¹t ®éng trÝ tuÖ; mét sè hormone bÞ ®iÒu biÕn, … II- NH÷NG THAY §æI SINH Lý ë NG¦êI CAO TUæI Ng−êi ®Õn tuæi giμ, sinh lý cã rÊt nhiÒu thay ®æi. Y häc cæ truyÒn cho r»ng, sù thay ®æi chñ yÕu 40 biÓu hiÖn trªn hai mÆt: t¹ng phñ suy nh−îc vμ ©m d−¬ng mÊt c©n b»ng. Hai mÆt ®ã liªn quan vμ ¶nh h−ëng lÉn nhau. T¹ng phñ suy nh−îc chñ yÕu biÓu hiÖn ë thËn vμ tú vÞ, sau ®ã lμ tim, gan, phæi. S¸ch Néi kinh (Trung Quèc) nãi: N÷ 7 tuæi, thËn khÝ ®· thÞnh; 21 tuæi thËn khÝ ®ång ®Òu; 49 tuæi nh©m m¹ch h−, cßn m¹ch th¸i xung h¬i yÕu. Nam giíi 8 tuæi, thËn khÝ thùc; 16 tuæi thËn khÝ thÞnh; 24 tuæi thËn khÝ ®ång ®Òu; 40 tuæi thËn khÝ gi¶m. §iÒu ®ã nãi lªn c¸c qu¸ tr×nh sinh tr−ëng, ph¸t dôc, l·o hãa ®Òu cã quan hÖ mËt thiÕt ®Õn thËn khÝ. Nh− vËy, thÓ x¸c cña con ng−êi trë thμnh giμ hay kh«ng, ®Õn ®é giμ nhanh hay chËm, tuæi thä dμi hay ng¾n, ®−îc quyÕt ®Þnh rÊt lín bëi sù m¹nh yÕu cña thËn khÝ. C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu cña y häc hiÖn ®¹i ®· chøng minh thËn trong ®«ng y cã liªn quan víi sù bμi tiÕt, tÝnh miÔn dÞch cña c¬ thÓ vμ tÝnh di truyÒn. ThËn khÝ suy yÕu cã thÓ lμm cho chøc n¨ng hÖ thèng bμi tiÕt vμ miÔn dÞch gi¶m yÕu, nh©n tè di truyÒn biÕn ®æi, lμ nh÷ng nh©n tè quan träng g©y ra sù giμ hãa. Tú vÞ lμ gèc cña hËu thiªn, lμ nguån sinh khÝ huyÕt. Ng−êi vÒ giμ, c«ng n¨ng sinh lý cña tú vÞ gi¶m sót. S¸ch Néi kinh cã nãi: 35 tuæi, m¹ch ©m d−¬ng yÕu, mÆt b¾t ®Çu x¹m, tãc b¾t ®Çu rông, tøc lμ kho¶ng 40 tuæi, c«ng n¨ng cña tú vÞ b¾t ®Çu sót kÐm, tuæi cμng t¨ng, tú vÞ cμng gi¶m. S¸ch Néi kinh cßn nãi: 70 tuæi, tú vÞ 41 h−, da kh«, vÞ gi¸c thÊt th−êng, ®ªm Ýt ngñ, kh¶ n¨ng thu n¹p vμ vËn chuyÓn cña c¬ thÓ kh«ng ®¸p øng ®−îc. Cho nªn ng−êi cao tuæi ¨n kh«ng thÊy ngon, chøc n¨ng tiªu hãa yÕu, bông th−êng nÒ ch−íng, dÔ cã hiÖn t−îng t¸o bãn hoÆc sa hËu m«n. Y häc hiÖn ®¹i cho r»ng: sù mÊt b×nh th−êng cña d¹ dμy vμ ruét sÏ dÉn ®Õn sù biÕn ®æi albumin, albumin còng chØ lμ chÊt do c¬ thÓ con ng−êi t¹o ra, nh−ng nguån gèc cña nã ®Òu dùa vμo t¸c dông cña d¹ dμy vμ ®−êng ruét, tøc d¹ dμy lμ n¬i t¹o kh¶ n¨ng “thu n¹p” cßn tú lμ n¬i t¹o kh¶ n¨ng “vËn hãa”. Mμ sù biÕn ®æi albumin lμ nguyªn nh©n g©y ra giμ hãa. Ngoμi ra, vÞ khÝ m¹ch yÕu cßn ¶nh h−ëng ®Õn nh÷ng chÊt mμ c¬ thÓ sèng rÊt cÇn. ThiÕu mét vμi chÊt nμo ®ã (nh− vitamin E) sÏ ¶nh h−ëng ®Õn tuæi thä. Néi kinh cßn nãi: 60 tuæi, t©m khÝ b¾t ®Çu suy, huyÕt ng−ng trÔ; 56 tuæi gan yÕu; 80 tuæi phæi yÕu. Tõ ®ã mμ thÊy r»ng tú vÞ yÕu chÝnh lμ nguyªn nh©n cña ngò t¹ng suy gi¶m, lμ ®Æc ®iÓm biÕn ®æi sinh lý cña tuæi giμ. Néi kinh nãi: “Nh©n sinh h÷u h×nh, bÊt lý ©m d−¬ng”, “Th¸nh nh©n trÇn ©m d−¬ng, g©n m¹ch hßa ®ång, cèt tñy kiªn cè, khÝ huyÕt ®Òu cao. Nh− vËy, trong ngoμi ®iÒu hßa, bÖnh kh«ng thÓ h¹i, ®iÒu ®ã nãi lªn ®Çy ®ñ r»ng ©m d−¬ng ®iÒu hßa ®èi víi c¬ thÓ lμ v« cïng quan träng. Nh−ng ®Õn tuæi giμ, ng−êi ta khã tr¸nh ®−îc nhiÔu lo¹n do ®ñ lo¹i yÕu tè bªn trong vμ bªn ngoμi g©y ra, tõ ®ã lμm 42 cho ©m d−¬ng mÊt sù c©n b»ng. Néi kinh nãi: Tuæi 40, ©m khÝ tõ mét nöa sÏ gi¶m dÇn… Tuæi 60, ©m liÖt, khÝ ®¹i suy” S¸ch Thiªn kim yÕu ph−¬ng (Trung Quèc) nãi: Ng−êi 50 tuæi trë lªn, d−¬ng khÝ gi¶m sót dÇn theo n¨m th¸ng, t©m lùc kÐm dÇn, nhí tr−íc quªn sau, ng−êi chËm ch¹p. Tøc lμ ©m d−¬ng chªnh lÖch nhau dÉn ®Õn suy l·o. Néi kinh cßn chØ ra mét c¸ch râ rμng: NÕu n¾m ®−îc b¶y ®iÒu h¹i, t¸m ®iÒu lîi th× cã thÓ ®iÒu hßa ®−îc ©m d−¬ng, cßn kh«ng biÕt ®iÒu ®ã th× sÏ sím suy l·o vËy. Cã thÓ thÊy ®−îc, mÊt c©n b»ng ©m d−¬ng còng lμ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lμm tuæi giμ ®Õn sím. Giμ hãa lμ mét qu¸ tr×nh tæng hîp ®−îc ®Æc tr−ng bëi nh÷ng quy luËt riªng bªn trong, ®ång thêi cã ®Æc thï nμo ®ã mang tÝnh c¸ thÓ, ®−îc thÓ hiÖn bëi nhÞp ®é ph¸t triÓn cña nã, ®ã lμ ®Æc ®iÓm, møc ®é biÕn ®æi nhÞp sinh lý cña c¸c tæ chøc. Nh÷ng biÕn ®æi theo tuæi quan träng nhÊt: gi¶m biªn ®é c¸c tiÕn tr×nh sinh lý ngμy ®ªm (24 giê) nh− th©n nhiÖt, cortisol huyÕt t−¬ng vμ giÊc ngñ; mÊt ®ång bé c¸c nhÞp kh¸c hoÆc “lÖch néi pha”… Kh¶ n¨ng phôc håi nhÞp sinh lý chËm ch¹p ®èi víi hÇu nh− tÊt c¶ c¸c c¬ quan, hÖ thèng. Suy gi¶m bμi tiÕt hormone lμ mét trong nh÷ng mèc ®¸nh dÊu giμ hãa sinh häc. Sù biÕn ®æi nhÞp tim, huyÕt ¸p ®éng m¹ch, tÇn suÊt ®iÖn n·o, tÇn suÊt nghe, dao ®éng vμ run sinh lý theo tuæi... cho thÊy: khi 43 tuæi ®· cao th× sù giμ hãa v©y bäc tÊt c¶ c¸c c¬ quan vμ hÖ thèng cña c¬ thÓ c¶ vÒ h×nh th¸i lÉn chøc n¨ng, nh−ng ®Æc biÖt quan träng lμ nh÷ng biÕn ®æi giμ hãa x¶y ra ë hÖ thèng thÇn kinh vμ tuÇn hoμn. C©n b»ng néi bé m«i (homoeostasie), ®ã lμ sù æn ®Þnh t−¬ng ®èi vÒ mÆt ®éng häc mét sè chøc n¨ng sinh lý. ViÖc duy tr× c©n b»ng néi m«i cùc kú quan träng, v× nÕu nã bÞ rèi lo¹n th× cuéc sèng sÏ kh«ng tån t¹i ®−îc. Khi vÒ giμ nhiÒu chØ sè kh¸ æn ®Þnh huyÕt ¸p ®éng m¹ch h¬i t¨ng, l−îng ®−êng huyÕt t¨ng kh«ng ®¸ng kÓ, nh·n ¸p kh«ng thay ®æi, c©n b»ng kiÒm toan… HuyÕt ¸p, l−îng ®−êng huyÕt, mèi t−¬ng quan gi÷a c¸c ion chØ thay ®æi khi ho¹t ®éng vμ xóc c¶m. Nhê cã c¬ chÕ tù ®iÒu chØnh nªn c©n b»ng néi m«i lu«n æn ®Þnh, song ®é bÒn cña hÖ thèng sèng gi¶m khi tuæi t¨ng lªn. ChÝnh v× vËy ®· xuÊt hiÖn rèi lo¹n c©n b»ng néi m«i kÐo dμi lμ nguyªn nh©n g©y ra bÖnh tËt. 1. HÖ thèng m¸u HÖ thèng m¸u lμ mét trong nh÷ng hÖ thèng sinh lý cña c¬ thÓ. Chøc n¨ng cña hÖ thèng nμy rÊt phøc t¹p vμ ®a d¹ng. Nã cïng víi b¹ch huyÕt vμ dÞch gian bμo t¹o thμnh m«i tr−êng trong c¬ thÓ cÇn thiÕt cho ho¹t ®éng b×nh th−êng cña c¸c tÕ bμo, c¸c tæ chøc, c¸c c¬ quan vμ toμn c¬ thÓ. 44 L−îng m¸u kh«ng biÕn ®æi râ rÖt theo tuæi. §é qu¸nh cña m¸u ë ng−êi cao tuæi vμ ng−êi giμ kh«ng lÖch qu¸ giíi h¹n b×nh th−êng. Tèc ®é huyÕt trÇm cña hä t¨ng chót Ýt. Thμnh phÇn hãa häc cña m¸u Ýt thay ®æi theo tuæi. C¸c nhμ nghiªn cøu protein - huyÕt ®Òu cho thÊy: ë ng−êi cao tuæi gi¶m albumin huyÕt vμ t¨ng globulin - huyÕt. HiÖn nay, ®· thu thËp ®−îc sè liÖu ®¸ng tin cËy x¸c nhËn nh÷ng biÕn ®æi lipid theo tuæi mang tÝnh quy luËt. Mì dù tr÷ t¨ng lªn theo tuæi, ph¸t triÓn nhiÔm lipid cña c¸c c¬ quan bªn trong. Trong m¸u vμ c¸c tæ chøc l−îng mì trung b×nh t¨ng lªn. L−îng ion Na+ vμ K+ trong m¸u ng−êi thùc tÕ kháe m¹nh, kh«ng thÊy cã dao ®éng râ rÖt theo tuæi. ë ng−êi løa tuæi 60 - 70 quan s¸t thÊy n¨ng l−îng magiª trong huyÕt t−¬ng tÜnh m¹ch. Nång ®é c¸c ion Mg2+ trong hång cÇu m¸u tÜnh m¹ch còng nh− ®éng m¹ch ë tuæi 60 - 80 æn ®Þnh. Ng−êi løa tuæi 70 vμ cao h¬n l−îng s¾t kh«ng hång cÇu trong huyÕt thanh bÞ gi¶m, do hÊp thu kÐm trong ®−êng tiªu hãa d¹ dμy - ruét. Tõ 50 tuæi l−îng coban, kÏm, niken trong m¸u gi¶m. VÒ c¸c phÇn tö h÷u h×nh cña m¸u: kÝch th−íc hång cÇu râ rμng kh«ng thay ®æi theo tuæi. Tuy nhiªn, tuæi thä hång cÇu cña ng−êi cã tuæi kÐo dμi ®Õn 145 ngμy so víi 135 ngμy ë tuæi trung niªn. Sè b¹ch cÇu c¬ b¶n kh«ng thay ®æi theo tuæi, mÆc dï ë nhãm tuæi giμ h¬i lé râ khuynh h−íng gi¶m 45 b¹ch cÇu. Cßn sè tiÓu cÇu ë ng−êi cã tuæi vμ ng−êi giμ bÞ gi¶m, ®ã lμ kÕt qu¶ rót ra tõ nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu. Cã suy gi¶m chót Ýt c−êng ®é t¹o huyÕt do kh«ng chØ bëi qu¸ tr×nh thu teo tæ chøc t¹o m¸u, mμ chÝnh lμ bëi nhu cÇu suy gi¶m cña mét c¬ thÓ giμ. HÖ thèng ®«ng m¸u lμ mét trong c¸c hÖ thèng sinh lý cña c¬ thÓ tr¶i qua c¸c giai ®o¹n h×nh thμnh, t¹o dùng bÒn v÷ng t−¬ng ®èi æn ®Þnh. Ngoμi 50 tuæi, ho¹t ®éng cña hÖ thèng ®«ng m¸u cã sù chÖch cho¹c gi÷a c¸c thμnh phÇn dÉn ®Õn rèi lo¹n tÝnh bÒn v÷ng. Nh÷ng biÕn ®æi trong hÖ thèng ®«ng m¸u ë ng−êi cã tuæi vμ ng−êi giμ liªn quan víi biÕn ®æi c¸c qu¸ tr×nh sinh tæng hîp, víi sù rèi lo¹n t−¬ng quan c¸c thμnh phÇn protein vμ víi c¸c hiÖn t−îng x¬ v÷a ®éng m¹ch ®i kÌm. 2. HÖ thèng c¬ x−¬ng Nh÷ng biÕn ®æi c¬ trong qu¸ tr×nh giμ hãa rÊt kh¸c nhau tïy thuéc c¸ thÓ, còng nh− kh¸c nhau gi÷a c¸c nhãm c¬ trong cïng mét c¸ thÓ. Nãi chung, tõ 30 ®Õn 80 tuæi c¸c khèi c¬ gi¶m song song víi c©n nÆng, kho¶ng tõ 30-40%. C¬ lùc còng bÞ suy gi¶m nh−ng Ýt h¬n. Tuy nhiªn, tõ 30-80 tuæi søc n¾m bμn tay gi¶m 60% nÕu hä Ýt sö dông. MÊt c¬ lùc x¶y ra kh«ng ®ång ®Òu. Sù l¾ng ®äng lipofuscin t¨ng. Sù ph©n bè thÇn kinh trong c¬ còng cã thay ®æi. Sù giμ hãa ®· 46 lμm cho sè l−îng ®¬n vÞ vËn ®éng gi¶m ®i trong tÊt c¶ c¸c c¬. C¬ thÓ ng−êi cao tuæi cßn thÊy sù thay ®æi ë møc n¨ng l−îng c¬ x−¬ng. Ho¹t tÝnh c¸c enzyme ph©n gi¶i glucose gi¶m nhiÒu h¬n ho¹t tÝnh c¸c enzym oxydase. Ng−êi ta ®· chøng minh ®−îc r»ng nhiÒu men gi¶m theo tuæi ë nam giíi. Tuy nhiªn, viÖc luyÖn tËp vμ c¸c ho¹t ®éng thÓ chÊt kh¸c cã vai trß quan träng kh¾c phôc hiÖn t−îng ®ã. Sù thiÕu hôt t−¬ng ®èi hormon t¨ng tr−ëng vμ androgen diÔn ra cïng víi sù giμ hãa còng cã vai trß quan träng trong toμn bé chøc n¨ng cña c¬. C¬ hoμnh Ýt bÞ thay ®æi theo tuæi. Khi tuæi t¨ng lªn, thμnh phÇn n−íc trong g©n vμ d©y ch»ng còng gi¶m ®i, møc ®é cøng cña g©n còng t¨ng lªn. Sù thay ®æi collagen trong c¬ thÓ giμ hãa ®· lμm cho tèc ®é håi phôc, t¸i t¹o g©n vμ d©y ch»ng gi¶m ®i. C¸c sôn khíp bÞ thay ®æi rÊt nhiÒu khi giμ. Lùc c¨ng cña sôn khíp gi¶m v× trong thμnh phÇn sinh hãa cña nã cã nhiÒu thay ®æi. N−íc trong sôn bÞ gi¶m. C¸c thμnh phÇn monomer cña proteoglycan còng gi¶m vμ protein liªn hîp - nèi kÕt c¸c monomer cña proteoglycan nμy thμnh c¸c polyme h×nh nh− bÞ ph©n ®o¹n. Do vËy, kÝch th−íc polymer còng bÞ gi¶m. Chondrotinsulfat còng ph¶i chÞu nh÷ng thay ®æi t−¬ng tù. MÆc dï thμnh phÇn cña c¸c sîi kh«ng thay ®æi, nh−ng chiÒu dμi cña 47 c¸c sîi c¬ b¶n bÞ gi¶m ®i. Keratinsulfat t¨ng lªn. Acid hyaluronic t¨ng lªn trong sôn nh−ng l¹i bÞ gi¶m trong ho¹t ®éng dÞch khíp. 3. HÖ thÇn kinh Sù giμ hãa hÖ thÇn kinh kh«ng chØ chi phèi sù giμ hãa c¬ thÓ nãi chung, lμ c¸c kh¶ n¨ng thÝch nghi cña nã, nh÷ng biÕn ®æi hμnh vi, c¸c ph¶n øng c©n b»ng... theo tuæi. Giμ hãa c¸c chøc n¨ng n·o bé sÏ lμm biÕn ®æi kh¶ n¨ng tæng hîp, ®iÒu hßa mèi t−¬ng quan gi÷a c¸c trung t©m. C¸c nhμ khoa häc ®· nªu ra nh÷ng thay ®æi tiªu biÓu nãi lªn sù suy gi¶m chøc n¨ng c¸c cÊu tróc t¹o n¨ng l−îng vμ bé m¸y tæng hîp protein, còng nh− sù h×nh thμnh vμ tÝch tô dÞ vËt b»ng c¸ch tù thùc (autophagie), tÝch gãp lipofuscin vμ c¸c thÓ cÆn kh¸c. §Æc ®iÓm chung cña nh÷ng thay ®æi nμy trong hÖ thÇn kinh lμ kh«ng ®ång ®Òu, kh«ng ®ång th×, kh«ng ®ång tèc. Nã ®−îc thÓ hiÖn râ nÐt kh«ng chØ vÒ mÆt chøc n¨ng, mμ cßn c¶ cÊu tróc cña nh÷ng thμnh phÇn kh¸c nhau thuéc n·o bé, còng nh− giíi h¹n trong mét cÊu tróc. Träng l−îng n·o bé gi¶m theo tuæi, l−u l−îng m¸u lªn n·o gi¶m 20%, vμ qu¸ tr×nh tù ®iÒu hßa n·o còng thay ®æi. C¸c n¬ron bÞ mÊt ®i theo tuæi kh«ng ®ång ®Òu trong c¸c vïng kh¸c nhau. Vïng håi n·o (gyrus) th¸i d−¬ng trªn mÊt mét nöa sè n¬ron. Vïng håi n·o th¸i d−¬ng d−íi mÊt gÇn 10% 48 sè n¬ron. C¸c n¬ron thïy ®Ønh, thïy chÈm còng bÞ mÊt khi vÒ giμ nh−ng Ýt h¬n. Khuynh h−íng chung, nh÷ng n¬ron cμng quan träng th× cμng dÔ mÊt. Ch¼ng h¹n, ë tiÓu n·o c¸c tÕ bμo m¹ng Purkinje bÞ chÕt, trong khi ®ã c¸c n¬ron kh¸c ®−îc b¶o tån. Nh÷ng vïng d−íi vá, liÒm xanh (locus ceruleus) vμ liÒm ®en (locus niger) còng bÞ mÊt nhiÒu n¬ron khi tuæi giμ. ë nh©n c¬ b¶n Meynert trong qu¸ tr×nh giμ hãa th«ng th−êng c¸c n¬ron bÞ mÊt ®i h¬n so víi bÖnh Parkinson. Vïng ®åi thÞ, cÇu n·o vμ hμnh tñy mÊt Ýt n¬ron h¬n trong qu¸ tr×nh giμ sinh lý. MËt ®é liªn kÕt c¸c sîi nh¸nh n¬ron vïng vá n·o bÞ gi¶m theo tuæi. Tuy nhiªn, mét sè t¸c gi¶ cho r»ng, ho¹t ®éng quan träng lμ cña c¸c mèi quan hÖ cßn l¹i vμ do sù ®æi míi th−êng xuyªn cña n·o bé ®· dÉn tíi sù bï trõ. Lipofuscin ®−îc tÝch lòy trong mét sè vïng cña vá n·o, ®Æc biÖt ë vïng h¶i m· vμ thïy tr¸n. Myelin gi¶m ®¸ng kÓ, ®Æc biÖt trong chÊt tr¾ng vá n·o. Trong qu¸ tr×nh giμ hãa cã nh÷ng thay ®æi c¸c enzym, còng nh− c¸c chÊt dÉn truyÒn thÇn kinh. Cã nh÷ng protein bÊt th−êng nhãm l¹i thμnh ®¸m rèi vμ c¸c m¶ng, t¨ng lªn chót Ýt t¹i mét sè vïng trong giμ hãa b×nh th−êng, nh−ng Ýt h¬n so víi bÖnh Alzheimer. C¸c n¬ron vËn ®éng cña tñy sèng phÇn lín ®−îc b¶o tån cho tíi tuæi 60. Tuy nhiªn, c¸c tÕ bμo cña sõng tr−íc vÒ cuèi mÊt nhiÒu h¬n. 49 Khi kh¶ n¨ng dù tr÷ cña c¸c tÕ bμo bï trõ, ®iÒu hßa bÞ thu hÑp l¹i ë ng−êi cã tuæi vμ ng−êi cao tuæi th× nh÷ng biÕn ®æi ho¹t ®éng chøc n¨ng h×nh thμnh vμ c¸c héi chøng l©m sμng giμ hãa cã tÇm quan träng ®Æc biÖt, lμ c¬ së cña sù xuÊt hiÖn bÖnh lý løa tuæi. 4. HÖ tim m¹ch Ng−êi ta cho r»ng “tuæi cña ng−êi lμ tuæi cña m¹ch”, “tuæi cña ng−êi lμ tuæi cña mao qu¶n”. Sù kh¼ng ®Þnh nμy cã thÓ qu¸ cøng nh¾c, song nã ®· thÓ hiÖn vai trß cña nh÷ng thay ®æi thuéc hÖ tim m¹ch theo tuæi trong mét c¬ thÓ giμ hãa. C¸c nhμ khoa häc cho biÕt, tÇn sè c¸c bÖnh tim m¹ch t¨ng lªn theo tuæi. Nã trë thμnh mét trong sè nh÷ng nguyªn nh©n tö vong c¬ b¶n (ë c¸c n−íc cã nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn). ë nam, tö vong do bÖnh tim m¹ch t¨ng 200 lÇn vμ n÷ 260 lÇn ë tuæi 60 - 69 so víi løa tuæi 20 - 29. Chóng thùc sù trë thμnh “bÖnh dÞch” cña thêi ®¹i. Khi giμ, c¸c chØ sè ho¹t ®éng tim m¹ch c¬ b¶n cÇn thay ®æi. Cô thÓ, gi¶m kh¶ n¨ng co bãp cña tim, l−u l−îng phót, nhÞp co bãp cña tim th−a h¬n, søc c¶n cña m¹ch t¨ng lªn, rèi lo¹n tÝnh thÊm cña c¸c mao qu¶n. ë ng−êi cao tuæi, l−u l−îng phót cña m¸u Ýt h¬n 25% so víi ng−êi trÎ. Kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cña tim ®èi víi g¾ng søc gi¶m ®i theo tuæi. VËt t¶i mμ ng−êi trÎ cã thÓ chÞu ®ùng ®−îc 50 mét c¸ch dÔ dμng sÏ g©y hiÖn t−îng ®ãi «xy ë tim, thiÓu n¨ng vμnh, lo¹n nhÞp, khã thë ®èi víi ng−êi cao tuæi, thËm chÝ b¾t hä ph¶i ngõng c«ng viÖc. Cã nghÜa lμ nh÷ng thay ®æi chøc phËn cña hÖ tim m¹ch lμ mét trong c¸c yÕu tè quan träng nhÊt lμm gi¶m kh¶ n¨ng lao ®éng cña ng−êi giμ. M¸u do tim ®Èy vμo ®éng m¹ch chñ ®−îc ph©n phèi cho c¸c c¬ quan. Tuy nhiªn, lóc giμ sù ph©n phèi nμy thay ®æi. Dßng m¸u tíi thËn gi¶m ®i 73%, phæi, 22%, n·o 8%, tim, 25%. Chøc n¨ng c¬ b¶n cña tuÇn hoμn lμ cung cÊp «xy vμ chÊt dinh d−ìng cho c¸c tæ chøc trong c¬ thÓ, x¶y ra t¹i c¸c mao qu¶n. Tuy nhiªn, khi giμ hãa sè l−îng c¸c mao qu¶n gi¶m, lμm cho kho¶ng c¸ch gi÷a chóng t¨ng lªn. Do vËy, cung cÊp «xy kÐm h¬n, sÏ g©y ra ®ãi «xy. B¶n th©n c¸c mao qu¶n cßn l¹i ®ã còng bÞ biÕn ®æi, dμi vμ gi·n ra, xo¾n l¹i, lμm rèi lo¹n cÊu tróc tÕ bμo. Thªm n÷a, cung cÊp m¸u cho m« xÊu ®i khi ho¹t ®éng c¨ng th¼ng do sè l−îng c¸c mao qu¶n dù tr÷ th−êng tham gia lóc nμy còng bÞ gi¶m ®i. Nh− vËy, b¶n th©n nh÷ng thay ®æi chøc n¨ng cña hÖ tim m¹ch theo tuæi mang tÝnh chÊt thø ph¸t so víi nh÷ng rèi lo¹n ë møc ph©n tö, nã quyÕt ®Þnh sù giμ hãa toμn bé c¬ thÓ, g©y ra ®ãi «xy m«, h¹n chÕ kh¶ n¨ng thÝch øng cña c¬ thÓ, t¹o tiÒn ®Ò ph¸t triÓn bÖnh lý cña løa tuæi: x¬ v÷a ®éng m¹ch, t¨ng huyÕt ¸p, thiÕu m¸u tim côc bé. §ã chÝnh lμ 51 nguyªn nh©n t¹i sao c¸c biÖn ph¸p dù phßng phèi hîp, trong ®ã tr−íc hÕt ph¶i kÓ ®Õn t¨ng c−êng vËn ®éng, chÕ ®é dinh d−ìng chèng x¬ v÷a vμ cuéc sèng tinh thÇn vui vÎ, tho¶i m¸i, thanh th¶n sÏ cho phÐp kÐo dμi tuæi thä kháe m¹nh. Khi giμ c¸c kh©u ®iÒu tiÕt thÇn kinh - thÓ dÞch thay ®æi ®¸ng kÓ; ¶nh h−ëng cña thÇn kinh lªn tim suy yÕu. NhiÒu hormon nh− adrenalin, vasopressin, thyroxin, c¸c steroid sinh dôc cã thÓ g©y ra ph¶n øng cña hÖ tim m¹ch ng−êi vμ ®éng vËt víi liÒu l−îng thÊp h¬n h¼n. §iÒu nμy chøng tá tÝnh nh¹y c¶m cña tim vμ m¹ch ®èi víi c¸c chÊt ho¹t hãa sinh lý t¨ng. 5. HÖ thèng h« hÊp Khi ph©n tÝch nh÷ng biÕn ®æi n¶y sinh trong qu¸ tr×nh l·o hãa c¬ thÓ cña hÖ thèng h« hÊp, viÖc tr−íc tiªn ph¶i chó ý ®Õn lμ cßng l−ng vμ biÕn d¹ng lång ngùc. Calci hãa vμ mÊt tÝnh ®μn håi sôn s−ên. Sù thu teo c¸c sîi c¬, ®Æc biÖt lμ c¬ gian s−ên vμ c¬ hoμnh, viÖc t¨ng sinh c¸c tæ chøc x¬, ng−ng ®äng mì gi÷a c¸c sîi c¬… ®· t¹o nªn nh÷ng ®Æc ®iÓm chung biÕn ®æi lång ngùc lóc vÒ giμ. Lång ngùc bÞ thu hÑp l¹i, bªn s−ên trë nªn ®Æc cøng, thμnh d¹ng thïng trßn, mÊt kh¶ n¨ng t¨ng dung tÝch so víi lóc trÎ. Do phæi bÞ biÕn ®æi, nh− gi¶m kÝch th−íc, thÓ tÝch vμ Ýt di ®éng, gi¶m tÝnh chun cña c¸c sîi ®μn håi còng nh− thu teo 52 cña chóng, lμm biÕn d¹ng c¸c phÕ nang kh«ng cßn v¸ch ng¨n, gi·n èng phÕ nang. HiÖn t−îng hãa phæi t¨ng lªn, t¨ng c¸c sîi collagen ë c¸c v¸ch ng¨n phÕ nang lμm h¹n chÕ tÝnh ®μn håi tæ chøc phæi… Nh÷ng biÕn ®æi tμn khÝ ë ng−êi giμ sÏ ph¸t triÓn, kÌm theo lμ gi¶m bÒ mÆt trao ®æi khÝ cña phæi. Sù kh¸c biÖt chøc n¨ng quan träng nhÊt khi tuæi giμ lμ sù b¶o vÖ cña phæi chèng l¹i c¸c t¸c nh©n g©y nhiÔm trïng bÞ suy gi¶m. Ho lμ mét trong nh÷ng ph¶n x¹ b¶o vÖ c¬ häc quan träng nhÊt, nh−ng ë tuæi nμy kh«ng cßn m¹nh mÏ n÷a, dung tÝch kÝn tèi ®a kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng cho ho bËt ra m¹nh ®Ó tèng nh÷ng g× kh«ng cÇn thiÕt ra ngoμi. Chøc n¨ng phæi gi¶m dÇn theo tuæi, ®¹t ®Ønh cao nhÊt lóc 30 tuæi vμ chÝnh ®Ønh ®iÓm cao nhÊt nμy sÏ quyÕt ®Þnh kh¶ n¨ng cña nh÷ng biÕn ®æi sau nμy do nh÷ng thay ®æi khi tuæi cao. Cã thÓ nãi nh÷ng sai lÇm, kh«ng chÞu rÌn luyÖn thÓ chÊt lóc cßn trÎ sÏ ph¶i tr¶ gi¸ lóc giμ. 6. HÖ tiªu hãa Khi tuæi cao, thμnh biÓu m« niªm m¹c miÖng sÏ máng h¬n, nh−ng kh«ng cã biÕn ®æi vÒ cÊu tróc tæng thÓ vμ kh«ng cã hiÖn t−îng ph©n lËp c¸c tÕ bμo vßm miÖng. Lîi cña ng−êi giμ bÞ co l¹i, lμm cho xi m¨ng r¨ng hë ra, lμm t¨ng kh¶ n¨ng 53 biÕn ®æi cña r¨ng, cho nªn ng−êi giμ hay bÞ s©u r¨ng. Men r¨ng vμ ngμ r¨ng máng ®i nh−ng b¶n th©n r¨ng ®−îc b¶o tån toμn vÑn, nÕu kh«ng bÞ s©u r¨ng. TuyÕn n−íc bät thay ®æi kh«ng nhiÒu, thÓ hiÖn râ gi¶m ®«i chót l−îng tÕ bμo h×nh h¹t nho vμ ®−îc thay b»ng m« mì hoÆc m« liªn kÕt. “S¶n xuÊt” n−íc bät bÞ gi¶m ë mét sè tuyÕn. Kh¶ n¨ng nhai thøc ¨n cña ng−êi giμ kÐm ®i, ngay c¶ khi r¨ng cña hä vÉn cßn nguyªn vÑn. Do vËy, hä th−êng nuèt mÈu thøc ¨n kh«ng nhuyÔn. Sù ®iÒu phèi ho¹t ®éng nuèt cña ng−êi giμ kÐm ®i, ®iÒu ®ã lμm t¨ng nguy c¬ nuèt nhÇm, cßn khã h¬n ®èi víi ng−êi giμ l¾p r¨ng gi¶. Nh÷ng thay ®æi gi¶i phÉu thùc qu¶n: ph× ®¹i c¬ v©n ë 1/3 trªn, dÇy líp c¬ tr¬n däc theo chiÒu dμi ë 2/3 d−íi; gi¶m sè l−îng c¸c tÕ bμo h¹ch m¹c treo ®iÒu phèi nhu ®éng thùc qu¶n. Biªn ®é nhu ®éng thùc qu¶n gi¶m, nh−ng kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn di chuyÓn thøc ¨n. Søc gi·n vμ tÝnh toμn vÑn cña c¬ vßng thùc qu¶n d−íi kh«ng bÞ thay ®æi trong qu¸ tr×nh hãa giμ. C¸c nhμ khoa häc cho r»ng, nhu ®éng bÊt th−êng cña thùc qu¶n khi nuèt vμ nh÷ng co bãp lÆp ®i lÆp l¹i xuÊt hiÖn khi tuæi cao lμ hiÖn t−îng bÖnh lý. PhÇn lín c¸c nghiªn cøu cho thÊy cã teo ®Ðt niªm m¹c d¹ dμy khi tuæi cao; gi¶m tÕ bμo viÒn vμ t¨ng b¹ch cÇu ë vïng kÏ. §Ó ®¸p øng víi gi¶m bμi 54 tiÕt acid, møc gastrin huyÕt thanh t¨ng lªn. Quan s¸t thÊy mét sè biÕn ®æi trong tæng hîp prostaglandin cña d¹ dμy khi vÒ giμ, lμm t¨ng nguy c¬ viªm d¹ dμy. Gi·n d¹ dμy ®Ó nhËn thøc ¨n tõ thùc qu¶n xuèng còng bÞ gi¶m. T¸ trμng còng gi¶m tæng hîp prostaglandin nh− d¹ dμy. Ruét non còng cã thay ®æi vÒ mÆt gi¶i phÉu, c¸c nhung mao bÞ teo gi¶m chót Ýt, niªm m¹c trë nªn sÇn sïi. Mét sè n¬ron m¹c treo biÕn mÊt, c¸c tæ chøc miÔn dÞch lympho bÞ tæn th−¬ng. ViÖc gi¶m kh¶ n¨ng nhu ®éng khi cã thøc ¨n lμ mét phÇn nh÷ng biÕn ®æi chøc n¨ng cña ruét. HÊp thu canxi, s¾t, ®−êng lactose, xylose vμ vitamin ®Òu gi¶m. Men lactase gi¶m, ®iÒu nμy dÉn ®Õn gi¶m dung n¹p c¸c s¶n phÈm s÷a ë sè ®«ng ng−êi cao tuæi. Cïng víi giμ hãa chung, ®¹i trμng còng cã nh÷ng biÕn ®æi vÒ gi¶i phÉu nh− teo tÐc niªm m¹c. Träng l−îng gan gi¶m theo tuæi, l−u l−îng m¸u qua gan gi¶m ®i 10% sau 10 n¨m mét, ®−êng mËt chÝnh gi·n réng ë phÇn gÇn nh−ng l¹i hÑp ë phÇn xa; t¨ng sinh tÕ bμo trong èng mËt vμ tÝch cãp lipofuscin trong tÕ bμo… MÆc dï chøc n¨ng gi¶i phÉu cña tói mËt vÉn ®−îc b¶o tån cho ®Õn giμ, nh−ng thμnh phÇn mËt dÔ cã kh¶ n¨ng t¹o sái h¬n… MÆc dï hÖ thèng tiªu hãa lóc giμ bÞ suy gi¶m nhiÒu bé phËn, nhiÒu kh©u ®o¹n, nhiÒu chøc n¨ng 55 cña nã vÉn ®−îc duy tr× vμ trong hμng lo¹t tr−êng hîp vÉn gi÷ ®−îc møc b×nh th−êng, thÝch hîp. 7. Chøc n¨ng thËn Ta thÊy cã nh÷ng thay ®æi lín vÒ mÆt gi¶i phÉu vμ chøc n¨ng trong qu¸ tr×nh giμ hãa, nh−ng hÖ thèng thËn - tiÕt niÖu vÉn duy tr× ®−îc sù ®iÒu hßa dÞch vμ c¸c chÊt ®iÖn gi¶i tèt, trõ tr−êng hîp thay ®æi do yÕu tè bªn ngoμi. Tõ 30 - 80 tuæi träng l−îng cña thËn gi¶m ®i tõ 25 - 30%; bÞ x¬ hãa vμ mì thay thÕ mét phÇn nhu m« thËn. VÒ giμ nhu m« thËn mÊt ®i tõ 1/3 ®Õn 1/2 ®¬n vÞ thËn (nephron). T¹o nªn x¬ cøng thËn. Vá thËn lμ n¬i bÞ tæn th−¬ng nhiÒu nhÊt. X¬ cøng r¶i r¸c ë c¸c cÇu thËn tiÕn triÓn rÊt nhanh, ®Õn nçi 30% trong tæng sè cÇu thËn bÞ ph¸ hñy ë tuæi 75,... Nh÷ng biÕn ®æi gi¶i phÉu ®· ®Ó l¹i hËu qu¶ vÒ mÆt chøc n¨ng ®¸ng kÓ: ®é thanh th¶i creatinin gi¶m theo mét ®−êng th¼ng khi tuæi t¨ng lªn; gi¶m ®é acid trong n−íc tiÓu, biÕn ®æi bμi tiÕt acid… §iÒu hßa thÇn kinh cã vai trß ®Æc biÖt ®èi víi ho¹t ®éng thËn còng bÞ gi¶m. Chøc n¨ng hormon thËn còng bÞ biÕn ®æi theo tuæi. 8. Chøc n¨ng cña c¬ quan ph©n tÝch - Sù l·o hãa b×nh th−êng cña da dÉn ®Õn mét sè thay ®æi lín trªn da. Møc ®é tïy thuéc tiÕp xóc víi ¸nh n¾ng mÆt trêi. Thêi gian cÇn thiÕt ®Ó ®æi 56 míi tÕ bμo t¨ng lªn, da th−êng kh« do mÊt n−íc. ë ng−êi cã tuæi vμ ng−êi cao tuæi, c¸c d¹ng c¶m gi¸c da kh¸c nhau cã khuynh h−íng gi¶m râ rÖt. - ThÞ gi¸c: Nh÷ng thay ®æi chøc n¨ng theo tuæi cña c¬ quan ph©n tÝch thÞ gi¸c vμ phÇn ngo¹i biªn cña nã mμ m¾t ®−îc nghiªn cøu kh¸ kü. BiÓu hiÖn c¸c qu¸ tr×nh giμ hãa cña m¾t kh¸ ®Æc tr−ng vμ kh«ng gièng nhau gi÷a c¸c phÇn. Nh÷ng thay ®æi ®¸ng kÓ h¬n c¶ lμ kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt m¾t. - ThÝnh gi¸c: Gi¶m chøc n¨ng c¬ quan ph©n tÝch thÝnh gi¸c theo tuæi lμ mét trong sè c¸c qu¸ tr×nh sinh lý râ h¬n c¶. Ng−êi ta cho r»ng, giμ hãa thÝnh gi¸c trªn thùc tÕ ®−îc b¾t ®Çu tõ tuæi thanh niªn vμ ®Õn 40 -50 tuæi ®é nh¹y c¶m kÐm ®i râ rÖt, râ nhÊt lμ ë vïng tÇn sè cao. Tho¸i hãa c¸c thô quan thÝnh gi¸c cã ý nghÜa lín trong thay ®æi giμ hãa thÝnh lùc. - VÞ gi¸c vμ khøu gi¸c: Theo sè liÖu th× kho¶ng 80% ng−êi trªn 60 tuæi cã vÞ gi¸c gi¶m. C¶m gi¸c vÞ gi¸c ®èi víi rÊt nhiÒu chÊt kÝch thÝch hãa häc gi¶m dÇn theo tuæi. Nghiªn cøu nh÷ng thay ®æi chøc n¨ng c¬ quan ph©n tÝch khøu gi¸c theo tuæi còng ®· cho thÊy nh÷ng ®Æc ®iÓm nhÊt ®Þnh vÒ tr¹ng th¸i trong giai ®o¹n ph¸t triÓn c¸ thÓ muén nhÊt. Trong tÊt c¶ c¸c nhãm tuæi, kh¶ n¨ng khøu gi¸c cña n÷ tèt h¬n nam. 57 9. §iÒu hßa thÇn kinh thÓ dÞch Nh÷ng thay ®æi thÇn kinh - thÓ dÞch quyÕt ®Þnh sù l·o hãa toμn bé c¬ thÓ. Sù thay ®æi t©m lý, hμnh vi, trÝ nhí, c¶m xóc, kh¶ n¨ng lao ®éng trÝ ãc vμ ch©n tay, chøc n¨ng sinh s¶n, ®iÒu hßa néi m«i cña c¬ thÓ, c¸c kh¶ n¨ng thÝch nghi, sù ph¸t triÓn bÖnh lý. Ngoμi ra ®iÒu hßa thÇn kinh - thÓ dÞch cßn liªn quan víi c¸c c¬ chÕ ®Æc biÖt t¨ng sù sèng, kh¶ n¨ng æn ®Þnh cña c¬ thÓ, t¨ng tuæi thä. C¸c n¬ron trong n·o “quan hÖ” víi nhau b»ng ng«n ng÷ hãa häc. Chóng “nãi chuyÖn” víi nhau nhê sù gióp ®ì cña c¸c chÊt m«i giíi. Tuy nhiªn, tÝnh nhËy c¶m cña mét sè cÊu tróc ®èi víi acetylcholin, cateccholamin lóc giμ t¨ng, cßn ®èi víi c¸c chÊt kh¸c gi¶m xuèng. C¸c c¬ chÕ thÇn kinh vμ thÓ dÞch liªn hÖ mËt thiÕt víi nhau. Tuy nhiªn, trong tõng hÖ thèng ®iÒu tiÕt cã kh©u chØ mang tÝnh chÊt thÇn kinh vμ chØ mang tÝnh chÊt thÓ dÞch. III- NH÷NG THAY §æI T¢M Lý ë NG¦êI CAO TUæI 1. Quan niÖm cña c¸c nhμ khoa häc vÒ thay ®æi t©m lý cña ng−êi cao tuæi Khi b−íc vμo tuæi giμ ®ång thêi víi viÖc xuÊt hiÖn sù nÆng nÒ cña c¬ thÓ, tinh thÇn, søc khoÎ bÞ sa sót th× bªn c¹nh ®ã xuÊt hiÖn sù thay ®æi cña 58 t©m lý. Theo c¸c nhμ khoa häc, sù thay ®æi t©m lý cña ng−êi cao tuæi ®−îc thÓ hiÖn th«ng qua: - VËn ®éng: Mét ®éng t¸c nh−ng mÊt nhiÒu thêi gian, sù lÉn lén vÒ thêi gian, rèi lo¹n trÝ nhí, khã kh¨n trong viÖc t¸i hiÖn, cã thÓ nhí ®−îc khi cã sù gîi ý, cã khi ló lÉn, do liªn quan ®Õn sù suy gi¶m ý thøc vμ tËp trung chó ý. - T− duy: Suy nghÜ chËm ch¹p, liªn t−ëng chËm, ý t−ëng tù ti, tù cho m×nh lμ thÊp kÐm, chuyÖn x−a th× nhí kü, chuyÖn nay nhanh quªn, nÆng h¬n cã thÓ cã hoang t−ëng bÞ téi, bÞ h¹i, nghi bÖnh,… - Tri gi¸c: Gi¶m tèc ®é xö lý th«ng tin, cã sù suy gi¶m vÒ tri gi¸c nªn nhËn th«ng tin chËm, ®«i khi bÞ nhiÔu. - Khã tËp trung: Chó ý hoÆc chó ý gi¶m, c¶m xóc dao ®éng liªn quan ®Õn sù l·o hãa hÖ viÒn, cÊu t¹o l−íi. Nh÷ng biÕn ®æi t©m lý nÆng cã thÓ cã lo ©u, trÇm c¶m. Nh÷ng biÓu hiÖn cña lo ©u rÊt ®a d¹ng, phøc t¹p: c¶m gi¸c sî h·i, lo l¾ng th¸i qu¸ vÒ søc khoÎ cña m×nh, lo l¾ng vÒ t−¬ng lai, khã tËp trung t− t−ëng, dÔ c¸u, khã tÝnh, c¨ng th¼ng vËn ®éng, bån chån, ®øng ngåi kh«ng yªn, ®au ®Çu, kh« miÖng, ®¸nh trèng ngùc. Nh÷ng biÓu hiÖn cña trÇm c¶m ë ng−êi cao tuæi th−êng thÊy lμ c¶m gi¸c buån phiÒn, ch¸n n¶n, bi quan, mÊt høng thó víi nh÷ng ham thÝch tr−íc ®©y, mÊt niÒm tin vμo t−¬ng lai, gi¶m nghÞ 59 lùc, gi¶m tËp trung, rèi lo¹n giÊc ngñ, ¨n kh«ng ngon miÖng, vμ hä cã thÓ trë nªn suy kiÖt. Theo c¸c nghiªn cøu kh¸c nhau n¨m 2008, cho thÊy cã tíi 40-50% ng−êi cao tuæi cã rèi lo¹n t©m thÇn ph¶i nhËp viÖn ®iÒu trÞ, 70% ng−êi cao tuæi ph¶i n»m trong c¸c nhμ ®iÒu d−ìng. C¸c rèi lo¹n t©m thÇn quan träng nhÊt ë ng−êi cao tuæi lμ lo ©u (5,5%), trÇm c¶m (10-15%) vμ sa sót trÝ tuÖ (4%). Rèi lo¹n trÇm c¶m vμ lo ©u th−êng gÆp trong céng ®ång, trong ®ã 20% bÖnh nh©n n»m trong thùc hμnh ®a khoa, 30 - 40% bÖnh nh©n ®iÒu trÞ néi tró néi khoa, 40% bÖnh nh©n n»m ë nhμ ®iÒu d−ìng. Trong c¸c nhãm cña sa sót trÝ tuÖ, th−êng gÆp bÖnh Alzheimer (60-70%), vμ mét tÇn suÊt thÊp h¬n sa sót trÝ tuÖ do m¹ch m¸u (20%), sa sót trÝ tuÖ thÓ Lewy (20%), sa sót trÝ tuÖ tr¸n th¸i d−¬ng (8%). Nh÷ng biÓu hiÖn ®Æc tr−ng cña sa sót trÝ tuÖ th−êng gÆp ë ng−êi cao tuæi lμ rèi lo¹n nhiÒu chøc n¨ng nhËn thøc, trong ®ã rèi lo¹n trÝ nhí lμ c¬ b¶n nhÊt, vμ mét trong c¸c biÓu hiÖn vong ng«n, vong tri, vong hμnh, rèi lo¹n chøc n¨ng ®iÒu hμnh. C¸c rèi lo¹n nμy g©y ¶nh h−ëng ®¸ng kÓ ®Õn chøc n¨ng x· héi vμ nghÒ nghiÖp, lμm suy gi¶m ®¸ng kÓ møc ®é ho¹t ®éng chøc n¨ng trong sinh ho¹t tr−íc ®ã. Trong bÖnh Alzheimer, rèi lo¹n trÝ nhí lμ dÊu hiÖu ®Çu tiªn cña suy gi¶m nhËn thøc, ng−êi bÖnh 60 cã thÓ ®Æt nhÇm chç ®å vËt, quªn hay tù lÆp l¹i, hoÆc rèi lo¹n biÓu ®¹t vμ tiÕp nhËn ng«n ng÷, hái ®i hái l¹i mét c©u hái, bÞ l¹c ë nh÷ng chç quen thuéc, kh«ng thÓ nhËn ra ng−êi th©n vμ b¹n bÌ. C¸c rèi lo¹n trong ho¹t ®éng cho sinh ho¹t (nÊu ¨n, mua s¾m, qu¶n lý tiÒn nong, sö dông c¸c ®å gia dông…), c¸c rèi lo¹n hμnh vi (lôc läi, x¸o trén ®å ®¹c, m¾ng chöi, ®¸nh ®¸, ®i lang thang, hoÆc mÊt øc chÕ t×nh dôc…), rèi lo¹n c¶m xóc (trÇm c¶m, v« c¶m, lo ©u…), vμ lo¹n thÇn (hoang t−ëng, ¶o gi¸c) còng th−êng thÊy ë ng−êi cao tuæi bÞ bÖnh Alzheimer. Ngoμi ra, ng−êi ta cßn nhËn thÊy mét sè rèi lo¹n t©m thÇn gièng t©m thÇn ph©n liÖt, nh− c¸c hoang t−ëng “bÞ c« lËp, bÞ truy h¹i”, “c¸c ¶o thanh, ¶o khøu, ¶o gi¸c xóc gi¸c”. Nh− vËy, ngoμi ph¸t hiÖn nh÷ng thay ®æi chøc n¨ng sinh lý c¸c hÖ thèng c¬ quan trong c¬ thÓ, ng−êi ta còng nhËn thÊy nh÷ng biÕn ®æi vÒ t©m lý ë nhiÒu møc ®é kh¸c nhau cña ng−êi cao tuæi. NghÜa lμ, ë ng−êi cao tuæi th−êng xuÊt hiÖn nh÷ng rèi lo¹n t©m thÇn ®Æc tr−ng, còng nh− c¸c bÖnh lý c¬ thÓ th−êng gÆp ë løa tuæi nμy. Tõ ®ã, gióp cho ng−êi thÇy thuèc cã c¸ch nh×n tæng quan trong viÖc tiÕp cËn kh¸m vμ ®iÒu trÞ c¸c rèi lo¹n t©m - sinh lý ng−êi cao tuæi, nh»m ®−a l¹i hiÖu qu¶ trong viÖc ch¨m sãc søc khoÎ thÓ chÊt vμ t©m thÇn cho ng−êi cao tuæi trong céng ®ång. 61 2. Khñng ho¶ng t©m lý cña ng−êi cao tuæi Khñng ho¶ng lμ mét tõ cã vÎ kh«ng mÊy dÔ nghe nh−ng nã còng lμ mét phÇn cuéc sèng cña mçi ng−êi. §ã lμ nh÷ng "cét mèc", nh÷ng kho¶ng thêi gian mμ trong thÕ giíi néi t©m cã nh÷ng biÕn ®æi rÊt l¹ kú nªn dÔ dμng n¶y sinh nh÷ng ph¶n øng hÉng hôt vÒ t©m lý, nh− khñng ho¶ng tuæi lªn ba, khñng ho¶ng t©m lý vÞ thμnh niªn... Khñng ho¶ng t©m lý ng−êi cao tuæi còng lμ giai ®o¹n rÊt khã kh¨n víi ng−êi trong cuéc. * Suy nghÜ hçn ®én Suy nghÜ cña ng−êi cao tuæi lÉn lén vμ hçn ®én, kh«ng râ rμng. Nh÷ng t×nh c¶m sî h·i, bÏ bμng, sèc, mÊt tù chñ ngoμi dù kiÕn, v« väng, bÞ tæn th−¬ng, giËn d÷ vμ tù sØ v¶, ®Õn cïng mét lóc vμ cã thÓ lμm t¨ng thªm sù rèi lo¹n, lμ tiÒn ®Ò cña rèi lo¹n t©m lý. Ng−êi bÞ khñng ho¶ng gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n vμ c¸ch nghÜ, sù kiÖn hμnh ®éng theo mét hÖ qu¶ l«gic chñ quan. C¸c chi tiÕt quan träng cã thÓ bÞ lê ®i hoÆc kh«ng nh×n thÊy ®−îc. Ng−êi ®ã cã thÓ ®i tõ ý kiÕn nμy sang ý kiÕn kh¸c, t¹o ra sù giao tiÕp rÊt khã kÕt nèi. Nçi sî h·i vμ lßng mong muèn cã thÓ bÞ lÉn lén trong thùc tÕ. Ng−êi cao tuæi cã thÓ kh«ng biÕt ph¶i nghÜ nh− thÕ nμo vÒ t×nh h×nh vμ lμm sao ®Ó ®¸nh gi¸ thùc tÕ. §iÒu nμy cã thÓ lμm tæn h¹i n¨ng lùc t¹o c¸c gi¶i ph¸p vμ ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶. 62 * ThiÕu kh¶ n¨ng thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng cã hiÖu qu¶ Theo sau sù kiÖn khñng ho¶ng, ng−êi cao tuæi cã thÓ lμm th¸i qu¸ nh÷ng chuyÖn ®¬n gi¶n mμ hä cã thÓ kiÓm so¸t vμ lμm chñ. Lμm nh− vËy cã thÓ lμm dÞu c¨ng th¼ng ph¸t sinh tõ viÖc thiÕu kh¶ n¨ng ®−¬ng ®Çu víi khñng ho¶ng. Sù tham dù t¹m thêi vμo nh÷ng c«ng viÖc lÆp ®i, lÆp l¹i cã thÓ cã hiÖu qu¶ trong viÖc t¹o cho ng−êi cao tuæi c¶m gi¸c ®· hoμn thμnh chóng vμ ®¸nh gi¸ cao b¶n th©n trong khi ng−êi kh¸c ®ang chuÈn bÞ ®−¬ng ®Çu víi khñng ho¶ng. Nh÷ng hμnh ®éng nh− vËy cã thÓ t¹o nªn viÖc phñ nhËn sù thiÕu thÝch nghi, thÓ hiÖn cho nç lùc tr¸nh ph¶i ®−¬ng ®Çu víi khñng ho¶ng víi nhau. Bëi v×, thÓ hiÖn c¶m xóc sau khñng ho¶ng lμ rÊt quan träng cho mäi ng−êi, lo¹i h×nh, th¸i ®é c− xö nh− thÕ lμ kh«ng lμnh m¹nh. * Sù thï ®Þch vμ th¸i ®é xa c¸ch vÒ t×nh c¶m Nh÷ng ng−êi khñng ho¶ng ®· trë nªn qu¸ thÊt väng vÒ viÖc mÊt tù chñ vμ c¶m gi¸c b¬ v¬ kh«ng n¬i n−¬ng tùa, tõ ®ã hä sÏ trë nªn thï ®Þch víi mäi ng−êi. Hä cã thÓ phÉn né tr−íc nhu cÇu hç trî hay c¶m xóc tæn th−¬ng cña chÝnh m×nh. Nhμ tham vÊn còng cã thÓ lμ mét trong nh÷ng ®èi t−îng hä trót giËn hoÆc b¹o hμnh. Mét ng−êi gÆp ph¶i chuyÖn hÕt søc ®au 63 buån cã thÓ tù m×nh rót ra khái x· héi vμ ®ãng chÆt cöa l¹i. Hä cã thÓ bÞ ¸p ®¶o bëi hoμn c¶nh vμ bëi nh÷ng ph¶n øng cña c¶m xóc kh«ng thÓ kiÓm so¸t ®−îc, tõ ®ã hä cè g¾ng chèng tÊt c¶ sù kÝch thÝch cña m«i tr−êng bªn ngoμi ¶nh h−ëng ®Õn hä. Hä cã thÓ tù phong to¶ trong hoμn c¶nh vμ th¸i ®é xa c¸ch vÒ t×nh c¶m vμ hä cã thÓ chØ ph¶n øng b»ng sù c©m lÆng. * Th¸i ®é bèc ®ång Mét sè ng−êi cã thÓ ph¶n håi vμ hμnh ®éng ngay tøc th× ®Ó ph¶n øng l¹i khñng ho¶ng, nh÷ng hμnh ®éng nh− vËy cã thÓ ch−a suy nghÜ ®−îc kü cμng hoÆc ch−a ®−îc ®¸nh gi¸. Khi thÊt b¹i do hμnh ®éng bèc ®ång th× cμng khoÐt s©u h¬n møc ®é trÇm träng cña khñng ho¶ng t©m lý. 3. Rèi lo¹n t©m lý ë ng−êi cao tuæi C¸c nghiªn cøu cho thÊy, rèi lo¹n trÇm c¶m vμ lo ©u gÆp ë 25% bÖnh nh©n ë c¸c c¬ së kh¸m bÖnh ®a khoa. Mét nghiªn cøu míi ®©y t¹i ViÖn L·o khoa ViÖt Nam cho thÊy, tû lÖ bÖnh nh©n trÇm c¶m kÕt hîp víi lo ©u ë c¸c bÖnh nh©n cao tuæi n»m viÖn lμ rÊt cao, lªn tíi 40%. - Mét sè nguyªn nh©n th−êng gÆp §Çu tiªn lμ c¸c stress cña viÖc t¸i thÝch nghi 64 víi hoμn c¶nh sèng míi, khi ph¶i chuyÓn tõ giai ®o¹n lμm viÖc tÝch cùc ®Õn giai ®o¹n nghØ h−u. Nh÷ng ng−êi cao tuæi sau khi vÒ h−u tr¶i qua mét lo¹t c¸c biÕn ®æi t©m lý quan träng do nÕp sinh ho¹t thay ®æi, c¸c mèi quan hÖ x· héi bÞ h¹n chÕ. Mét sè ng−êi khã thÝch nghi ®−îc víi giai ®o¹n khã kh¨n nμy nªn m¾c “héi chøng vÒ h−u”, víi t©m tr¹ng buån ch¸n, mÆc c¶m, thiÕu tù tin, dÔ c¸u g¾t, næi giËn. Thø hai, t©m lý tù nhiªn cña ng−êi cao tuæi th−êng sî èm ®au, bÖnh tËt, sî chÕt. Nh−ng l·o hãa lμ mét qu¸ tr×nh tù nhiªn kh«ng thÓ c−ìng l¹i ®−îc, lμm gi¶m søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ ®èi víi c¸c yÕu tè g©y bÖnh nh−: nhiÔm khuÈn, nhiÔm ®éc, c¸c stress. §©y lμ m¶nh ®Êt “mμu mì” ®Ó bÖnh tËt ph¸t triÓn. Ngoμi viÖc ph¶i “thõa h−ëng” nh÷ng bÖnh m·n tÝnh tõ giai ®o¹n tr−íc ®ã cña cuéc ®êi, ng−êi cao tuæi cßn m¾c thªm c¸c bÖnh kh¸c n÷a. Do vËy, ®Æc ®iÓm bÖnh lý cña ng−êi cao tuæi lμ m¾c nhiÒu bÖnh cïng mét lóc nh−: t¨ng huyÕt ¸p, suy tim, nhåi m¸u c¬ tim, tai biÕn m¹ch m¸u n·o, tiÓu ®−êng, Alzheimer, Parkinson, c¸c bÖnh x−¬ng vμ khíp, bÖnh phæi, phÕ qu¶n, ung th−... HËu qu¶ lμ bÖnh tËt lμm thay ®æi m¹nh mÏ, s©u s¾c t©m lý vμ nh©n c¸ch cña ng−êi bÖnh. BÖnh cμng nÆng, cμng kÐo dμi th× sù biÕn ®æi t©m lý cμng trÇm träng. 65 - Nh÷ng ng−êi cao tuæi nμo th−êng bÞ rèi lo¹n t©m lý? VÒ ®é tuæi, cã hai giai ®o¹n ng−êi cao tuæi hay bÞ rèi lo¹n t©m lý, ®ã lμ ®é tuæi tõ 50-59 vμ tuæi trªn 70. C¸c cô bμ th−êng m¾c bÖnh nhiÒu h¬n c¸c cô «ng. Nh÷ng ng−êi cã tr×nh ®é häc vÊn thÊp, hoμn c¶nh kinh tÕ khã kh¨n còng dÔ bÞ m¾c bÖnh h¬n. Nh÷ng ng−êi bÞ m¾c nhiÒu bÖnh, kÌm theo c¸c chøng ®au, ph¶i n»m viÖn nhiÒu lÇn còng dÔ bÞ rèi lo¹n t©m lý h¬n. - C¸c h×nh thøc rèi lo¹n t©m lý ë ng−êi cao tuæi C¸c rèi lo¹n t©m lý ë ng−êi cao tuæi rÊt phong phó vμ ®a d¹ng. Nh÷ng biÓu hiÖn nhÑ lμ khã chÞu, lo l¾ng. NÆng h¬n mét chót lμ c¸c biÓu hiÖn rèi lo¹n thÇn kinh chøc n¨ng, víi c¸c biÓu hiÖn suy nh−îc c¬ thÓ, lo ©u, ¸m ¶nh bÖnh tËt. NÆng h¬n n÷a cã thÓ cã c¸c tr¹ng th¸i rèi lo¹n t©m thÇn, biÓu hiÖn b»ng c¸c héi chøng hoang t−ëng vμ rèi lo¹n ý thøc. Mét nghiªn cøu cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi (WHO) vÒ rèi lo¹n t©m thÇn ë bÖnh viÖn ®a khoa trªn 25.000 bÖnh nh©n thuéc 14 quèc gia cho thÊy 1/4 cã rèi lo¹n t©m thÇn. Rèi lo¹n t©m lý th−êng gÆp nhÊt lμ lo ©u. Lo ©u cã thÓ lμ biÕn chøng cña ®iÒu trÞ hoÆc xuÊt ph¸t tõ nhËn ®Þnh tiªu cùc vÒ tiªn l−îng bÖnh cña m×nh. C¸c biÓu hiÖn lo ©u th−êng rÊt ®a 66 d¹ng, phøc t¹p. BÖnh nh©n c¶m thÊy sî h·i, lo l¾ng vÒ t−¬ng lai, dÔ c¸u, khã tËp trung t− t−ëng, c¨ng th¼ng vËn ®éng, bån chån, ®øng ngåi kh«ng yªn, ®au ®Çu, kh« miÖng, ®¸nh trèng ngùc. §«i khi ng−êi bÖnh tr¶i nghiÖm c¶m gi¸c khiÕp sî, ho¶ng lo¹n, tuyÖt väng vÒ bÖnh tËt, sî chÕt. BÖnh nh©n còng cã thÓ cã c¸c suy nghÜ ¸m ¶nh nh−: nghi bÖnh, sî bÈn... khiÕn ph¶i röa tay liªn tôc hay kiÓm tra ®i kiÓm tra l¹i... Lo ©u cã thÓ kÐo dμi, g©y trë ng¹i râ rÖt ®Õn sinh ho¹t, ho¹t ®éng nghÒ nghiÖp, quan hÖ x· héi cña bÖnh nh©n. Rèi lo¹n t©m lý kh¸c còng th−êng gÆp lμ trÇm c¶m. Mét nghiªn cøu gÇn ®©y t¹i Mü cho thÊy trong ®êi ng−êi, 13% ng−êi d©n cã c¬n trÇm c¶m. Tuy nhiªn, ng−êi cao tuæi hay m¾c chøng trÇm c¶m h¬n. ë ng−êi cao tuæi, trÇm c¶m th−êng biÓu hiÖn b»ng sù lo l¾ng th¸i qu¸ vÒ søc kháe, c¶m gi¸c buån phiÒn, ch¸n n¶n vμ mÊt niÒm tin kÐo dμi. Nh÷ng triÖu chøng nμy th−êng kÌm theo sù suy gi¶m nghÞ lùc, mÊt tËp trung, mÊt ngñ, ch¸n ¨n, khã ngñ vμ ®i ®Õn suy kiÖt. Ngoμi ra, hä cßn cã c¸c biÓu hiÖn kh¸c nh−: xa l¸nh vî hoÆc chång, b¹n th©n, ®au èm liªn miªn, kh«ng ho¹t b¸t, hay thÊt väng, gi¶m trÝ nhí, khã thÝch nghi víi nh÷ng thay ®æi nh− viÖc chuyÓn chç ë hoÆc nh÷ng thay ®æi trong néi bé gia ®×nh. VÒ mÆt y khoa, trÇm c¶m lμ mét rèi lo¹n thuéc nhãm 67 rèi lo¹n khÝ s¾c, thÓ hiÖn sù øc chÕ cña c¶m xóc, t− duy vμ vËn ®éng. Ng−êi bÖnh tr¶i qua c¶m xóc buån rÇu ñ rò, nh×n sù vËt xung quanh mét c¸ch bi quan ¶m ®¹m. BÖnh nh©n cã t− duy chËm ch¹p, biÓu hiÖn b»ng suy nghÜ chËm ch¹p, liªn t−ëng kh«ng nhanh chãng, tù cho m×nh lμ thÊp kÐm, cã hoang t−ëng bÞ téi, tù buéc téi, nghi bÖnh, cã ý nghÜ vμ hμnh vi tù s¸t. Ngoμi ra, vËn ®éng còng bÞ øc chÕ. Ng−êi bÖnh Ýt ho¹t ®éng, Ýt nãi, s÷ng sê, ®ê ®Én, th−êng ngåi l©u mét t− thÕ víi nÐt mÆt trÇm ng©m suy nghÜ. TrÇm c¶m ¶nh h−ëng lín ®Õn sinh ho¹t c¸ nh©n, gia ®×nh, còng nh− kh¶ n¨ng thùc hiÖn c¸c c«ng viÖc x· héi, nghÒ nghiÖp, nhiÒu tr−êng hîp cßn dÉn ®Õn hμnh vi nguy hiÓm cho b¶n th©n vμ xung quanh nh− tù s¸t hoÆc giÕt ng−êi råi tù tö. Tãm l¹i, trong cuéc sèng h»ng ngμy, c¸c nh©n viªn y tÕ vμ ng−êi th©n cña bÖnh nh©n cÇn quan t©m nhiÒu h¬n ®Õn bÖnh nh©n, ®Ó nhËn biÕt vμ ®iÒu trÞ kÞp thêi rèi lo¹n trÇm c¶m vμ lo ©u ë ng−êi cao tuæi. LuyÖn tËp thÓ thao t¨ng c−êng søc kháe lμ mét biÖn ph¸p tr¸nh trÇm c¶m cña ng−êi cao tuæi. 68 Ch−¬ng III NH÷NG BÖNH TËT TH¦êNG GÆP ë NG¦êI CAO TUæI Vμ C¸CH PHßNG TR¸NH I. nh÷ng bÖnh tËt th−êng gÆp 1. T¨ng huyÕt ¸p ë ng−êi cao tuæi Theo c¸c tμi liÖu y häc, ng−êi d−íi 50 tuæi huyÕt ¸p b×nh th−êng lμ 120 trªn 80. Ng−êi tõ 50 ®Õn 60 tuæi, huyÕt ¸p lμ 130 trªn 80; ng−êi tõ 60 ®Õn 70, huyÕt ¸p 130 - 145 trªn 80 - 90; ng−êi trªn 70 tuæi; ng−êi trªn 80 - 90 huyÕt ¸p 145-150. HuyÕt ¸p biÕn ®æi theo chu kú ngμy ®ªm, ban ®ªm gi¶m so víi ban ngμy. HuyÕt ¸p thÊp vμo lóc 2 - 3 giê s¸ng, cao nhÊt vμo lóc 11 giê, sau gi¶m xuèng cho ®Õn 17 giê l¹i t¨ng lªn vμ gi¶m ®i trong ®ªm. HuyÕt ¸p t¨ng khi ng−êi cao tuæi tËp m¹nh; khi trêi l¹nh huyÕt ¸p còng t¨ng. HuyÕt ¸p t¨ng sau khi ¨n hoÆc khi sù viÖc nμo ®ã g©y xóc ®éng. Tr−íc ®©y, trong nhiÒu n¨m, ë ng−êi cao tuæi tõ 60 ®Õn 69 tuæi, khi huyÕt ¸p trªn 160/100 th× 69 gäi lμ t¨ng huyÕt ¸p. Tõ 70 - 75 tuæi, nam trªn 160/100, n÷ trªn 180/100 gäi lμ t¨ng huyÕt ¸p. Theo quy ®Þnh míi nhÊt cña OMS (Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi), khi huyÕt ¸p b»ng hoÆc trªn 140/90 ®· ph¶i coi lμ t¨ng huyÕt ¸p, cÇn thùc hiÖn ®Çy ®ñ c¸c biÖn ph¸p ®Ó phßng tr¸nh tai biÕn. Cã hai lo¹i t¨ng huyÕt ¸p: 1. T¨ng huyÕt ¸p triÖu chøng: Lμ triÖu chøng cña mét bÖnh kh¸c nh− bÖnh thËn, bÖnh tuyÕn th−îng thËn hoÆc cña viÖc dïng mét sè thuèc nh− corticoit, thuèc chèng thô thai. 2. T¨ng huyÕt ¸p nguyªn ph¸t, gäi lμ bÖnh t¨ng huyÕt ¸p. NhiÒu ng−êi cao tuæi bÞ bÖnh nμy; nguyªn nh©n g©y bÖnh ®Õn nay vÉn ch−a râ. Khi bÞ t¨ng huyÕt ¸p, kh«ng ®−îc xö lý kÞp thêi, ®óng ®¾n cã thÓ biÕn chøng nh− t¨ng x¬ v÷a ®éng m¹ch, t¨ng nguy c¬ tai biÕn m¹ch vμnh, t¨ng nguy c¬ tai biÕn m¹ch m¸u n·o hoÆc suy tim, g©y c¸c th−¬ng tæn ë thËn. Nguyªn nh©n lμm t¨ng huyÕt ¸p lμ do chÕ ®é ¨n uèng kh«ng ®óng, nh− ¨n nhiÒu muèi, ¨n nhiÒu mì ®éng vËt; uèng r−îu, hót thuèc l¸, bÐo ph×, c¨ng th¼ng thÇn kinh, cho¸ng t©m thÇn, x¬ v÷a ®éng m¹ch, yÕu tè di truyÒn trong gia ®×nh cã ng−êi bÞ bÖnh t¨ng huyÕt ¸p. C¸ch phßng chèng: CÇn cã chÕ ®é ¨n uèng thÝch hîp nh− gi¶m 70 Natri (gi¶m muèi, m× chÝnh); ¨n Ýt mì, gi¶m mì ®éng vËt thay b»ng mì thùc vËt; uèng n−íc lîi tiÓu ®«ng y vμ khi cÇn thiÕt c¶ t©y y; ¨n c¸c rau, bæ sung nhiÒu chÊt cali vμo c¬ thÓ nh− ®Ëu t−¬ng, ®Ëu tr¾ng, c¸, bÝ ng«, chuèi…; kh«ng uèng r−îu, uèng cμ phª vμ hót thuèc l¸. H»ng ngμy tËp thÓ dôc nhÑ nhμng, ®i bé, kh«ng tËp nh÷ng ®éng t¸c ®ßi hái tim lμm viÖc m¹nh nh− ch¹y, tËp c¸c ®éng t¸c cÇu kú, qu¸ m¹nh. KÕt hîp víi xoa bãp, bÊm huyÖt. Cã chÕ ®é lμm viÖc ®iÒu ®é, võa søc, b¶o ®¶m giÊc ngñ, tr¸nh c¸c chÊn th−¬ng t©m thÇn vμ tho¸t ra khái c¸c chÊn th−¬ng mét c¸ch an toμn. Dïng thuèc theo ®óng chØ ®Þnh cña thÇy thuèc. Tr¸nh tù ý dïng thuèc h¹ huyÕt ¸p qu¸ m¹nh theo lêi khuyªn cña b¹n bÌ v× thuèc cã thÓ hîp víi ng−êi nμy nh−ng kh«ng hîp víi ng−êi kia. H¹ huyÕt ¸p ®ét ngét cã thÓ g©y tai biÕn. Mét sè thuèc h¹ huyÕt ¸p cã thÓ g©y t¸c dông phô tai h¹i. CÇn theo dâi huyÕt ¸p, tïy nhu cÇu. Khi huyÕt ¸p t−¬ng ®èi æn ®Þnh, kh«ng nªn ®o huyÕt ¸p h»ng ngμy, sÏ g©y t©m lý kh«ng hay. Cã thÓ ®o huyÕt ¸p h»ng tuÇn hoÆc 10 ngμy mét lÇn. 2. Co th¾t ngùc ë ng−êi cao tuæi C¬n ®au th¾t ngùc lμ mét héi chøng l©m sμng do thiÕu m¸u côc bé vïng c¬ tim, biÓu hiÖn b»ng c¬n co th¾t ngùc. Nh÷ng bÖnh nh©n bÞ c¬n ®au 71 th¾t ngùc th−êng lμ bÞ x¬ v÷a ®éng m¹ch vμnh vμ nhiÒu vïng s¬ hãa ë c¬ tim. - Nguyªn nh©n: Th−êng th× c¬n ®au xuÊt hiÖn ë ngùc sau x−¬ng øc víi c¶m gi¸c chÌn Ðp trong lång ngùc, hoÆc c¶m gi¸c nãng báng ®Ì ngang ngùc. Chøng bÖnh nμy th−êng hay xuÊt hiÖn vμo mïa ®«ng, giã l¹nh, sau b÷a ¨n, c¶m gi¸c ®au lan tõ ngùc lªn hμm d−íi, tay tr¸i, sau g¸y, ra l−ng sau hoÆc chØ lμ mét c¬n chÌn Ðp, kh«ng cã dÊu hiÖu ®au. Muèn chÈn ®o¸n chÝnh x¸c ph¶i lμm ®iÖn t©m ®å lóc g¾ng søc. C¬n ®au cã thÓ cã tÝnh chÊt kh«ng æn ®Þnh, xuÊt hiÖn ban ®ªm, kÐo dμi tõ 15 ®Õn 20 phót (Chøng bÖnh nμy cÇn ph©n biÖt víi bÖnh t¾c m¹ch vμnh hay nhåi m¸u c¬ tim). §«i khi cßn thÊy thiÕu m¸u d−íi mμng tim, ®èi xøng hoÆc tæn th−¬ng khu tró d−íi néi t©m m¹c. Chôp m¹ch vμnh ®Ó x¸c ®Þnh bÖnh m¹ch vμnh, ph¸t hiÖn tæn th−¬ng, x¸c ®Þnh ®é hÑp cña ®éng m¹ch vμ c¸c ®éng m¹ch liªn quan. X¸c ®Þnh ®Õn sù lan réng cña x¬ v÷a ®éng m¹ch, chôp siªu ©m c¾t líp ®éng m¹ch cæ, ®éng m¹ch chñ ë bông, kh¸m ®¸y m¾t. Do ë ng−êi cao tuæi, thiÕu m¸u côc bé cã thÓ rÊt khã ph¸t hiÖn triÖu chøng, nªn ph¶i x¸c ®Þnh b»ng ®iÖn t©m ®å ghi theo hÖ thèng liªn tôc ®Ó biÕt râ tæn th−¬ng vμ kÞp thêi xö lý. 72 Khi siªu ©m thÊy ®−îc vïng mÊt vËn ®éng ë c¬ tim. - §iÒu trÞ: + C¬n ®au th¾t ngùc æn ®Þnh: Dïng dÉn xuÊt Nitrate chËm: Isosorbide Dinitrate 2-3 viªn/ngμy hoÆc 5 Mononitrable, Isossorrbide 2 viªn/ngμy. Thuèc øc chÕ canci (Diltiazem 3 viªn/ngμy); Nifepidine chËm 1 viªn, uèng vμo s¸ng vμ chiÒu. C¸c lo¹i thuèc chÑn bªta: Acebutanol 1 viªn s¸ng vμ chiÒu, Pinclolol 1 viªn/2-3 lÇn/ngμy. Chèng chØ ®Þnh víi nh÷ng ng−êi bÞ suy tim ©m Ø, bÖnh phÕ qu¶n m·n, nhÞp tim ®Ëp chËm, xoang nÆng. Nªn cho bÖnh nh©n n»m t¹i khoa håi søc t¨ng c−êng tim m¹ch. Ph¶i th−êng xuyªn ®Æt m¸y Mortoring ®Ó theo dâi ®iÖn t©m ®å. ChÝch dÉn xuÊt nitre tÜnh m¹ch liÒu 1-2mg/giê kÕt hîp Heparine liÖu ph¸p tÜnh m¹ch víi liÒu ban ®Çu 2,5 mg/kg/24h. Chôp ®éng m¹ch vμnh khi hÕt c¬n ®au. T¹o h×nh ®éng m¹ch vμnh xuyÕn thμnh khi cã tæn th−¬ng mét th©n m¹ch xa. §Æt cÇu ®éng m¹ch vμnh ë ng−êi giμ 70 tuæi. + Nhåi m¸u c¬ tim: Tr−êng hîp nμy nªn ®iÒu trÞ bÖnh nh©n tr−íc 2 giê. 73 Sau 2 giê cho thë d−ìng khÝ, thuèc an thÇn, Heparine tÜnh m¹ch 2,5mg/kg. Trinitrine chÝnh tÜnh m¹ch (1/2-1 mg/ giê b»ng èng b¬m ®iÖn). NÕu bÖnh nh©n ®· bÞ nÆng th× nªn cã ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ l©u dμi. + C¬n ®au th¾t ngùc æn ®Þnh: §iÒu trÞ chèng co th¾t vμ chèng thiÕu m¸u côc bé víi thuèc øc chÕ canci hay chÑn bªta vμ dÉn xuÊt nitre chËm. Khi m¾c chøng bÖnh nμy kh«ng nªn ®Ó bÖnh nh©n lªn c©n, nªn bá thuèc l¸, dïng thuèc h¹ cholesterol m¸u. §èi víi bÖnh nh©n nhåi m¸u c¬ tim, chÝch Hesparine tÜnh m¹ch, tiÕp sau ®ã tiªm d−íi da trong vμi ngμy. Sau 3-5 tuÇn th× ngõng chÝch vμ cho Antivitk, nÕu cã rung nhÜ. §iÒu trÞ chèng m¸u ®«ng côc bé b»ng thuèc chÑn bªta nh−: Acebutol hay Pinclolol 2-3 viªn/ngμy; thuèc øc chÕ canci ( Nifedipine chËm, 1 viªn s¸ng vμ chiÒu); Aspirine 100mg/ngμy. 3. Nhåi m¸u c¬ tim ë ng−êi cao tuæi Nhåi m¸u c¬ tim lμ biÓu hiÖn ho¹i tö, c¨n bÖnh nμy th−êng gÆp ë nh÷ng ng−êi trªn tuæi 50. Nh÷ng tæn th−¬ng mμ ng−êi bÖnh m¾c ph¶i do nhåi m¸u c¬ tim: ho¹i tö c¬ tim, tæn th−¬ng ë 74 mμng tim, mμng trong tim dμy, cã côc m¸u dÝnh. ë mμng ngoμi tim cã mμng gi¶ vμ dÞch rØ thanh t¬. - Nguyªn nh©n: Do thiÕu m¸u côc bé, sù gi¶m sót ®ét ngét m¸u tõ ®éng m¹ch vμnh ë mét khu vùc c¬ tim, vμ mét nguyªn nh©n th−êng gÆp nhÊt lμ x¬ v÷a ®éng m¹ch vμnh. - TriÖu chøng: + Nhåi m¸u c¬ tim b¾t ®Çu b»ng nh÷ng c¬n ®au: Ng−êi bÖnh bÞ ®au ®ét ngét, sau x−¬ng øc cã mét c¶m gi¸c chÌn Ðp m¹nh, lan ra, tr−íc ngùc, hai chi trªn, cæ hμm, vïng th−îng vÞ vμ l−ng. NÕu nh− ng−êi m¾c bÖnh ngay lóc ®ã th× uèng trinitrine th× c¬n ®au sÏ gi¶m xuèng. Khi c¬n ®au ®ét ngét x¶y ®Õn ng−êi bÖnh cã c¶m gi¸c nh− gÇn chÕt, xanh t¸i, tá vÎ lo l¾ng, to¸t må h«i, kÝch ®éng vμ thÊy buån n«n. C¨n bÖnh nμy cßn dÉn ®Õn rèi lo¹i vÒ tim m¹ch: tôt huyÕt ¸p, tim ®Ëp chËm l¹i, tiÕng tim nghe kh«ng râ, mê. Hay gÆp tiÕng ngùa phi vμ tiÕng cä mμng ngoμi tim. M¾c ph¶i c¨n bÖnh nμy ph¶i ®i kh¸m b¸c sÜ. XÐt nghiÖm m¸u, ®iÖn t©m ®å. BÖnh nhåi m¸u c¬ tim, nÕu kh«ng ®−îc ch÷a ch¹y kÞp thêi sÏ dÉn ®Õn nh÷ng biÕn chøng rÊt nguy hiÓm cho ng−êi bÖnh. 75 + Rèi lo¹n nhÞp tim: lo¹n nhÞp tim hoμn toμn, nhÞp nhanh xoang, ngo¹i t©m thu, c¬n nhÞp nhanh kÞch ph¸t, rèi lo¹n dÉn truyÒn nhÜ thÊt. + Rèi lo¹n nhÞp tim do rung thÊt, nÕu nh− qu¸ nÆng th× ph¶i ph¸ rung. + Suy tim do suy t©m thÊt tr¸i: BÖnh nh©n khã thë, phæi cã tiÕng rªn, m¸u bÞ gi¶m «xy huyÕt. + Tôt huyÕt ¸p. + Tai biÕn t¾c nghÏn m¹ch: Viªm mμng ngoμi tim, trμn dÞch mμng phæi, phång v¸ch tim. - §iÒu trÞ Khi trong gia ®×nh cã ng−êi m¾c ph¶i chøng bÖnh nμy th× mäi ng−êi trong gia ®×nh ph¶i quan t©m vμ ®éng viªn ng−êi bÖnh, tr¸nh nh÷ng ®iÒu g©y xóc ®éng, hay mét sù viÖc nμo ®ã qu¸ ®ét ngét. Ng−êi m¾c bÖnh kh«ng nªn lμm viÖc qu¸ søc, ph¶i cã thêi gian lμm viÖc, nghØ ng¬i hîp lý ®Ó tr¸nh søc lμm viÖc cho c¬ tim. §Æc biÖt ph¶i cÈn thËn h¬n víi nh÷ng biÕn chøng do bÖnh g©y ra. Chó ý ch¨m sãc bÖnh nh©n trong nh÷ng giê ®Çu lμ v« cïng quan träng v× 50% g©y tö vong trong 3-4 giê ®Çu cña c¬n ®au. Khi bÖnh nh©n bÞ ®au d÷ déi nªn n»m yªn tuyÖt ®èi mét tuÇn, nghØ ng¬i trong 4 ®Õn 5 tuÇn. Ngay khi chuÈn ®o¸n, dïng mocphin 6mg chÝch chÝnh tÜnh m¹ch. 76 T¸c dông cña mocphin lμ gi¶m tÇn sè thë, gi¶m sù co bãp tim vμ lμm gi·n m¹ch. Khi nhÞp tim chËm chÝch astropone tõ 0,5-1 mg vμo tÜnh m¹ch, nÕu cã ngo¹i t©m thu thÊt th× chÝch lidocaine vμo tÜnh m¹ch 50-100mg. BÖnh nh©n ph¶i ®−îc ®iÒu trÞ víi sù ch¨m sãc ®Æc biÖt. Nªn dïng c¸c lo¹i thuèc gi·n m¹ch: Trinitrine nitroprusiate. C¸c lo¹i thuèc kÝch thÝch c¶m thô beta: Isuprel cho 1-2 mg hßa trong 200-400ml víi dung dÞch glucoza 5% nhá giät tÜnh m¹ch (truyÒn trong 6 giê). C¸c thuèc chèng ®«ng ®Ó dù phßng c¸c côc nghÏn c¬ thÊt, ë tÜnh m¹ch. Dïng Heperine truyÒn tÜnh m¹ch tõ 250-300mg. Thuèc kh¸ng sinh vitamin K, uèng mçi ngμy 1 ®Õn 2 viªn. ChÝch tÜnh m¹ch Streptokinase (tiªm truyÒn 1 ®Õn 1 triÖu r−ìi ®¬n vÞ trong 100ml dung dÞch CINa 9% trong 1 giê). BÖnh nh©n ph¶i h¹n chÕ ¨n muèi, chØ nªn ¨n tõ 2-3g muèi/ ngμy. Gi¶m mì ®éng vËt, gi¶m calo (1.500 ®Õn 1.800 calo/ ngμy). Kh«ng nªn hót thuèc l¸. BÖnh nh©n còng nªn cã ho¹t ®éng nhÑ nhμng, kh«ng ®−îc lo ©u, trÇm c¶m. 77 4. Phßng ngõa biÕn chøng sau nhåi m¸u c¬ tim HiÖn nay, bÖnh ®éng m¹ch vμnh cã xu h−íng ngμy cμng t¨ng, chÝnh v× vËy sè l−îng bÖnh nh©n bÞ nhåi m¸u c¬ tim cμng nhiÒu vμ nhÊt lμ ë ng−êi cao tuæi. Muèn phßng, chèng ®−îc nh÷ng biÕn chøng, ph¶i phßng ngõa vμ ®iÒu trÞ c¸c yÕu tè cã nguy c¬ g©y tæn th−¬ng ®éng m¹ch vμnh: rèi lo¹n lipit m¸u, hót thuèc l¸, t¨ng huyÕt ¸p, tiÓu ®−êng, bÐo ph×… Nh÷ng yÕu tè nμy cÇn ph¶i ®−îc ®iÒu trÞ ngay khi cã dÊu hiÖu cña bÖnh. - Chñ ®éng lμm gi¶m cholesterol m¸u: §iÒu trÞ gi¶m cholesterol b»ng simvastatine, pravastatine, atorvastatine… cho c¸c bÖnh nh©n nhåi m¸u c¬ tim cÊp ®· gi¶m ®−îc tû lÖ tö vong, gi¶m c¸c tai biÕn m¹ch vμnh cÊp, gi¶m nguy c¬ cÇn t¸i t−íi m¸u (nong vμnh, lμm cÇu nåi). Gi¶m cholesterol m¸u cßn gióp lμm gi¶m ®−îc nguy c¬ tai biÕn m¹ch m¸u n·o, gi¶m sù tiÕn triÓn cña x¬ v÷a ®éng m¹ch, c¶i thiÖn chøc n¨ng néi m¹c gióp æn ®Þnh m¶ng x¬ v÷a vμ còng ¶nh h−ëng rÊt tèt ®Õn qu¸ tr×nh ®«ng m¸u. Dïng thuèc nμy cã môc tiªu lμm gi¶m l−îng chøa LDL xuèng d−íi 1g/l. Ph¶i theo dâi ®Þnh kú c¸c thμnh phÇn Cholesterol m¸u thêi gian dμi. 78