🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Các Nước Và Một Số Lãnh Thổ Trên Thế Giới Châu Phi, Châu Mỹ, Châu Đại Dương Ebooks Nhóm Zalo CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI CHÂU PHI, CHÂU MỸ, CHÂU ĐẠI DƯƠNG HỘI ĐỒNG CHỈ ĐẠO XUẤT BẢN Chủ tịch Hội đồng PGS.TS. PHẠM VĂN LINH Phó Chủ tịch Hội đồng PHẠM CHÍ THÀNH Thành viên TRẦN QUỐC DÂN TS. NGUYỄN ĐỨC TÀI TS. NGUYỄN AN TIÊM NGUYỄN VŨ THANH HẢO TS. HOÀNG PHONG HÀ (Chủ biên) CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI CHÂU PHI, CHÂU MỸ, CHÂU ĐẠI DƯƠNG NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA SỰ THẬT HÀ NỘI - 2016 V LÔØI NHAØ XUAÁT BAÛN Thöïc hieän Ñeà aùn trang bò saùch cho cô sôû xaõ, phöôøng, thò traán cuûa Ban Tuyeân giaùo Trung öông vaø goùp phaàn cung caáp theâm thoâng tin phuïc vuï vieäc nghieân cöùu vaø theo doõi tình hình theá giôùi vaø quaù trình hoäi nhaäp quoác teá cuûa nöôùc ta hieän nay, Nhaø xuaát baûn Chính trò quoác gia Söï thaät xuaát baûn cuoán saùch Caùc nöôùc vaø moät soá laõnh thoå treân theá giôùi - chaâu Phi, chaâu Myõ, chaâu Ñaïi Döông. Cuoán saùch giôùi thieäu khaùi quaùt nhöõng thoâng tin cô baûn veà caùc nöôùc vaø moät soá laõnh thoå thuoäc chaâu Phi, chaâu Myõ, chaâu Ñaïi Döông: ñieàu kieän ñòa lyù, töï nhieân, lòch söû, toå chöùc nhaø nöôùc, kinh teá, vaên hoùa - xaõ hoäi,... Ñeå baïn ñoïc thuaän tieän theo doõi vaø tra cöùu, chuùng toâi xin löu yù moät soá ñieåm: - Danh saùch caùc nöôùc vaø laõnh thoå ñöôïc saép xeáp theo vaàn chöõ caùi tieáng Vieät trong töøng chaâu luïc. - Teân goïi cuûa caùc quoác gia vaø laõnh thoå ñöôïc trình baøy döôùi daïng ngaén goïn, ñaày ñuû baèng tieáng Vieät vaø tieáng Anh. - Dieän tích caùc nöôùc ñöôïc laáy troøn soá. - Trong töøng nöôùc, chuùng toâi chæ phieân aâm teân nöôùc, teân thuû ñoâ, bieån vaø ñaïi döông. - Trong moät soá nöôùc vaãn coøn thieáu soá lieäu caäp nhaät, do ñoù chuùng toâi phaûi söû duïng soá lieäu cuûa caùc naêm tröôùc ñeå baïn ñoïc tham khaûo, nghieân cöùu. Do noäi dung cuoán saùch bao quaùt vaán ñeà khaù roäng, neân ñeå bieân soaïn cuoán saùch naøy, chuùng toâi ñaõ söû duïng VI CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... nhieàu taøi lieäu tham khaûo töø nhieàu nguoàn khaùc nhau. Vì vaäy, khoù traùnh khoûi moät soá tö lieäu, söï kieän khoâng khôùp nhau giöõa caùc nguoàn daãn, nhaát laø veà teân goïi caùc toân giaùo, daân toäc, ngoân ngöõ,... Ngoaøi ra, trong saùch coøn coù moät soá danh töø, teân goïi, thuaät ngöõ rieâng chuùng toâi chöa coù ñieàu kieän thaåm ñònh. Maëc duø ñaõ heát söùc coá gaéng trong quaù trình bieân soaïn vaø bieân taäp, nhöng chaéc raèng cuoán saùch khoù traùnh khoûi thieáu soùt vaø khieám khuyeát. Chuùng toâi mong nhaän ñöôïc yù kieán ñoùng goùp cuûa baïn ñoïc ñeå hoaøn thieän cuoán saùch trong laàn xuaát baûn sau. Xin giôùi thieäu cuoán saùch cuøng baïn ñoïc. Thaùng 6 naêm 2016 NHAØ XUAÁT BAÛN CHÍNH TRÒ QUOÁC GIA SÖÏ THAÄT VII MUÏC LUÏC Trang Lôøi Nhaø xuaát baûn........................ V CHAÂU PHI 1 Ai Caäp ......................... 1 2 Angieâri ......................... 4 3 AÊnggoâla ........................ 6 4 Beânanh ......................... 8 5 Boátxoana ....................... 10 6 Buoáckina Phaxoâ .................. 12 7 Burunñi ........................ 13 8 Camôrun ....................... 15 9 Caùp Ve ........................ 18 10 Coâmo .......................... 19 11 Coäng hoøa Coânggoâ ................ 21 12 Coäng hoøa daân chuû Coânggoâ ......... 23 13 Coát Ñivoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 14 Daêmbia ........................ 27 15 Dimbabueâ ...................... 29 16 EÂritôria ........................ 31 17 EÂtioâpia ........................ 33 18 Gaboâng ........................ 36 19 Gana .......................... 37 20 Gaêmbia ........................ 39 21 Ghineâ ......................... 41 VIII CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... 22 Ghineâ Bítxao .................... 43 23 Ghineâ Xích ñaïo .................. 45 24 Gibuti ......................... 47 25 Keânia ......................... 49 26 Leâxoâthoâ ........................ 51 27 Libeâria ......................... 53 28 Libi ........................... 55 29 Mañagaxca ..................... 57 30 Malauy ........................ 59 31 Mali .......................... 61 32 Maroác . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 33 Moâdaêmbích ..................... 65 34 Moâritani ....................... 67 35 Moârixô ........................ 69 36 Nam Phi ....................... 70 37 Nam Xuñaêng .................... 73 38 Namibia ....................... 75 39 Nigieâ .......................... 77 40 Nigieâria ........................ 79 41 Ruanña ........................ 81 42 Saùt ............................ 83 43 Tandania ....................... 85 44 Toâgoâ .......................... 87 45 Trung Phi ...................... 89 46 Tuynidi ........................ 91 47 Uganña ........................ 93 48 Xao Toâmeâ vaø Prinxipeâ ............. 95 49 Xarauy ........................ 96 50 Xaâysen ........................ 98 51 Xeâneâgan ...................... 100 52 Xieâra Leâoân .................... 102 MỤC LỤC IX 53 Xoadilen ...................... 104 54 Xoâmali ....................... 106 55 Xuñaêng ....................... 108 CHAÂU MYÕ 1 Aruba......................... 111 2 AÙchentina ..................... 112 3 AÊngtigoa vaø Baùcbuña ............ 115 4 Baùcbañoát ...................... 117 5 Bahamaùt ..................... 118 6 Beâlixeâ ........................ 120 7 Boâlivia ........................ 122 8 Braxin ........................ 124 9 Canaña ....................... 126 10 Chileâ ......................... 129 11 Coâloâmbia ..................... 131 12 Coâxta Rica ..................... 133 13 Cuba ......................... 135 14 Ñoâminica ...................... 137 15 Ñoâminican ..................... 139 16 En Xanvaño ................... 141 17 EÂcuaño ....................... 143 18 Giamaica ...................... 145 19 Goateâmala ..................... 146 20 Greânaña ...................... 149 21 Guyana ....................... 150 22 Haiti ......................... 152 23 Hoa Kyø ....................... 154 24 Meâhicoâ ....................... 158 25 Nicaragoa ..................... 160 26 OÂnñuraùt ...................... 162 X CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... 27 Panama ....................... 164 28 Paragoay ...................... 166 29 Peâru ......................... 168 30 Tôriniñaùt vaø Toâbagoâ ............. 169 31 Urugoay ...................... 171 32 Veâneâxueâla ..................... 173 33 Xanh Kít vaø Neâvít ............... 175 34 Xanh Luxia .................... 177 35 Xanh Vinxen vaø Greânañin ......... 179 36 Xurinam ...................... 180 CHAÂU ÑAÏI DÖÔNG 1 Guam ........................ 183 2 Kiribati ....................... 184 3 Quaàn ñaûo Maùcsan ............... 186 4 Nauru ........................ 188 5 Niu Caleâñoânia .................. 189 6 Niu Dilaân ..................... 191 7 OÂxtraâylia ...................... 193 8 Palau ......................... 195 9 Papua Niu Ghineâ ................ 197 10 Phigi ......................... 199 11 Toânga ........................ 201 12 Tuvalu ........................ 202 13 Vanuatu ...................... 204 14 Xamoa ........................ 206 15 Xamoa thuoäc Myõ ................ 207 16 Quaàn ñaûo Xoâloâmoân .............. 209 Taøi lieäu tham khaûo chính.............. 211 1 CHAÂU PHI AI CAÄP Coäng hoøa Araäp Ai Caäp Arab Republic of Egypt Vò trí Goàm hai boä phaän laõnh thoå ngaên caùch bôûi keânh Xuyeâ: Phaàn chuû yeáu ôû ñoâng baéc chaâu Phi vaø phaàn laõnh thoå ôû baùn ñaûo Xinai phía taây chaâu AÙ. Ai Caäp giaùp Ñòa Trung Haûi, Ixraen, Bieån Ñoû, Xuñaêng vaø Libi. Kieåm soaùt baùn ñaûo Xinai, con ñöôøng boä duy nhaát giöõa chaâu Phi vaø phaàn coøn laïi cuûa Ñoâng baùn caàu; kieåm soaùt keânh ñaøo Xuyeâ, con ñöôøng bieån ngaén nhaát giöõa AÁn Ñoä Döông vaø Ñòa Trung Haûi; maët khaùc, do naèm lieàn keà vôùi Ixraen neân coù vai troø chuû ñaïo trong ñòa - chính trò ôû Trung Ñoâng. Thuû ñoâ Cairoâ cuûa Ai Caäp laø moät trong nhöõng thaønh phoá lôùn nhaát chaâu Phi vaø töø nhieàu theá kyû ñaõ noåi tieáng laø moät trung taâm hoïc thuaät, vaên hoùa vaø thöông maïi. Ñòa hình Chieám moät phaàn sa maïc Xahara vaø sa maïc Libi, tieáp giaùp vôùi thung luõng vaø löu vöïc soâng Nin. Khí haäu Sa maïc; muøa heø khoâ, noùng; muøa ñoâng dòu maùt hôn. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: 11-12oC (ôû mieàn Baéc), 15-16oC (ôû mieàn Nam), thaùng 7: 25-26oC (ôû mieàn Baéc), 30-34oC (ôû mieàn nam). Löôïng möa trung bình haèng naêm treân phaàn lôùn laõnh thoå döôùi 100 mm; rieâng mieàn Baéc: 200-400 mm. Dieän tích 1.001.450 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 88.487.396 ngöôøi Thuû ñoâ Cairoâ (Cairo), soá daân 18.419.100 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Alexandria, Giza, Port Said, Suez,... Caùc daân toäc ngöôøi Ai Caäp (99,6%), caùc daân toäc khaùc (0,4%). Ngoân ngöõ chính tieáng Araäp; tieáng Anh vaø tieáng Phaùp ñöôïc taàng lôùp trí thöùc söû duïng roäng raõi. 2 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Toân giaùo ñaïo Hoài (phaàn lôùn laø doøng Sunni) (94%), ñaïo Thieân chuùa vaø caùc toân giaùo khaùc (6%). Ñôn vò tieàn teä baûng Ai Caäp (EGP) HDI (2014): 0,690, xeáp thöù 108 Maõ ñieän thoaïi 20. Teân mieàn internet .eg Quoác khaùnh 23-7 (1952) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 1-9-1963 Lòch söû Ai Caäp laø moät trong nhöõng caùi noâi ñaàu tieân cuûa neàn vaên minh loaøi ngöôøi. Naêm 1882 bò Anh chieám; naêm 1914 chính thöùc trôû thaønh ñaát baûo hoä cuûa Anh. Naêm 1922, Ai Caäp ñöôïc ñoäc laäp treân hình thöùc vaø Anh vaãn duy trì quaân ñoäi treân laõnh thoå nöôùc naøy. Sau khi buoäc Ai Caäp kyù hieäp öôùc baát bình ñaúng naêm 1936, Anh chieám ñoùng vuøng keânh Xuyeâ. Ngaøy 23-7-1952, toå chöùc “Só quan töï do” ñöùng ñaàu laø Ñaïi taù Natsxe ñaõ laõnh ñaïo quaân ñoäi laät ñoå cheá ñoä phong kieán vaø aùch thöïc daân Anh. Ngaøy 18-6-1953, Ai Caäp tuyeân boá laø nöôùc coäng hoøa. Thaùng 7-1956, quoác höõu hoùa keânh Xuyeâ. Thaùng 10- 1956, Anh, Phaùp vaø Ixraen tieán haønh xaâm löôïc vuõ trang Ai Caäp. Thaùng 2-1958, Ai Caäp vaø Xyri hôïp nhaát thaønh nöôùc Coäng hoøa Araäp thoáng nhaát. Thaùng 9-1961, Xyri ruùt khoûi Coäng hoøa Araäp thoáng nhaát. Thaùng 9-1971, Ai Caäp ñoåi teân thaønh Coäng hoøa Araäp Ai Caäp. Ñaàu naêm 2011, Ai Caäp ñaõ noå ra bieåu tình vaø baïo loaïn chính trò môû ñaàu cho “Muøa xuaân Araäp” ôû khu vöïc Trung Ñoâng vaø Baéc Phi. Cuoäc khuûng hoaûng chính trò ñaõ daãn ñeán söï suïp ñoå cheá ñoä cuûa Toång thoáng Mubaraéc. Chính phuû chuyeån tieáp naèm trong tay caùc löïc löôïng quaân söï. Trong cuoäc baàu cöû toång thoáng vaøo thaùng 6-2012, oâng Mohamed Morsy, ngöôøi cuûa Phong traøo Anh em Hoài giaùo ôû Ai Caäp ñaõ giaønh thaéng lôïi. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång CHAÂU PHI 3 thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm (khoâng haïn cheá nhieäm kyø); Thuû töôùng do Toång thoáng boå nhieäm. Cô quan laäp phaùp Heä thoáng hai vieän goàm: Hoäi ñoàng coá vaán theo truyeàn thoáng coù chöùc naêng laäp phaùp vaø Hoäi ñoàng nhaân daân. Hieän nay, Ai Caäp ñaõ thaønh laäp UÛy ban soaïn thaûo Hieán phaùp ñeå xaây döïng Hieán phaùp môùi. Cô quan tö phaùp Toøa aùn Hieán phaùp toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu vaø baét buoäc. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 946,6 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 2,2% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 10.900 USD Heä soá Gini (2008): 30,8, xeáp thöù 115 Ñöôøng saét (2014): 5.085 km. Ñöôøng boä (2010): 137.430 km. Ñöôøng thuûy (2011): 3.500 km. Caûng Ain Sukhna, Alexandria, Damietta, El Dekheila, Port Said, Sidi Kurir, Suez. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá ABEDA, AfDB, AFESD, AMF, AU, CAEU, CICA, COMESA, D-8, EBRD, FAO, G-15, G-24, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IDA, IDB, IFAD, IFC, IFRCS, IHO, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, LAS, MIGA, MONUSCO, NAM, OAPEC, OIC, OIF, OSCE (ñoái taùc), PCA, UN, UNAMID, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UNMIL, UNMIS, UNOCI, UNWTO, UPU, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Phoå caäp baét buoäc 8 naêm, treû em ñöôïc hoïc mieãn phí tôùi caáp ñaïi hoïc. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 73,7 tuoåi, xeáp thöù 126; nam 71,06 tuoåi, nöõ 76,47 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Cairoâ (ñeàn thôø Hoài giaùo coå), thö vieän Alexandria, keânh Suez, caùc kim töï thaùp,... 4 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... ANGIEÂRI Coäng hoøa Angieâri daân chuû vaø nhaân daân People’s Democratic Republic of Algeria Vò trí Naèm ôû Baéc Phi, giaùp Ñòa Trung Haûi, Tuynidi, Libi, Nigieâ, Mali, Moâritani, Xarauy, Maroác. Laø nöôùc coù dieän tích lôùn nhaát chaâu Phi. Ñòa hình Phaàn lôùn laø cao nguyeân vaø sa maïc; coù moät soá ngoïn nuùi; ñoàng baèng ven bieån heïp, khoâng lieân tuïc. Khí haäu Khoâ hanh vaø baùn khoâ hanh; muøa ñoâng oân hoøa, aåm öôùt vaø muøa heø noùng, vuøng ven bieån khoâ raùo; vuøng cao nguyeân muøa ñoâng laïnh vaø muøa heø noùng; gioù sirocco (noùng vaø chöùa ñaày buïi, caùt) phoå bieán trong muøa heø. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: 5-12oC, thaùng 7: 25-30oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 400-1.200 mm. Dieän tích 2.381.741 km2, xeáp thöù 10 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 39.542.166 ngöôøi Thuû ñoâ Angieâ (Algiers), soá daân 2.559.450 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Oran, Constantine,... Caùc daân toäc ngöôøi Araäp - Berber (99%), ngöôøi chaâu AÂu (khoaûng 1%). Ngoân ngöõ chính tieáng Araäp; ngoaøi ra coøn coù tieáng Phaùp, tieáng ñòa phöông Berber. Toân giaùo ñaïo Hoài (doøng Sunni) (99%), caùc toân giaùo khaùc (1%). Ñôn vò tieàn teä dinar Angieâri (DZD) HDI (2015): 0,736, xeáp thöù 83 Maõ ñieän thoaïi 213. Teân mieàn internet .dz Quoác khaùnh 1-11 (1954) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 28-10-1962 Lòch söû Töø theá kyû VIII ñeán theá kyû XVI, Angieâri bò ngöôøi Araäp xaâm chieám. Ñaïo Hoài ñaõ du nhaäp vaøo Angieâri vaø trôû thaønh quoác giaùo. Töø theá kyû XVI ñeán naêm 1830, Angieâri bò ñeá quoác OÁttoâman xaâm chieám. Töø naêm 1830 ñeán 1962, Angieâri laø thuoäc ñòa cuûa Phaùp. Naêm 1954, Maët traän giaûi phoùng daân toäc Angieâri (FLN) ñaõ laõnh ñaïo nhaân daân Angieâri ñaáu tranh kieân cöôøng buoäc Phaùp phaûi kyù Hieäp ñònh Eviaêng chaám döùt chieán tranh CHAÂU PHI 5 ngaøy 18-3-1962. Ngaøy 5-7-1962, Angieâri tuyeân boá ñoäc laäp. Naêm 2011, “Muøa xuaân Araäp” lan tôùi Angieâri, caùc cuoäc bieåu tình ñaõ noå ra buoäc toång thoáng phaûi tuyeân boá söûa ñoåi Hieán phaùp, ñeà xuaát thay ñoåi luaät baàu cöû, giaûm giaù moät soá maët haøng,... Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (khoâng giôùi haïn nhieäm kyø). Thuû töôùng do Toång thoáng chæ ñònh. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi hai vieän goàm: Hoäi ñoàng daân toäc vaø Quoác hoäi nhaân daân. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 548,6 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 3,8% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 13.900 USD Heä soá Gini (1995): 35,3, xeáp thöù 86 Ñöôøng saét (2014): 3.973 km. Ñöôøng boä (2010): 113.655 km. Caûng Algiers, Annaba, Arzew, Bejaia, Djendjene, Jijel, Mostaganem, Oran, Skikda. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá ABEDA, AfDB, AFESD, AMF, AMU, AU, BIS, FAO, G-15, G-24, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IDA, IDB, IFAD, IFC, IFRCS, IHO, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, LAS, MIGA, MONUSCO, NAM, OAPEC, OAS (quan saùt vieân), OIC, OPCW, OPEC, OSCE (ñoái taùc), UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UNITAR, UNWTO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO (quan saùt vieân). Giaùo duïc Mieãn phí vaø baét buoäc trong 9 naêm baét ñaàu töø khi treû 6 tuoåi. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 76,59 tuoåi, xeáp thöù 81; nam 75,29 tuoåi, nöõ 77,96 tuoåi. 6 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Angieâ, caùc di tích thôøi La Maõ ôû Tipasa, thaønh phoá Coângxtantin, nuùi AÙtlat,... AÊNGGOÂLA Coäng hoøa AÊnggoâla Republic of Angola Vò trí Naèm ôû taây nam chaâu Phi, giaùp Coäng hoøa Coânggoâ, Coäng hoøa daân chuû Coânggoâ, Daêmbia, Namibia vaø Ñaïi Taây Döông. Laõnh thoå AÊnggoâla coøn bao goàm vuøng Cabinda naèm saâu trong laõnh thoå nöôùc Coäng hoøa daân chuû Coânggoâ khoaûng 40-50 km. Ñòa hình Ñoàng baèng heïp ven bieån, cao nguyeân roäng lôùn beân trong. Khí haäu Gioù muøa xích ñaïo; baùn khoâ hanh ôû mieàn Nam vaø doïc bôø bieån tôùi Luanña. Nhieät ñoä trung bình: 15-29oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 50 mm ôû mieàn Nam, 1.500 mm ôû caùc khu vöïc trung taâm. Dieän tích 1.246.700 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 19.625.353 ngöôøi Thuû ñoâ Luanña (Luanda), soá daân 5.288.270 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Huambo, Benguela, Lobito,... Caùc daân toäc ngöôøi Ovimbundu (37%), ngöôøi Kimbundu (25%), ngöôøi Bakongo (13%), ngöôøi Mestico (ngöôøi lai giöõa ngöôøi chaâu AÂu vaø ngöôøi chaâu Phi baûn xöù) (2%), ngöôøi chaâu AÂu (1%), caùc daân toäc khaùc (22%). Ngoân ngöõ chính tieáng Boà Ñaøo Nha; tieáng Bantu ñöôïc duøng phoå bieán. Toân giaùo tín ngöôõng baûn xöù (47%), ñaïo Thieân chuùa (38%), ñaïo Tin laønh (15%). Ñôn vò tieàn teä kwanza (AOA) HDI (2014): 0,532, xeáp thöù 149 Maõ ñieän thoaïi 244. Teân mieàn internet .ao Quoác khaùnh 11-11 (1975) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 12-11-1975 Lòch söû Ngöôøi Boà Ñaøo Nha tôùi AÊnggoâla töø cuoái theá kyû XV. Töø naêm 1641 ñeán 1648, Ñöùc chieám toaøn boä CHAÂU PHI 7 AÊnggoâla. Töø naêm 1885 ñeán 1895, Boà Ñaøo Nha, Ñöùc, Bæ vaø Anh ñaõ kyù moät soá hieäp öôùc ñaùnh ñoåi caùc vuøng cho nhau vaø ñeå phaàn laõnh thoå AÊnggoâla hieän nay cho Boà Ñaøo Nha thoáng trò. Naêm 1951, AÊnggoâla trôû thaønh moät “tænh haûi ngoaïi” cuûa Boà Ñaøo Nha. Naêm 1961, nhaân daân AÊnggoâla döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Phong traøo nhaân daân giaûi phoùng AÊnggoâla (MPLA) ñaõ tieán haønh khôûi nghóa vuõ trang giaønh ñoäc laäp. Thaùng 7-1972, Boà Ñaøo Nha phaûi ñeå cho AÊnggoâla höôûng quy cheá “lieân bang” vôùi “quyeàn töï trò ñòa phöông”. Naêm 1975, AÊnggoâla tuyeân boá ñoäc laäp vaø thaønh laäp nöôùc Coäng hoøa AÊnggoâla. Chính theå Coäng hoøa toång thoáng Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc vaø chính phuû Toång thoáng. Baàu cöû Toång thoáng do Quoác hoäi baàu giaùn tieáp, nhieäm kyø 5 naêm. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao, caùc thaåm phaùn do Toång thoáng boå nhieäm. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 117,3 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 4,8% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 7.300 USD Ñöôøng saét (2014): 2.852 km. Ñöôøng boä (2001): 51.429 km. Ñöôøng thuûy (2011): 1.300 km. Caûng Cabinda, Lobito, Luanda, Namibe. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá ACP, AfDB, AU, CPLP, FAO, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO (phoùng vieân), ITSO, ITU, ITUC, MIGA, NAM, OAS (quan saùt vieân), OPEC, SADC, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, Union Latina, UNWTO, UPU, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 55,63 tuoåi, xeáp thöù 207; nam 54,49 tuoåi, nöõ 56,84 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Luanña. 8 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... BEÂNANH Coäng hoøa Beânanh Republic of Benin Vò trí Naèm ôû Taây Phi, giaùp Nigieâ, Nigieâria, vònh Ghineâ, Toâgoâ vaø Buoáckina Phaxoâ. Khoâng coù caûng töï nhieân. Ñòa hình Phaàn lôùn laø ñoàng baèng; coù moät soá ñoài vaø nuùi thaáp. Khí haäu Nhieät ñôùi; noùng, aåm ôû phía nam; baùn khoâ hanh ôû phía baéc. Dieän tích 112.622 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 10.448.647 ngöôøi Thuû ñoâ Pooùctoâ - Noâvoâ (Porto-Novo), soá daân 268.057 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Cotonou, Natitingou,... Caùc daân toäc caùc boä toäc lôùn nhö ngöôøi Fon (39,2%), ngöôøi Adja (15,2%), ngöôøi Yoruba (12,3%), ngöôøi Bariba (9,2%), ngöôøi Peulh (7%), ngöôøi Ottamari (6,1%), ngöôøi Yoa-Lokpa (4%), ngöôøi Dendi (2,5%), caùc boä toäc khaùc (1,6%), khoâng xaùc ñònh (2,9%). Ngoân ngöõ chính tieáng Phaùp; tieáng Fon vaø Yoruba (caùc tieáng baûn xöù phoå bieán nhaát ôû mieàn Nam), caùc ngoân ngöõ boä laïc cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo tín ngöôõng truyeàn thoáng (70%), ñaïo Hoài (15%), ñaïo Thieân chuùa (15%). Ñôn vò tieàn teä XOF HDI (2014): 0,480, xeáp thöù 166 Maõ ñieän thoaïi 229. Teân mieàn internet .bj Quoác khaùnh 1-8 (1960) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 14-3-1973 Lòch söû Vaøo theá kyû XV, ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaët chaân leân vuøng ñaát Ñahoâmaây. Naêm 1893, Phaùp chieám Ñahoâmaây. Naêm 1958, Ñahoâmaây ñöôïc “höôûng” quy cheá coäng hoøa trong khoái Coäng ñoàng Phaùp vaø ñeán ngaøy 1-8-1960 Ñahoâmaây môùi giaønh ñöôïc ñoäc laäp. Thaùng 10- 1972, thieáu taù M. Kerecu laøm ñaûo chính vaø trôû thaønh toång thoáng, ñoàng thôøi laø ngöôøi ñöùng ñaàu chính phuû CHAÂU PHI 9 caùch maïng quaân söï. Chính phuû môùi ñöa ra cöông lónh cuûng coá neàn ñoäc laäp chính trò vaø kinh teá. Thaùng 11- 1975, Coäng hoøa Ñahoâmaây ñoåi teân laø Coäng hoøa Nhaân daân Beânanh. Naêm 1990 ñoåi teân laø Coäng hoøa Beânanh vaø thöïc hieän cheá ñoä ña ñaûng. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc vaø chính phuû Toång thoáng. Töø ngaøy 28-5-2011, ñöùng ñaàu chính phuû laø Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai). Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi (ñöôïc baàu phoå thoâng tröïc tieáp theo Luaät baàu cöû söûa ñoåi thaùng 8-2010, baàu cöû Quoác hoäi cuøng thôøi ñieåm vôùi baàu cöû Toång thoáng, nhieäm kyø 5 naêm). Cô quan tö phaùp Toøa aùn hieán phaùp, Toøa aùn toái cao, Toøa thöôïng thaåm. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 19,86 tyû USD, xeáp thöù 142 Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 5,4% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 1.900 USD, xeáp thöù 203 Heä soá Gini (2003): 36,5, xeáp thöù 83 Ñöôøng saét (2014): 438 km. Ñöôøng boä (2006): 16.000 km. Ñöôøng thuûy (2011): 150 km. Caûng Cotonou. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá ACP, AfDB, AU, ECOWAS, Entente, FAO, FZ, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IDB, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO (phoùng vieân), ITSO, ITU, ITUC, MIGA, MONUSCO, NAM, OAS (quan saùt vieân), OIC, OIF, OPCW, PCA, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UNMIL, UNMIS, UNOCI, UNWTO, UPU, WAEMU, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 61,47 tuoåi, xeáp thöù 194; nam 60,11 tuoåi, nöõ 62,9 tuoåi. 10 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Danh lam thaéng caûnh Khu Pendari, caùc vieän baûo taøng vaø Cung hoaøng gia ôû Aboâmaây, du lòch baèng thuyeàn ôû caùc laøng ñaùnh baét caù Ganvie, Coâtoânu, Quidan, Thuû ñoâ Pooùctoâ - Noâvoâ. BOÁTXOANA Coäng hoøa Boátxoana Republic of Botswana Vò trí Naèm ôû phía nam chaâu Phi, giaùp Dimbabueâ, Nam Phi vaø Namibia. Daân soá taäp trung chuû yeáu ôû phaàn phía ñoâng cuûa ñaát nöôùc. Ñòa hình Phaàn lôùn laø cao nguyeân baèng phaúng hoaëc hôi nhaáp nhoâ; sa maïc Kalahari ôû phía taây nam. Khí haäu Mieàn Baéc coù khí haäu nhieät ñôùi, mieàn Nam - caän nhieät ñôùi; Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: 21-27oC, thaùng 7: 16oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 250-600 mm. Dieän tích 581.730 km2 Soá daân (öôùc tính 2015): 2.182.719 ngöôøi Thuû ñoâ Gaboârôn (Gaborone), soá daân 246.562 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Cotonou, Natitingou,... Caùc daân toäc ngöôøi Tswana (hay Setswana) (79%), ngöôøi Kalanga (11%), ngöôøi Basarwa (3%), caùc daân toäc khaùc bao goàm caû ngöôøi Kgalagadi vaø ngöôøi da traéng (7%). Ngoân ngöõ chính tieáng Setswana ñöôïc söû duïng roäng raõi; tieáng Anh. Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (71,6%), khoâng toân giaùo (20,6%), soá coøn laïi theo tín ngöôõng truyeàn thoáng. Ñôn vò tieàn teä Pula (BWP) HDI (2014): 0,698, xeáp thöù 106 Maõ ñieän thoaïi 267. Teân mieàn internet .bw Quoác khaùnh 30-9 (1966) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 11-2-2009 Lòch söû Vaøo cuoái theá kyû XVIII, treân phaàn ñaát cuûa CHAÂU PHI 11 Boátxoana coù nhieàu boä toäc da ñen sinh soáng. Naêm 1885, thöïc daân Anh ñoåi teân Boátxoana thaønh Beâxuanalen tuyeân boá nöôùc naøy laø ñaát baûo hoä cuûa mình. Ngaøy 30- 9-1966, nöôùc naøy giaønh ñöôïc ñoäc laäp vaø laáy laïi teân cuõ. Chính theå Coäng hoøa nghò vieän Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc vaø chính phuû Toång thoáng. Baàu cöû Toång thoáng do Quoác hoäi baàu ra, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai). Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi hai vieän goàm: Thöôïng vieän (nhieäm kyø 5 naêm) vaø Haï vieän (nhieäm kyø 5 naêm). Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao, Toøa phuùc thaåm, Toøa sô thaåm. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 35,87 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 4,4% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 17.000 USD Heä soá Gini (1993): 63, xeáp thöù 2 Ñöôøng saét (2014): 888 km. Ñöôøng boä (2011): 17.916 km. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá ACP, AfDB, AU, C, FAO, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, MIGA, NAM, OPCW, SACU, SADC, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UNWTO, UPU, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Phoå caäp tieåu hoïc vaø trung hoïc cho treû em mieãn phí. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 54,18 tuoåi, xeáp thöù 212; nam 55,97 tuoåi, nöõ 52,33 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Gaboârôn, coâng vieân quoác gia Xoâbe, khu baûo toàn ñoäng thöïc vaät hoang daõ, sa maïc Kalahari, caùc ñaàm laày ôû Okavangoâ,... 12 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... BUOÁCKINA PHAXOÂ Burkina Faso Vò trí Buoáckina Phaxoâ (tröôùc thaùng 8-1984 laø Coäng hoøa Thöôïng Voânta) naèm ôû Taây Phi, giaùp Mali, Nigieâ, Beânanh, Toâgoâ, Gana vaø Coát Ñivoa (Bôø bieån Ngaø). Ñòa hình Phaàn lôùn laø ñoàng baèng baèng phaúng, ñoâi choã nhaáp nhoâ; vuøng ñoài ôû phía taây vaø ñoâng nam. Khí haäu Nhieät ñôùi; muøa ñoâng aám, khoâ; muøa heø noùng, aåm. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: 24oC, thaùng 7: 28oC. Dieän tích 274.200 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 18.931.686 ngöôøi Thuû ñoâ Uagañugu (Ouagadougou), soá daân 2.565.190 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Bobo - Dioulasso, Gweru, Kwekwe,... Caùc daân toäc ngöôøi Mossi (khoaûng 40%), caùc daân toäc khaùc (goàm ngöôøi Gurunsi, ngöôøi Senufo, ngöôøi Lobi, ngöôøi Bobo, ngöôøi Mande, ngöôøi Fulani) (khoaûng 60%). Ngoân ngöõ chính tieáng Phaùp; caùc ngoân ngöõ chaâu Phi baûn ñòa lieân quan ñeán khaåu ngöõ Sudanic ñöôïc 90% soá daân söû duïng. Toân giaùo ñaïo Hoài (60,5%), ñaïo Thieân chuùa (19%), ñaïo Tin laønh (4,2%), caùc toân giaùo khaùc (15,9%), khoâng toân giaùo (0,4%). Ñôn vò tieàn teä XOF HDI (2014): 0,402, xeáp thöù 183 Maõ ñieän thoaïi 226. Teân mieàn internet .bf Quoác khaùnh 11-12 (1958) (ngaøy thaønh laäp nhaø nöôùc töï trò) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 16-11-1973 Lòch söû Buoáckina Phaxoâ laø thuoäc ñòa cuûa thöïc daân Phaùp töø cuoái theá kyû XIX vaø naèm trong Lieân bang Taây Phi thuoäc Phaùp. Naêm 1958, nöôùc naøy trôû thaønh nöôùc coäng hoøa naèm trong khoái Coäng ñoàng Phaùp. Ngaøy 5-8- 1960, Buoáckina Phaxoâ trôû thaønh quoác gia ñoäc laäp. Chính theå Coäng hoøa nghò vieän CHAÂU PHI 13 Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai); Thuû töôùng do Toång thoáng boå nhieäm vôùi söï nhaát trí cuûa cô quan laäp phaùp. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi hai vieän goàm: Haï vieän vaø Hoäi ñoàng tö vaán. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao, Toøa phuùc thaåm. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 29,42 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 4% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 1.700 USD Heä soá Gini (2007): 39,5, xeáp thöù 63 Ñöôøng saét (2014): 622 km. Ñöôøng boä (2010): 15.272 km. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá ACP, AfDB, AU, ECOWAS, Entente, FAO, FZ, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IDB, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO (phoùng vieân), ITSO, ITU, ITUC, MIGA, MONUSCO, NAM, OIC, OIF, OPCW, PCA, UN, UNAMID, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UNITAR, UNMIS, UNWTO, UPU, WAEMU, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO. Giaùo duïc Mieãn phí vaø baét buoäc ñoái vôùi treû em ñoä tuoåi töø 7-13. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 55,12 tuoåi, xeáp thöù 210; nam 53,1 tuoåi, nöõ 57,21 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Khu vöïc saên baén lôùn, Vieän baûo taøng quoác gia ôû Uagañugu, Aoly vaø khu röøng caám. Burunñi Coäng hoøa Burunñi Republic of Burundi Vò trí Naèm ôû Trung Phi, giaùp Ruanña, Tandania, hoà Tanganica vaø Coäng hoøa daân chuû Coânggoâ. ÔÛ phía ñaàu cuûa löu vöïc soâng Nin-Coânggoâ. 14 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Ñòa hình Ñoài nuùi vaø cao nguyeân ôû phía ñoâng; coù vaøi vuøng ñoàng baèng. Khí haäu Xích ñaïo; nhieät ñoä trung bình haèng naêm tuyø theo ñoä cao thay ñoåi töø 17-23oC, nhöng noùi chung laø ôû ñoä cao trung bình khoaûng 1.700 m khí haäu oân hoøa. Löôïng möa trung bình haèng naêm vaøo khoaûng 1.500 mm; muøa möa töø thaùng 2 ñeán thaùng 5 vaø töø thaùng 9 ñeán thaùng 11; muøa khoâ töø thaùng 6 ñeán thaùng 8 vaø töø thaùng 12 ñeán thaùng 1. Dieän tích 27.830 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 10.742.276 ngöôøi Thuû ñoâ Bugiumbura (Bujumbura), soá daân 707.191 ngöôøi Caùc daân toäc ngöôøi Hutu (Bantu) (85%), ngöôøi Tutsi (Hamitic) (14%), Twa (Pygmy) (1%). Ngoân ngöõ chính tieáng Kirundi, tieáng Phaùp; ngoaøi ra coøn coù tieáng Swahili, tieáng Anh vaø caùc ngoân ngöõ khaùc. Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (62,1%), ñaïo Tin laønh (23,9%), ñaïo Hoài (2,5%), caùc toân giaùo khaùc (3,6%), khoâng xaùc ñònh (7,9%). Ñôn vò tieàn teä Burunñi franc (BIF) HDI (2014): 0,400, xeáp thöù 184 Maõ ñieän thoaïi 257. Teân mieàn internet .bi Quoác khaùnh 1-7 (1962) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 16-4-1975 Lòch söû Cuoái theá kyû XVIII, Vöông quoác Burunñi ñaõ ñöôïc hình thaønh; ñeán cuoái theá kyû XIX, Burunñi bò Ñöùc xaâm chieám. Naêm 1916, thöïc daân Bæ vaø Ñöùc tranh giaønh Burunñi. Sau khi ñaùnh baïi Ñöùc, naêm 1923, Bæ ñaët Burunñi thaønh ñaát uûy trò. Sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai, Lieân hôïp quoác vaãn giao cho Bæ quaûn lyù nöôùc naøy. Ngaøy 27- 6-1962, Lieân hôïp quoác thoâng qua nghò quyeát chaám döùt söï baûo trôï cuûa Bæ vaø ngaøy 1-7-1962, Burunñi trôû thaønh quoác gia ñoäc laäp theo cheá ñoä quaân chuû laäp hieán. Sau khi chaám döùt söï uûy trò cuûa Bæ vaøo naêm 1962, Burunñi luoân trong tình traïng khoâng oån ñònh. Caùc cuoäc chieán tranh saéc toäc giöõa ngöôøi Hutu vaø ngöôøi Tutsi ôû Burunñi ñaõ buoäc haøng traêm nghìn ngöôøi daân voâ toäi phaûi ra nöôùc ngoaøi CHAÂU PHI 15 laùnh naïn. Thaùng 7-2005, Burunñi ñaõ tieán haønh baàu cöû Thöôïng vieän vaø Haï vieän; thöïc hieän cheá ñoä ña ñaûng. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc vaø chính phuû Toång thoáng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai). Cô quan laäp phaùp Nghò vieän hai vieän goàm: Thöôïng vieän (nhieäm kyø 5 naêm) vaø Quoác hoäi (nhieäm kyø 5 naêm). Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao, Toøa aùn tö phaùp toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 8,409 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 4,7% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 900 USD Heä soá Gini (1998): 42,4, xeáp thöù 51 Ñöôøng boä (2004): 12.322 km. Ñöôøng thuûy (2011): hoà Tanganica. Caûng Bujumbura. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá ACP, AfDB, AU, CEPGL, COMESA, EAC, FAO, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITU, ITUC, MIGA, NAM, OIF, OPCW, UN, UNAMID, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UNWTO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 60,09 tuoåi, xeáp thöù 197; nam 58,45 tuoåi, nöõ 61,78 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Bugiumbura, hoà Tanganica, suoái nöôùc noùng Kilemba vaø hoà Ruveâroâ,... CAMÔRUN Coäng hoøa Camôrun Republic of Cameroon Vò trí Naèm ôû Trung Phi, treân bôø bieån Taây Phi, giaùp Nigieâria, Saùt, Coäng hoøa Trung Phi, Coäng hoøa Coânggoâ, Gaboâng, Ghineâ Xích ñaïo vaø vònh Biaphra. 16 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Ñòa hình Ña daïng, vôùi ñoàng baèng ven bieån phía taây nam vaø ñoàng baèng ôû phía baéc; cao nguyeân bò chia caét ôû trung taâm; nuùi ôû phía taây. Khí haäu Khaùc nhau tuøy theo ñòa hình, töø khí haäu nhieät ñôùi doïc theo bôø bieån tôùi baùn khoâ hanh vaø noùng ôû phía baéc. Nhieät ñoä trung bình haèng thaùng xaáp xæ 26oC ôû vuøng ven bieån vaø 23-24oC ôû caùc vuøng coøn laïi. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 500 mm (ôû mieàn Baéc) vaø 1.000 mm (ôû vuøng nuùi phía nam). Dieän tích 475.440 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 23.739.218 ngöôøi, xeáp thöù 53 Thuû ñoâ Yaunñeâ (Yaounde), soá daân 2.930.170 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Douala, Nkongsamba, Foumban,... Caùc daân toäc ngöôøi Camôrun cao nguyeân (31%), ngöôøi Bantu Xích ñaïo (19%), ngöôøi Kirdi (11%), ngöôøi Fulani (10%), ngöôøi Bantu Taây Baéc (8%), ngöôøi Ñoâng Nigritic (7%), ngöôøi chaâu Phi thuoäc caùc nhoùm toäc khaùc (13%), khoâng phaûi ngöôøi chaâu Phi (döôùi 1%). Ngoân ngöõ chính tieáng Anh, tieáng Phaùp; ngoaøi ra coøn coù 24 nhoùm ngoân ngöõ chaâu Phi chuû yeáu. Toân giaùo tín ngöôõng baûn ñòa (40%), ñaïo Thieân chuùa (40%), ñaïo Hoài (20%). Ñôn vò tieàn teä XAF HDI (2014): 0,512, xeáp thöù 153 Maõ ñieän thoaïi 237. Teân mieàn internet .cm Quoác khaùnh 20-5 (1972) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 30-8-1972 Lòch söû Nhöõng ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaõ ñeán Camôrun vaøo theá kyû XV. Naêm 1884, Ñöùc xaâm löôïc Camôrun vaø ñeán naêm 1914 thì chieám toaøn boä nöôùc naøy. Sau Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát, theo quyeát ñònh cuûa Hoäi quoác lieân, Ñoâng Camôrun ñaët döôùi quyeàn quaûn lyù cuûa Phaùp, Taây Camôrun do Anh quaûn lyù. Sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai, Camôrun ñaët döôùi quyeàn uûy trò cuûa Lieân hôïp quoác, coù moät phaàn thuoäc Anh. Ngaøy 1-1-1960, Ñoâng Camôrun giaønh ñöôïc ñoäc laäp. Sau cuoäc tröng caàu yù daân naêm 1961, phaàn phía nam Taây Camôrun saùp nhaäp vaøo Ñoâng CHAÂU PHI 17 Camôrun thaønh nöôùc Coäng hoøa lieân bang Camôrun, coøn phaàn phía baéc Taây Camôrun saùp nhaäp vaøo Nigieâria. Ngaøy 20-5-1972, sau cuoäc tröng caàu yù daân, nöôùc Coäng hoøa thoáng nhaát Camôrun ñöôïc thaønh laäp. Naêm 1984, nöôùc naøy ñoåi teân thaønh Coäng hoøa Camôrun. Chính theå Coäng hoøa Caùc khu vöïc haønh chính 10 vuøng. Hieán phaùp Thoâng qua ngaøy 20-5-1972 quy ñònh cheá ñoä moät ñaûng. Thaùng 12-1990, Quoác hoäi thoâng qua vieäc thöïc hieän cheá ñoä ña ñaûng. Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu vôùi nhieäm kyø 7 naêm; Thuû töôùng do Toång thoáng boå nhieäm. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi (ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm). Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao; caùc thaåm phaùn Toøa aùn toái cao do Toång thoáng boå nhieäm. Cheá ñoä baàu cöû Töø 20 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 67,78 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 5,7% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 3.000 USD Heä soá Gini (2001): 44,6, xeáp thöù 43 Ñöôøng saét (2014): 987 km. Ñöôøng boä (2011): 51.350 km. Ñöôøng thuûy (2010): Moät vaøi con soâng chính ôû mieàn Nam nhö Wouri vaø Sanaga, ôû mieàn Baéc nhö Benue. Caûng Douala, Garoua, Limboh Terminal. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá ACP, AfDB, AU, BDEAC, C, CEMAC, FAO, FZ, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IDA, IDB, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, MIGA, MONUSCO, NAM, OIC, OIF, OPCW, PCA, UN, UNAMID, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UNWTO, UPU, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 57,93 tuoåi, xeáp thöù 203; nam 56,62 tuoåi, nöõ 59,28 tuoåi. 18 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Yaunñeâ, Vieän baûo taøng ngheä thuaät chaâu Phi ôû Bamenda, khu vöïc caám saên baén Vaza, khu laøng Chepheri, Duala ñöôïc phuïc cheá, caùc baõi taém ôû Kribi. CAÙP VE Coäng hoøa Caùp Ve Republic of Cape Verde Vò trí Laø nöôùc haûi ñaûo, naèm ôû Taây Phi, laø moät nhoùm ñaûo taïi Baéc Ñaïi Taây Döông, caùch bôø bieån Xeâneâgan treân 500 km. Coù vò trí chieán löôïc treân bôø bieån Taây Phi gaàn tuyeán ñöôøng bieån chính Baéc - Nam. Ñòa hình Doác, goà gheà, nhieàu ñaù, nuùi löûa. Khí haäu OÂn hoøa; möa ít vaø raát thaát thöôøng. Nhieät ñoä trung bình haèng thaùng: 22-27oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 100-300 mm. Dieän tích 4.033 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 545.993 ngöôøi Thuû ñoâ Praia (Praia), soá daân 144.648 ngöôøi Caùc daân toäc ngöôøi lai da ñen (71%), ngöôøi chaâu Phi (28%), ngöôøi chaâu AÂu (1%). Ngoân ngöõ chính tieáng Boà Ñaøo Nha; tieáng Creâoân (pha troän giöõa tieáng Boà Ñaøo Nha vaø caùc töø ngöõ Taây Phi) ñöôïc söû duïng roäng raõi. Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa, ñaïo Tin laønh, ñaïo Hoài vaø caùc toân giaùo khaùc. Ñôn vò tieàn teä escudo Caùp Ve (CVE) HDI (2015): 0,646, xeáp thöù 122 Maõ ñieän thoaïi 238. Teân mieàn internet .cv Quoác khaùnh 5-7 (1975) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 8-7-1975 Lòch söû Ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñeán Caùp Ve vaøo giöõa theá kyû XV, sau ñoù bieán Caùp Ve thaønh thuoäc ñòa. Naêm 1951, Boà Ñaøo Nha tuyeân boá Caùp Ve laø moät “tænh haûi ngoaïi”. Thaùng 12-1974, Boà Ñaøo Nha kyù hieäp ñònh trao traû ñoäc laäp cho Caùp Ve. Ngaøy 5-7-1975, Caùp Ve tuyeân boá laø nöôùc ñoäc laäp. CHAÂU PHI 19 Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai). Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi moät vieän (ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm). Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 3,33 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 1,8% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 6.400 USD Ñöôøng boä (2013): 1.350 km. Caûng Porto Grande. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá ACP, AfDB, AOSIS, AU, CD, CPLP, ECOWAS, FAO, G-77, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ITSO, ITU, ITUC, MIGA, NAM, OIF, OPCW, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, Union Latina, UNWTO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO. Giaùo duïc Baét buoäc 6 naêm (töø 7-13 tuoåi). Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 71,85 tuoåi, xeáp thöù 147; nam 69,58 tuoåi, nöõ 74,19 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Caùc ngoïn nuùi vaø baõi bieån Santo Antao, Sao Tiago, Fogoâ, caùc ñaûo Brava, Praia. COÂMO Lieân bang coäng hoøa Hoài giaùo Coâmo Federal Islamic Republic of the Comoros Vò trí Laø nöôùc haûi ñaûo naèm ôû vònh Moâdaêmbích, treân AÁn Ñoä Döông. Coâmo goàm coù boán hoøn ñaûo chính laø Grande Comore, Anjouan, Moheùli vaø Mayotte, coù vò trí quan troïng ôû ñaàu phía baéc cuûa eo bieån Moâdaêmbích. Ñòa hình Caùc ñaûo nuùi löûa; nuùi doác vaø ñoài thaáp trong noäi ñòa. 20 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Khí haäu Nhieät ñôùi bieån; muøa möa töø thaùng 11 ñeán thaùng 5. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 1.000 - 3.000 mm. Dieän tích 2.235 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 780.971 ngöôøi Thuû ñoâ Moâroâni (Moroni), soá daân 55.872 ngöôøi Caùc daân toäc ngöôøi Antalote, ngöôøi Cafre, ngöôøi Makoa, ngöôøi Oimatsaha, ngöôøi Sakalava. Ngoân ngöõ chính tieáng Araäp vaø tieáng Phaùp; tieáng Shikomoro (pha troän giöõa tieáng Swahili vaø tieáng Araäp) cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Hoài doøng Sunni (98%), ñaïo Thieân chuùa (2%). Ñôn vò tieàn teä franc Coâmo (KMF) HDI (2014): 0,503, xeáp thöù 159 Maõ ñieän thoaïi 269. Teân mieàn internet .km Quoác khaùnh 6-7 (1975) (Ngaøy ñoäc laäp) Lòch söû Theá kyû XIX Phaùp chieám quaàn ñaûo Coâmo laøm thuoäc ñòa. Thôøi gian ñaàu Phaùp saùp nhaäp Coâmo vaøo Reâuynioâng, sau ñoù vaøo Mañagaxca. Ñeán naêm 1946 laïi taùch ra thaønh moät ñôn vò haønh chính ñoäc laäp. Naêm 1961, Coâmo ñöôïc höôûng quy cheá “laõnh thoå haûi ngoaïi”, ñeán naêm 1968 ñöôïc töï quaûn veà caùc vaán ñeà ñoái noäi. Naêm 1975, Quoác hoäi Coâmo tuyeân boá Coâmo laø nöôùc ñoäc laäp (goàm ba ñaûo chính), Phaùp vaãn quaûn lyù ñaûo Mayotte. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng; töø ngaøy 26-5- 2011, ñöùng ñaàu chính phuû laø Toång thoáng. Baàu cöû Theo Hieán phaùp 2001, toång thoáng ñöôïc luaân phieân baàu 4 naêm moät laàn trong soá nhöõng ngöôøi ñöùng ñaàu 3 hoøn ñaûo chính trong nöôùc. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi (ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm). Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao, Toøa aùn hieán phaùp. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 1,19 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 2% CHAÂU PHI 21 GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 1.500 USD Ñöôøng boä (2002): 880 km. Caûng Moroni, Mutsamudu. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá ACP, AfDB, AMF, AOSIS, AU, COMESA, FAO, FZ, G-77, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IDB, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IPU, ITSO, ITU, ITUC, LAS, NAM, OIC, OIF, OPCW, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO (quan saùt vieân),... Giaùo duïc Vieäc hoïc taäp ñöôïc mieãn phí. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 63,85 tuoåi, xeáp thöù 182; nam 61,57 tuoåi, nöõ 66,19 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Khu vöïc caâu caù vaø nhaûy caàu, nuùi löûa Grande Comore ñang hoaït ñoäng gaàn Moâroâni,... COÄNG HOØA COÂNGGOÂ Republic of the Congo Vò trí Naèm ôû Taây Phi, giaùp Camôrun, Coäng hoøa Trung Phi, Coäng hoøa daân chuû Coânggoâ, AÊnggoâla, Ñaïi Taây Döông vaø Gaboâng. Coäng hoøa Coânggoâ coøn ñöôïc goïi laø Coânggoâ Bradavin, Coânggoâ (B). Ñòa hình Ñoàng baèng ôû ven bieån; vuøng loøng chaûo ôû phía nam vaø phía baéc; cao nguyeân ôû mieàn trung taâm. Khí haäu Nhieät ñôùi; muøa möa (töø thaùng 3 ñeán thaùng 6); muøa khoâ (töø thaùng 6 ñeán thaùng 10); nhieät ñoä vaø ñoä aåm thöôøng xuyeân cao. Nhieät ñoä trung bình haèng thaùng: 20- 27oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 1.200-2.000 mm. Dieän tích 342.000 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 4.755.097 ngöôøi Thuû ñoâ Bradavin (Brazzaville), soá daân 1.826.890 ngöôøi Caùc daân toäc ngöôøi Coânggoâ (48%), ngöôøi Sangha (20%), ngöôøi M’Bochi (12%), ngöôøi Teke (17%), ngöôøi chaâu AÂu vaø daân toäc khaùc (3%). Ngoân ngöõ chính tieáng Phaùp; caùc thöù tieáng Lingala vaø Monokutuba, caùc thoå ngöõ cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa 22 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... (33,1%), ñaïo Tin laønh (19,9%), ñaïo Hoài (1,6%), caùc toân giaùo khaùc (45,4%). Ñôn vò tieàn teä XAF HDI (2014): 0,591, xeáp thöù 136 Maõ ñieän thoaïi 242. Teân mieàn internet .cg Quoác khaùnh 15-8 (1960) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 16-7-1964 Lòch söû Treân laõnh thoå Coânggoâ, vaøo theá kyû XV ñaõ toàn taïi hai vöông quoác Loâangoâ vaø Anzicoâ töï trò. Ñeán theá kyû XVII, hai vöông quoác naøy bò suy yeáu vaø töø cuoái theá kyû XIX bò Phaùp chieám laøm thuoäc ñòa vôùi teân goïi Coânggoâ Bradavin. Naêm 1958, Coânggoâ giaønh ñöôïc quyeàn töï trò veà ñoái noäi vôùi tö caùch laø thaønh vieân trong Coäng ñoàng Phaùp. Ngaøy 15-8-1960, Coânggoâ tuyeân boá laø nöôùc coäng hoøa ñoäc laäp. Sau khi Toång thoáng M. Nôguabi bò gieát haïi (thaùng 3-1977) cho ñeán thaùng 2-1979, quyeàn löïc do Hoäi ñoàng quaân söï naém. Thaùng 3-1979, D. Xaùtsu Nôgueùtsoâ ñöôïc baàu laøm toång thoáng. Ngaøy 1-6-1991, Coäng hoøa nhaân daân Coânggoâ ñoåi teân thaønh Coäng hoøa Coânggoâ. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc vaø chính phuû Toång thoáng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 7 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai). Cô quan laäp phaùp Nghò vieän hai vieän goàm: Thöôïng vieän (baàu giaùn tieáp) vaø Quoác hoäi (baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu). Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 28,36 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 6,8% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 6.600 USD Ñöôøng saét (2014): 510 km. Ñöôøng boä (2006): 17.000 km. Ñöôøng thuûy (2011): 1.120 km. Caûng Brazzaville, Djeno, Impfondo, Ouesso, Oyo, Pointe-Noire. CHAÂU PHI 23 Tham gia caùc toå chöùc quoác teá ACP, AfDB, AU, BDEAC, CEMAC, FAO, FZ, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO (phoùng vieân), ITSO, ITU, ITUC, MIGA, NAM, OIF, OPCW, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UNITAR, UNWTO, UPU, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO. Giaùo duïc Baét buoäc vaø mieãn phí cho treû em töø 6 ñeán 16 tuoåi. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 58,79 tuoåi, xeáp thöù 200; nam 57,64 tuoåi, nöõ 59,98 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Bradavin, ñaûo Mbamoáp. COÄNG HOØA DAÂN CHUÛ COÂNGGOÂ Democratic Republic of the Congo Vò trí Naèm ôû Trung Phi, giaùp Coäng hoøa Trung Phi, Nam Xuñaêng, Uganña, Ruanña, Burunñi, Tandania, Daêmbia, AÊnggoâla, Ñaïi Taây Döông vaø Coäng hoøa Coânggoâ. Nöôùc coù dieän tích lôùn thöù hai ôû chaâu Phi, sau Angieâri. Coäng hoøa daân chuû Coânggoâ naèm ôû hai phía cuûa ñöôøng xích ñaïo; chæ coù gaàn 40 km bôø bieån, trong ñoù khoaûng 9 km laø cöûa soâng Coânggoâ thoâng ra Nam Ñaïi Taây Döông. Coäng hoøa daân chuû Coânggoâ coøn ñöôïc goïi laø Coânggoâ Kinxasa, Coânggoâ (K). Ñòa hình Vuøng loøng chaûo trung taâm roäng lôùn laø vuøng cao nguyeân thaáp; caùc daõy nuùi vaø cao nguyeân ôû phía ñoâng, röøng möa nhieät ñôùi daøy ñaëc thuoäc löu vöïc soâng Coânggoâ. Khí haäu Nhieät ñôùi; noùng vaø aåm ôû löu vöïc soâng vuøng xích ñaïo; laïnh hôn vaø khoâ hôn ôû caùc vuøng ñaát cao phía nam; laïnh hôn vaø aåm öôùt hôn ôû caùc vuøng cao nguyeân phía ñoâng. Nhieät ñoä trung bình thaùng noùng nhaát: 24- 28oC, thaùng laïnh nhaát: 22-25oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 1.000-2.500 mm. Dieän tích 2.344.858 km2 24 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 79.375.136 ngöôøi Thuû ñoâ Kinxasa (Kinshasa), soá daân 11.116.100 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Lumumbashi, Kisangani,... Caùc daân toäc trong soá caùc nhoùm daân toäc Phi, daân toäc Bantu chieám ña soá; coù 4 boä laïc lôùn nhaát laø Mongo, Luba, Coânggoâ (taát caû thuoäc daân toäc Bantu) vaø Mangbetu - Azande (Hamitic), chieám khoaûng 45% toång soá daân. Ngoân ngöõ chính tieáng Phaùp; tieáng Lingala (moät ngoân ngöõ thöông maïi Phaùp), tieáng Kingwana (tieáng thoå daân Kiswahili hay Swahili), tieáng Kikongo, tieáng Tshiluba cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (50%), ñaïo Tin laønh (20%), ñaïo Hoài (10%), caùc giaùo phaùi pha taïp vaø tín ngöôõng truyeàn thoáng (20%). Ñôn vò tieàn teä franc Coânggoâ (CDF) HDI (2014): 0,433, xeáp thöù 176 Maõ ñieän thoaïi 243. Teân mieàn internet .cd Quoác khaùnh 30-6 (1960) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 13-4-1961 Lòch söû Naêm 1908, Coânggoâ bò Bæ chieám laøm thuoäc ñòa. Ngaøy 30-6-1960, Coânggoâ giaønh ñöôïc ñoäc laäp. Chính phuû daân toäc ñaàu tieân do P. Lumumba ñöùng ñaàu. Ngaøy 17-1-1961, do aâm möu cuûa boïn thöïc daân vaø tay sai, P. Lumumba bò gieát haïi. Thaùng 11-1965, Töôùng Moâbutu Xeâxeâ Xeâcoâ leân naém quyeàn ñeán thaùng 5-1997. Naêm 1971, Coânggoâ ñoåi teân thaønh Coäng hoøa Daia. Thaùng 8-1992, Daia ñoåi laïi teân nöôùc thaønh Coäng hoøa Coânggoâ. Töø naêm 1994, Coäng hoøa Coânggoâ bò chia caét do cuoäc noäi chieán vaø xung ñoät saéc toäc. Töø thaùng 5-1997, Coäng hoøa Coânggoâ ñoåi teân thaønh Coäng hoøa daân chuû Coânggoâ. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Theo hieán phaùp môùi, Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai). Thuû töôùng do Toång thoáng boå nhieäm. CHAÂU PHI 25 Cô quan laäp phaùp Nghò vieän hai vieän goàm: Thöôïng vieän (nhieäm kyø 5 naêm) vaø Quoác hoäi (nhieäm kyø 5 naêm). Cô quan tö phaùp Toøa aùn hieán phaùp, Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu vaø baét buoäc. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 57,78 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 9,2% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 700 USD Ñöôøng saét (2014): 4.007 km. Ñöôøng boä (2004): 153.497 km. Ñöôøng thuûy (2011): 15.000 km. Caûng Banana, Boma, Bukavu, Bumba, Goma, Kalemie, Kindu, Kinshasa, Kisangani, Matadi, Mbandaka. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá ACP, AfDB, AU, CEPGL, COMESA, FAO, G-24, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IFAD, IFC, IFRCS, IHO, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, MIGA, NAM, OIF, OPCW, PCA, SADC, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UNWTO, UPU, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 56,93 tuoåi, xeáp thöù 206; nam 55,39 tuoåi, nöõ 58,51 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Kinxasa, soâng Daia, coâng vieân quoác gia Kaudi Bieâga vaø coâng vieân Garamba, khu röøng nhieät ñôùi Magumbeâ, hoà Kivu, ñænh nuùi Nyamulagira. COÁT ÑIVOA Coäng hoøa Coát Ñivoa Republic of Cote d’Ivoire Vò trí Naèm ôû Taây Phi, giaùp Mali, Buoáckina Phaxoâ, Gana, vònh Ghineâ, Libeâria vaø Ghineâ. Ñòa hình Phaàn lôùn laø ñoàng baèng baèng phaúng ñeán nhaáp nhoâ; coù nuùi ôû taây baéc. Khí haäu Nhieät ñôùi doïc theo bôø bieån, baùn khoâ hanh 26 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... ôû phía baéc; coù ba muøa - aám vaø khoâ (töø thaùng 11 ñeán thaùng 3), noùng vaø khoâ (töø thaùng 3 ñeán thaùng 5), khoâ vaø aåm (töø thaùng 6 ñeán thaùng 10). Löôïng möa trung bình haèng naêm: 2.300 mm. Dieän tích 322.463 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 23.295.302 ngöôøi Thuû ñoâ Iamuxucroâ (Yamoussoukro), soá daân 259.962 ngöôøi. Maëc duø Iamuxucroâ ñöôïc choïn laø Thuû ñoâ töø naêm 1983, Abidjan vaãn laø trung taâm haønh chính cuûa ñaát nöôùc; caùc nöôùc vaãn ñaët ñaïi söù quaùn taïi Abidjan Caùc thaønh phoá lôùn Abidjan, Bouakeù,... Caùc daân toäc ngöôøi Akan (42,1%), ngöôøi Voltaiques hay Gur (17,6%), ngöôøi Mandes mieàn Baéc (16,5%), ngöôøi Krous (11%), ngöôøi Mandes mieàn Nam (10%), caùc daân toäc khaùc (2,8%). Ngoân ngöõ chính tieáng Phaùp; trong 60 thoå ngöõ ñòa phöông thì tieáng Dioula ñöôïc söû duïng roäng raõi nhaát. Toân giaùo ñaïo Hoài (38,6%), ñaïo Thieân chuùa (32,8%), tín ngöôõng truyeàn thoáng (11,9%), khoâng toân giaùo (16,7%). Ñôn vò tieàn teä XOF HDI (2014): 0,462, xeáp thöù 172 Maõ ñieän thoaïi 225. Teân mieàn internet .ci Quoác khaùnh 7-8 (1960) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 6-10-1975 Lòch söû Vaøo cuoái theá kyû XIX, Coát Ñivoa (Bôø bieån Ngaø) bò Phaùp chieám laøm thuoäc ñòa; töø naêm 1958 laø nöôùc coäng hoøa töï trò trong khoái Lieân hieäp Phaùp. Coát Ñivoa tuyeân boá ñoäc laäp ngaøy 7-8-1960. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (khoâng giôùi haïn nhieäm kyø); Thuû töôùng do Toång thoáng boå nhieäm. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi (ñöôïc baàu tröïc tieáp theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm). Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. CHAÂU PHI 27 Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 71,67 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 7,9% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 3.100 USD Heä soá Gini (2008): 41,5, xeáp thöù 54 Ñöôøng saét (2008): 660 km. Ñöôøng boä (2007): 81.996 km. Ñöôøng thuûy (2011): 980 km. Caûng Abidjan, Espoir, San-Pedro. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá ACP, AfDB, AU, FAO, G-24, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, IDA, IDB, IFAD, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UPU, WHO, WIPO, WTO,... Giaùo duïc Mieãn phí vaø baäc tieåu hoïc laø baét buoäc. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 58,34 tuoåi, xeáp thöù 202; nam 57,21 tuoåi, nöõ 59,51 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Abidjan (coá ñoâ); caùc coâng vieân quoác gia; caùc caâu laïc boä ôû Korhogo Grand Bassam,... DAÊMBIA Coäng hoøa Daêmbia Republic of Zambia Vò trí Naèm ôû mieàn Nam chaâu Phi, giaùp Coäng hoøa daân chuû Coânggoâ, Tandania, Malauy, Moâdaêmbích, Dimbabueâ, Namibia, AÊnggoâla. Ñòa hình Phaàn lôùn laø cao nguyeân vôùi nhieàu ñoài vaø nuùi. Khí haäu Nhieät ñôùi, thay ñoåi theo ñoä cao, möa theo muøa (muøa möa töø thaùng 11 ñeán thaùng 4). Nhieät ñoä trung bình thaùng noùng nhaát (thaùng 10): 23-27oC, thaùng laïnh nhaát (thaùng 7): 15-20oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 600-1.400 mm. Dieän tích 752.618 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 15.066.266 ngöôøi Thuû ñoâ Luxaka (Lusaka), soá daân 2.078.430 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Ndola, Kitwe, Mufulira,... 28 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Caùc daân toäc ngöôøi goác Phi (99,5%); caùc daân toäc khaùc (goác chaâu AÂu, chaâu AÙ, chaâu Myõ) khoaûng 0,5%. Ngoân ngöõ chính tieáng Anh; caùc tieáng baûn xöù - Bemba, Kaonde, Lozi, Lunda, Luvale, Tonga,... (coù khoaûng hôn 70 ngoân ngöõ ñòa phöông). Toân giaùo ñaïo Tin laønh (75,3%), ñaïo Thieân chuùa (20,2%), caùc toân giaùo khaùc (goàm ñaïo Hoài, ñaïo Hinñu,... ) (2,7%), khoâng toân giaùo (1,8%). Ñôn vò tieàn teä kwacha Daêmbia (ZMK) HDI (2014): 0,586, xeáp thöù 139 Maõ ñieän thoaïi 260. Teân mieàn internet .zm Quoác khaùnh 24-10 (1964) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 15-9-1972 Lòch söû Cuoái theá kyû XVIII, ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñeán Daêmbia. Töø cuoái theá kyû XIX, nöôùc naøy naèm döôùi aùch thoáng trò cuûa Anh. Tröôùc naêm 1924, Daêmbia ñöôïc goïi laø Roâdeâdia Baéc vaø ñaët döôùi quyeàn quaûn lyù cuûa moät coâng ty ñoäc quyeàn Anh. Töø naêm 1924, vuøng Roâdeâdia Baéc (Daêmbia), Roâdeâdia Nam (Dimbabueâ) thuoäc Lieân bang thuoäc ñòa Roâdeâdia cuûa Anh. Trong nhöõng naêm 1953-1963 saùp nhaäp vôùi Niaxalen (Malauy) thaønh Lieân bang Roâdeâdia - Niaxalen thuoäc Anh. Ngaøy 31-12-1963, Lieân bang giaûi taùn. Ngaøy 24-10-1964, Roâdeâdia Baéc giaønh ñöôïc ñoäc laäp vaø ñoåi teân thaønh Coäng hoøa Daêmbia naèm trong khoái Lieân hieäp Anh. Chính theå Coäng hoøa toång thoáng Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc vaø chính phuû Toång thoáng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai). Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi (ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm). Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao; caùc thaåm phaùn Toøa aùn toái cao do Toång thoáng boå nhieäm. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 61,39 tyû USD CHAÂU PHI 29 Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 5,6% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 4.100 USD Heä soá Gini (öôùc tính 2010): 57,5, xeáp thöù 10 Ñöôøng saét (2014): 3.126 km. Ñöôøng boä (2015): 40.454 km. Ñöôøng thuûy (2010): 2.250 km. Caûng Mpulungu. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá ACP, AfDB, AU, COMESA, FAO, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IFAD, IFC, ILO, IMF, Interpol, IOC, IOM, IPU, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UPU, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Ñöôïc mieãn phí, nhöng hoïc sinh phaûi traû tieàn saùch vôû. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 52,15 tuoåi, xeáp thöù 216; nam 50,54 tuoåi, nöõ 53,81 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Luxaka, thaùc Víchtoâria, coâng vieân quoác gia Kaphua, vònh Kaxab, vònh hoà Tanganyika,... DIMBABUEÂ Coäng hoøa Dimbabueâ Republic of Zimbabwe Vò trí Naèm ôû mieàn Nam chaâu Phi, giaùp Daêmbia, Moâdaêmbích, Nam Phi vaø Boátxoana. Ñòa hình Caùc cao nguyeân ôû giöõa (cao nguyeân vôùi caùc ñoàng coû lôùn); vuøng nuùi ôû phía ñoâng. Khí haäu Mieàn Baéc coù khí haäu caän xích ñaïo; mieàn Nam coù khí haäu nhieät ñôùi. Nhieät ñoä trung bình thaùng noùng nhaát (thaùng 1): 21-27oC, thaùng laïnh nhaát (thaùng 7): 10-17oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 300 mm ôû mieàn Taây Nam, 1.250 mm ôû mieàn Ñoâng. Dieän tích 390.757 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 14.229.541 ngöôøi Thuû ñoâ Harareâ (Harare), soá daân 1.494.660 ngöôøi 30 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Caùc thaønh phoá lôùn Bulawayo, Mutare, Gweru, Kwekwe,... Caùc daân toäc ngöôøi Phi (99,4%), caùc daân toäc khaùc (0,4%), khoâng xaùc ñònh (0,2%). Ngoân ngöõ chính tieáng Anh; tieáng Shona, tieáng Ndebele vaø 13 ngoân ngöõ cuûa caùc daân toäc thieåu soá. Toân giaùo ñaïo Tin laønh (75,9%), ñaïo Thieân chuùa La Maõ (8,4%), caùc toân giaùo khaùc (9,6%), khoâng toân giaùo (6,1%). Ñôn vò tieàn teä ñoâla Dimbabueâ (ZWD) HDI (2014): 0,509, xeáp thöù 155 Maõ ñieän thoaïi 263. Teân mieàn internet .zw Quoác khaùnh 18-4 (1980) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 24-7-1981 Lòch söû Dimbabueâ, tröôùc ñaây goïi laø Roâdeâdia Nam, bò Anh chieám vaøo theá kyû XIX. Naêm 1923, Roâdeâdia Nam laø thuoäc ñòa “töï quaûn” cuûa Anh. Trong nhöõng naêm 1953- 1963, naèm trong Lieân bang Roâdeâdia Niaxalen thuoäc Anh. Ngaøy 31-12-1963, Anh giaûi taùn lieân bang naøy vaø naêm 1964 trao traû ñoäc laäp cho Roâdeâdia Baéc (Daêmbia) vaø Niaxalen (Malauy). Coøn ôû Roâdeâdia Nam chính quyeàn naèm trong tay thieåu soá ngöôøi da traéng, phaân bieät chuûng toäc. Sau cuoäc baàu cöû Quoác hoäi hôïp phaùp ñaàu tieân theo Hieäp ñònh Luaân Ñoân, ngaøy 12-3-1980, chính phuû môùi ñöôïc thaønh laäp laáy teân nöôùc laø Dimbabueâ. Ngaøy 18-4- 1980, Coäng hoøa Dimbabueâ tuyeân boá ñoäc laäp. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc vaø chính phuû Toång thoáng (Töø sau cuoäc baàu cöû toång thoáng ngaøy 31-7-2013, chöùc vuï Thuû töôùng bò baõi boû). Baàu cöû Caùc öùng cöû vieân toång thoáng ñöôïc ñeà cöû thoâng qua phieáu ñeà cöû coù chöõ kyù cuûa ít nhaát 10 cöû tri ñaõ ñöôïc ñaêng kyù (toái thieåu moãi tænh moät cöû tri) vaø baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (khoâng giôùi haïn nhieäm kyø). Cô quan laäp phaùp Nghò vieän goàm hai vieän: Thöôïng vieän (ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm) vaø Haï vieän (ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm). CHAÂU PHI 31 Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 27,26 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 3,3% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 2.100 USD Heä soá Gini (2006): 50,1, xeáp thöù 22 Ñöôøng saét (2014): 3.427 km. Ñöôøng boä (2002): 97.267 km. Ñöôøng thuûy (2011): coù theå löu thoâng treân hoà Kariba. Caûng Binga, Kariba. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá ACP, AfDB, AU, COMESA, FAO, G-15, G-77, IAEA, IBRD, IFAD, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UPU, WHO, WIPO, WTO,... Giaùo duïc Chính phuû ñang höôùng tôùi moät neàn giaùo duïc mieãn phí baét buoäc ñoái vôùi taát caû treû em. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 57,05 tuoåi, xeáp thöù 205; nam 56,54 tuoåi, nöõ 57,57 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Harareâ, thaùc Víchtoâria, caùc di tích ôû Khami vaø vuøng Ñaïi Dimbabueâ, caùc khu ñoài ôû mieàn Ñoâng,... EÂRITÔRIA Nhaø nöôùc EÂâritôria State of Eritrea Vò trí Naèm ôû Ñoâng Phi, giaùp Bieån Ñoû, Gibuti, EÂtioâpia vaø Xuñaêng. EÂritôria coù vò trí ñòa - chính trò chieán löôïc doïc theo caùc tuyeán ñöôøng thuûy taáp naäp nhaát theá giôùi. Ñòa hình Laø phaàn tieáp theo cuûa daûi nuùi cao höôùng baéc - nam cuûa EÂtioâpia. Khí haäu Daûi sa maïc noùng, khoâ doïc theo bôø Bieån Ñoû; laïnh vaø aåm hôn trong vuøng nuùi cao ôû trung taâm (löôïng möa trung bình haèng naêm ñeán 610 mm); baùn khoâ caèn ôû vuøng ñoài vaø ñaát thaáp phía taây (löôïng möa nhieàu nhaát töø thaùng 6 ñeán thaùng 9, tröø vuøng sa maïc ven bieån). Nhieät ñoä trung bình haèng naêm: 25oC. 32 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Dieän tích 117.600 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 6.527.689 ngöôøi Thuû ñoâ Axmara (Asmara), soá daân 774.558 ngöôøi Thaønh phoá lôùn Mits’iwa Caùc daân toäc ngöôøi Tigrinya (55%), ngöôøi Tigre (30%), ngöôøi Saho (4%), ngöôøi Kunama (2%), ngöôøi Rashaida (2%), ngöôøi Bilen (2%), daân toäc khaùc (5%). Ngoân ngöõ chính tieáng Tigrinya, Araäp, tieáng Anh laø ngoân ngöõ chính thöùc. Ngoaøi ra coøn coù caùc thöù tieáng: Tigre, Kunama, Afar,... Toân giaùo ñaïo Hoài, ñaïo Thieân chuùa, ñaïo Tin laønh. Ñôn vò tieàn teä nakfa (ERN) HDI (2014): 0,391, xeáp thöù 186 Maõ ñieän thoaïi 291. Teân mieàn internet .er Quoác khaùnh 24-5 (1993) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 20-7-1993 Lòch söû Ñaây laø moät trong nhöõng vuøng ñaát coù neàn vaên hoùa laâu ñôøi nhaát chaâu Phi. Töø cuoái theá kyû XIX, EÂritôria laø thuoäc ñòa cuûa Italia. Naêm 1941, Hoäi quoác lieân giao cho Anh quaûn lyù vuøng EÂritôria. Naêm 1950, Lieân hôïp quoác buoäc Anh phaûi trao traû ñoäc laäp cho EÂritôria vaø ñaët EÂritôria naèm trong lieân bang vôùi EÂtioâpia. Naêm 1952, Lieân bang EÂtioâpia - EÂritôria ñöôïc thaønh laäp. Naêm 1962, vua H. Xeâlaùtxieâ duøng vuõ löïc saùp nhaäp EÂritôria thaønh tænh thöù 14 cuûa EÂtioâpia. Ngaøy 24-5-1991, cuøng vôùi vieäc thay ñoåi chính quyeàn ôû EÂtioâpia, löïc löôïng cuûa Maët traän Nhaân daân giaûi phoùng EÂritôria ñaõ tieán vaøo tieáp quaûn thuû phuû Axmara vaø thaønh laäp chính phuû laâm thôøi EÂritôria. Töø ngaøy 23 ñeán 25-4-1993, döôùi söï baûo trôï cuûa Lieân hôïp quoác vaø treân cô sôû thoûa thuaän vôùi chính phuû chuyeån tieáp EÂtioâpia, EÂritôria tieán haønh tröng caàu yù daân veà neàn ñoäc laäp cuûa mình. Ngaøy 24-5-1993, EÂritôria chính thöùc tuyeân boá ñoäc laäp. Thaùng 12-2000, döôùi söï baûo trôï cuûa Lieân hôïp quoác, cuoäc chieán tranh bieân giôùi keùo daøi 2 naêm röôõi vôùi EÂtioâpia keát thuùc. Chính theå Chính phuû chuyeån tieáp CHAÂU PHI 33 Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc vaø chính phuû Toång thoáng. Baàu cöû Toång thoáng do Quoác hoäi baàu, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai). Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi (ñöôïc baàu tröïc tieáp theo phoå thoâng ñaàu phieáu; nhieäm kyø 5 naêm). Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao, Toøa aùn tænh, Toøa aùn huyeän. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 7,842 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 1,7% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 1.200 USD Ñöôøng saét (2014): 306 km. Ñöôøng boä (2000): 4.010 km. Caûng Assab, Massawa. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá ACP, AfDB, AU, FAO, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, IDA, IFAD, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, ISO, ITU, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, WHO, WIPO,... Giaùo duïc Do söï taøn phaù cuûa chieán tranh neân raát ít treû em ñöôïc ñeán tröôøng. Khoaûng 1/4 soá treû em ñi hoïc hoaøn thaønh baäc tieåu hoïc vaø chæ coù moät soá raát ít hoaøn thaønh baäc trung hoïc. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 63,81 tuoåi, xeáp thöù 184; nam 61,65 tuoåi, nöõ 66,03 tuoåi. EÂTIOÂPIA Coäng hoøa daân chuû lieân bang EÂâtioâpia Federal Democratic Republic of Ethiopia Vò trí Naèm ôû Ñoâng Phi, giaùp EÂritôria, Gibuti, Xoâmali, Keânia, Nam Xuñaêng vaø Xuñaêng. Toaøn boä bôø bieån doïc theo Bieån Ñoû bò maát sau khi EÂritôria ñoäc laäp veà maët phaùp lyù töø ngaøy 24-5-1993. EÂtioâpia laø nöôùc coù tieàm naêng thuûy ñieän lôùn thöù hai ôû chaâu Phi. Ñòa hình Cao nguyeân vaø vuøng nuùi trung taâm bò chia caét bôûi thung luõng Great Rift. 34 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Khí haäu Nhieät ñôùi gioù muøa vôùi söï khaùc bieät theo khu vöïc: vuøng ñoâng baéc - sa maïc nhieät ñôùi vaø baùn sa maïc nhieät ñôùi; phaàn coøn laïi - caän xích ñaïo. Nhieät ñoä trung bình haèng thaùng: 13-18oC (ôû thuû ñoâ). Löôïng möa trung bình haèng naêm: 150 - 600 mm ôû mieàn Ñoâng Baéc; 1.500 - 1.800 mm ôû mieàn Nam. Dieän tích 1.104.300 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 99.465.819 ngöôøi Thuû ñoâ Añi Abeâba (Addis Ababa), soá daân 3.168.040 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Dire Dawa, Gonder, Nazret,... Caùc daân toäc ngöôøi Oromo (34,4%), ngöôøi Ahara (27%), ngöôøi Somali (6,2%), ngöôøi Tigraway (6,1%), ngöôøi Sidama (4%), ngöôøi Gurage (2,5%), ngöôøi Welaita (2,3%), ngöôøi Hadiya (1,7%), ngöôøi Gamo (1,5%), ngöôøi Gedeo (1,3%), ngöôøi Silte (1,3%), ngöôøi Kefficho (1,1%), caùc daân toäc khaùc (10,5%),... Ngoân ngöõ chính tieáng Oromigna, tieáng Amharic, Somali, Tigrigna laø nhöõng ngoân ngöõ chính,...; tieáng Anh vaø tieáng Araäp cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Chính thoáng (43,5%), ñaïo Hoài (33,9%), ñaïo Tin laønh (18,5%), tín ngöôõng truyeàn thoáng (2,7%), ñaïo Thieân chuùa (0,7%), toân giaùo khaùc (0,7%). Ñôn vò tieàn teä birr (ETB) HDI (2014): 0,442, xeáp thöù 174 Maõ ñieän thoaïi 251. Teân mieàn internet .et Quoác khaùnh 28-5 (1991) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 23-2-1976 Lòch söû EÂtioâpia laø moät trong nhöõng ñòa ñieåm coå nhaát maø con ngöôøi töøng sinh soáng vaø laø moät trong nhöõng vöông quoác laâu ñôøi nhaát ôû chaâu Phi. Nhaø nöôùc phong kieán EÂtioâpia hình thaønh treân cô sôû nhaø nöôùc chieám höõu noâ leä AÙcxum vaøo cuoái theá kyû XIII-XIV. Ñeán giöõa theá kyû XIX, caùc vuøng ñaát EÂtioâpia ñöôïc saùp nhaäp nhaèm choáng laïi haønh ñoäng baønh tröôùng cuûa caùc nöôùc phöông Taây. Naêm 1895, Italia tieán haønh chieán tranh xaâm löôïc EÂtioâpia CHAÂU PHI 35 nhöng bò thaát baïi, buoäc phaûi coâng nhaän EÂtioâpia laø nöôùc ñoäc laäp. Naêm 1935, EÂtioâpia laïi bò Italia xaâm chieám. Naêm 1941, EÂtioâpia ñöôïc giaûi phoùng. Thaùng 2-1974, trong nöôùc dieãn ra cuoäc caùch maïng choáng cheá ñoä quaân chuû phong kieán. Ngaøy 12-9-1974, vua Haileâ Xeâlaùtxieâ I bò pheá truaát, EÂtioâpia ñoåi teân nöôùc laø EÂtioâpia xaõ hoäi chuû nghóa. Thaùng 9-1987, EÂtioâpia ñoåi thaønh Coäng hoøa daân chuû nhaân daân EÂtioâpia. Thaùng 5-1991, caùc löïc löôïng choáng ñoái noåi daäy thaønh laäp chính phuû laâm thôøi. Trong ñieàu kieän tình hình chính trò cuûa EÂtioâpia khoâng oån ñònh, EÂritôria ñaõ taùch ra khoûi nöôùc naøy vaø tuyeân boá laø moät quoác gia ñoäc laäp vaøo thaùng 5-1993. Thaùng 8-1995, EÂtioâpia laáy teân nöôùc laø Coäng hoøa daân chuû lieân bang EÂtioâpia. Sau cuoäc baàu cöû naêm 1995, EÂtioâpia ñoåi teân nöôùc nhö hieän nay. Hieäp öôùc hoøa bình thaùng 12-2000 ñaõ chaám döùt cuoäc chieán tranh bieân giôùi vôùi EÂritôria cuoái nhöõng naêm 1990. Chính theå Coäng hoøa lieân bang Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng do hai vieän cuûa Quoác hoäi baàu, nhieäm kyø 6 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai); Thuû töôùng do ñaûng caàm quyeàn chæ ñònh. Cô quan laäp phaùp Nghò vieän hai vieän goàm: Thöôïng vieän do quoác hoäi caùc bang baàu, nhieäm kyø 5 naêm; Haï vieän ñöôïc baàu tröïc tieáp theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn lieân bang toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 145,1 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 10,3% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 1.600 USD Heä soá Gini (2011): 33, xeáp thöù 104 Ñöôøng saét (2015): 681 km. Ñöôøng boä (2007): 44.359 km. Caûng Vì bao quanh laø ñaát lieàn, neân EÂtioâpia söû duïng caûng Gibuti ôû Gibuti vaø caûng Berbera ôû Xoâmali. 36 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Tham gia caùc toå chöùc quoác teá AfDB, AU, FAO, G-24, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM (quan saùt vieân), IPU, ISO, UN, UNAMID, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UPU, WHO, WIPO,... Giaùo duïc Vaãn khoâng baét buoäc ôû EÂtioâpia. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 61,48 tuoåi, xeáp thöù 193; nam 59,11 tuoåi, nöõ 63,93 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Añi Abeâba, heûm nuùi Xanh Nin, thaùc Xanh Nin ôû Taùtsisaùt, Gonña,... GABOÂNG Coäng hoøa Gaboâng Republic of Gabon Vò trí Naèm ôû Taây Phi, giaùp Camôrun, Coäng hoøa Coânggoâ, Ñaïi Taây Döông vaø Ghineâ Xích ñaïo. Ñòa hình Coù ñoàng baèng heïp ven bieån; ñoài ôû phía trong; thaûo nguyeân ôû phía ñoâng vaø phía nam. Khí haäu Nhieät ñôùi; noùng vaø aåm. Nhieät ñoä trung bình: 25-27oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 1.500 - 3.000 mm. Dieän tích 267.667 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 1.705.336 ngöôøi Thuû ñoâ Librôvin (Libreville), soá daân 694.633 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Port-Gentil, Moila,... Caùc daân toäc boä toäc Bantu (goàm 4 nhoùm lôùn: Fang, Bapounou, Nzebi, Obamba), ngöôøi chaâu Phi vaø ngöôøi chaâu AÂu. Ngoân ngöõ chính tieáng Phaùp. Ngoaøi ra coøn söû duïng tieáng Fang, tieáng Myene, tieáng Nzebi, tieáng Bapounou/Eschira, tieáng Bandjabi. Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (55-75%), ñaïo Hoài (<1%),... Ñôn vò tieàn teä XAF HDI (2014): 0,684, xeáp thöù 110 Maõ ñieän thoaïi 241. Teân mieàn internet .ga Quoác khaùnh 17-8 (1960) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 9-1-1975 CHAÂU PHI 37 Lòch söû Tröôùc khi trôû thaønh nôi giao löu cuûa ngöôøi chaâu AÂu thì vuøng ñaát naøy laø nôi cö truù cuûa nhöõng boä laïc daân baûn xöù. Naêm 1886, Gaboâng trôû thaønh thuoäc ñòa cuûa Phaùp. Naêm 1888, ngöôøi Phaùp ñaõ saùp nhaäp vuøng naøy vaøo Coânggoâ. Naêm 1903, Gaboâng chính thöùc trôû thaønh thuoäc ñòa cuûa Phaùp. Naêm 1910, Gaboâng trôû thaønh moät trong boán vuøng laõnh thoå chaâu Phi xích ñaïo thuoäc Phaùp. Naêm 1958, Gaboâng ñaït ñöôïc cheá ñoä töï trò trong caùc nöôùc chaâu Phi xích ñaïo thuoäc Phaùp. Naêm 1960, Gaboâng tuyeân boá laø nöôùc ñoäc laäp. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 32,91 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 4,3% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 20.800 USD Ñöôøng saét (2014): 649 km. Ñöôøng boä (2007): 9.170 km. Ñöôøng thuûy (2010): 1.600 km. Caûng Gamba, Libreville, Lucina, Owendo, Port-Gentil. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá AfDB, AU, FAO, G-24, G-77, IAEA, IBRD, ILO, IMF, Interpol, IOC, IOM, IPU, ITU, OIC, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UPU, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Mieãn phí töø tieåu hoïc cho tôùi sau ñaïi hoïc. Vieäc ñi hoïc laø baét buoäc vôùi moïi treû em trong 10 naêm. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 52,04 tuoåi, xeáp thöù 217; nam 51,56 tuoåi, nöõ 52,53 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Librôvin, khu nghæ maùt Pointe, Ñônít, nuùi Crixtan, soâng OÂgu vaø Ngami, thaønh phoá Port - Gentil vaø coâng vieân quoác gia,... GANA Coäng hoøa Gana Republic of Ghana Vò trí Naèm ôû phía taây chaâu Phi, giaùp Buoáckina Phaxoâ, Toâgoâ, vònh Ghineâ vaø Coát Ñivoa. Hoà Volta ôû Gana laø hoà nhaân taïo lôùn nhaát theá giôùi. 38 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Ñòa hình Phaàn lôùn laø ñoàng baèng thaáp vôùi cao nguyeân bò chia caét ôû phía nam cuûa vuøng trung taâm. Khí haäu Nhieät ñôùi; aám vaø töông ñoái khoâ doïc theo bôø bieån ñoâng nam; noùng vaø aåm ôû phía taây nam; noùng vaø khoâ ôû phía baéc. Nhieät ñoä trung bình haèng naêm: 23oC ôû mieàn Nam, 32oC ôû mieàn Baéc. Muøa möa töø thaùng 4 ñeán thaùng 12. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 1.000 mm ôû mieàn Baéc, 2.000 mm ôû vuøng taây nam. Dieän tích 238.533 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 26.327.649 ngöôøi Thuû ñoâ Acra (Accra), soá daân 2.241.690 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Kumasi, Sekondi, Takoradi, Tema, Tamale,... Caùc daân toäc ngöôøi chaâu Phi da ñen (98,6%) (caùc boä toäc chính goàm Akan - 47,5%, Mole-Dagbon - 16,6%, Ewe - 13,9%, Ga-Dangme - 7,4%, Gurma - 5,7%, Guan - 3,7%, Grusi - 2,5%, Mande - 1,1%...), daân toäc khaùc (1,4%). Ngoân ngöõ chính tieáng Anh; ngoaøi ra caùc tieáng Asante, Ewe, Fante, Boron, Dagomba, Dangme, Dagarte, Kokomba, Akyem, Ga,... cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (71,2%), ñaïo Hoài (17,6%), tín ngöôõng truyeàn thoáng (5,2%), caùc toân giaùo khaùc (0,8%), khoâng theo toân giaùo (5,2%). Ñôn vò tieàn teä cedi (GHC) HDI (2014): 0,579, xeáp thöù 140 Maõ ñieän thoaïi 233. Teân mieàn internet .gh Quoác khaùnh 6-3 (1957) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 25-3-1965 Lòch söû Tröôùc khi ngöôøi chaâu AÂu ñeán, vuøng ñaát naøy laø nôi cö truù cuûa nhöõng boä laïc thoå daân da ñen vôùi teân goïi Bôø bieån Vaøng. Naêm 1482, ngöôøi Boà Ñaøo Nha laø nhöõng ngöôøi chaâu AÂu ñaàu tieân ñeán vuøng ñaát naøy vaø ñaët nhöõng thöông ñieám. Naêm 1874, Anh chieám ñoùng Bôø bieån Vaøng. Ngaøy 6-3-1957, do phong traøo ñaáu tranh cuûa nhaân daân, Anh phaûi ñeå cho Bôø bieån Vaøng ñöôïc ñoäc laäp, vaø ñoåi teân laø Gana. Ngaøy 1-7-1960, Gana chính thöùc tuyeân boá laø moät nöôùc coäng hoøa ñoäc laäp. CHAÂU PHI 39 Chính theå Coäng hoøa toång thoáng Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc vaø chính phuû Toång thoáng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai). Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi (ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm). Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 108,5 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 4% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 4.100 USD Heä soá Gini (2012-2013): 42,3, xeáp thöù 52 Ñöôøng saét (2014): 947 km. Ñöôøng boä (2009): 109.515 km. Ñöôøng thuûy (2011): 1.293 km. Caûng Takoradi, Tema. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá AfDB, AU, FAO, G-24, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, IFC, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ITU, ITUC, OIF (thaønh vieân lieân keát), OPCW, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UPU, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Gana ñang noã löïc trong vieäc taêng cöôøng giaùo duïc tieåu hoïc. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 66,18 tuoåi, xeáp thöù 172; nam 63,76 tuoåi, nöõ 68,66 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Phoøng tranh Gloâ, nhaø baûo taøng daân toäc, khu Kumasi, laâu ñaøi Enmina, hoà Volta,... GAÊMBIA Coäng hoøa Gaêmbia Republic of Gambia Vò trí Naèm ôû phía taây chaâu Phi, ba maët giaùp Xeâneâgan, phía taây giaùp Ñaïi Taây Döông. Gaêmbia gaàn nhö naèm loït giöõa nöôùc Xeâneâgan; laø nöôùc nhoû nhaát cuûa chaâu Phi. 40 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Ñòa hình Soâng Gaêmbia chaûy theo chieàu daøi cuûa ñaát nöôùc ñoå ra Ñaïi Taây Döông. Vuøng ñoàng baèng soâng Gaêmbia hay bò ngaäp luït. Khí haäu Nhieät ñôùi; muøa möa noùng (töø thaùng 6 ñeán thaùng 11); muøa khoâ laïnh hôn (töø thaùng 11 ñeán thaùng 5). Nhieät ñoä trung bình thaùng 2: 23oC, thaùng 7: 27oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 750-1.000 mm, vuøng ven bieån: 1.300-1.500 mm. Dieän tích 11.300 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 1.967.709 ngöôøi Thuû ñoâ Bangiun (Banjul), soá daân 489.490 ngöôøi Caùc daân toäc ngöôøi chaâu Phi (99%) (bao goàm ngöôøi Mandinka (42%), ngöôøi Fula (18%), ngöôøi Wolof (16%), ngöôøi Jola (10%), ngöôøi Serahuli (9%), daân toäc khaùc (4%)), khoâng phaûi ngöôøi chaâu Phi (1%). Ngoân ngöõ chính tieáng Anh; tieáng Mandinka, tieáng Wolof, tieáng Fula vaø moät soá tieáng ñòa phöông khaùc cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Hoài (90%), ñaïo Thieân chuùa (8%), tín ngöôõng truyeàn thoáng (2%). Ñôn vò tieàn teä dalasi (GMD) HDI (2014): 0,441, xeáp thöù 172 Maõ ñieän thoaïi 220. Teân mieàn internet .gm Quoác khaùnh 18-2 (1965) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 30-10-1973 Lòch söû Tröôùc khi ngöôøi chaâu AÂu ñeán ñaây, nhöõng boä laïc cuûa mieàn ñaát naøy ñaõ coù chung nguoàn goác vôùi ñeá cheá Mali, Gana vaø Songhay ôû mieàn taây chaâu Phi. Naêm 1807, hình thaønh nhöõng khu vöïc buoân baùn ôû doïc soâng Gaêmbia döôùi söï cai trò cuûa nhöõng ngöôøi Anh thuoäc ñòa ôû Xieâra Leâoân. Naêm 1843, ngöôøi Anh chieám moät phaàn laøm thuoäc ñòa. Naêm 1965, Gaêmbia tuyeân boá ñoäc laäp. Naêm 1970, Gaêmbia trôû thaønh nöôùc coäng hoøa. Naêm 1982, Gaêmbia vaø Xeâneâgan tuyeân boá thaønh laäp lieân minh Xeâneâgaêmbia, ñeán thaùng 8-1989, Xeâneâgan ruùt ra khoûi lieân minh naøy. Naêm 1991, hai nöôùc kyù moät hieäp öôùc höõu nghò vaø hôïp taùc, song caêng thaúng vaãn thöôøng xuyeân xaûy ra sau ñoù. Cuoäc ñaûo chính quaân söï ñaõ ñöa CHAÂU PHI 41 Ñaïi taù Yahya Jammeh leân naém chính quyeàn naêm 1994, vaø giaønh ñöôïc thaéng lôïi trong cuoäc baàu cöû toång thoáng naêm 1996. Chính theå Coäng hoøa toång thoáng Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc vaø chính phuû Toång thoáng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (khoâng giôùi haïn soá nhieäm kyø). Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi (baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm). Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 3,093 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): -0,2% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 1.600 USD Heä soá Gini (1998): 50,2, xeáp thöù 21 Ñöôøng boä (2011): 3.740 km. Ñöôøng thuûy (2010): 390 km. Caûng Banjul. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá AfDB, AU, ECOWAS, FAO, G-77, IBRD, ICAO, ICRM, IDB, IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ITU, OIC, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UPU, WFTU, WHO, WIPO, WTO,... Giaùo duïc Maãu giaùo vaø tieåu hoïc ôû Gaêmbia ñöôïc mieãn phí. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 64,6 tuoåi, xeáp thöù 177; nam 62,27 tuoåi, nöõ 67 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Bangiun, ñaûo James, Albreda, soâng Gaêmbia, khu baûo toàn chim muoâng,... GHINEÂ Coäng hoøa Ghineâ Republic of Guinea Vò trí Naèm ôû phía taây chaâu Phi, giaùp Xeâneâgan, Mali, Coát Ñivoa, Libeâria, Xieâra Leâoân, Ñaïi Taây Döông vaø Ghineâ Bítxao. 42 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Ñòa hình Ñoàng baèng ven bieån baèng phaúng, vuøng noäi ñòa coù nhieàu ñoài vaø nuùi. Khí haäu Gioù muøa xích ñaïo noùng vaø aåm; muøa möa (töø thaùng 6 ñeán thaùng 11) vôùi gioù taây nam; muøa khoâ (töø thaùng 12 ñeán thaùng 5) vôùi gioù harmattan höôùng ñoâng baéc. Nhieät ñoä trung bình thaùng noùng nhaát: 27-30oC ôû vuøng ven bieån vaø 23oC ôû vuøng nuùi cao, thaùng laïnh nhaát ôû caùc vuøng töông öùng laø 24-26oC vaø 18oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 1.200-4.000 mm. Dieän tích 245.857 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 11.780.162 ngöôøi Thuû ñoâ Coânacri (Conakry), soá daân 1.885.990 ngöôøi Caùc daân toäc ngöôøi Peuhl (40%), ngöôøi Malinke (30%), ngöôøi Soussou (20%), caùc daân toäc khaùc (10%). Ngoân ngöõ chính tieáng Phaùp. Toân giaùo ñaïo Hoài (85%), ñaïo Thieân chuùa (8%), tín ngöôõng truyeàn thoáng (7%). Ñôn vò tieàn teä franc Ghineâ (GNF) HDI (2014): 0,212, xeáp thöù 179 Maõ ñieän thoaïi 224. Teân mieàn internet .gn Quoác khaùnh 2-10 (1958) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 9-10-1958 Lòch söû Ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaët chaân ñeán vuøng bôø bieån naøy töø naêm 1461, cheá ñoä buoân baùn noâ leä dieãn ra vaø keùo daøi ñeán naêm 1850. Töø cuoái theá kyû XIX, Ghineâ bò thöïc daân Phaùp chieám laøm thuoäc ñòa. Ñaàu naêm 1904, Ghineâ gia nhaäp Lieân bang Taây Phi thuoäc Phaùp. Trong cuoäc tröng caàu yù daân ngaøy 28-9-1958, nhaân daân Ghineâ ñaõ töø choái baûn hieán phaùp cuûa Phaùp. Ngaøy 2-10-1958, nhaân daân Ghineâ tuyeân boá ñoäc laäp, thaønh laäp nöôùc Coäng hoøa Ghineâ. Töø naêm 1978, ñoåi thaønh nöôùc Coäng hoøa nhaân daân caùch maïng Ghineâ. Töø thaùng 5-1984, teân nöôùc ñöôïc ñoåi laïi thaønh Coäng hoøa Ghineâ. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå CHAÂU PHI 43 ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai); Thuû töôùng do Toång thoáng boå nhieäm. Cô quan laäp phaùp Töø thaùng 2-2010, Chính phuû chuyeån tieáp boå nhieäm 155 thaønh vieân Hoäi ñoàng chuyeån tieáp quoác gia (CNT) hoaït ñoäng thay theá cô quan laäp phaùp. Cô quan tö phaùp Toøa aùn hieán phaùp, Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 15,13 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 1,1% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 1.300 USD Heä soá Gini (2007): 39,4, xeáp thöù 66 Ñöôøng saét (2014): 662 km. Ñöôøng boä (2003): 44.348 km. Ñöôøng thuûy (2011): 1.300 km. Caûng Conakry, Kamsar. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá AfDB, FAO, G-77, IBRD, ICAO, IDB, IFAD, IFC, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, ITU, NAM, OIC, OIF, OPCW, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UNMIS, UNOCI, UNWTO, UPU, WHO, WIPO, WTO,... Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 60,08 tuoåi, xeáp thöù 198; nam 58,55 tuoåi, nöõ 61,66 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Coânacri, Baûo taøng quoác gia, caùc ñaûo Soânoâ, Tamara, thaùc Kingkoâng ôû cao nguyeân Phuta Daloâng,... GHINEÂ BÍTXAO Coäng hoøa Ghineâ Bítxao Republic of Guinea - Bissau Vò trí Naèm treân bôø bieån Taây Phi, giaùp Xeâneâgan, Ghineâ vaø Ñaïi Taây Döông. Ñòa hình Ñoàng baèng ven bieån thaáp vaø cao daàn leân ôû mieàn Ñoâng, 25 ñaûo nhoû. Khí haäu Nhieät ñôùi, noùng vaø aåm. Muøa möa (töø thaùng 6 ñeán thaùng 11) coù gioù taây nam. Muøa khoâ (töø thaùng 12 44 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... ñeán thaùng 5) coù gioù ñoâng baéc. Nhieät ñoä trung bình haèng thaùng: töø 24-25oC ñeán 27-28oC. Dieän tích 36.125 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 1.726.170 ngöôøi Thuû ñoâ Bítxao (Bissau), soá daân 473.349 ngöôøi Caùc daân toäc ngöôøi Phi chieám 99% (trong ñoù ngöôøi Balanta - 30%, ngöôøi Fula - 20%, ngöôøi Manjaca - 14%, ngöôøi Mandiga - 13%, ngöôøi Papel - 7%,...), ngöôøi chaâu AÂu vaø ngöôøi Mulatto (khoaûng 1%). Ngoân ngöõ chính tieáng Boà Ñaøo Nha, tieáng Phaùp, tieáng Anh, tieáng Creâoân vaø caùc ngoân ngöõ chaâu Phi khaùc cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo tín ngöôõng truyeàn thoáng (50%), ñaïo Hoài (45%), ñaïo Thieân chuùa (5%). Ñôn vò tieàn teä francs chaâu Phi (XOF) HDI (2013): 0,396, xeáp thöù 177 Maõ ñieän thoaïi 245. Teân mieàn internet .gw Quoác khaùnh 24-9 (1973) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 30-9-1973 Lòch söû Ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñeán vuøng ñaát naøy vaøo theá kyû XV vaø nhieàu naêm sau ñoù, vuøng ñaát naøy laø nôi thieát laäp caùc thöông ñieám buoân baùn noâ leä da ñen. Ñeán cuoái theá kyû XIX, ngöôøi Boà Ñaøo Nha thieát laäp boä maùy cai trò chính thöùc ôû Ghineâ Bítxao. Naêm 1951, vuøng ñaát naøy ñöôïc coi laø “tænh haûi ngoaïi” cuûa Boà Ñaøo Nha. Thaùng 6-1972, Ghineâ Bítxao ñöôïc quyeàn “töï trò ñòa phöông”, nhöng vaãn leä thuoäc nhieàu maët vaøo Boà Ñaøo Nha. Naêm 1963, nhaân daân Ghineâ Bítxao ñaõ khôûi nghóa vuõ trang. Ngaøy 24-9-1973, nöôùc Coäng hoøa Ghineâ Bítxao tuyeân boá thaønh laäp. Naêm 1994, sau 20 naêm giaønh ñöôïc quyeàn ñoäc laäp töø Boà Ñaøo Nha, laàn ñaàu tieân Ghineâ Bítxao toå chöùc baàu cöû toång thoáng vaø cô quan laäp phaùp vôùi söï tham gia cuûa nhieàu ñaûng phaùi. Tuy nhieân, trong nhieàu naêm qua, tình hình Ghineâ Bítxao vaãn chöa oån ñònh. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø CHAÂU PHI 45 5 naêm (khoâng giôùi haïn nhieäm kyø); Thuû töôùng do Toång thoáng chæ ñònh sau khi tham khaûo yù kieán nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo caùc ñaûng phaùi trong cô quan laäp phaùp. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi (hay Ñaïi hoäi ñaïi bieåu nhaân daân) ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao, Toøa thöôïng thaåm hình söï vaø daân söï, caùc Toøa aùn vuøng, Toøa aùn quaân söï. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 2.532 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 2,5% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 1.500 USD Ñöôøng boä (2002): 3.455 km. Caûng Bissau, Buba, Cacheu, Farim. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá AfDB, AU, ECOWAS, FAO, G-77, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IDB, IFAD, IFC, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ITSO, ITU, OIC, OIF, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UPU, WHO, WIPO, WTO,... Giaùo duïc Nhaø nöôùc quy ñònh 6 naêm hoïc baét buoäc. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 50,23 tuoåi, xeáp thöù 223; nam 48,21 tuoåi, nöõ 52,31 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Bítxao, ñaûo Bidagoát, soâng Coâruban, soâng Gheâba,... GHINEÂ XÍCH ÑAÏO Coäng hoøa Ghineâ Xích ñaïo Republic of Equatorial Guinea Vò trí Naèm ôû phía taây chaâu Phi, goàm hai phaàn: Rio Muni treân luïc ñòa (giaùp Camôrun, Gaboâng vaø vònh Ghineâ) vaø moät soá ñaûo nhoû, trong ñoù ñaûo lôùn nhaát laø Bioko naèm ôû vònh Ghineâ. Caùc vuøng ñaûo vaø luïc ñòa bò taùch bieät khaù lôùn. Ñòa hình Ñoàng baèng ven bieån cao daàn thaønh caùc ñoài trong noäi ñòa; moät soá ñaûo voán laø caùc nuùi löûa. 46 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Khí haäu Nhieät ñôùi, luoân luoân noùng vaø aåm. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: 24oC, thaùng 7: 27oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 2.000 mm. Dieän tích 28.051 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 740.743 ngöôøi Thuû ñoâ Malaboâ (Malabo), soá daân 145.007 ngöôøi Caùc daân toäc ngöôøi Fang (85,7%), ngöôøi Bubi (6,5%), ngöôøi Mdowe (3,6%), ngöôøi Annobon (1,6%), ngöôøi Bujeba (1,1%), caùc daân toäc khaùc (1,5%). Ngoân ngöõ chính tieáng Taây Ban Nha (chính thöùc) (67,6%), caùc ngoân ngöõ khaùc (bao goàm tieáng Phaùp (chính thöùc), Fang, Bubi) (32,4%). Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa. Ñôn vò tieàn teä XAF HDI (2014): 0,587, xeáp thöù 138 Maõ ñieän thoaïi 240. Teân mieàn internet .gq Quoác khaùnh 12-10 (1968) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 1-9-1972 Lòch söû Ñaûo Pheùcnanñoâ Poâ (töø naêm 1980 laø Bioko) trong caùc theá kyû XV-XVIII bò Boà Ñaøo Nha chieám. Ñeán naêm 1778, Boà Ñaøo Nha trao cho Taây Ban Nha ñeå ñoåi laáy moät vuøng ñaát ôû Nam Myõ. Naêm 1959, Taây Ban Nha buoäc phaûi xoùa boû veà maët hình thöùc quy cheá thöïc daân ôû Ghineâ vaø coi Ghineâ laø moät “tænh haûi ngoaïi” cuûa mình. Naêm 1964, Ghineâ ñöôïc quyeàn töï trò. Ngaøy 12-10-1968, Ghineâ tuyeân boá ñoäc laäp. Thaùng 4-1969, Taây Ban Nha ruùt heát quaân ñoäi khoûi vuøng ñaát naøy, Ghineâ chính thöùc ñöôïc ñoäc laäp vôùi teân goïi Coäng hoøa Ghineâ Xích ñaïo. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 7 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai). Thuû töôùng do Toång thoáng boå nhieäm. Cô quan laäp phaùp Ñaïi hoäi ñaïi bieåu nhaân daân (Quoác hoäi), ñöôïc baàu tröïc tieáp theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm. CHAÂU PHI 47 Quoác hoäi coù ít quyeàn löïc do Hieán phaùp söûa ñoåi ñaõ trao toaøn boä thaåm quyeàn haønh phaùp cho Toång thoáng. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao, Toøa aùn hieán phaùp. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 28,62 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): -0,3% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2015): 31.800 USD Ñöôøng boä (2000): 2.880 km. Caûng Bata, Luba, Malabo. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá AfDB, FAO, G-77, IBRD, ICAO, IDA, IFAD, IFC, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, ITU, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UPU, WHO, WIPO,... Giaùo duïc Tieåu hoïc phoå caäp cho phaàn lôùn treû em. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 63,85 tuoåi, xeáp thöù 183; nam 62,76 tuoåi, nöõ 64,97 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Malaboâ, ñænh nuùi Myùtva, ñaûo Annobon vaø Coârixcoâ ôû ven bieån Ñaïi Taây Döông,... GIBUTI Coäng hoøa Gibuti Republic of Djibouti Vò trí Naèm ôû Ñoâng Phi thuoäc khu vöïc Söøng chaâu Phi, giaùp EÂritôria, vònh Añen, Xoâmali vaø EÂtioâpia. Coù vò trí chieán löôïc ôû cöûa Bieån Ñoû, treân tuyeán ñöôøng thuûy nhoän nhòp nhaát theá giôùi vaø gaàn caùc moû daàu cuûa theá giôùi Araäp; coù traïm chuyeån tieáp ñöôøng saét sang EÂtioâpia, nôi trung chuyeån haøng hoùa quan troïng ôû caùc vuøng cao nguyeân Ñoâng Phi. Ñòa hình Ñoàng baèng ven bieån vaø cao nguyeân ñöôïc phaân taùch bôûi vuøng nuùi trung taâm. Khí haäu Sa maïc; noùng vaø khoâ. Nhieät ñoä trung bình haèng thaùng: 27-30oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 100-400 mm. 48 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Dieän tích 23.200 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 828.324 ngöôøi Thuû ñoâ Gibuti (Djibouti), soá daân 521.840 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Ali, Sabih, Dikhil, Obock,... Caùc daân toäc ngöôøi Xoâmali (60%), ngöôøi Afar (35%), caùc daân toäc khaùc (ngöôøi Phaùp, ngöôøi Araäp, ngöôøi EÂtioâpia vaø ngöôøi Italia) (5%). Ngoân ngöõ chính tieáng Phaùp, tieáng Araäp, tieáng Xoâmali, tieáng Afar. Toân giaùo ñaïo Hoài (94%), ñaïo Cô ñoác (6%). Ñôn vò tieàn teä franc Gibuti (DJF) HDI (2014): 0,470, xeáp thöù 168 Maõ ñieän thoaïi 253. Teân mieàn internet .dj Quoác khaùnh 27-6 (1977) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 30-4-1991 Lòch söû Cuoái theá kyû XIX, Phaùp chieám phaàn lôùn laõnh thoå Gibuti (luùc ñoù laø Xoâmali thuoäc Phaùp ñeå phaân bieät vôùi Xoâmali thuoäc Anh). Naêm 1946, vuøng ñaát naøy ñöôïc höôûng quy cheá “laõnh thoå haûi ngoaïi” cuûa Phaùp. Trong cuoäc tröng caàu yù daân ngaøy 8-5-1977, tuyeät ñaïi boä phaän nhaân daân taùn thaønh ñoäc laäp. Ngaøy 27-6-1977, Xoâmali thuoäc Phaùp tuyeân boá ñoäc laäp, ñoåi teân nöôùc laø Coäng hoøa Gibuti. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm, Thuû töôùng do Toång thoáng boå nhieäm. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi (ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm). Hieán phaùp boå sung naêm 2010 ñöa theâm ñieàu khoaûn thaønh laäp Thöôïng vieän. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao, Toøa aùn hieán phaùp. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 2,876 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 6% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 3.100 USD Heä soá Gini (2009): 40 CHAÂU PHI 49 Ñöôøng saét (2008): 100 km. Ñöôøng boä (2000): 3.065 km. Caûng Djibouti. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá AfDB, AU, COMESA, FAO, G-77, IBRD, ICAO, IDA, IDB, IFAD, IFC, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IPU, ITU, OIC, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WTO,... Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 62,79 tuoåi, xeáp thöù 188; nam 60,28 tuoåi, nöõ 65,37 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Gibuti, hoà Assal vaø hoà Abbe,... KEÂNIA Coäng hoøa Keânia Republic of Kenya Vò trí Naèm ôû Ñoâng Phi, giaùp Nam Xuñaêng, EÂtioâpia, Xoâmali, AÁn Ñoä Döông, Tandania, hoà Vichtoria vaø Uganña. Caùc vuøng ñaát cao cuûa Keânia laø nhöõng vuøng saûn xuaát noâng nghieäp thaønh coâng nhaát ôû chaâu Phi; coù caùc soâng baêng treân caùc daõy nuùi Keânia; coù nhieàu loaøi thöïc vaät hoang daõ coù giaù trò veà kinh teá vaø nghieân cöùu khoa hoïc. Ñòa hình Caùc ñoàng baèng thaáp cao daàn ñeán caùc vuøng ñaát cao ôû trung taâm, ñöôïc phaân ñoâi bôûi thung luõng lôùn Rift; cao nguyeân maøu môõ ôû phía taây. Khí haäu Raát phong phuù, töø nhieät ñôùi ven bieån ñeán khoâ caèn trong luïc ñòa. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: 14- 27oC, thaùng 7: 12-25oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 250-2.000 mm. Dieän tích 580.367 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 45.925.301 ngöôøi Thuû ñoâ Nairoâbi (Nairobi), soá daân 3.767.650 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Mombasa, Kisumu, Nakuru,... Caùc daân toäc ngöôøi Kikuyu (22%), ngöôøi Luhya (14%), ngöôøi Luo (13%), ngöôøi Kalenjin (12%), ngöôøi Kamba (11%), ngöôøi Kisii (6%), ngöôøi Meru (6%), caùc 50 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... daân toäc Phi khaùc (15%), khoâng phaûi ngöôøi Phi (chaâu AÙ, chaâu AÂu vaø Araäp) (1%). Ngoân ngöõ chính tieáng Anh vaø tieáng Kiswahili; moät soá ngoân ngöõ baûn xöù cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Tin laønh (38%), ñaïo Thieân chuùa (28%), tín ngöôõng truyeàn thoáng (26%), ñaïo Hoài (7%), toân giaùo khaùc (1%). Ñôn vò tieàn teä shilling Keânia (KES) HDI (2014): 0,548, xeáp thöù 145 Maõ ñieän thoaïi 254. Teân mieàn internet .ke Quoác khaùnh 12-12 (1963) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 21-12-1995 Lòch söû Keânia laø queâ höông cuûa caùc boä laïc ngöôøi baûn xöù. Vaøo ñaàu theá kyû VIII, ngöôøi Araäp ñaõ tôùi ñaây mua caùc loaïi caây gia vò vaø buoân baùn noâ leä. Ñeán cuoái theá kyû XIX, Keânia bò Anh chieám. Qua cuoäc ñaáu tranh laâu daøi choáng boïn xaâm löôïc, ngaøy 12-12-1963, Keânia ñaõ giaønh ñöôïc ñoäc laäp. Trong maáy thaäp nieân qua, nhaát laø trong thaäp nieân 1990, tình hình ñaát nöôùc khoâng oån ñònh do caùc cuoäc xung ñoät saéc toäc. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc vaø chính phuû Toång thoáng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai). Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi goàm hai vieän, ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu vôùi nhieäm kyø 5 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa thöôïng thaåm, Chaùnh aùn do Toång thoáng boå nhieäm. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 133 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 5,3% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 3.100 USD Heä soá Gini (öôùc tính 2008): 42,5, xeáp thöù 50 Ñöôøng saét (2014): 3.334 km. Ñöôøng boä (2013): 160.878 km. Ñöôøng thuûy Ñöôøng thuûy noäi ñòa quan CHAÂU PHI 51 troïng duy nhaát ôû Keânia laø moät phaàn hoà Vichtoria trong phaïm vi ranh giôùi quoác gia. Caûng Kisumu, Mombasa. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá AfDB, AU, COMESA, EAC, EADB, FAO, G-15, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, IDA, IFC, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITU, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WTO,... Giaùo duïc Ñöôïc chính phuû khuyeán khích. Hoïc sinh phaûi traû tieàn hoïc phí nhöng caùc tröôøng coâng laäp nhaän ñöôïc moät soá trôï giuùp cuûa chính phuû. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 63,77 tuoåi, xeáp thöù 185; nam 62,3 tuoåi, nöõ 65,26 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Nairoâbi, coâng vieân quoác gia, khu baûo toàn ñoäng vaät quyù Masaimara, hoà Nakuru, ñænh nuùi Keânia, Malinñi, caùc baõi taém. LEÂXOÂTHOÂ Vöông quoác Leâxoâthoâ Kingdom of Lesotho Vò trí Naèm ôû mieàn Nam chaâu Phi, loït vaøo giöõa nöôùc Coäng hoøa Nam Phi. Ñòa hình Chuû yeáu laø ñaát cao vôùi caùc cao nguyeân, ñoài vaø nuùi. Khí haäu OÂn hoøa; muøa ñoâng khoâ vaø laïnh; muøa heø aåm öôùt vaø noùng. Nhieät ñoä muøa heø ôû vuøng ñoàng baèng: 34oC, muøa ñoâng ôû vuøng nuùi: -16oC. Dieän tích 30.355 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 1.947.701 ngöôøi Thuû ñoâ Maxeâru (Maseru), soá daân 266.580 ngöôøi Caùc daân toäc ngöôøi Sotho (99,7%), ngöôøi chaâu AÂu, ngöôøi chaâu AÙ vaø caùc daân toäc khaùc (0,3%). Ngoân ngöõ chính tieáng Sesotho (Sotho mieàn Nam) vaø tieáng Anh; tieáng Zulu, Xhosa cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (80%), tín ngöôõng baûn xöù (20%). Ñôn vò tieàn teä maloti (LSL) 52 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... HDI (2013): 0,486, xeáp thöù 162 Maõ ñieän thoaïi 266. Teân mieàn internet .ls Quoác khaùnh 4-10 (1966) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 6-1-1998 Lòch söû Nhaø nöôùc Leâxoâthoâ ñöôïc thaønh laäp vaøo nöûa ñaàu theá kyû XIX. Naêm 1868, Leâxoâthoâ laø nöôùc baûo hoä cuûa Anh vôùi teân goïi Baxoâtoâlen. Ngaøy 4-10-1966, Baxoâtoâlen tuyeân boá ñoäc laäp, laáy laïi teân goïi laø Leâxoâthoâ. Ngaøy 20-1-1986, ôû Leâxoâthoâ xaûy ra ñaûo chính quaân söï, ngoâi vua vaãn ñöôïc duy trì, coøn chính quyeàn chuyeån vaøo tay Hoäi ñoàng quaân söï. Naêm 1993, chính quyeàn ñöôïc chuyeån giao töø Hoäi ñoàng quaân söï sang chính phuû daân söï hôïp hieán. Tuy nhieân, tình hình Leâxoâthoâ chöa thöïc söï oån ñònh. Chính theå Quaân chuû nghò vieän laäp hieán Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Quoác vöông. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Theo cheá ñoä quaân chuû cha truyeàn con noái, nhöng theo ñieàu khoaûn cuûa hieán phaùp coù hieäu löïc sau cuoäc baàu cöû thaùng 3-1993, Quoác vöông laø “bieåu töôïng soáng” cho söï thoáng nhaát cuûa quoác gia. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi goàm hai vieän: Thöôïng vieän vaø Haï vieän. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao (Chaùnh aùn do Quoác vöông boå nhieäm), Toøa thöôïng thaåm, Toøa cuûa caùc quan toøa, Toøa aùn phong tuïc (hay Toøa aùn coå truyeàn). Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 5,575 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 3,4% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 2.900 USD Heä soá Gini (1995): 63,2, xeáp thöù 1 Ñöôøng boä (2011): 5.940 km. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá AfDB, AU, FAO, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IFC, IFRCS, ILO, IMF, Interpol, IOC, IOM, IPU, ITU, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UPU, WHO, WIPO, WTO,... CHAÂU PHI 53 Giaùo duïc Tyû leä ngöôøi bieát chöõ vaøo loaïi cao nhaát chaâu Phi. Heä thoáng giaùo duïc ñöôïc quaûn lyù thoâng qua ba nhaø thôø lôùn nhaát döôùi söï höôùng daãn cuûa Boä Giaùo duïc. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 52,86 tuoåi, xeáp thöù 215; nam 52,76 tuoåi, nöõ 52,97 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Maxeâru, nuùi Ñrakenbeùc vaø Maloâti, caùc soâng Orangiô vaø Caleâñoân,... LIBEÂRIA Coäng hoøa Libeâria Republic of Liberia Vò trí Naèm ôû Taây Phi, giaùp Xieâra Leâoân, Ghineâ, Coát Ñivoa vaø Ñaïi Taây Döông. Ñòa hình Haàu heát baèng phaúng; nhöõng ñoàng baèng ven bieån hôi nhaáp nhoâ cao daàn leân cao nguyeân vaø nhöõng daõy nuùi thaáp ôû ñoâng baéc. Khí haäu Nhieät ñôùi; noùng, aåm; muøa ñoâng khoâ, ban ngaøy noùng vaø ñeâm maùt; muøa heø nhieàu maây, aåm öôùt, thöôøng xuyeân coù möa to. Nhieät ñoä trung bình haèng naêm: 24oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 1.500- 2.000 mm. Dieän tích 111.369 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 4.195.666 ngöôøi Thuû ñoâ Moânroâvia (Monrovia), soá daân 1.223.880 ngöôøi Caùc daân toäc ngöôøi Kpelle (20,3%), ngöôøi Bassa (13,4%), ngöôøi Grebo (10%), ngöôøi Gio (8%), ngöôøi Mano (7,9%), ngöôøi Kru (6%), ngöôøi Lorma (5,1%), ngöôøi Kissi (4,8%), ngöôøi Gola (4,4%), caùc daân toäc khaùc (20,1%). Ngoân ngöõ chính tieáng Anh; coù 20 ngoân ngöõ baûn xöù, moät soá ít trong ñoù coù chöõ vieát vaø ñöôïc söû duïng ñeå vieát thö töø giao dòch. Toân giaùo tín ngöôõng truyeàn thoáng (40%), ñaïo Hoài (20%), ñaïo Thieân chuùa (40%). Ñôn vò tieàn teä ñoâla Libeâria (LRD) HDI (2014): 0,430, xeáp thöù 177 Maõ ñieän thoaïi 231. Teân mieàn internet .lr 54 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Quoác khaùnh 26-7 (1847) Lòch söû Töø xa xöa treân laõnh thoå naøy ñaõ coù caùc boä laïc ngöôøi Phi sinh soáng. Töø nöûa sau theá kyû XV, ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaët chaân leân vuøng ñaát naøy, thieát laäp caùc thöông ñieám vaø buoân baùn noâ leä da ñen. Naêm 1822, Hoäi thuoäc ñòa Myõ mua muõi ñaát Maxurañoâ cuûa caùc thuû lónh ñòa phöông vaø ñöa nhöõng noâ leä ôû Myõ ñöôïc giaûi phoùng veà ôû khu vöïc naøy. Sau ñoù, vuøng laõnh thoå naøy cuøng vôùi moät soá vuøng daân cö khaùc ñöôïc goïi laø Libeâria. Ngaøy 26-7- 1847, Libeâria tuyeân boá thaønh laäp nhaø nöôùc theo cheá ñoä coäng hoøa. Trong maáy thaäp nieân qua, Libeâria luoân ôû trong tình traïng khoâng oån ñònh veà chính trò. Hieäp öôùc hoøa bình Abuja naêm 1995 ñaõ keát thuùc cuoäc chieán tranh keùo daøi nhieàu naêm ôû Libeâria. Cuoäc baàu cöû töï do baàu toång thoáng hôïp phaùp ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 19-7-1997. Chính theå Coäng hoøa toång thoáng Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc vaø chính phuû Toång thoáng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 6 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai). Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi hai vieän goàm: Thöôïng vieän ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 9 naêm; Haï vieän ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 6 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 3,711 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 0,7% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 900 USD Ñöôøng saét (2008): 429 km. Ñöôøng boä (2000): 10.600 km. Caûng Buchanan, Monrovi. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá AfDB, AU, ECOWAS, FAO, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, IDA, IFAD, IFC, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ITU, ITUC, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UPU, WCO, WHO, WIPO,... CHAÂU PHI 55 Giaùo duïc Tyû leä bieát chöõ ôû Libeâria ngaøy caøng taêng do chính phuû ñang taêng cöôøng heä thoáng tröôøng hoïc. Luaät giaùo duïc cöôõng cheá naêm 1912 quy ñònh vieäc giaùo duïc mieãn phí vaø baét buoäc ñoái vôùi treû em töø 6 ñeán 16 tuoåi. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 58,6 tuoåi, xeáp thöù 201; nam 56,94 tuoåi, nöõ 60,32 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Moânroâvia, Nimba, nuùi Utiri, caùc baõi bieån,... LIBI The State of Libya Vò trí Naèm ôû Baéc Phi, giaùp Ñòa Trung Haûi, Ai Caäp, Xuñaêng, Saùt, Nigieâ, Angieâri vaø Tuynidi. Libi laø nöôùc coù ñöôøng bôø bieån daøi nhaát Ñòa Trung Haûi, coù tröõ löôïng daàu moû haøng ñaàu theá giôùi. Ñòa hình Haàu heát laø khoâ caèn, baèng phaúng ñeán nhöõng ñoàng baèng nhaáp nhoâ, caùc cao nguyeân vaø vuøng ñaát truõng. Khí haäu Ñòa Trung Haûi doïc theo bôø bieån; khoâ, sa maïc trong noäi ñòa. ÔÛ caùc vuøng sa maïc khí haäu khaéc nghieät, ít möa, muøa heø nhieät ñoä coù luùc leân tôùi 50oC. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: 11-12oC, thaùng 7: 27-29oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 25-625 mm. Dieän tích 1.759.540 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 6.411.776 ngöôøi Thuû ñoâ Tôripoâli (Tripoli), soá daân 1.126.010 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Banghazi, Az Zawiyah, Misratah,... Caùc daân toäc ngöôøi Berber vaø Araäp (97%), caùc daân toäc khaùc (3%) (bao goàm Hy Laïp, Manta, Italia, Ai Caäp, Pakixtan, Thoå Nhó Kyø, AÁn Ñoä, Tuynidi). Ngoân ngöõ chính tieáng Araäp; tieáng Italia vaø tieáng Anh cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Hoài doøng Sunni (96,6%), caùc toân giaùo khaùc (3,4%). Ñôn vò tieàn teä dinar Libi (LYD) HDI (2014): 0,724, xeáp thöù 94 56 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Maõ ñieän thoaïi 218. Teân mieàn internet .ly Quoác khaùnh 1-9 (1969) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 15-3-1975 Lòch söû Libi ñaõ töøng bò nhieàu nöôùc thoáng trò. Ñaàu theá kyû XVI, Libi bò Thoå Nhó Kyø chieám ñoùng vaø bò saùp nhaäp vaøo ñeá quoác OÁttoâman. Tröôùc Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát, Libi bò Italia chieám ñoùng; sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai, Libi naèm döôùi söï quaûn lyù cuûa Anh vaø Phaùp. Ngaøy 24-12-1951, Libi tuyeân boá laø moät vöông quoác ñoäc laäp do vua Iñrit ñöùng ñaàu. Ngaøy 1-9-1969, nhöõng só quan treû, ñöùng ñaàu laø ñaïi taù Cañaphi, ñaõ tieán haønh cuoäc caùch maïng laät ñoå Vua Iñrit I vaø nöôùc Coäng hoøa Araäp Libi ñöôïc thaønh laäp. Thaùng 3-1977, Libi thöïc hieän caûi caùch cheá ñoä nhaø nöôùc, tuyeân boá thaønh laäp chính quyeàn nhaân daân, ñoåi teân nöôùc thaønh Giamahiriia Araäp Libi nhaân daân xaõ hoäi chuû nghóa. Cuoái naêm 2010, caùc cuoäc bieåu tình choáng chính phuû ôû moät soá nöôùc Baéc Phi ñaõ lan sang Libi. Thaùng 8-2011, löïc löôïng noåi daäy do Hoäi ñoàng daân toäc chuyeån tieáp (TNC) Libi laõnh ñaïo, ñöôïc söï haäu thuaãn cuûa caùc nöôùc phöông Taây (NATO), ñaõ chieám Thuû ñoâ Tôripoâli. Ngaøy 20-10-2011, löïc löôïng cuûa TNC ñaõ saùt haïi oâng Cañaphi vaø naém quyeàn quaûn lyù ñaát nöôùc. Hieän nay, tình hình Libi vaãn chöa oån ñònh. Chính theå Hoaït ñoäng theo hình thöùc moät chính phuû chuyeån tieáp. Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Hieän laø Chuû tòch TNC. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Cô quan laäp phaùp Hoäi nghò quoác daân. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 97,94 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): -24% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 15.900 USD Ñöôøng boä (2003): 100.024 km. Caûng Az Zawiyah, Marsa al Burayqah (Marsa el Brega), Ra’s Lanuf, Tripoli. CHAÂU PHI 57 Tham gia caùc toå chöùc quoác teá AfDB, AMF, AU, COMESA, FAO, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IDB, IFC, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITU, OIC, OPEC, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UPU, WCO, WHO, WIPO,... Giaùo duïc Tieåu hoïc ôû Libi laø baét buoäc vaø mieãn phí. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 76,26 tuoåi, xeáp thöù 88; nam 74,54 tuoåi, nöõ 78,06 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Tôripoâli, caùc di tích cuûa thôøi Hy Laïp coå vaø ñeá quoác La Maõ ôû Leùptít Manha, Xabranta,... MAÑAGAXCA Coäng hoøa Mañagaxca Republic of Madagascar Vò trí Naèm ôû phía ñoâng nam luïc ñòa chaâu Phi, bao goàm ñaûo Mañagaxca vaø moät soá ñaûo nhoû phuï caän naèm treân AÁn Ñoä Döông ngang phía ñoâng Moâdaêmbích. Laø hoøn ñaûo lôùn thöù tö treân theá giôùi, coù vò trí chieán löôïc doïc theo keânh Moâdaêmbích. Ñòa hình Ñoàng baèng heïp ven bieån; cao nguyeân vaø nuùi non ôû trung taâm. Khí haäu Nhieät ñôùi doïc theo bôø bieån, oân hoøa trong ñaát lieàn, khoâ caèn ôû phía nam. Nhieät ñoä trung bình haèng thaùng: 13-33oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 500- 3.000 mm. Dieän tích 587.041 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 23.812.681 ngöôøi Thuû ñoâ Antananarivoâ (Antananarivo), soá daân 2.486.590 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Toamasina, Fianarantsoa, Mahajanga,... Caùc daân toäc ngöôøi Inñoâneâxia goác Maõ Lai (Merina vaø Betsileo), ngöôøi Cotiers (pha troän giöõa ngöôøi Phi, Inñoâneâxia goác Maõ Lai vaø Araäp - Betsimisaraka, 58 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Tsimihety, Antaisaka, Sakalava), ngöôøi goác Phaùp, ngöôøi goác AÁn Ñoä, ngöôøi Creâoân, ngöôøi Comora. Ngoân ngöõ chính tieáng Phaùp, tieáng Malagasy vaø tieáng Anh. Toân giaùo tín ngöôõng truyeàn thoáng (52%), ñaïo Thieân chuùa (41%), ñaïo Hoài (7%). Ñôn vò tieàn teä Ariary Mañagaxca (MGA) HDI (2014): 0,510, xeáp thöù 154 Maõ ñieän thoaïi 261. Teân mieàn internet .mg Quoác khaùnh 26-6 (1960) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 19-12-1972 Lòch söû Theá kyû VII, ngöôøi Araäp ñeán giao thöông doïc bôø bieån phía taây baéc. Ñeán theá kyû XVI, ngöôøi chaâu AÂu ñeán ñaây buoân baùn. Naêm 1896, Phaùp chieám Mañagaxca laøm thuoäc ñòa. Naêm 1958, Phaùp buoäc phaûi ñeå cho Mañagaxca höôûng quy cheá nöôùc coäng hoøa töï trò trong khoái Coäng ñoàng Phaùp. Ngaøy 26-6-1960, Mañagaxca tuyeân boá ñoäc laäp. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai); Thuû töôùng do Toång thoáng boå nhieäm töø danh saùch caùc öùng cöû vieân do Quoác hoäi ñeà cöû. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao, Toøa aùn hieán phaùp caáp cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 34,05 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 3,3% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 1.400 USD Heä soá Gini (2001): 47,5, xeáp thöù 27 Ñöôøng saét (2014): 836 km. Ñöôøng boä (2010): 37.476 km. Ñöôøng thuûy (2011): 600 km. Caûng Antsiranana (Diego Suarez), Mahajanga, Toamasina, Toliara (Tulear). CHAÂU PHI 59 Tham gia caùc toå chöùc quoác teá AfDB, AU, FAO, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, IDA, IFC, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, ITU, ITUC, SADC, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UPU, WHO, WIPO, WTO,... Giaùo duïc Boä luaät thoâng qua naêm 1976 quy ñònh 6 naêm hoïc baét buoäc. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 65,55 tuoåi, xeáp thöù 175; nam 64,09 tuoåi, nöõ 67,05 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Antananarivoâ, chôï Duma, coâng vieân quoác gia Isalo,... MALAUY Coäng hoøa Malauy Republic of Malawi Vò trí Naèm ôû phía nam chaâu Phi, giaùp Tandania, Moâdaêmbích vaø Daêmbia. Ñòa hình Cao nguyeân heïp, keùo daøi, xen laãn ñoàng baèng, ñoài, nuùi. Khí haäu Nhieät ñôùi; muøa möa töø thaùng 11 ñeán thaùng 5; muøa khoâ töø thaùng 5 ñeán thaùng 11. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: 20-27oC, thaùng 7: 14-19oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 750-2.500 mm. Dieän tích 118.484 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 17.964.697 ngöôøi Thuû ñoâ Liloângueâ (Lilongwe), soá daân 867.469 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Blantyre, Mdudu, Zomba,... Caùc daân toäc ngöôøi Chewa (32,6%), ngöôøi Lomwe (17,6%), ngöôøi Yao (13,5%), ngöôøi Ngoni (11,5%), ngöôøi Tumbuka (8,8%), ngöôøi Nyanja (5,8%), ngöôøi Sena (3,6%), ngöôøi Tonga (2,1%), ngöôøi Ngonde (1%), caùc daân toäc khaùc (3,5%). Ngoân ngöõ chính tieáng Anh vaø tieáng Chichewa; ngoaøi ra tieáng Chinyanja, tieáng Chiyao, tieáng Chitumbuka, tieáng Chilomwe,... cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (82,6%), ñaïo Hoài (13%), caùc toân giaùo khaùc (1,9%), khoâng toân giaùo (2,5%). 60 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Ñôn vò tieàn teä kwacha Malauy (MWK) HDI (2013): 0,414, xeáp thöù 174 Maõ ñieän thoaïi 265. Teân mieàn internet .mw Quoác khaùnh 6-7 (1964) Lòch söû Naêm 1890, Anh chieám Malauy. Töø naêm 1891 ñeán 1964, Anh ñoâ hoä nöôùc naøy vôùi teân goïi laø Niaxalen. Trong nhöõng naêm 1953-1963, Anh saùp nhaäp Niaxalen vôùi Roâdeâdia Baéc (Daêmbia) vaø Roâdeâdia Nam (Daêmbabueâ) thaønh lieân bang Roâdeâdia-Niaxalen thuoäc Anh. Naêm 1963, Niaxalen laïi taùch khoûi lieân bang, giaønh ñöôïc quyeàn töï trò veà ñoái noäi. Ngaøy 6-7-1964, nöôùc naøy tuyeân boá ñoäc laäp vaø laáy laïi teân tröôùc ñaây laø Malauy. Chính theå Coäng hoøa toång thoáng Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc vaø chính phuû Toång thoáng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai). Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi, ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm. Hieán phaùp naêm 1995 ñaõ giaûm tuoåi baàu cöû töø 21 xuoáng 18, ñònh ra heä thoáng hai vieän. Cô quan tö phaùp Toøa thöôïng thaåm toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 19,58 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 5,7% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 1.100 USD Heä soá Gini (öôùc tính 2004): 39, xeáp thöù 68 Ñöôøng saét (2014): 767 km. Ñöôøng boä (2011): 15.450 km. Ñöôøng thuûy (2010): 700 km. Caûng Chipoka, Monkey Bay, Nkhata Bay, Nkhotakota, Chilumba. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá AU, COMESA, FAO, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, IDA, IFAD, IFC, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IPU, ITSO, ITU, ITUC, SADC, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UPU, WHO, WIPO, WTO,... Giaùo duïc Töø naêm 1995, chính phuû quy ñònh giaùo duïc tieåu hoïc mieãn phí. CHAÂU PHI 61 Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 60,66 tuoåi, xeáp thöù 196; nam 58,67 tuoåi, nöõ 62,69 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Hoà Malauy, ñænh nuùi Mulanie, coâng vieân coù caùc troø chôi ôû Kasungu, hoà Maloâmbe,... MALI Coäng hoøa Mali Republic of Mali Vò trí Naèm ôû Taây Phi, giaùp Angieâri, Nigieâ, Buoáckina Phaxoâ, Coát Ñivoa (Bôø bieån Ngaø), Ghineâ, Xeâneâgan, Moâritani. Ñòa hình Phía baéc laø caùc baõi caùt baèng phaúng; phía nam coù vuøng thaûo nguyeân; phía ñoâng baéc laø ñoài nuùi. Khí haäu Töø caän nhieät ñôùi ñeán khoâ caèn; noùng vaø khoâ töø thaùng 2 ñeán thaùng 6; möa, aåm vaø maùt töø thaùng 6 ñeán thaùng 11; laïnh vaø khoâ töø thaùng 11 ñeán thaùng 2. Nhieät ñoä trung bình haèng thaùng: 21-34oC. Thaùng laïnh nhaát (thaùng 1) nhieät ñoä khoâng döôùi 20oC. ÔÛ hoang maïc phía baéc coù nôi nhieät ñoä leân tôùi 52,4oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 150-1.500 mm. Dieän tích 1.240.192 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 16.955.536 ngöôøi Thuû ñoâ Bamacoâ (Bamako), soá daân 2.386.060 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Segou, Mopti, Sikasso,... Caùc daân toäc ngöôøi Mande (Bambara, Malinke, Sarakole) (50%), ngöôøi Peul (17%), ngöôøi Voltaic (12%), ngöôøi Songhai (6%), ngöôøi Tuareg vaø Moor (10%), caùc daân toäc khaùc (5%). Ngoân ngöõ chính tieáng Phaùp (chính thöùc), tieáng Bambara; ngoaøi ra coøn coù ngoân ngöõ chaâu Phi khaùc cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Hoài (94,8%), ñaïo Thieân chuùa (2,4%), toân giaùo khaùc (2%), khoâng toân giaùo vaø khoâng xaùc ñònh (0,8%). Ñôn vò tieàn teä XOF HDI (2013): 0,407, xeáp thöù 176 Maõ ñieän thoaïi 223. Teân mieàn internet .ml 62 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Quoác khaùnh 22-9 (1960) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 31-10-1960 Lòch söû Töø cuoái theá kyû XIX, Mali (mang teân “Xuñaêng thuoäc Phaùp”) naèm döôùi aùch thoáng trò cuûa thöïc daân Phaùp. Thaùng 11 naêm 1958, Lieân bang Mali (khi ñoù goàm Xuñaêng thuoäc Phaùp, Xeâneâgan, Buoáckina Phaxoâ vaø Beânanh) tuyeân boá gia nhaäp khoái Coäng ñoàng Phaùp. Sau ñoù, Buoáckina Phaxoâ vaø Beânanh ra khoûi lieân bang. Ngaøy 20-6-1960, Lieân bang Mali tuyeân boá ñoäc laäp trong khoái Coäng ñoàng Phaùp. Thaùng 8-1960, Xeâneâgan ruùt khoûi lieân bang. Ngaøy 22-9-1960, Xuñaêng taùch ra tuyeân boá ñoäc laäp, laáy teân laø Mali. Cuoäc ñaûo chính quaân söï naêm 1991 do Toång thoáng Amadou Toure ñöùng ñaàu ñaõ chaám döùt cheá ñoä ñoäc taøi ôû Mali. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai); Thuû töôùng do Toång thoáng boå nhieäm. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi, ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao, Toøa aùn hieán phaùp. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 27,5 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 7,2% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 1.700 USD Heä soá Gini (2001): 40,1, xeáp thöù 61 Ñöôøng saét (2014): 593 km. Ñöôøng boä (2009): 22.474 km. Ñöôøng thuûy (2011): 1.800 km. Caûng Koulikoro. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá AU, FAO, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, IDA, IDB, IFAD, IFC, ILO, IMF, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITU, OIC, OIF, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UPU, WHO, WIPO, WTO,... CHAÂU PHI 63 Giaùo duïc Soá tröôøng hoïc ôû noâng thoân raát thöa thôùt. Ñaøo taïo chuyeân nghieäp haàu nhö khoâng coù. Beân caïnh caùc tröôøng coâng coøn coù tröôøng cuûa ngöôøi nöôùc ngoaøi vaø tröôøng toân giaùo tö nhaân. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 55,34 tuoåi, xeáp thöù 208; nam 53,48 tuoåi, nöõ 57,27 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Bamacoâ, soâng Nigieâ, sa maïc Xahara, nhöõng di tích lòch söû cuûa xöù Xuñaêng - Mali thôøi Trung coå ôû Timbeùctu,... MAROÁC Vöông quoác Maroác Kingdom of Morocco Vò trí Naèm ôû taây baéc chaâu Phi, giaùp Ñòa Trung Haûi, Angieâri, Xarauy vaø Ñaïi Taây Döông. Coù vò trí quan troïng doïc theo eo bieån Gibraltar, caùch Taây Ban Nha ñieåm gaàn nhaát laø 13 km. Ñòa hình Vuøng bôø bieån phía baéc vaø noäi ñòa laø vuøng nuùi vôùi nhöõng cao nguyeân roäng lôùn; giöõa caùc daõy nuùi laø caùc thung luõng vaø ñoàng baèng phì nhieâu; phía nam laø moät phaàn phía taây cuûa sa maïc Xahara. Khí haäu Khí haäu Ñòa Trung Haûi, khaéc nghieät hôn khi vaøo saâu trong ñaát lieàn. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: 10-12oC, thaùng 7: 24-28oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 500-1.000 mm (ôû mieàn nam: döôùi 100 mm). Dieän tích 446.550 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 33.322.699 ngöôøi Thuû ñoâ Rabaùt (Rabat), soá daân 1.931.620 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Casablanca, Marrakech, Fes,... Caùc daân toäc ngöôøi Araäp-Berber (99%), caùc daân toäc khaùc (1%). Ngoân ngöõ chính tieáng Araäp (chính thöùc); tieáng ñòa phöông Berber, tieáng Phaùp cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Hoài (99%), caùc toân giaùo khaùc (1%), ñaïo Do Thaùi (khoaûng 6.000 tín ñoà). Ñôn vò tieàn teä dirham Maroác (MAD) 64 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... HDI (2014): 0,628, xeáp thöù 126 Maõ ñieän thoaïi 212. Teân mieàn internet .ma Quoác khaùnh 30-7 (1999), ngaøy Vua Mohammed VI leân ngoâi Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 27-3-1961 Lòch söû Töø theá kyû XI-XII, vuøng ñaát naøy bò ngöôøi La Maõ, ngöôøi Araäp xaâm löôïc vaø thoáng trò. Naêm 1415 bò Taây Ban Nha vaø Boà Ñaøo Nha xaâm chieám moät soá thaønh phoá ven bieån. Naêm 1912, Phaùp vaø Taây Ban Nha kyù hieäp öôùc cuøng nhau ñoâ hoä Maroác, chia Maroác thaønh ba vuøng: vuøng thuoäc Phaùp, vuøng thuoäc Taây Ban Nha vaø vuøng “quoác teá” Tangieâ. Naêm 1955, 1956 laàn löôït Phaùp roài Taây Ban Nha coâng nhaän ñoäc laäp cuûa Maroác. Maroác cuõng chòu aûnh höôûng cuûa laøn soùng bieåu tình ôû caùc nöôùc Trung Ñoâng vaø Baéc Phi cuoái naêm 2010, ñaàu naêm 2011 (Muøa xuaân Araäp). Maroác ñaõ coù moät soá caûi caùch kinh teá vaø chính trò kòp thôøi. Ñaàu thaùng 3-2011, Vua Mohammed VI ñaõ ñoàng yù thaønh laäp moät uûy ban caûi toå hieán phaùp quoác gia; toå chöùc moät cuoäc tröng caàu yù daân ñaàu thaùng 7-2011 ñeå thoâng qua hieán phaùp söûa ñoåi, boå sung; baàu cöû Quoác hoäi tröôùc kyø haïn (thaùng 11-2011). Chính theå Quaân chuû laäp hieán Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Vua. Theo Hieán phaùp söûa ñoåi thaùng 7-2011, Vua laø Toång Tö leänh löïc löôïng vuõ trang, ñöùng ñaàu Hoäi ñoàng toái cao veà an ninh, coù quyeàn boå nhieäm Thuû töôùng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi hai vieän goàm Thöôïng vieän, nhieäm kyø 6 naêm vaø Haï vieän, nhieäm kyø 5 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao, Toøa aùn hieán phaùp. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 259,2 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 2,4% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 7.800 USD Heä soá Gini (öôùc tính 2007): 40,9, xeáp thöù 56 CHAÂU PHI 65 Ñöôøng saét (2014): 2.067 km. Ñöôøng boä (2010): 58.395 km. Caûng Casablanca, Jorf Lasfar, Mohammedia, Safi, Tangier. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá AfDB, EBRD, FAO, G-11, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, IDA, IDB, IFAD, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, OIC, OIF, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UPU, WHO, WIPO, WTO,... Giaùo duïc Trong nhaø tröôøng chuù troïng vaøo vieäc daïy nghi leã toân giaùo vaø loøng yeâu nöôùc. Baäc tieåu hoïc vaø trung hoïc döïa theo moâ hình cuûa Phaùp. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 76,71 tuoåi, xeáp thöù 79; nam 73,64 tuoåi, nöõ 79,94 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Rabaùt, Casablanca, cung ñieän cuûa quoác vöông ôû Tanger, quaûng tröôøng Dema En Phôna, daõy nuùi Attaùtxcô,... MOÂâDAÊMBÍCH Coäng hoøa Moâdaêmbích Republic of Mozambique Vò trí Naèm ôû ñoâng nam chaâu Phi, giaùp Tandania, eo bieån Moâdaêmbích thuoäc AÁn Ñoä Döông, Xoadilen, Nam Phi, Dimbabueâ, Daêmbia vaø Malauy. Ñòa hình Phaàn lôùn laø vuøng ñaát thaáp ven bieån; vuøng ñaát cao ôû trung taâm; cao nguyeân ôû phía taây baéc; nuùi ôû phía taây thoaûi daàn veà phía nam. Khí haäu Mieàn Baéc: Khí haäu caän xích ñaïo, mieàn Nam: nhieät ñôùi. Nhieät ñoä trung bình: 25-28oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 1.500 mm. Dieän tích 799.380 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 25.303.113 ngöôøi Thuû ñoâ Maputoâ (Maputo), soá daân 1.173.990 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Beira, Nampula,... Caùc daân toäc caùc nhoùm boä toäc baûn xöù chieám 99,66% (Makhuwa, Tsonga, Lomwe, Sena vaø caùc boä toäc khaùc); 66 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... ngoaøi ra, coøn moät soá ngöôøi chaâu AÂu (0,06%), ngöôøi AÂu - Phi (0,2%), ngöôøi AÁn Ñoä (0,08%). Ngoân ngöõ chính tieáng Boà Ñaøo Nha laø ngoân ngöõ chính thöùc; tieáng Anh vaø moät soá ngoân ngöõ baûn xöù nhö tieáng Emakhuwa, Xichangana, Cisena, Elomwe, Echuwabo,... cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (28,4%), ñaïo Tin laønh (12,2%), ñaïo Hoài (17,9%), caùc toân giaùo khaùc (22,2%), khoâng toân giaùo (18,7%), khoâng xaùc ñònh (0,6%). Ñôn vò tieàn teä meticai (MZM) HDI (2014): 0,416, xeáp thöù 180 Maõ ñieän thoaïi 258. Teân mieàn internet .mz Quoác khaùnh 25-6 (1975) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 25-6-1975 Lòch söû Ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñeán Moâdaêmbích töø naêm 1498 vaø trong theá kyû tieáp sau nôi ñaây trôû thaønh vuøng ñaát saên baét noâ leä da ñen. Naêm 1609, Boà Ñaøo Nha chính thöùc chieám Moâdaêmbích laøm thuoäc ñòa. Naêm 1951, Moâdaêmbích ñöôïc coi laø “tænh haûi ngoaïi” vaø ñeán thaùng 6-1972, ñöôïc coi nhö moät bang cuûa Boà Ñaøo Nha. Thaùng 6-1974, chính phuû môùi ôû Boà Ñaøo Nha thöøa nhaän quyeàn ñoäc laäp cuûa Moâdaêmbích. Ngaøy 25-6-1975, Moâdaêmbích tuyeân boá ñoäc laäp. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai); Thuû töôùng do Toång thoáng boå nhieäm. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi (nhieäm kyø 5 naêm). Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao, Toøa aùn haønh chính. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 31,21 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 7,4% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 1.200 USD Heä soá Gini (öôùc tính 2008): 45,6, xeáp thöù 39 CHAÂU PHI 67 Ñöôøng saét (2014): 4.787 km. Ñöôøng boä (2009): 30.331 km. Ñöôøng thuûy (2010): 460 km. Caûng Beira, Maputo, Nacala. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá FAO, G-77, IAEA, IBRD, IDA, IDB, IFC, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IPU, ITU, OIC, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UPU, WHO, WIPO, WTO,... Giaùo duïc Coøn khoù khaên, soá löôïng giaùo vieân ñöôïc ñaøo taïo ít. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 52,94 tuoåi, xeáp thöù 214; nam 52,18 tuoåi, nöõ 53,72 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Maputoâ, ñaûo Inhaca, soâng Daêmbeâri, hoà Nyasa,... MOÂRITANI Coäng hoøa Hoài giaùo Moâritani Islamic Republic of Mauritania Vò trí Naèm ôû phía baéc chaâu Phi, giaùp Angieâri, Mali, Xeâneâgan, Ñaïi Taây Döông vaø Xarauy. Ñòa hình Phaàn lôùn laø nhöõng vuøng baèng phaúng vaø khoâ caèn cuûa Xahara; coù moät soá ñoài ôû vuøng mieàn Trung. Khí haäu Sa maïc, thöôøng xuyeân noùng, khoâ, vaø buïi. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: 16-20oC, thaùng 7: 30-32oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: khoaûng 400 mm. Dieän tích 1.030.700 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 3.596.702 ngöôøi Thuû ñoâ Nuaùcsoát (Nouakchott), soá daân 944.804 ngöôøi. Caùc thaønh phoá lôùn Nouadhibou, Kaedi,... Caùc daân toäc ngöôøi Moor da ñen (40%), ngöôøi Moor da traéng (30%), ngöôøi Phi da ñen (30%). Ngoân ngöõ chính tieáng Araäp laø ngoân ngöõ chính thöùc; tieáng Phaùp cuõng ñöôïc söû duïng roäng raõi. Toân giaùo ñaïo Hoài (100%). Ñôn vò tieàn teä ouguiya (MRO) HDI (2014): 0,506, xeáp thöù 156 68 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Maõ ñieän thoaïi 222. Teân mieàn internet .mr Quoác khaùnh 28-11 (1960) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 15-3-1965 Lòch söû Töø theá kyû X, vuøng naøy ñaõ bò ngöôøi Araäp xaâm chieám, ñaïo Hoài ñöôïc truyeàn baù roäng raõi. Töø giöõa theá kyû XIX, Phaùp ñaõ môû roäng vieäc xaâm chieám laõnh thoå Moâritani. Naêm 1903, Moâritani laø ñaát baûo hoä thuoäc Phaùp vaø naêm 1920 trôû thaønh thuoäc ñòa cuûa Phaùp. Naêm 1958, Moâritani ñöôïc töï trò trong khuoân khoå Coäng ñoàng Phaùp. Ngaøy 28-11-1960, Moâritani tuyeân boá ñoäc laäp. Chính theå Coäng hoøa toång thoáng Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm; Thuû töôùng do Toång thoáng boå nhieäm. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi hai vieän goàm: Thöôïng vieän, nhieäm kyø 6 naêm vaø Haï vieän, nhieäm kyø 5 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao, Hoäi ñoàng hieán phaùp. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 15,62 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 6,9% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 4.300 USD Heä soá Gini (2000): 39, xeáp thöù 69 Ñöôøng saét (2014): 728 km. Ñöôøng boä (2010): 10.628 km. Caûng Nouadhibou, Nouakchott. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá AfDB, AMF, AU, FAO, G-77, IAEA, IBRD, IDA, IDB, IFAD, IFC, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ITU, OIC, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UPU, WHO, WIPO, WTO,... Giaùo duïc Chính phuû quy ñònh mieãn phí baäc tieåu hoïc. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 62,65 tuoåi, xeáp thöù 189; nam 60,35 tuoåi, nöõ 65,02 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Sa maïc Xahara, caûng Minôralieâ,...