🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Các Nước Và Một Số Lãnh Thổ Trên Thế Giới Châu Âu, Châu Á Ebooks Nhóm Zalo CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI CHÂU ÂU, CHÂU Á HỘI ĐỒNG CHỈ ĐẠO XUẤT BẢN Chủ tịch Hội đồng PGS.TS. PHẠM VĂN LINH Phó Chủ tịch Hội đồng PHẠM CHÍ THÀNH Thành viên TRẦN QUỐC DÂN TS. NGUYỄN ĐỨC TÀI TS. NGUYỄN AN TIÊM NGUYỄN VŨ THANH HẢO TS. Hoàng Phong Hà (Chủ biên) CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI CHÂU ÂU, CHÂU Á NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA SỰ THẬT HÀ NỘI - 2016 V LÔØI NHAØ XUAÁT BAÛN Thöïc hieän Ñeà aùn trang bò saùch cho cô sôû xaõ, phöôøng, thò traán cuûa Ban Tuyeân giaùo Trung öông vaø goùp phaàn cung caáp theâm thoâng tin phuïc vuï vieäc nghieân cöùu vaø theo doõi tình hình theá giôùi vaø quaù trình hoäi nhaäp quoác teá cuûa nöôùc ta hieän nay, Nhaø xuaát baûn Chính trò quoác gia Söï thaät xuaát baûn cuoán saùch Caùc nöôùc vaø moät soá laõnh thoå treân theá giôùi - chaâu AÂu, chaâu AÙ. Cuoán saùch giôùi thieäu khaùi quaùt nhöõng thoâng tin cô baûn veà caùc nöôùc vaø moät soá laõnh thoå thuoäc khu vöïc chaâu AÂu, chaâu AÙ: ñieàu kieän ñòa lyù, töï nhieân, lòch söû, toå chöùc nhaø nöôùc, kinh teá, vaên hoùa - xaõ hoäi,... Ñeå baïn ñoïc thuaän tieän theo doõi vaø tra cöùu, chuùng toâi xin löu yù moät soá ñieåm: - Danh saùch caùc nöôùc vaø laõnh thoå ñöôïc saép xeáp theo vaàn chöõ caùi tieáng Vieät trong töøng chaâu luïc. - Teân goïi cuûa caùc quoác gia vaø laõnh thoå ñöôïc trình baøy döôùi daïng ngaén goïn, ñaày ñuû baèng tieáng Vieät vaø tieáng Anh. - Dieän tích caùc nöôùc ñöôïc laáy troøn soá. - Trong töøng nöôùc, chuùng toâi chæ phieân aâm teân nöôùc, teân thuû ñoâ, bieån vaø ñaïi döông. - Trong moät soá nöôùc vaãn coøn thieáu soá lieäu caäp nhaät, do ñoù chuùng toâi phaûi söû duïng soá lieäu cuûa caùc naêm tröôùc ñeå baïn ñoïc tham khaûo, nghieân cöùu. VI CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Do noäi dung saùch bao quaùt vaán ñeà khaù roäng, neân ñeå bieân soaïn cuoán saùch naøy, chuùng toâi ñaõ söû duïng nhieàu taøi lieäu tham khaûo töø nhieàu nguoàn khaùc nhau. Vì vaäy, khoù traùnh khoûi moät soá tö lieäu, söï kieän khoâng khôùp nhau giöõa caùc nguoàn daãn, nhaát laø veà teân goïi caùc toân giaùo, daân toäc, ngoân ngöõ,... Ngoaøi ra, trong saùch coøn coù moät soá danh töø, teân goïi, thuaät ngöõ rieâng chuùng toâi chöa coù ñieàu kieän thaåm ñònh. Maëc duø ñaõ heát söùc coá gaéng trong quaù trình bieân soaïn vaø bieân taäp, nhöng chaéc raèng cuoán saùch khoù traùnh khoûi thieáu soùt vaø khieám khuyeát. Chuùng toâi mong nhaän ñöôïc yù kieán ñoùng goùp cuûa baïn ñoïc ñeå hoaøn thieän cuoán saùch trong laàn xuaát baûn sau. Xin giôùi thieäu cuoán saùch cuøng baïn ñoïc. Thaùng 5 naêm 2016 NHAØ XUAÁT BAÛN CHÍNH TRÒ QUOÁC GIA SÖÏ THAÄT VII MUÏC LUÏC Trang Lôøi Nhaø xuaát baûn........................ V CHAÂU AÂU 1 Ailen ........................... 1 2 Aixôlen ......................... 3 3 Anbani ......................... 5 4 Anñoâra ......................... 7 5 Anh ............................ 9 6 AÙo ............................ 12 7 Ba Lan ......................... 14 8 Beâlaruùt ........................ 17 9 Bæ ............................ 19 10 Boà Ñaøo Nha .................... 21 11 Boâxnia vaø Heùcdegoâvina ............ 23 12 Bungari ........................ 26 13 Croâatia ........................ 28 14 Ñan Maïch ...................... 31 15 Ñöùc ........................... 33 16 Extoânia ........................ 36 17 Gibranta ....................... 38 18 Haø Lan ........................ 39 19 Hunggari ....................... 41 20 Hy Laïp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 21 Italia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 22 Laùtvia ......................... 48 23 Líchtenxteân ..................... 50 VIII CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... 24 Lítva .......................... 52 25 Luùcxaêmbua ..................... 54 26 Manta ......................... 56 27 Maxeâñoânia ..................... 58 28 Moânacoâ ........................ 60 29 Moânñoâva ....................... 62 30 Moânteâneâgroâ .................... 64 31 Na Uy ......................... 66 32 Nga ........................... 68 33 Phaùp .......................... 71 34 Phaàn Lan ....................... 74 35 Rumani ........................ 76 36 Seùc ........................... 79 37 Síp ............................ 81 38 Taây Ban Nha .................... 83 39 Thoå Nhó Kyø ..................... 86 40 Thuïy Ñieån ...................... 88 41 Thuïy Só ........................ 90 42 Ucraina ........................ 93 43 Toøa thaùnh Vaticaêng ............... 95 44 Xan Marinoâ ..................... 96 45 Xeùcbia ......................... 98 46 Xloâvakia ...................... 100 47 Xloâvenia ...................... 102 CHAÂU AÙ 1 AÙcmeânia ...................... 105 2 Adeùcbaigian ................... 107 3 AÙpganixtan .................... 109 4 Araäp Xeâuùt ..................... 111 5 AÁn Ñoä ........................ 113 MỤC LỤC IX 6 Baren ......................... 115 7 Baênglañeùt ..................... 117 8 Brunaây ....................... 119 9 Butan ........................ 121 10 Caùc tieåu vöông quoác Araäp thoáng nhaát .................... 123 11 Cadaécxtan ..................... 126 12 Campuchia .................... 128 13 Cata ......................... 130 14 Coâoeùt ........................ 132 15 Cörôgöxtan .................... 134 16 Ñaøi Loan ...................... 136 17 Giooùcñani ..................... 138 18 Grudia ........................ 140 19 Haøn Quoác ..................... 142 20 Inñoâneâxia ..................... 145 21 Iran .......................... 147 22 Iraéc .......................... 150 23 Ixraen ........................ 152 24 Laøo .......................... 154 25 Libaêng ........................ 156 26 Malaixia ...................... 159 27 Manñivô ...................... 161 28 Mianma ....................... 163 29 Moâng Coå ...................... 165 30 Neâpan ........................ 167 31 Nhaät Baûn ...................... 169 32 OÂman ........................ 172 33 Pakixtan ...................... 174 34 Palextin ....................... 176 35 Philíppin ...................... 179 X CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... 36 Taùtgikixtan .................... 181 37 Thaùi Lan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183 38 Timo Lexte .................... 185 39 Coäng hoøa daân chuû nhaân daân Trieàu Tieân ..................... 188 40 Trung Quoác .................... 190 41 Tuoácmeânixtan .................. 194 42 Udôbeâkixtan ................... 196 43 Vieät Nam ..................... 198 44 Xingapo ....................... 201 45 Xri Lanca ...................... 204 46 Xyri .......................... 206 47 Yeâmen ........................ 208 Taøi lieäu tham khaûo chính ............... 211 1 CHAÂU AÂU AILEN Ireland Vò trí Thuoäc Taây AÂu, chieám 5/6 hoøn ñaûo Ailen ôû Baéc Ñaïi Taây Döông, giaùp Baéc Ailen thuoäc Anh vaø eo Xanh Giooùc. Coù vò trí chieán löôïc aùn ngöõ caùc ñöôøng bieån vaø ñöôøng haøng khoâng chuû yeáu giöõa Baéc Myõ vaø Baéc AÂu. Ñòa hình Haàu heát ñoàng baèng töông ñoái baèng phaúng, bao quanh laø ñoài vaø caùc daõy nuùi thaáp. Caùc vaùch ñaù nhoâ ra bieån ôû bôø bieån phía taây. Khí haäu Ñaïi döông, oân hoøa. Muøa ñoâng aám aùp, muøa heø maùt; ñoä aåm khoâng ñoåi; baàu trôøi bò maây che phuû khoaûng moät nöûa thôøi gian trong naêm. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: 5-8oC, thaùng 7: 14-16oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 700-1.500 mm, ôû vuøng nuùi: hôn 2.000 mm. Dieän tích: 70.273 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 4.892.305 ngöôøi Thuû ñoâ Ñublin (Dublin), soá daân 1.154.900 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Cork, Limerick, Galway, Waterford,... Caùc daân toäc ngöôøi Ailen (84,5%), ngöôøi da traéng khaùc (9,8%), ngöôøi goác chaâu AÙ (1,9%), khoâng xaùc ñònh (1,6%), ngöôøi da ñen (1,4%), ngöôøi lai (0,9%). Ngoân ngöõ chính tieáng Anh, tieáng Ailen. Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (84,7%), khoâng toân giaùo (5,7%), coøn laïi laø caùc toân giaùo khaùc vaø khoaûng 1,5% laø chöa xaùc ñònh ñöôïc. Ñôn vò tieàn teä euro (EUR) HDI (2011): 0,908, xeáp thöù 7 Maõ ñieän thoaïi 353. Teân mieàn internet .ie Quoác khaùnh 17-3 (ngaøy Thaùnh Patrick) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 5-4-1996 Lòch söû Ngöôøi Anh baét ñaàu xaâm chieám Ailen töø theá kyû XII vaø chieán tranh giöõa Anh - Ailen keùo daøi hôn baûy 2 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... theá kyû vôùi caùc cuoäc xung ñoät ñaãm maùu. Cuoäc noåi daäy ngaøy thöù hai Leã Phuïc sinh naêm 1916 thaát baïi, sau ñoù chieán tranh giaûi phoùng daân toäc ñaõ dieãn ra trong nhieàu naêm. Hieäp ñònh Anh - Ailen naêm 1921 ñaõ thoûa thuaän taùch 26 tænh mieàn Nam khoûi nöôùc Anh, thaønh laäp nöôùc Ailen töï do. Coøn saùu tænh mieàn Baéc (Ulster) coù theå töï löïa choïn gia nhaäp quoác gia môùi hoaëc vaãn laø moät boä phaän cuûa Anh; cuoái cuøng, saùu tænh mieàn Baéc ñaõ löïa choïn vaãn laø moät boä phaän cuûa Vöông quoác Anh. Ngaøy 29-12-1937, Hieán phaùp môùi cuûa Ailen ra ñôøi, ñoåi teân nöôùc Ailen töï do thaønh Ailen. Naêm 1973, Ailen gia nhaäp Coäng ñoàng chaâu AÂu. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo hình thöùc phoå thoâng ñaàu phieáu vôùi nhieäm kyø 7 naêm, coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai; Thuû töôùng do Haï vieän ñeà cöû vaø ñöôïc Toång thoáng boå nhieäm. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi hai vieän coù nhieäm kyø 5 naêm, goàm Thöôïng vieän vaø Haï vieän, ñöôïc baàu theo hình thöùc phoå thoâng ñaàu phieáu döïa vaøo ñaïi dieän tyû leä. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 236,4 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 5,2% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 51.300 USD Heä soá Gini (2010): 33,9, xeáp thöù 88 Ñöôøng saét (2014): 3.237 km. Ñöôøng boä (2014): 96.036 km. Ñöôøng thuûy (2010): 956 km. Caûng Cork, Dublin, Shannon Foynes, Waterford. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá BIS, CD, CE, EAPC, EBRD, ECB, EIB, EMU, ESA, EU, FAO, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IDA, IEA, IFAD, IFC, IFRCS, IHO, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, CHAÂU AÂU 3 ITU, ITUC, OECD, OPCW, OSCE, Paris Club, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UNTSO, UPU, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Baét buoäc trong 9 naêm, töø 6 ñeán 15 tuoåi, mieãn phí ôû baäc tieåu hoïc vaø trung hoïc. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 80,68 tuoåi, xeáp thöù 31; nam 78,39 tuoåi, nöõ 83,11 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Ñublin, soâng Liffaây, Ñun Laoghaire, laâu ñaøi Kikenny, caùc ñaûo Aran, Waterford,... AIXÔLEN Coäng hoøa Aixôlen Republic of Iceland Vò trí Laø hoøn ñaûo naèm ôû ñoâng baéc chaâu AÂu, giöõa bieån Grinlen vaø Baéc Ñaïi Taây Döông, phía taây baéc cuûa nöôùc Anh. Aixôlen coù vò trí chieán löôïc giöõa bieån Grinlen vaø chaâu AÂu; ôû cöïc taây cuûa chaâu AÂu; nhieàu phaàn ñaát bò phuû baêng hôn so vôùi toaøn boä caùc phaàn ñaát cuûa luïc ñòa chaâu AÂu. Ñòa hình Chuû yeáu laø cao nguyeân ñöôïc phaân boá raûi raùc cuøng vôùi caùc daõy nuùi vaø ñoàng baèng; bôø bieån coù nhieàu caùc vònh saâu. Khí haäu OÂn ñôùi; ñöôïc ñieàu hoøa bôûi caùc luoàng khoâng khí töø Baéc Ñaïi Taây Döông; muøa ñoâng coù gioù nheï; muøa heø aåm öôùt, maùt meû. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: töø -1oC ñeán -5oC vaø thaùng 7: 8-11oC. Hôn 1/10 laõnh thoå (baéc ñaûo) bò baêng giaù phuû quanh naêm. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 400-4.000 mm. Dieän tích 103.000 km2 Soá daân (öôùc tính 2015): 331.918 ngöôøi Thuû ñoâ Raâykiavích (Reykjavik), soá daân 184.171 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Kopavogur Caùc daân toäc pha troän giöõa nhöõng ngöôøi coù nguoàn goác Na Uy vaø ngöôøi Xentô (94%), ngöôøi goác ngoaïi quoác (6%). 4 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Ngoân ngöõ chính tieáng Aixôlen; tieáng Anh, tieáng Baéc AÂu, tieáng Ñöùc ñöôïc duøng nhieàu. Toân giaùo ñaïo Tin laønh doøng Luthô cuûa Aixôlen (73,8%), ñaïo Thieân chuùa (3,6%),... Ñôn vò tieàn teä cuaron Aixôlen (Kr) HDI (2014): 0,899, xeáp thöù 16 Maõ ñieän thoaïi 354. Teân mieàn internet .is Quoác khaùnh 17-6 (1944) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 5-8-1973 Lòch söû Töø theá kyû IX, nhöõng boä toäc ngöôøi Na Uy vaø ngöôøi Xentô (pha troän giöõa ngöôøi Xcoátlen vaø Ailen) ñaõ di cö ñeán sinh soáng treân hoøn ñaûo naøy. Naêm 1397, Aixôlen ñöôïc coi laø moät boä phaän vaø phuï thuoäc vaøo caùc trieàu vua Ñan Maïch. Naêm 1918, Aixôlen tuyeân boá ñoäc laäp nhöng vaãn naèm trong lieân minh vôùi Ñan Maïch. Trong Chieán tranh theá giôùi thöù hai, quaân Anh, sau ñoù laø quaân Myõ ñaõ ñoå boä leân Aixôlen. Naêm 1944, sau cuoäc tröng caàu yù daân, lieân minh Aixôlen - Ñan Maïch giaûi theå. Ngaøy 17-6-1944, Aixôlen chính thöùc tuyeân boá thaønh laäp nöôùc Coäng hoøa Aixôlen. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng; Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng; Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu thoâng qua phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm. Thuû töôùng do Toång thoáng boå nhieäm. Thuû lónh cuûa ñaûng hoaëc cuûa lieân minh caùc ñaûng chieám ña soá trong Quoác hoäi thöôøng trôû thaønh Thuû töôùng. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi (moät vieän), ñöôïc löïa choïn thoâng qua phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 14,34 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 1,8% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 44.000 USD CHAÂU AÂU 5 Heä soá Gini (2006): 28, xeáp thöù 127 Ñöôøng boä (2012): 12.890 km. Caûng Grundartangi, Hafnarfjordur, Reykjavik. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EAPC, EBRD, FAO, FATF, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IDA, IFAD, IFC, IHO, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, NATO, OECD, OSCE, UN, UNCTAD, UNESCO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Baét buoäc trong 10 naêm. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 82,97 tuoåi, xeáp thöù 6; nam 80,81 tuoåi, nöõ 85,22 tuoåi Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Raâykiavích, thaùc Haâylamyvat, ñaûo Veùtman, caùc maïch nöôùc phun vaø caùc suoái nöôùc noùng,... ANBANI Coäng hoøa Anbani Republic of Albania Vò trí Naèm ôû taây nam baùn ñaûo Bancaêng thuoäc ñoâng nam chaâu AÂu, giaùp Moânteâneâgroâ, Xeùcbia, Maxeâñoânia, Hy Laïp, bieån Ionian vaø bieån Añriatic. Coù vò trí chieán löôïc doïc eo bieån Otranto (noái bieån Añriatic vôùi bieån Ionian vaø Ñòa Trung Haûi). Ñòa hình Phaàn lôùn laø ñoài nuùi; ñoàng baèng nhoû heïp doïc theo bôø bieån. Khí haäu OÂn hoøa; muøa ñoâng laïnh, trôøi nhieàu maây, aåm öôùt; muøa heø noùng, trôøi quang maây, khoâ; vuøng trong noäi ñòa maùt vaø aåm hôn. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: 8-9oC, thaùng 7: 24-25oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 800-2.000 mm. Dieän tích 28.748 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 3.029.278 ngöôøi Thuû ñoâ Tirana (Tirane), soá daân 444.580 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Durreùs, Elbasan, Shkoder, Vlore,... 6 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Caùc daân toäc ngöôøi Anbani (82,6%), ngöôøi Hy Laïp (0,9%), caùc daân toäc khaùc (1%), khoâng xaùc ñònh (15,5%). Ngoân ngöõ chính tieáng Anbani (98,8%), tieáng Hy Laïp (0,5%), caùc ngoân ngöõ khaùc (0,6%), khoâng xaùc ñònh (0,1%). Toân giaùo ñaïo Hoài (56,7%), ñaïo Thieân chuùa (10%), ñaïo Chính thoáng Anbani (6,8%),... Ñôn vò tieàn teä leke (leách) - ALL HDi (2011): 0,733, xeáp thöù 85 Maõ ñieän thoaïi 355. Teân mieàn internet .al Quoác khaùnh 28-11 (1912) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 11-2-1950 Lòch söû Anbani ñaõ töøng bò ñeá quoác La Maõ, sau ñoù ñeá quoác Bydaêngtin roài ñeá quoác OÁttoâman (Thoå Nhó Kyø) thoáng trò. Ngaøy 28-11-1912, Anbani giaønh ñöôïc ñoäc laäp. Trong nhöõng naêm 1939-1943, Anbani bò phaùt xít Italia vaø Ñöùc chieám ñoùng. Cuoái naêm 1944, Anbani ñöôïc giaûi phoùng, chính quyeàn daân chuû nhaân daân ñöôïc thieát laäp. Ngaøy 11-1-1946, Anbani tuyeân boá laø nöôùc coäng hoøa nhaân daân vaø xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi. Vaøo cuoái naêm 1991, tình hình chính trò ôû Anbani dieãn bieán phöùc taïp. Töø thaùng 3-1992, Anbani coù söï thay ñoåi theå cheá chính trò, ñaát nöôùc phaùt trieån theo con ñöôøng tö baûn chuû nghóa. Ngaøy 4-4-2008, Anbani gia nhaäp NATO. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng; Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng; Baàu cöû Toång thoáng do Quoác hoäi baàu, nhieäm kyø 5 naêm; Thuû töôùng do Toång thoáng boå nhieäm; noäi caùc do Thuû töôùng ñeà xuaát, Toång thoáng boå nhieäm, Quoác hoäi pheâ chuaån. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi moät vieän, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu vaø baét buoäc. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 31,59 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 1,9% CHAÂU AÂU 7 GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 11.400 USD Heä soá Gini (öôùc tính 2012): 26,9, xeáp thöù 131 Ñöôøng saét (2014): 677 km; Ñöôøng boä (2002): 18.000 km; Ñöôøng thuûy (2011): 41 km; Caûng Durres, Sarande, Shengjin, Vlore. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EAPC, EBRD, FAO, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IDB, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ITU, ITUC, MIGA, NATO, OAS (quan saùt vieân), OIC, OIF, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UNWTO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Mieãn phí vaø baét buoäc ñoái vôùi treû em töø 7 ñeán 15 tuoåi. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 78,13 tuoåi, xeáp thöù 60; nam 75,49 tuoåi, nöõ 81,04 tuoåi Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Tirana, caûng Durres, baõi bieån Vlarô, Apôloânia,... ANÑOÂRA Coâng quoác Anñoâra Principality of Andorra Vò trí Naèm ôû taây nam chaâu AÂu, giöõa Phaùp vaø Taây Ban Nha. Ñòa hình Nuùi non nhaáp nhoâ, coù caùc thung luõng heïp. Khí haäu OÂn ñôùi; muøa ñoâng laïnh, coù tuyeát; muøa heø aám, khoâ. Dieän tích 468 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 85.580 ngöôøi Thuû ñoâ Anñoâra la Venla (Andorra la Vella), soá daân 23.449 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Leo Escande, Canillo, Encamp, La Massana,... 8 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Caùc daân toäc ngöôøi Anñoâra (49%), ngöôøi Taây Ban Nha (24,6%), ngöôøi Boà Ñaøo Nha (14,3%), ngöôøi Phaùp (3,9%), caùc daân toäc khaùc (8,2%). Ngoân ngöõ chính tieáng Catalan; tieáng Phaùp, tieáng Castilia vaø tieáng Boà Ñaøo Nha cuõng ñöôïc söû duïng roäng raõi. Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa. Ñôn vò tieàn teä euro (EUR) HDi (2014): 0,845, xeáp thöù 34 Maõ ñieän thoaïi 376. Teân mieàn internet .ad Quoác khaùnh 25-10 (1955) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 12-6-2007 Lòch söû Anñoâra thaønh laäp naêm 805. Töø naêm 1278, Anñoâra ñaët döôùi quyeàn baûo hoä cuûa Toång thoáng Phaùp vaø Toång giaùm muïc xöù Urôgen cuûa Taây Ban Nha. Naêm 1866, Anñoâra thoâng qua Hieán phaùp. Töø naêm 1933, quyeàn baàu cöû chæ daønh cho nam giôùi. Töø naêm 1970 trôû ñi, nöõ giôùi ñöôïc tham gia baàu cöû. Sau khi thoâng qua Hieán phaùp môùi trong cuoäc tröng caàu yù daân ngaøy 14-3-1993, Anñoâra trôû thaønh quoác gia coù chuû quyeàn. Chính theå Daân chuû nghò vieän (keå töø thaùng 3-1993), nhöng vaãn thöøa nhaän ñöùng ñaàu nhaø nöôùc laø Toång thoáng Phaùp vaø Toång giaùm muïc xöù Catalan cuûa Taây Ban Nha; ñaïi dieän cho hoï ôû ñòa phöông laø caùc vieân chöùc. Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng Phaùp vaø Toång giaùm muïc xöù Catalan cuûa Taây Ban Nha; Ñöùng ñaàu chính phuû Chuû tòch Hoäi ñoàng haønh phaùp; Baàu cöû Chuû tòch Hoäi ñoàng haønh phaùp do Hoäi ñoàng toaøn daân baàu vaø do hai ngöôøi ñöùng ñaàu nhaø nöôùc boå nhieäm chính thöùc, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan laäp phaùp Hoäi ñoàng toaøn daân ñöôïc baàu tröïc tieáp theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao Anñoâra taïi Perpignan, Phaùp, Toøa aùn giaùo hoäi cuûa Toång giaùm muïc Urôgen cuûa Taây Ban Nha. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. CHAÂU AÂU 9 GDP theo PPP (öôùc tính 2012): 3,163 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2012): -1,6% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2011): 37.200 USD Ñöôøng boä (2008): 320 km Tham gia caùc toå chöùc quoác teá CE, FAO, ICAO, ICRM, IFRCS, Interpol, IOC, IPU, ITU, OIF, OPCW, OSCE, UN, UNCTAD, UNESCO, Union Latina, UNWTO, WCO, WHO, WIPO,... Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 82,72 tuoåi, xeáp thöù 8; nam 80,56 tuoåi, nöõ 85,02 tuoåi Danh lam thaéng caûnh Anñoâra la Venla, Leo Escande En Tate, Pa de la Casa, caùc nhaø thôø Thieân chuùa giaùo vaø caùc caây caàu. ANH Lieân hieäp Vöông quoác Anh vaø Baéc Ailen United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland Vò trí Naèm ôû taây baéc luïc ñòa chaâu AÂu, treân quaàn ñaûo Great Britain vaø phaàn baéc ñaûo Ailen; giaùp Ailen, bieån Baéc, eo bieån Maêngsô, eo Xanh Giooùc vaø Ñaïi Taây Döông. Naèm treân con ñöôøng haøng haûi ôû Baéc Ñaïi Taây Döông; caùch Phaùp 35 km, ñöôïc noái lieàn vôùi Phaùp baèng ñöôøng haàm qua eo bieån Maêngsô. Ñòa hình Phaàn lôùn laø ñoài goà gheà vaø caùc ngoïn nuùi thaáp; ñoàng baèng ôû ñoâng vaø ñoâng nam. Khí haäu OÂn ñôùi; oân hoøa bôûi gioù taây nam thònh haønh treân Baéc Ñaïi Taây Döông; hôn moät nöûa soá ngaøy trong naêm baàu trôøi ñaày maây. Nhieät ñoä trung bình thaùng 2: 3-7oC, thaùng 7: 16-17oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 2.000 mm (ôû phía taây), 600-700 mm (vuøng ñoâng nam). Dieän tích 243.610 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 64.088.222 ngöôøi 10 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Thuû ñoâ Luaân Ñoân (London), soá daân 10.189.300 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Birmingham, Manchester, Glasgow, Liverpool, Bristol,... Caùc daân toäc ngöôøi da traéng (87,2%), ngöôøi da ñen (3%), ngöôøi AÁn Ñoä (2,3%), ngöôøi Pakixtan (1,9%), ngöôøi lai (2%), caùc daân toäc khaùc (3,6%). Ngoân ngöõ chính tieáng Anh, tieáng xöù Ueân (khoaûng 26% soá daân söû duïng), tieáng Xcoátlen (khoaûng 60.000 ngöôøi söû duïng). Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (59,5%), ñaïo Hoài (4,4%), ñaïo Hinñu (1,3%), caùc toân giaùo khaùc (2%), khoâng xaùc ñònh vaø khoâng toân giaùo (32,8%). Ñôn vò tieàn teä baûng Anh (£) HDI (2011): 0,863, xeáp thöù 28 Maõ ñieän thoaïi 44. Teân mieàn internet .uk Quoác khaùnh 11-6 (ngaøy sinh cuûa Nöõ hoaøng Anh EÂlidabet II) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 11-9-1973 Lòch söû Chuû nghóa tö baûn ôû Anh phaùt trieån sôùm (cuoái theá kyû XV). Trong nhöõng naêm 1760-1830 dieãn ra cuoäc caùch maïng coâng nghieäp ôû Anh. Naêm 1801, ñaïo luaät hôïp nhaát Anh vaø Baéc Ailen ñöôïc thoâng qua. Neàn coâng nghieäp vaø haøng haûi cuûa Anh phaùt trieån maïnh töø theá kyû XIX. Anh ñaõ ñoùng vai troø môû ñaàu trong vieäc phaùt trieån neàn daân chuû nghò vieän; coù neàn vaên hoùa vaø khoa hoïc tieân tieán nhaát trong soá caùc nöôùc tö baûn chuû nghóa luùc ñoù. Tröôùc Chieán tranh theá giôùi thöù hai, laõnh thoå cuûa ñeá quoác Anh goàm 34,6 trieäu km2 (trong ñoù caùc xöù töï trò chieám 18,8 trieäu km2) vôùi soá daân hôn 700 trieäu ngöôøi. Sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai, ñeá quoác Anh tan raõ vaø Anh ñaõ xaây döïng laïi thaønh moät quoác gia chaâu AÂu hieän ñaïi. Anh laø thaønh vieân cuûa NATO naêm 1949; tham gia Coäng ñoàng kinh teá chaâu AÂu (EEC, nay laø Lieân minh chaâu AÂu - EU) töø naêm 1973. Chính theå Quaân chuû laäp hieán CHAÂU AÂU 11 Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Nöõ hoaøng (treân thöïc teá quyeàn löïc cuûa Nöõ hoaøng chæ mang tính töôïng tröng); Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Anh theo cheá ñoä quaân chuû cha truyeàn con noái. Thuû töôùng do Nöõ hoaøng boå nhieäm vaø ñöôïc Haï vieän pheâ chuaån. Thuû töôùng laø ngöôøi ñöùng ñaàu ñaûng hoaëc lieân minh chieám ña soá trong Haï vieän. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi goàm hai vieän: Thöôïng vieän (Vieän Nguyeân laõo) goàm caùc thöôïng nghò só coù doøng doõi quyù toäc cha truyeàn con noái, nhöõng chính khaùch coù coâng vôùi ñaát nöôùc, caùc giaùm muïc caáp cao cuûa giaùo hoäi Anh; Haï vieän (treân thöïc teá laø cô quan laäp phaùp chuû yeáu), ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm, ngoaïi tröø tröôøng hôïp Haï vieän bò giaûi taùn tröôùc thôøi haïn. Cô quan tö phaùp Toøa toái cao cuûa Anh (ñöôïc thaønh laäp thaùng 10-2009 thay theá Toøa khaùng aùn (Thöôïng vieän Anh). Heä thoáng tö phaùp hoaït ñoäng döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Chuû tòch Thöôïng vieän (vöøa laø chaùnh aùn, vöøa laø thaønh vieân chính phuû). Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 2.569 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 3% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 39.800 USD Heä soá Gini (2012): 32,4, xeáp thöù 109 Ñöôøng saét (2014): 30.858,5 km. Ñöôøng boä (2009): 394.428 km. Ñöôøng thuûy (2009): 3.200 km. Caûng Dover, Felixstowe, Immingham, Liverpool, London, Southampton, Teesport (Anh); Forth Ports (Xcoátlen); Milford Haven (Xöù Ueân) Tham gia caùc toå chöùc quoác teá Australia Group, BIS, EAPC, EBRD, EIB, ESA, EU, FAO, FATF, G-20, G-5, G-7, G-8, G-10, IADB, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IDA, IEA, IFAD, IFC, IHO, ILO, IMF, IMO, IMSO, 12 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, NATO, NSG, OECD, OPCW, OSCE, Paris Club, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UNISFA, UNMISS, UNSC, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Baét buoäc vaø mieãn phí trong 11 naêm, töø 5 ñeán 16 tuoåi. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 80,54 tuoåi, xeáp thöù 33; nam 78,37 tuoåi, nöõ 82,83 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh ÔÛ Luaân Ñoân: Vieän baûo taøng Anh, Tu vieän Xanh Poân, Thaùp ñoàng hoà Big Ben, Cung ñieän Baáckinhham, Nhaø khaùnh tieát, Quaûng tröôøng Tôranxphagô; caùc thaønh phoá: Oxford, Cambridge, Manchester, Glasgow,... AÙO Coäng hoøa AÙo Republic of Austria Vò trí Naèm ôû Trung AÂu, giaùp Seùc, Xloâvakia, Hunggari, Xloâvenia, Italia, Thuïy Só, Líchtenxteân vaø Ñöùc. Coù vò trí chieán löôïc treân con ñöôøng xuyeân chaâu AÂu, vôùi nhieàu ñeøo vaø thung luõng, coù theå deã daøng ñi ngang qua daõy nuùi Anpô. Ñòa hình ÔÛ phía taây vaø phía nam phaàn lôùn laø nuùi (daõy Anpô); doïc theo bieân giôùi phía ñoâng vaø phía baéc chuû yeáu laø ñaát phaúng hoaëc doác thaáp. Khí haäu OÂn ñôùi; luïc ñòa, nhieàu maây; muøa ñoâng laïnh vôùi möa thöôøng xuyeân ôû caùc vuøng ñaát thaáp vaø tuyeát treân nuùi; muøa heø maùt, ñoâi khi coù möa raøo. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: töø -1oC ñeán -4oC, thaùng 7: 15-18oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm laø 500-900 mm, ôû vuøng nuùi laø 2.000 mm. Dieän tích 83.871 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 8.665.550 ngöôøi Thuû ñoâ Vieân (Vienna), soá daân 1.743.280 ngöôøi CHAÂU AÂU 13 Caùc thaønh phoá lôùn Graz, Linz, Salzburg,... Caùc daân toäc ngöôøi AÙo (91,1%), ngöôøi Nam Tö cuõ (4%), ngöôøi Thoå Nhó Kyø (1,6%), ngöôøi Ñöùc (0,9%), caùc daân toäc khaùc hoaëc khoâng xaùc ñònh (2,4%). Ngoân ngöõ chính tieáng Ñöùc (88,6%), tieáng Thoå Nhó Kyø (2,3%), tieáng Xeùcbia (2,2%), tieáng Croâaùt (1,6%), ngoân ngöõ khaùc (5,3%). Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (73,8%), ñaïo Tin laønh (4,9%), ñaïo Hoài (4,2%), caùc toân giaùo khaùc (3%), khoâng xaùc ñònh (2,1%), khoâng toân giaùo (12%). Ñôn vò tieàn teä euro (EUR) HDI (2014): 0,885, xeáp thöù 23 Maõ ñieän thoaïi 43. Teân mieàn internet .at Quoác khaùnh 26-10 (1955) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 1-12-1972 Lòch söû Coäng hoøa AÙo thaønh laäp thaùng 11-1918, sau khi ñeá quoác AÙo - Hung bò suïp ñoå. Thaùng 3-1938, AÙo bò phaùt xít Ñöùc chieám ñoùng. Töø naêm 1945 ñeán 1955, AÙo do quaân Ñoàng minh cai quaûn. Thaùng 5-1955, ñaïi dieän caùc Chính phuû Lieân Xoâ, Anh, Myõ vaø AÙo kyù hieäp öôùc taïi Vieân veà vieäc khoâi phuïc neàn ñoäc laäp vaø daân chuû cuûa AÙo. Ngaøy 26-10-1955, Quoác hoäi AÙo thoâng qua ñaïo luaät khaúng ñònh neàn trung laäp vónh vieãn cuûa Coäng hoøa AÙo. Chính theå Coäng hoøa lieân bang Cô quan haønh phaùp: Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng; Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 6 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai); Thuû töôùng do Toång thoáng boå nhieäm töø thuû lónh cuûa ñaûng hoaëc cuûa lieân minh chieám ña soá trong Quoác hoäi. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi lieân bang goàm hai vieän: Hoäi ñoàng lieân bang, nhieäm kyø 5 hoaëc 6 naêm; Hoäi ñoàng daân toäc, caùc thaønh vieân ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm, ñaûng naøo coù töø 4% soá phieáu trôû leân trong caùc cuoäc baàu cöû Hoäi ñoàng daân toäc môùi ñöôïc tham gia Hoäi ñoàng daân toäc. 14 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao, Toøa aùn haønh chính, Toøa aùn hieán phaùp. Cheá ñoä baàu cöû Töø 16 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 396,8 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 0,4% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 46.600 USD Heä soá Gini (2007): 26,3, xeáp thöù 135 Ñöôøng saét (2014): 5.267,79 km. Ñöôøng boä (2012): 124.508 km. Ñöôøng thuûy (2011): 358 km. Caûng Enns, Krems, Linz, Vienna. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EAPC, EBRD, ECB, EIB, EMU, ESA, EU, FAO, FATF, G-9, IADB, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IDA, IEA, IFAD, IFC, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, MIGA, OECD, OPCW, OSCE, Paris Club, PCA, PFP, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNTSO, UNWTO, UPU, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Baét buoäc trong 9 naêm vaø ñöôïc mieãn phí. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 81,39 tuoåi, xeáp thöù 22; nam 78,76 tuoåi, nöõ 84,15 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Vieân, Trung taâm lieân hoan aâm nhaïc ôû Salzburg, caùc thung luõng xöù Tirol, phong caûnh soâng Ñanuyùp, caùc khu tröôït tuyeát, vuøng hoà Sankameùcguùt, caùc nhaø thôø coù kieán truùc ngheä thuaät töø thôøi Trung coå ôû Toâeâ Ran,... BA LAN Coäng hoøa Ba Lan Republic of Poland Vò trí Naèm ôû Trung AÂu, giaùp bieån Bantích, Nga, Lítva, Beâlaruùt, Ucraina, Xloâvakia, Coäng hoøa Seùc vaø Ñöùc. Ñòa hình Phaàn lôùn laø ñoàng baèng baèng phaúng; nuùi coù ôû bieân giôùi phía nam. CHAÂU AÂU 15 Khí haäu OÂn ñôùi; muøa ñoâng khaéc nghieät ñöôïc laøm dòu bôùt bôûi möa (coù tuyeát) thöôøng xuyeân; muøa heø oân hoøa vôùi möa raøo. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: töø -1oC ñeán -3oC; thaùng 7: 16-19oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm ôû vuøng ñoàng baèng: 500-600 mm, mieàn nuùi: 1.800 mm. Dieän tích 312.685 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 38.562.189 ngöôøi Thuû ñoâ Vaùcsava (Warsaw), soá daân 1.718.210 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Katiwice, Lodz, Gdansk, Krakow,... Caùc daân toäc ngöôøi Ba Lan (96,9%), ngöôøi Silesian (1,1%), ngöôøi Ñöùc (0,2%), ngöôøi Ucraina (0,1%), caùc daân toäc khaùc vaø khoâng xaùc ñònh (1,7%). Ngoân ngöõ chính tieáng Ba Lan (98,2%), Silesian (1,4%), caùc ngoân ngöõ khaùc vaø khoâng xaùc ñònh (2,4%). Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (95%), ñaïo Chính thoáng, ñaïo Tin laønh vaø caùc toân giaùo khaùc (5%). Ñôn vò tieàn teä zlotych (PLN) HDI (2014): 0,843, xeáp thöù 36 Maõ ñieän thoaïi 48. Teân mieàn internet .pl Quoác khaùnh 3-5 (1791) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 4-2-1950 Lòch söû Ba Lan laø moät quoác gia huøng maïnh töø theá kyû XIV ñeán theá kyû XVII. Ñeán theá kyû XVII, Ba Lan bò caùc nöôùc AÙo, Nga vaø Thoå chia caét. Thaùng 11-1918, Ba Lan giaønh ñöôïc ñoäc laäp vaø thieát laäp neàn coäng hoøa. Naêm 1939, Ba Lan bò phaùt xít Ñöùc chieám ñoùng. Thaùng 7-1944, Ba Lan ñöôïc giaûi phoùng, tuyeân boá thaønh laäp nöôùc coäng hoøa nhaân daân, tieán leân xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi. Vaøo cuoái thaäp nieân 1980, Ba Lan laâm vaøo tình traïng khuûng hoaûng saâu saéc. Thaùng 12-1989, Ba Lan ñoåi teân nöôùc thaønh Coäng hoøa Ba Lan. Chính theå Coäng hoøa 16 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng; Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng; Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai); Thuû töôùng do Toång thoáng boå nhieäm vaø ñöôïc Haï vieän pheâ chuaån. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi goàm hai vieän: Thöôïng vieän, nhieäm kyø 4 naêm vaø Haï vieän, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 959,8 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 3,4% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 25.200 USD Heä soá Gini (2009): 34,1, xeáp thöù 95 Ñöôøng saét (2014): 19.837 km. Ñöôøng boä (2012): 412.035 km. Ñöôøng thuûy (2009): 3.997 km. Caûng Gdansk, Gdynia, Swinoujscie, Szczecin. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EAPC, EBRD, EIB, EU, FAO, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IDA, IEA, IFC, IHO, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, MIGA, MONUSCO, NATO, NEA, NSG, OECD, OPCW, OSCE, PCA, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UNMISS, UNOCI, UNWTO, UPU, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Mieãn phí vaø baét buoäc trong 8 naêm. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 77,4 tuoåi, xeáp thöù 71; nam 73,53 tuoåi, nöõ 81,5 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Vieän baûo taøng quoác gia Vaùcsava, Vieän baûo taøng vaên hoïc, nhaø thôø Thaùnh Gioân, Cung ñieän Benveâñe, Vieän baûo taøng Mari Quyri ôû Vaùcsava, thaønh phoá Kracow, ñöôøng moøn Coâpeùcních, Traïi taäp trung Aoxeâvích,... CHAÂU AÂU 17 BEÂâLARUÙT Coäng hoøa Beâlaruùt Republic of Belarus Vò trí Naèm ôû Ñoâng AÂu, giaùp Lítva, Laùtvia, Nga, Ucraina vaø Ba Lan. Ñòa hình Nhìn chung laø baèng phaúng; coù nhieàu hoà vaø ñaàm laày. Khí haäu Muøa ñoâng laïnh, muøa heø maùt vaø aåm; chuyeån tieáp giöõa Khí haäu luïc ñòa vaø ñaïi döông. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: töø -4oC ñeán -8oC, thaùng 7: 17-19oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 500-700 mm. Dieän tích 207.600 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 9.589.689 ngöôøi Thuû ñoâ Minxcô (Minsk), soá daân 1.905.250 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Brest, Gomyel, Grodna, Magilyow, Vitsyebsk. Caùc daân toäc ngöôøi Beâlaruùt (83,7%), ngöôøi Nga (8,3%), ngöôøi Ba Lan (3,1%), ngöôøi Ucraina (1,7%), caùc daân toäc khaùc (3,2%). Ngoân ngöõ chính tieáng Nga (70,2%) ñöôïc duøng phoå bieán; tieáng Beâlaruùt (23,4%), caùc ngoân ngöõ khaùc (6,4%, goàm tieáng Ba Lan vaø tieáng Ucraina) cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Chính thoáng (80%), caùc toân giaùo khaùc (20%, goàm ñaïo Thieân chuùa, ñaïo Tin laønh, ñaïo Do Thaùi vaø ñaïo Hoài). Ñôn vò tieàn teä ruùp Beâlaruùt (BYR) HDI (2011): 0,756, xeáp thöù 65 Maõ ñieän thoaïi 375. Teân mieàn internet .by Quoác khaùnh 3-7 (1944) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 24-1-1992 Lòch söû Nhöõng ngöôøi Xlavô ñeán vuøng Beâlaruùt vaøo khoaûng theá kyû VI. Vaøo theá kyû XVI hình thaønh daân toäc Beâlaruùt. Cuoái theá kyû XVIII saùp nhaäp vaøo Nga. Ngaøy 1-1-1919, nöôùc Coäng hoøa xaõ hoäi chuû nghóa Xoâvieát 18 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Beâlaruxia ñöôïc thaønh laäp. Theo Hieäp öôùc Riga naêm 1921, phaàn taây Beâlaruùt nhaäp vaøo Ba Lan. Naêm 1922, Beâlaruùt gia nhaäp Lieân bang Xoâvieát. Ngaøy 3-7-1944, Beâlaruùt ñöôïc giaûi phoùng khoûi aùch thoáng trò cuûa phaùt xít Ñöùc. Ngaøy 27-8-1991, Beâlaruùt tuyeân boá taùch ra khoûi Lieân bang Xoâvieát vaø trôû thaønh nöôùc ñoäc laäp, laáy teân laø Coäng hoøa Beâlaruùt. Ngaøy 8-12-1999, Beâlaruùt vaø Nga ñaõ kyù hieäp öôùc lieân minh. Chính theå Coäng hoøa toång thoáng Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng; Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng; Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu vôùi nhieäm kyø 5 naêm; Thuû töôùng vaø caùc Phoù Thuû töôùng do Toång thoáng boå nhieäm vôùi söï ñoàng yù cuûa Vieän ñaïi bieåu. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi hai vieän goàm: Hoäi ñoàng Coäng hoøa (Thöôïng vieän) laø vieän ñaïi dieän cho caùc ñòa phöông, nhieäm kyø 4 naêm; Vieän ñaïi bieåu (Haï vieän) do nhaân daân baàu tröïc tieáp, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao, Toøa aùn hieán phaùp. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 172,8 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 1,6% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 18.200 USD Heä soá Gini (2011): 26, xeáp thöù 134 Ñöôøng saét (2014): 5.528 km. Ñöôøng boä (2010): 86.392 km. Ñöôøng thuûy (2011): 2.500 km. Caûng Mazyr. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EAEC, EAPC, EBRD, FAO, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITU, ITUC, OPCW, OSCE, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UNWTO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO,... Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 72,48 tuoåi, xeáp thöù 139; nam 66,91 tuoåi, nöõ 78,38 tuoåi. CHAÂU AÂU 19 Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Minxcô, caùc thaønh phoá Gomyel, Vitsyebsk vaø Magilyow, phaùo ñaøi Brest, nhieàu baûo taøng vaø nhaø thôø lòch söû,... BÆ Vöông quoác Bæ Kingdom of Belgium Vò trí Naèm ôû Taây AÂu, giaùp bieån Baéc, Haø Lan, Ñöùc, Luùcxaêmbua vaø Phaùp. Laø nôi giao nhau cuûa caùc nöôùc tö baûn chuû nghóa Taây AÂu; Bruùcxen laø truï sôû cuûa EU vaø NATO. Ñòa hình Ñoàng baèng ven bieån baèng phaúng ôû taây baéc; ñoài nuùi uoán löôïn ôû trung taâm; caùc ngoïn nuùi goà gheà cuûa vuøng röøng Ardennes ôû phía ñoâng nam. Khí haäu OÂn ñôùi; muøa ñoâng oân hoøa, muøa heø maùt, möa, aåm, nhieàu maây. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: 3oC (ôû vuøng ven bieån), -1oC (ôû vuøng Ardennes); thaùng 7: 18oC vaø 15oC ôû caùc vuøng töông öùng. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 700-900 mm (ôû vuøng nuùi laø 1.500 mm). Dieän tích 30.528 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 11.323.973 ngöôøi Thuû ñoâ Bruùcxen (Brussels), soá daân 2.208.660 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Antwerp, Gent, Charleroi, Liege,... Caùc daân toäc ngöôøi Phleming (58%), ngöôøi Walloon (31%), ngöôøi lai hoaëc daân toäc khaùc (11%). Ngoân ngöõ chính coù ba coäng ñoàng ngoân ngöõ chính laø tieáng Haø Lan (60%), tieáng Phaùp (khoaûng 40%) vaø tieáng Ñöùc (döôùi 1%). Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (75%), caùc toân giaùo khaùc (25%). Ñôn vò tieàn teä euro (EUR) HDI (2011): 0,886, xeáp thöù 18 Maõ ñieän thoaïi 32. Teân mieàn internet .be Quoác khaùnh 21-7 Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 22-3-1973 20 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Lòch söû Bæ trôû thaønh quoác gia ñoäc laäp töø naêm 1830 sau thaéng lôïi cuûa cuoäc ñaáu tranh choáng aùch thoáng trò cuûa Haø Lan. Trong Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát vaø thöù hai, Bæ laø muïc tieâu xaâm löôïc cuûa Ñöùc. Thaùng 9-1944, Bæ ñöôïc giaûi phoùng khoûi phaùt xít Ñöùc. Trong nhöõng naêm sau chieán tranh, tình hình chính trò - xaõ hoäi ôû Bæ khoâng oån ñònh (34 laàn thay ñoåi chính phuû). Thaùng 12-1987, trong nöôùc dieãn ra cuoäc baàu cöû baát thöôøng. Ngaøy 9-5- 1988, chính phuû lieân minh trung taû goàm naêm ñaûng ñöôïc thaønh laäp. Thaùng 7-1993, Quoác hoäi ñaõ boû phieáu söûa ñoåi hieán phaùp, thaønh laäp nhaø nöôùc lieân bang vaø trao quyeàn töï trò töông ñoái cho xöù Flander, Wallonia vaø Bruùcxen vaø cho ba coäng ñoàng ngoân ngöõ. Chính theå Quaân chuû laäp hieán Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Vua; Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng; Baàu cöû Theo cheá ñoä quaân chuû cha truyeàn con noái vaø theo hieán phaùp; Thuû töôùng do Vua boå nhieäm vaø Nghò vieän chuaån y. Cô quan laäp phaùp Nghò vieän goàm hai vieän: Thöôïng vieän, nhieäm kyø 4 naêm vaø Haï vieän, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu vaø baét buoäc. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 483,3 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 1,1% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 43.100 USD Heä soá Gini (öôùc tính 2013): 25,9, xeáp thöù 137 Ñöôøng saét (2014): 3.592 km. Ñöôøng boä (2010): 154.012 km. Ñöôøng thuûy (2012): 2.043 km. Caûng Antwerp, Gent, Liege, Zeebrugge. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá Benelux, BIS, EAPC, EBRD, ECB, EIB, EMU, ESA, EU, FAO, FATF, G-9, G-10, IADB, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IDA, IEA, IFAD, IFC, IFRCS, IGAD (ñoái taùc), IHO, ILO, IMF, CHAÂU AÂU 21 IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, NATO, OECD, OIF, OPCW, OSCE, Paris Club, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UNIFIL, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Baét buoäc vaø mieãn phí trong 12 naêm. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 80,88 tuoåi, xeáp thöù 29; nam 78,3 tuoåi, nöõ 83,58 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Caùc trung taâm thôøi trung coå ôû Brugô, Liege, Louvain, laâu ñaøi ngheä thuaät ôû Bruùcxen, baõi bieån mieàn Baéc,... BOÀ ÑAØO NHA Coäng hoøa Boà Ñaøo Nha Republic of Portugal Vò trí Naèm ôû taây nam chaâu AÂu, giaùp Ñaïi Taây Döông vaø Taây Ban Nha. Caùc ñaûo Azores vaø Madeira chieám vò trí chieán löôïc doïc theo bôø bieån phía taây tieáp giaùp eo bieån Gibralta. Ñòa hình Nuùi non ôû phía baéc soâng Tagus, ñoàng baèng nhaáp nhoâ ôû phía nam. Khí haäu OÂn ñôùi ñaïi döông; phía baéc hôi laïnh vaø coù möa, phía nam aám vaø khoâ hôn. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: 8-11oC (ôû vuøng ñoàng baèng), 3-5oC (ôû vuøng nuùi); thaùng 7: 17-25oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: treân 1.000 mm (ôû mieàn Baéc), treân 2.500 mm (ôû söôøn Xerañô-Extrela). Dieän tích 92.090 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 10.825.309 ngöôøi Thuû ñoâ Lixbon (Lisbon), soá daân 2.868.860 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Porto, Coimbra,... Caùc daân toäc ngöôøi Boà Ñaøo Nha (99%), caùc nhoùm khaùc (1%). Ngoân ngöõ chính tieáng Boà Ñaøo Nha. Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (81%), ñaïo Tin laønh (3,3%), caùc toân giaùo khaùc (0,6%), khoâng xaùc ñònh (8,3%), khoâng toân giaùo (6,8%),... 22 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Ñôn vò tieàn teä euro (EUR) HDI (2011): 0,809, xeáp thöù 41 Maõ ñieän thoaïi 351. Teân mieàn internet .pt Quoác khaùnh 10-6 (1580) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 1-7-1975 Lòch söû Giaønh ñoäc laäp töø theá kyû XII, Boà Ñaøo Nha laø moät trong nhöõng cöôøng quoác treân ñaïi döông, vì vaäy ñaõ chieám ñöôïc nhieàu vuøng ñaát vaø thuoäc ñòa ngay töø theá kyû XV. Naêm 1580, Boà Ñaøo Nha bò ñaët döôùi quyeàn kieåm soaùt cuûa Taây Ban Nha. Naêm 1640, nöôùc naøy giaønh laïi ñöôïc ñoäc laäp. Naêm 1883, cheá ñoä quaân chuû laäp hieán ñöôïc thaønh laäp. Naêm 1910, ôû Boà Ñaøo Nha noå ra cuoäc caùch maïng laät ñoå nhaø vua, tuyeân boá thieát laäp neàn coäng hoøa. Töø naêm 1926, A. de Oliveira Salada thieát laäp cheá ñoä ñoäc taøi phaùt xít. Ngaøy 25-4-1974, sau khi Salada cheát, Phong traøo caùc löïc löôïng vuõ trang ñöôïc söï uûng hoä cuûa nhaân daân ñaõ tieán haønh ñaûo chính quaân söï vaø giaønh ñöôïc thaéng lôïi. Chính quyeàn môùi ñaõ coù nhöõng caûi caùch daân chuû, thoâng qua hieán phaùp môùi baûo ñaûm quyeàn töï do daân chuû cho moïi coâng daân vaø trao traû quyeàn ñoäc laäp cho caùc nöôùc thuoäc ñòa cuûa Boà Ñaøo Nha ôû chaâu Phi. Boà Ñaøo Nha laø moät trong nhöõng thaønh vieân saùng laäp khoái NATO. Chính theå Daân chuû nghò vieän Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng; Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng; Ngoaøi ra coøn coù Hoäi ñoàng nhaø nöôùc hoaït ñoäng nhö cô quan tö vaán cho Toång thoáng; Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai); thuû lónh cuûa ñaûng hoaëc cuûa lieân minh caùc ñaûng chieám ña soá trong Quoác hoäi thöôøng ñöôïc Toång thoáng boå nhieäm laøm Thuû töôùng. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi moät vieän, ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. CHAÂU AÂU 23 Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 281,4 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 0,9% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 27.100 USD Heä soá Gini (öôùc tính 2013): 34,2, xeáp thöù 94 Ñöôøng saét (2014): 3.075,1 km. Ñöôøng boä (2008): 82.900 km. Ñöôøng thuûy (2011): 210 km. Caûng Leixoes, Lisbon, Setubal, Sines. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EAPC, EBRD, ECB, EIB, EMU, ESA, EU, FAO, FATF, IADB, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IDA, IEA, IFAD, IFC, IHO, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, NATO, OECD, OPCW, OSCE, PCA, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, Union Latina, UNMIT, UPU, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Baét buoäc ñoái vôùi treû em trong 9 naêm. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 79,16 tuoåi, xeáp thöù 49; nam 75,92 tuoåi, nöõ 82,62 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Khu phoá coå Lixbon, baõi bieån Angavô, ñaûo Mañaâyra, ñaûo Adoâ, Coimbra,... BOÂâXNIA VAØø HEÙCDEGOÂâVINA Bosnia and Herzegovina Vò trí Naèm ôû ñoâng nam chaâu AÂu, giaùp Croâatia, Xeùcbia, Moânteâneâgroâ vaø bieån Añriatic. Ñòa hình Nuùi non vaø thung luõng. Khí haäu Muøa heø noùng vaø muøa ñoâng laïnh; ôû caùc vuøng cao muøa heø maùt, ngaén vaø muøa ñoâng daøi, khaéc nghieät; ôû caùc vuøng ven bieån Khí haäu caän nhieät ñôùi Ñòa Trung Haûi muøa ñoâng coù möa, aám aùp. Dieän tích 51.197 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 3.867.055 ngöôøi 24 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Thuû ñoâ Xaraevoâ (Sarajevo), soá daân 321.714 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Banja Luka Zenica,... Caùc daân toäc ngöôøi Boâxnia (48,4%), ngöôøi Xeùcbi (32,7%), ngöôøi Croâaùt (14,6%), caùc daân toäc khaùc (4,3%). Ngoân ngöõ chính tieáng Boâxnia, Croâaùt, Xeùcbi. Toân giaùo ñaïo Hoài (40%), ñaïo Chính thoáng (31%), ñaïo Thieân chuùa (15%), caùc toân giaùo khaùc (14%). Ñôn vò tieàn teä marka (BAM) HDI (2011): 0,733, xeáp thöù 74 Maõ ñieän thoaïi 387. Teân mieàn internet .ba Quoác khaùnh 1-3 (1992), ngaøy tröng caàu yù daân veà neàn ñoäc laäp Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 26-1-1996 Lòch söû Tröôùc Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát, Boâxnia vaø Heùcdegoâvina naèm döôùi aùch thoáng trò cuûa ñeá quoác AÙo - Hung. Sau Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát, naèm trong Lieân bang Nam Tö laàn thöù nhaát. Trong Chieán tranh theá giôùi thöù hai, Boâxnia vaø Heùcdegoâvina bò Ñöùc chieám ñoùng. Sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai, Lieân bang Nam Tö laàn thöù hai ñöôïc thaønh laäp, luùc ñaàu laáy teân laø Coäng hoøa nhaân daân Lieân bang Nam Tö, naêm 1963 ñoåi thaønh Coäng hoøa xaõ hoäi chuû nghóa Lieân bang Nam Tö. Boâxnia vaø Heùcdegoâvina laø moät trong saùu nöôùc coäng hoøa trong Lieân bang naøy. Thaùng 10-1991, coäng ñoàng ngöôøi Hoài giaùo ôû Boâxnia vaø Heùcdegoâvina tuyeân boá Boâxnia vaø Heùcdegoâvina ñoäc laäp. Coäng ñoàng ngöôøi Xeùcbi ôû Boâxnia vaø Heùcdegoâvina cuõng toå chöùc tröng caàu yù daân, thaønh laäp nöôùc Coäng hoøa Srpska naèm trong Coäng hoøa Boâxnia vaø Heùcdegoâvina. Trong nhöõng naêm 1992-1995, Boâxnia vaø Heùcdegoâvina laâm vaøo cuoäc noäi chieán ñaãm maùu giöõa coäng ñoàng ngöôøi Xeùcbi, Croâaùt vaø ngöôøi Hoài giaùo. Ngaøy 21-11-1995, taïi Ñaâytôn (Dayton), Ohio, caùc beân tham chieán ñaõ kyù hieäp öôùc hoøa bình, chaám döùt hôn ba naêm xung ñoät ôû Boâxnia vaø Heùcdegoâvina (hieäp öôùc cuoái cuøng ñöôïc kyù taïi Pari CHAÂU AÂU 25 vaøo ngaøy 14-12-1995). Hieäp öôùc Ñaâytôn ñaõ phaân chia Boâxnia vaø Heùcdegoâvina töông ñoái baèng nhau giöõa Lieân bang Hoài giaùo/Croâaùt vaø Coäng hoøa Srpska, trong khi vaãn baûo toaøn ñöôøng bieân giôùi hieän taïi cuûa Boâxnia. Chính theå Coäng hoøa lieân bang Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Chuû tòch Hoäi ñoàng Toång thoáng; Hoäi ñoàng Toång thoáng goàm ba thaønh vieân ñaïi dieän cho daân toäc Xeùcbi, Croâaùt vaø Hoài giaùo. Caùc thaønh vieân luaân phieân laøm toång thoáng (8 thaùng moät laàn). Baàu cöû Ba thaønh vieân Hoäi ñoàng Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai song nhieäm kyø naøy phaûi döôùi 3 naêm). Thuû töôùng do Hoäi ñoàng Toång thoáng boå nhieäm. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi hai vieän goàm: Thöôïng vieän, ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm; Haï vieän (caùc thaønh vieân ñöôïc baàu töø Haï vieän Lieân bang Hoài giaùo/Croâaùt vaø Quoác hoäi cuûa Coäng hoøa Srpska, nhieäm kyø 4 naêm). Ghi chuù: Lieân bang cuûa ngöôøi Boâxnia/Croâaùt cuõng coù Quoác hoäi hai vieän goàm Haï vieän, ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm vaø Thöôïng vieän, ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm; Coäng hoøa Srpska cuõng coù Quoác hoäi, ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn hieán phaùp. Cheá ñoä baàu cöû Töø 16 tuoåi, neáu ñaõ ñi laøm; töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 38,29 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 1,1% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 9.900 USD Heä soá Gini (2007): 36,2, xeáp thöù 84 Ñöôøng saét (2014): 965 km. Ñöôøng boä (2010): 22.926 km. Caûng Bosanska Gradiska, Bosanski Brod, Bosanski Samac, Brcko, Orasje. 26 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EAPC, EBRD, FAO, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IDB, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, MONUSCO, OPCW, OSCE, PFP, SELEC, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO,... Giaùo duïc Mieãn phí vaø baét buoäc ñoái vôùi taát caû treû em trong ñoä tuoåi töø 7 ñeán 15. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 76,55 tuoåi, xeáp thöù 85; nam 73,54 tuoåi, nöõ 79,77 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh ÔÛ thuû ñoâ Xaraevoâ: Nhaø thôø coå (theá kyû XV), toå hôïp caùc coâng trình theå thao cuûa Theá vaän hoäi OÂlimpíc muøa ñoâng,... BUNGARI Coäng hoøa Bungari Republic of Bulgaria Vò trí Naèm ôû ñoâng nam chaâu AÂu, treân baùn ñaûo Bancaêng, giaùp Rumani, bieån Ñen, Thoå Nhó Kyø, Hy Laïp, Maxeâñoânia vaø Xeùcbia.Coù vò trí chieán löôïc gaàn eo bieån Thoå Nhó Kyø; kieåm soaùt tuyeán ñöôøng boä töø chaâu AÂu tôùi Trung Ñoâng vaø chaâu AÙ. Ñòa hình Phaàn lôùn laø nuùi vôùi mieàn ñaát thaáp ôû phía baéc vaø ñoâng nam. Khí haäu OÂn hoøa, khí haäu Ñòa Trung Haûi. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: töø - 2oC ñeán 2oC, thaùng 7: 25oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 450 mm ôû vuøng ñoàng baèng, 1.300 mm ôû vuøng nuùi. Dieän tích 110.879 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 7.186.893 ngöôøi Thuû ñoâ Xoâphia (Sofia), soá daân 1.221.930 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Plovdiv, Varna,... Caùc daân toäc ngöôøi Bungari (76,9%), ngöôøi goác Thoå Nhó Kyø (8%), ngöôøi Digan (4,4%), caùc daân toäc khaùc (0,7%), CHAÂU AÂU 27 khoâng xaùc ñònh (10%). Ngoân ngöõ chính tieáng Bungari laø ngoân ngöõ chính (76,8%), tieáng Thoå Nhó Kyø (8,2%),... Toân giaùo ñaïo Chính thoáng Bungari (59,4%), ngöôøi Hoài giaùo (Sunni) (7,8%), ngöôøi Hoài giaùo (Shia) (0,4%), toân giaùo khaùc (1,7%), khoâng xaùc ñònh (27,4%), khoâng toân giaùo (3,3%). Ñôn vò tieàn teä leva (Lv) HDI (2014): 0,782, xeáp thöù 59 Maõ ñieän thoaïi 359. Teân mieàn internet .bg Quoác khaùnh 3-3 (1878) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 8-2-1950 Lòch söû Töø theá kyû VI, Bungari laø vuøng ñaát cuûa ngöôøi Xlavô, ñeán theá kyû VII coù theâm ngöôøi Bungari noùi tieáng Thoå Nhó Kyø. Vaøo cuoái theá kyû XIV, Bungari naèm döôùi söï thoáng trò cuûa ñeá quoác OÁttoâman. Naêm 1878, Bungari giaønh ñöôïc ñoäc laäp vaø döôùi söï trò vì cuûa nhaø vua ngöôøi Xlavô. Trong Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát, Bungari ñöùng trong phe cuûa Ñöùc vaø AÙo. Trong Chieán tranh theá giôùi thöù hai, Bungari theo khoái lieân minh Ñöùc - Italia - Nhaät. Ngaøy 9-9-1944, vôùi söï giuùp ñôõ cuûa Hoàng quaân Lieân Xoâ, nhaân daân Bungari ñaõ giaønh ñöôïc ñoäc laäp töø tay phaùt xít. Trong nhöõng naêm 1944-1989, chính quyeàn do Ñaûng Coäng saûn laõnh ñaïo; Bungari tieán haønh xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi. Sau khi thay ñoåi theå cheá chính trò (thaùng 11-1989), Bungari chuyeån sang cheá ñoä daân chuû nghò vieän, ña nguyeân chính trò vaø neàn kinh teá thò tröôøng. Bungari gia nhaäp NATO naêm 2004 vaø EU naêm 2007. Chính theå Daân chuû nghò vieän Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng; Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng; Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai); Thuû töôùng do Toång thoáng ñeà cöû vaø Quoác hoäi baàu. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi moät vieän, ñöôïc baàu theo hình thöùc phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm. 28 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 129,1 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 1,7% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 17.900 USD Heä soá Gini (2012): 35,4, xeáp thöù 88 Ñöôøng saét (2014): 5.114 km. Ñöôøng boä (2011): 19.512 km. Ñöôøng thuûy (2009): 470 km. Caûng Burgas, Varna. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EAPC, EBRD, EIB, EU, FAO, G-9, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, NATO, NSG, OIF, OPCW, OSCE, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UNMIL, UPU, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Mieãn phí vaø baét buoäc trong 8 naêm, baäc trung hoïc cuõng ñöôïc mieãn phí. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 74,39 tuoåi, xeáp thöù 120; nam 71,05 tuoåi, nöõ 77,93 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Nhaø thôø Hoài giaùo töø thôøi trung, caän ñaïi; Nhaø thôø Thaùnh Giooùc; Vieän baûo taøng khaûo coå hoïc; Nhaø thôø Aleáchxanñrô Neùpxki; thaønh phoá nghæ maùt Vaùccan vaø caùc baõi taém treân bôø bieån Ñen,... CROÂATIA Coäng hoøa Croâatia Republic of Croatia Vò trí Naèm ôû ñoâng nam chaâu AÂu, giaùp Xloâvenia, Hunggari, Xeùcbia, Boâxnia vaø Heùcdegoâvina vaø bieån Añriatic. AÙn ngöõ phaàn lôùn caùc tuyeán ñöôøng boä töø Taây AÂu ñeán bieån Añriatic vaø eo bieån Thoå Nhó Kyø. Ñòa hình Raát ña daïng; caùc ñoàng baèng baèng phaúng doïc theo bieân giôùi vôùi Hunggari, caùc daõy nuùi thaáp vaø vuøng ñaát cao gaàn bôø bieån Añriatic vaø caùc hoøn ñaûo. CHAÂU AÂU 29 Khí haäu Ñòa Trung Haûi vaø luïc ñòa; Khí haäu luïc ñòa troäi hôn vôùi muøa heø noùng vaø muøa ñoâng laïnh; muøa ñoâng oân hoøa vaø muøa heø khoâ doïc theo bôø bieån. Nhieät ñoä trung bình muøa ñoâng: 5-10oC; thaùng 7: 25-26oC. Dieän tích 56.594 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 4.464.844 ngöôøi Thuû ñoâ Dagreùp (Zagreb), soá daân 687.007 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Split, Rijeka, Dsijek,... Caùc daân toäc ngöôøi Croâaùt (90,4%), ngöôøi Xeùcbi (4,4%), caùc daân toäc khaùc (4,4%), khoâng xaùc ñònh (0,8%). Ngoân ngöõ chính tieáng Croâaùt (95,6%); tieáng Xeùcbi (1,2%), moät soá ngoân ngöõ khaùc vaø khoâng xaùc ñònh (3,2%, bao goàm tieáng Italia, Hunggari, Seùc, Xloâven vaø Ñöùc). Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (86,3%), ñaïo Chính thoáng (4,4%), ñaïo Cô ñoác khaùc (0,4%), ñaïo Hoài (1,5%),... Ñôn vò tieàn teä kuna Croâatia (HRK) HDI (2011): 0,796, xeáp thöù 46 Maõ ñieän thoaïi 385. Teân mieàn internet .hr Quoác khaùnh 25-6 (1991) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 1-7-1994 Lòch söû Tröôùc Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát, Croâatia naèm döôùi aùch thoáng trò cuûa ñeá quoác AÙo - Hung. Sau Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát, Croâatia naèm trong Lieân bang Nam Tö laàn thöù nhaát. Trong Chieán tranh theá giôùi thöù hai, Lieân bang Nam Tö tan raõ. Sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai, Nam Tö trôû thaønh nöôùc ñoäc laäp döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Nguyeân soaùi Titoâ, laáy teân goïi laø nöôùc Coäng hoøa nhaân daân Lieân bang Nam Tö; naêm 1963 ñoåi teân laø Coäng hoøa xaõ hoäi chuû nghóa Lieân bang Nam Tö. Croâatia laø moät trong saùu nöôùc trong Lieân bang Nam Tö laàn thöù hai naøy. Ngaøy 25-6-1991, Croâatia taùch khoûi Nam Tö vaø tuyeân boá ñoäc laäp. Naêm 1998, vuøng ñaát Ñoâng Xlavoânia ñöôïc traû laïi cho Croâatia (theo Hieäp öôùc Ñaâytôn ñöôïc kyù naêm 1995). Thaùng 4-2009, Croâatia gia nhaäp NATO. Chính theå Daân chuû nghò vieän 30 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng; Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng; Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai). Thuû lónh cuûa ñaûng hoaëc cuûa lieân minh caùc ñaûng chieám ña soá trong Quoác hoäi thöôøng ñöôïc Toång thoáng boå nhieäm vaø Quoác hoäi pheâ chuaån laøm Thuû töôùng. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi moät vieän, ñöôïc baàu theo danh saùch caùc ñaûng theo cheá ñoä phoå thoâng ñaàu phieáu, thaønh vieân ñöôïc baàu tröïc tieáp theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu (töø 16 tuoåi neáu coù coâng aên vieäc laøm). GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 88,73 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): -0,4% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 20.900 USD Heä soá Gini (2010): 32, xeáp thöù 112 Ñöôøng saét (2014): 2.722 km. Ñöôøng boä (2015): 26.958 km. Ñöôøng thuûy (2009): 785 km. Caûng Omisalj, Ploce, Rijeka, Sibernik, Split, Vukovar (treân soâng Ñanuyùp). Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EAPC, EBRD, FAO, G-11, IADB, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IDA, IFAD, IFC, IFRCS, IHO, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, NATO, OSCE, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UNWTO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Cô baûn laø baét buoäc vaø mieãn phí, baét ñaàu töø 7-8 tuoåi. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 76,61 tuoåi, xeáp thöù 80; nam 73,02 tuoåi, nöõ 80,4 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thaønh phoá Dubrovnik vôùi nhöõng coâng trình coå baèng ñaù, Thuû ñoâ Dagreùp, baõi bieån Añriatic,... CHAÂU AÂU 31 ÑAN MAïCH Vöông quoác Ñan Maïch Kingdom of Denmark Vò trí Naèm ôû Baéc AÂu; giaùp bieån Bantích, Coäng hoøa lieân bang Ñöùc vaø bieån Baéc. Kieåm soaùt eo bieån Ñan Maïch noái bieån Bantích vôùi bieån Baéc. Ñòa hình Ñoàng baèng thaáp vaø baèng phaúng, coù choã hôi nhaáp nhoâ. Khí haäu OÂn ñôùi; aåm vaø u aùm; muøa ñoâng coù nhieàu gioù vaø khoâng laïnh laém; muøa heø maùt. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: gaàn 0oC, thaùng 7: 16oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 800 mm. Dieän tích 43.094 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 5.581.503 ngöôøi Thuû ñoâ Coâpenhagen (Copenhagen), soá daân 1.254.810 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Aalborg, Aarhus, Odense Caùc daân toäc ngöôøi Ñan Maïch (87%), caùc daân toäc khaùc (13%). Ngoân ngöõ chính tieáng Ñan Maïch, tieáng Anh ñöôïc duøng roäng raõi; ngoaøi ra tieáng Faroe, Greenland (thoå ngöõ Eskimo), Ñöùc (moät nhoùm nhoû) cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Tin laønh doøng Luthô (80%), ñaïo Hoài (4%), toân giaùo khaùc (16%). Ñôn vò tieàn teä krone Ñan Maïch (DKK) HDI (2014): 0,923, xeáp thöù 4 Maõ ñieän thoaïi 45. Teân mieàn internet .dk Quoác khaùnh 5-6 (1849) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 25-11-1971 Lòch söû Nhaø nöôùc Ñan Maïch hình thaønh vaøo khoaûng theá kyû IX-X. Naêm 1849, tuyeân boá thaønh laäp cheá ñoä quaân chuû laäp hieán. Trong Chieán tranh theá giôùi thöù hai, Ñan Maïch bò phaùt xít Ñöùc chieám ñoùng. Thaùng 5-1945, Ñan Maïch ñöôïc giaûi phoùng. Hieán phaùp ñöôïc söûa ñoåi 32 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... naêm 1953 cho pheùp phuï nöõ ñöôïc quyeàn leân ngoâi. Naêm 1972, Nöõ hoaøng Magôrít II leân ngoâi sau khi vua cha laø Freâñeârích qua ñôøi. Chính theå Quaân chuû laäp hieán Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Nöõ hoaøng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Ñan Maïch theo cheá ñoä cha truyeàn con noái. Baàu cöû Thuû lónh cuûa ñaûng hoaëc cuûa lieân minh caùc ñaûng chieám ña soá trong Quoác hoäi thöôøng ñöôïc Nöõ hoaøng boå nhieäm laøm Thuû töôùng. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi moät vieän, ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu treân cô sôû ñaïi dieän tyû leä, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 250,7 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 1,1% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 44.600 USD Heä soá Gini (öôùc tính 2011): 24,8, xeáp thöù 142 Ñöôøng saét (2014): 2.414 km. Ñöôøng boä (2012): 73.929 km. Ñöôøng thuûy (2010): 400 km. Caûng Aalborg, Aarhus, Copenhagen, Ensted, Esbjerg, Fredericia, Kalundborg. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá BIS, CBSS, EAPC, EBRD, EIB, ESA, EU, FAO, FATF, G-9, IADB, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IDA, IEA, IFAD, IFC, IHO, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, NATO, OECD, OPCW, OSCE, Paris Club, PCA, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UNMISS, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Mieãn phí vaø baét buoäc ôû caáp giaùo duïc phoå thoâng. Laø moät trong nhöõng nöôùc coù ngaân saùch giaùo duïc lôùn nhaát theá giôùi. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 79,25 tuoåi, xeáp thöù 47; nam 76,82 tuoåi, nöõ 81,81 tuoåi. CHAÂU AÂU 33 Danh lam thaéng caûnh Nhöõng phoá coå ôû Coâpenhagen, laâu ñaøi Kroânboác ôû Ensigô, baûo taøng Viking ôû Roátkin, nhaø ôû cuûa nhaø vaên Anñeùcxen ôû OÂñensô,... ÑÖÙC Coäng hoøa lieân bang Ñöùc Federal Republic of Germany Vò trí Naèm ôû trung taâm chaâu AÂu, giaùp Ñan Maïch, bieån Bantích, Ba Lan, Coäng hoøa Seùc, AÙo, Thuïy Só, Phaùp, Luùcxaêmbua, Bæ, Haø Lan vaø bieån Baéc. Coù vò trí chieán löôïc ôû ñoàng baèng Baéc AÂu vaø loái vaøo bieån Bantích. Ñòa hình Vuøng ñaát thaáp ôû phía baéc; vuøng ñaát cao ôû trung taâm; daõy nuùi Anpô ôû phía nam. Khí haäu OÂn ñôùi vaø bieån; muøa heø vaø muøa ñoâng hôi laïnh, nhieàu maây vaø aåm öôùt; gioù noàm nhieät ñôùi vuøng Anpô, thænh thoaûng aám; ñoä aåm cao. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: 0-3oC; thaùng 7: 16-20oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 600-800 mm; ôû vuøng nuùi 1.000-2.000 mm. Dieän tích 357.022 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 80.854.408 ngöôøi Thuû ñoâ Beùclin (Berlin), soá daân 3.547.290 ngöôøi Ngaøy 24-6-1990, Quoác hoäi Coäng hoøa lieân bang Ñöùc ñaõ boû phieáu choïn Beùclin laø thuû ñoâ cuûa nöôùc Ñöùc thoáng nhaát. Vieäc dôøi thuû ñoâ töø Bon veà Beùclin phaûi tieán haønh trong nhieàu naêm; naêm 1999 nghò vieän ñaõ chuyeån veà Beùclin, nhöng ôû Bon vaãn coøn moät soá boä. Caùc thaønh phoá lôùn Bon, Hamburg, Munich, Cologne, Frankfurt,... Caùc daân toäc ngöôøi Ñöùc (91,5%), ngöôøi Thoå Nhó Kyø (2,4%), caùc daân toäc khaùc (6,1%). Ngoân ngöõ chính tieáng Ñöùc. Toân giaùo ñaïo Tin laønh (34%), ñaïo Thieân chuùa (34%), ñaïo Hoài (3,7%), toân giaùo khaùc hoaëc khoâng xaùc ñònh (28,3%). Ñôn vò tieàn teä euro (EUR) 34 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... HDI (2014): 0,916, xeáp thöù 6 Maõ ñieän thoaïi 49. Teân mieàn internet .de Quoác khaùnh 3-10 (1990) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 23-9-1975 Lòch söû Nöôùc Ñöùc tröôùc khi thoáng nhaát thuoäc chuû quyeàn cuûa ngöôøi Phoå, bao goàm nhieàu vöông quoác vaø laõnh ñòa nhoû. Thuû töôùng Phoå Bixmaùc laø ngöôøi thieát laäp ñeá cheá Ñöùc. Vua Vinhem I ñaõ tuyeân boá leân ngoâi ôû Veùcxaây. Sau Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát, Ñöùc baïi traän, buoäc phaûi nhöôïng laïi ñaát ñai, thuoäc ñòa, thanh toaùn nhöõng khoaûn boài thöôøng chieán tranh lôùn cho phe Ñoàng minh (Anh - Phaùp). Trong Chieán tranh theá giôùi thöù hai, cheá ñoä ñoäc taøi phaùt xít Hítle ñaõ thaûm saùt haøng trieäu ngöôøi, gaây thaûm hoïa cho nhaân loaïi. Sau chieán tranh, khu vöïc do Myõ, Anh, Phaùp chieám ñoùng (Taây Ñöùc) ñaõ thaønh laäp nöôùc Coäng hoøa lieân bang Ñöùc vaøo ngaøy 7-9- 1949 theo cheá ñoä tö baûn chuû nghóa, coøn ôû khu vöïc do Lieân Xoâ (cuõ) kieåm soaùt ñaõ thaønh laäp nöôùc Coäng hoøa daân chuû Ñöùc vaøo ngaøy 7-10-1949 theo cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa. Ngaøy 3-10-1990, Coäng hoøa lieân bang Ñöùc vaø Coäng hoøa daân chuû Ñöùc thoáng nhaát thaønh Coäng hoøa lieân bang Ñöùc (goïi taét laø nöôùc Ñöùc). Thaùng 1-1999, Ñöùc vaø 10 quoác gia khaùc ôû chaâu AÂu baét ñaàu aùp duïng ñoàng tieàn chung chaâu AÂu (euro). Chính theå Coäng hoøa lieân bang Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Ñaïi hoäi lieân bang - moät nöûa goàm toaøn boä thaønh vieân cuûa Quoác hoäi lieân bang vaø moät nöûa goàm caùc ñaïi bieåu ñöôïc baàu töø Quoác hoäi cuûa 16 bang - baàu Toång thoáng vôùi nhieäm kyø 5 naêm; Quoác hoäi lieân bang baàu Thuû töôùng theo ña soá tuyeät ñoái phieáu uûng hoä, nhieäm kyø 4 naêm. Thuû töôùng coù quyeàn thaønh laäp Chính phuû lieân bang. CHAÂU AÂU 35 Cô quan laäp phaùp Goàm hai vieän: Quoác hoäi lieân bang (Haï vieän), ñöôïc baàu baèng hình thöùc phoå thoâng ñaàu phieáu theo heä thoáng keát hôïp giöõa ñaïi dieän tröïc tieáp vaø ñaïi dieän theo tyû leä, coù nhieäm kyø 4 naêm. Caùc ñaûng tham gia tranh cöû phaûi giaønh ñöôïc ít nhaát 5% soá phieáu baàu môùi ñöôïc tham gia Quoác hoäi. Hoäi ñoàng lieân bang (Thöôïng vieän) do Quoác hoäi caùc bang cöû, moãi bang coù töø 3 ñeán 6 gheá tuyø thuoäc vaøo soá daân. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao lieân bang, Toøa aùn hieán phaùp lieân bang. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 3.748 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 1,6% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 46.200 USD Heä soá Gini (2006): 27, xeáp thöù 130 Ñöôøng saét (2014): 43.468,3 km. Ñöôøng boä (2010): 645.000 km. Ñöôøng thuûy (2012): 7.467 km. Caûng Bremen, Bremerhaven, Duisburg, Hamburg, Karlsruhe, Lubeck, Neuss-Dusseldorf, Rostock, Wilhemshaven. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EAPC, EBRD, ECB, EIB, EMU, ESA, EU, FAO, FATF, G-20, G-5, G-7, G-8, G-10, IADB, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IDA, IEA, IFAD, IFC, IFRCS, IHO, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, MIGA, NATO, OECD, OPCW, OSCE, Paris Club, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UNMIL, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Baét buoäc vaø phoå caäp laø 12 naêm. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 80,57 tuoåi, xeáp thöù 32; nam 78,26 tuoåi, nöõ 83 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thaønh phoá Munich, soâng Rhin, caùc thaønh phoá Bon, Dresden, Stuttgart, thung luõng Mosen,... 36 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... EXTOÂNIA Coäng hoøa Extoânia Republic of Estonia Vò trí Naèm ôû Ñoâng AÂu, giaùp bieån Bantích, vònh Phaàn Lan, Nga, Laùtvia vaø vònh Riga. Ñòa hình Ñaàm laày, ñaát thaáp. Khí haäu Ñaïi döông, aåm öôùt, muøa ñoâng khoâng laïnh laém, muøa heø maùt. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: 6oC, thaùng 7: 17oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 600- 700 mm. Dieän tích 45.228 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 1.265.420 ngöôøi Thuû ñoâ Talin (Tallinn), soá daân 391.713 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Tartu, Tarme, Narva,... Caùc daân toäc ngöôøi Extoânia (68,7%), ngöôøi Nga (24,8%), ngöôøi Ucraina (1,7%), ngöôøi Beâlaruùt (1%), ngöôøi Phaàn Lan (0,6%), caùc daân toäc khaùc (1,6%), khoâng xaùc ñònh (1,6%). Ngoân ngöõ chính tieáng Extoânia (chính thöùc, 68,5%); tieáng Nga (29,6%), tieáng Ucraina (0,6%), caùc ngoân ngöõ khaùc (1,2%), khoâng xaùc ñònh (0,1%). Toân giaùo ñaïo Tin laønh (9,9%), ñaïo Chính thoáng (16,2%), ñaïo Thieân chuùa (1,4%), caùc toân giaùo khaùc vaø khoâng xaùc ñònh (32%), khoâng toân giaùo (6,1%),... Ñôn vò tieàn teä kroon Extoânia (EEK). Töø ngaøy 1-1- 2011 söû duïng ñoàng Euro HDI (2014): 0,861, xeáp thöù 30 Maõ ñieän thoaïi 372. Teân mieàn internet .ee Quoác khaùnh 24-2 (1918) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 20-2-1992 Lòch söû Vaøo theá kyû XIII, Extoânia bò Ñöùc thoân tính; ñeán giöõa theá kyû XVII laïi rôi vaøo tay ngöôøi Thuïy Ñieån. Naêm 1721, Extoânia bò saùp nhaäp vaøo ñeá cheá Nga. Ngaøy 24-2-1918, nöôùc Coäng hoøa Extoânia ra ñôøi. Töø thaùng CHAÂU AÂU 37 8-1940, Extoânia gia nhaäp Lieân bang Coäng hoøa xaõ hoäi chuû nghóa Xoâvieát. Ngaøy 20-8-1991, Extoânia tuyeân boá laø nöôùc coäng hoøa ñoäc laäp. Naêm 2004, Extoânia gia nhaäp NATO vaø EU. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng do Quoác hoäi baàu, nhieäm kyø 5 naêm; neáu khoâng ñaït ñöôïc 2/3 soá phieáu baàu trong ba laàn baàu thì UÛy ban baàu cöû ñaëc bieät (goàm ñaïi bieåu Quoác hoäi vaø ñaïi bieåu cuûa taát caû caùc Hoäi ñoàng ñòa phöông) seõ baàu Toång thoáng baèng caùch löïa choïn moät trong hai öùng cöû vieân coù soá phieáu baàu cao nhaát. Thuû töôùng do Toång thoáng ñeà cöû vaø Quoác hoäi pheâ duyeät. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu ñoái vôùi caùc coâng daân Extoânia. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 36,78 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 2,9% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 27.900 USD Heä soá Gini (2013): 32,9, xeáp thöù 105 Ñöôøng saét (2014): 1.196 km. Ñöôøng boä (2011): 58.412 km. Ñöôøng thuûy (2011): 335 km. Caûng Kuivastu, Kunda, Muuga, Parnu Reid, Sillamae, Tallinn. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EAPC, EBRD, EIB, EMU, EU, FAO, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IFC, IHO, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, NATO, NSG, OECD, OPCW, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Treû em baét ñaàu ñi hoïc vaøo naêm 6 tuoåi. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 76,47 tuoåi, xeáp thöù 86; nam 71,64 tuoåi, nöõ 81,53 tuoåi. 38 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Talin, nhaø thôø Ambla, hoà Kali, nhaø thôø Karra, nuùi Xau, Munamghi, di tích laâu daøi Tonxô, caùc khu baûo toàn thieân nhieân vaø nhieàu thaùc nöôùc,... GIBRANTA Gibraltar Vò trí Naèm ôû taây nam chaâu AÂu, giaùp Taây Ban Nha (treân ñaát lieàn), noái Ñòa Trung Haûi vaø Baéc Ñaïi Taây Döông. Coù vò trí chieán löôïc treân eo bieån Gibranta. Ñòa hình Vuøng ñaát ven bieån heïp, thaáp, naèm saùt nuùi ñaù Gibranta. Khí haäu Ñòa Trung Haûi; muøa ñoâng aám, muøa heø maùt. Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 29.258 ngöôøi Thuû phuû Gibranta (Gibraltar) Caùc daân toäc ngöôøi Taây Ban Nha, ngöôøi Italia, ngöôøi Anh, ngöôøi Boà Ñaøo Nha,... Ngoân ngöõ chính tieáng Anh, tieáng Taây Ban Nha, tieáng Italia, tieáng Boà Ñaøo Nha cuõng ñöôïc söû duïng roäng raõi. Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (78,1%), Giaùo hoäi Anh (7%), ñaïo Hoài (4%), ñaïo Tin laønh (3,2%), ñaïo Do Thaùi (2,1%),... Ñôn vò tieàn teä baûng Gibranta (GIP) HDI (2014): 0,961, xeáp thöù 20 Maõ ñieän thoaïi 350. Teân mieàn internet .gi Quoác khaùnh ngaøy thöù Hai trong tuaàn thöù hai cuûa thaùng 3. Tình traïng ñoäc laäp Laõnh thoå phuï thuoäc vaøo Vöông quoác Anh. Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu laõnh thoå Nöõ hoaøng Anh; ñaïi dieän cho Nöõ hoaøng laø Toaøn quyeàn. Ñöùng ñaàu chính quyeàn Quoác vuï khanh. Hoäi ñoàng thaønh phoá Gibranta coù nhieäm vuï tö vaán cho Toaøn quyeàn. Baàu cöû Theo cheá ñoä quaân chuû cha truyeàn con noái; Toaøn quyeàn do Nöõ hoaøng boå nhieäm; Quoác vuï khanh do Toaøn quyeàn boå nhieäm. CHAÂU AÂU 39 Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2013): 1,85 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2008): 6% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2008): 43.000 USD Ñöôøng boä (2007): 29 km. Caûng Gibraltar. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá ICC (NGOs), Interpol, UPU. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 79,28 tuoåi, xeáp thöù 46; nam 76,43 tuoåi, nöõ 82,34 tuoåi. HAØ LAN Vöông quoác Haø Lan Kingdom of the Netherlands Vò trí Naèm ôû Taây AÂu, giaùp bieån Baéc, Ñöùc, Bæ. Naèm ôû cöûa ba con soâng chuû yeáu cuûa chaâu AÂu laø Ranh (Rhine), Maas (Meuse) vaø soâng Sen (Schelde). Ñòa hình Chuû yeáu laø ñaát thaáp ôû ven bieån vaø ñöôïc khai hoang do laán bieån; coù moät soá ñoài ôû phía ñoâng nam. Khí haäu OÂn hoøa, ñaïi döông, muøa heø maùt vaø muøa ñoâng aám. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: töø -3oC ñeán -1oC, thaùng 7: 17-20oC. Dieän tích 41.543 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 16.947.904 ngöôøi Thuû ñoâ Amxteùcñam (Amsterdam); Hague laø nôi chính phuû ñaët truï sôû; soá daân 1.083.570 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Rotterdam, The Hague, Utrecht,... Caùc daân toäc ngöôøi Haø Lan (80,7%), ngöôøi thuoäc caùc nöôùc chaâu AÂu khaùc (5%), ngöôøi Inñoâneâxia (2,4%), ngöôøi Thoå Nhó Kyø (2,2%), ngöôøi Xurinam (2%), ngöôøi Maroác (2%), ngöôøi Caribeâ (0,8%), caùc nhoùm daân toäc 40 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... khaùc (4,9%). Ngoân ngöõ chính tieáng Haø Lan; tieáng Anh vaø Ñöùc ñöôïc duøng phoå bieán. Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (28%), ñaïo Tin laønh (19%), toân giaùo khaùc (11%), khoâng toân giaùo (42%). Ñôn vò tieàn teä euro (EUR) HDI (2014): 0,922, xeáp thöù 5 Maõ ñieän thoaïi +31, +599. Teân mieàn internet .nl Quoác khaùnh 30-4 (Koninginnedag). Ngaøy sinh cuûa Nöõ hoaøng Juliana (30-4-1909 – 20-3-2004), thaân maãu cuûa Nöõ hoaøng ñöông nhieäm Beatrix. Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 9-4-1973 Lòch söû Naêm 1640, caùch maïng tö saûn ñaõ noå ra sôùm nhaát ôû Haø Lan. Ñaây laø thôøi kyø Haø Lan thaâu toùm nhieàu thuoäc ñòa. Nhöng töø nöûa sau theá kyû XVII vaø theá kyû XVIII, caùc cuoäc chieán tranh giaønh giaät quyeàn lôïi giöõa Haø Lan vôùi caùc nöôùc thöïc daân khaùc ñaõ laøm cho Haø Lan suy yeáu daàn vaø maát nhieàu thuoäc ñòa. Cuoái theá kyû XVIII, Haø Lan bò Phaùp thoân tính. Naêm 1813, Haø Lan ñöôïc ñoäc laäp vaø theo cheá ñoä quaân chuû. Naêm 1848, Haø Lan chuyeån sang cheá ñoä quaân chuû laäp hieán. Thaùng 10-2010, nhöõng quoác gia töï trò cuûa Haø Lan tröôùc ñaây ñaõ bò giaûi theå vaø ba ñaûo nhoû nhaát - Bonaire, Sint Eustatius vaø Saba - trôû thaønh caùc thaønh phoá töï trò ñaëc bieät trong cô caáu haønh chính cuûa Haø Lan. Chính theå Quaân chuû laäp hieán Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Quoác vöông. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Thuû lónh cuûa ñaûng (hoaëc lieân minh) chieám ña soá trong Haï vieän thöôøng ñöôïc Quoác vöông boå nhieäm laøm Thuû töôùng. Quoác vöông cuõng boå nhieäm caùc phoù thuû töôùng. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi goàm hai vieän: Thöôïng vieän, ñöôïc baàu giaùn tieáp thoâng qua Hoäi ñoàng tænh ôû 12 tænh trong nöôùc, nhieäm kyø 4 naêm; Haï vieän, ñöôïc baàu tröïc tieáp theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. CHAÂU AÂU 41 Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 808,8 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 1% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 48.000 USD Heä soá Gini (2013): 25,1, xeáp thöù 139 Ñöôøng saét (2014): 3.223 km. Ñöôøng boä (2014): 138.641 km. Ñöôøng thuûy (2012): 6.237 km. Caûng Amsterdam, IJmuiden, Moerdijk, Rotterdam, Terneuzen, Vlissingen. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EBRD, EU, FAO, G-10, IADB, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IDA, IEA, IFAD, IFC, IFRCS, IHO, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, NATO, OECD, OSCE, Paris Club, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UNWTO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO, ZC,... Giaùo duïc Heä thoáng giaùo duïc 11 naêm (töø 5 ñeán 16 tuoåi) baét buoäc vaø mieãn phí. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 81,23 tuoåi, xeáp thöù 24; nam 79,11 tuoåi, nöõ 83,47 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Amxteùcñam, Baûo taøng Ritkô, Cung ñieän Hoaøng gia, Thaùp leä (nöôùc maét), du lòch baèng thuyeàn coù maùi che doïc caùc keânh, Baûo taøng lòch söû, thung luõng Ipxen, laâu ñaøi Hitlaâu,... HUNGGARI Republic of Hungary Vò trí Naèm ôû trung taâm chaâu AÂu, giaùp AÙo, Xloâvakia, Ucraina, Rumani, Xeùcbia, Croâatia, Xloâvenia. Coù vò trí chieán löôïc quan troïng aùn ngöõ con ñöôøng boä giöõa Taây AÂu vaø baùn ñaûo Bancaêng, giöõa Ucraina vaø Ñòa Trung Haûi. Ñòa hình Haàu heát laø baèng phaúng vôùi caùc ñoàng baèng löôïn soùng; ñoài vaø nuùi taäp trung ôû vuøng gaàn bieân giôùi vôùi Xloâvakia. 42 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Khí haäu OÂn ñôùi; laïnh, nhieàu maây, aåm veà muøa ñoâng; aåm veà muøa heø. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: töø -2 ñeán 4oC, thaùng 7: 20-22oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 450-900 mm. Dieän tích 93.028 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 9.897.541 ngöôøi Thuû ñoâ Buñapeùt (Budapest), soá daân 1.717.320 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Debrecen, Miskolc, Szeged, Peùcs,... Caùc daân toäc ngöôøi Hunggari (85,6%), ngöôøi Roma (3,2%), ngöôøi Ñöùc (1,9%), caùc nhoùm khaùc (2,6%), khoâng xaùc ñònh (6,7%). Ngoân ngöõ chính tieáng Hunggari (99%), caùc ngoân ngöõ khaùc hoaëc khoâng xaùc ñònh (1%). Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (55,2%), Giaùo phaùi Canvanh (11,6%), Giaùo phaùi Phuùc aâm doøng Luthô (2,2%), Thieân chuùa giaùo Hy Laïp (1,8%), toân giaùo khaùc (1,9%), khoâng xaùc ñònh (27,3%). Ñôn vò tieàn teä forints (HUF, Ft) HDI (thoáng keâ 2014): 0,828, xeáp thöù 44 Maõ ñieän thoaïi 36. Teân mieàn internet .hu Quoác khaùnh 20-8. Ñaây laø ngaøy kyû nieäm Szent Istvan, vò vua Hunggari ñaàu tieân, vò thaùnh ñaàu tieân cuûa doøng hoï Arpad vaø laø ngaøy hoäi laäp quoác cuûa Hunggari. Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 3-2-1950 Lòch söû Trong nhieàu theá kyû, Hunggari laø moät boä phaän trong ñeá cheá AÙo - Hung. Naêm 1918, ôû Hunggari dieãn ra cuoäc caùch maïng daân chuû tö saûn, laät ñoå aùch thoáng trò cuûa cheá ñoä quaân chuû Hapxbuoác, chaám döùt söï ñoâ hoä gaàn 400 naêm cuûa ñeá cheá AÙo, trôû thaønh moät nöôùc coäng hoøa. Thaùng 3-1919, Ñaûng Coäng saûn ñaõ laõnh ñaïo nhaân daân ñaáu tranh giaønh chính quyeàn, thaønh laäp nöôùc Coäng hoøa Xoâvieát Hunggari. Naêm 1940, chính quyeàn phaûn ñoäng Hooùcti tham gia hieäp öôùc Ñöùc - Italia - Hung vaø trôû thaønh ñoàng minh vôùi truïc phaùt xít trong Chieán tranh theá giôùi thöù hai. Ngaøy 4-4-1945, Hunggari ñöôïc CHAÂU AÂU 43 hoaøn toaøn giaûi phoùng khoûi aùch phaùt xít. Hieán phaùp naêm 1949 tuyeân boá thaønh laäp Coäng hoøa nhaân daân Hunggari vaø trôû thaønh moät nöôùc trong heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa (khi chöa tan raõ). Ngaøy 10-8-1989, Quoác hoäi Hunggari thoâng qua ñieàu khoaûn boå sung hieán phaùp, ñoåi teân nöôùc thaønh Coäng hoøa Hunggari. Naêm 1999, Hunggari gia nhaäp khoái NATO vaø 5 naêm sau ñoù gia nhaäp EU. Chính theå Daân chuû nghò vieän Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng do Quoác hoäi baàu, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai). Thuû töôùng cuõng do Quoác hoäi baàu treân cô sôû ñeà cöû cuûa Toång thoáng löïa choïn töø thuû lónh cuûa ñaûng hoaëc cuûa lieân minh chieám ña soá trong Quoác hoäi. Ñeå ñöôïc baàu laøm toång thoáng caàn phaûi giaønh ñöôïc 2/3 phieáu baàu ôû hai voøng ñaàu vaø giaønh ña soá aùp ñaûo ôû voøng thöù ba. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi moät vieän, ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm. Caùc ñaûng coù ñaïi bieåu tham gia Quoác hoäi phaûi ñaït töø 5% soá phieáu baàu hôïp leä trôû leân. Cô quan tö phaùp Toøa aùn hieán phaùp. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, 16 tuoåi ñoái vôùi ngöôøi ñaõ keát hoân; phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 247,1 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 3,6% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 25.000 USD Heä soá Gini (2009): 24,7, xeáp thöù 143 Ñöôøng saét (2014): 8.049 km. Ñöôøng boä (2010): 199.567 km. Ñöôøng thuûy (2011): 1.622 km. Caûng Budapest, Dunaujvaros, Gyor-Gonyu, Csepel, Baja, Mohacs. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EBRD, EU, FAO, G-9, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ILO, IMF, IMO, IMSO, 44 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, NATO, NSG, OECD, OPCW, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UNWTO, UPU, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO, ZC,... Giaùo duïc Mieãn phí vaø baét buoäc ñoái vôùi moïi treû em trong 10 naêm. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 75,69 tuoåi, xeáp thöù 94; nam 71,96 tuoåi, nöõ 79,62 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Hoäi muøa xuaân ôû Buñapeùt, hoà Balatoâng, khu nghæ maùt ôû Balatoâng; nhöõng di tích cuûa thôøi kyø ñeá quoác La Maõ vaøo AÙo - Hung ôû Buñapeùt,... HY LAÏP Coäng hoøa Hy Laïp Hellenic Republic Vò trí Naèm ôû phía nam chaâu AÂu, treân baùn ñaûo Bancaêng, giaùp Anbani, Maxeâñoânia, Bungari, Thoå Nhó Kyø, Ñòa Trung Haûi. Coù vò trí chieán löôïc chi phoái bieån Aegean vaø ñöôøng vaøo eo bieån Thoå Nhó Kyø ôû phía nam; laø ñaát nöôùc baùn ñaûo, vôùi gaàn 1/5 laõnh thoå laø caùc hoøn ñaûo. Ñòa hình Chuû yeáu laø nuùi, keùo daøi ra bieån taïo ra baùn ñaûo hoaëc caùc ñaûo. Khí haäu OÂn hoøa; muøa ñoâng aám aùp, aåm öôùt; muøa heø noùng, khoâ. Nhieät ñoä trung bình ôû Aten thaùng 1: 9oC, thaùng 7: 27oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 350 mm ôû vuøng ñoàng baèng, 1.400 mm ôû vuøng ñoài nuùi. Dieän tích 131.957 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 10.775.643 ngöôøi Thuû ñoâ Aten (Athens), soá daân 3.059.910 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Thessaloniki, Piraeus, Patrai, Larisa,... Caùc daân toäc ngöôøi Hy Laïp (93%), caùc daân toäc khaùc (7%). Ngoân ngöõ chính tieáng Hy Laïp; tieáng Anh, tieáng CHAÂU AÂU 45 Phaùp cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Chính thoáng Hy Laïp (98%), ñaïo Hoài (1,3%), toân giaùo khaùc (0,7%). Ñôn vò tieàn teä euro (EUR) HDI (2014): 0,865, xeáp thöù 29 Maõ ñieän thoaïi 30. Teân mieàn internet .gr Quoác khaùnh 25-3 (1821) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 15-4-1975 Lòch söû Hy Laïp laø moät trong nhöõng caùi noâi cuûa neàn vaên minh nhaân loaïi. Naêm 1830, Hy Laïp giaønh ñöôïc ñoäc laäp sau nhieàu theá kyû bò ñeá quoác La Maõ, Bydaêngtin, OÁttoâman (Thoå Nhó Kyø) thoáng trò. Trong Chieán tranh theá giôùi thöù hai, Hy Laïp bò phaùt xít Italia vaø phaùt xít Ñöùc chieám ñoùng. Sau khi ñaát nöôùc ñöôïc giaûi phoùng, caùc nöôùc ñeá quoác ñaõ can thieäp vaøo Hy Laïp, ñaøn aùp phong traøo daân chuû, khoâi phuïc laïi cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá. Ngaøy 24-4-1967, ôû Hy Laïp ñaõ dieãn ra cuoäc ñaûo chính quaân söï, thieát laäp neàn chuyeân cheá quaân söï. Sau cuoäc tröng caàu yù daân vaøo thaùng 12-1974, neàn coäng hoøa ñaõ ñöôïc thaønh laäp. Chính theå Coäng hoøa nghò vieän Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng do Quoác hoäi baàu, nhieäm kyø 5 naêm. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi moät vieän, caùc thaønh vieân ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn tö phaùp toái cao, Toøa aùn toái cao ñaëc bieät. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 285,3 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 0,8% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 26.000 USD Heä soá Gini (2013): 34,4, xeáp thöù 93 Ñöôøng saét (2014): 2.548 km. Ñöôøng boä (2010): 116.960 km. Ñöôøng thuûy (2012): 6 km. Caûng Agioi Theodoroi, Aspropyrgos, Pachi, Piraeus, Thessaloniki. 46 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EAPC, EBRD, EMU, ESA, EU, FAO, FATF, IAEA, IBRD, ICAO, IDA, IEA, IFAD, IFC, IHO, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, NATO, NSG, OECD, OSCE, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UNWTO, UPU, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO, ZC,... Giaùo duïc Giaùo duïc mieãn phí vaø baét buoäc ñoái vôùi treû em trong 9 naêm. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 80,43 tuoåi, xeáp thöù 34; nam 77,83 tuoåi, nöõ 83,2 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Aten vôùi nhieàu di tích cuûa thôøi Hy Laïp coå ñaïi nhö ñeàn Pateâoâng, caùc ñaáu tröôøng, töôïng ñaøi, ñeàn thôø; Vieän baûo taøng Bydaêngtin, Beânaki, Vieän baûo taøng ngheä thuaät Kyclañích,... ITALIA Coäng hoøa Italia Republic of Italy Vò trí Naèm ôû ñoâng nam chaâu AÂu, bao goàm baùn ñaûo Apennin, ñaûo Sacdinia vaø Sicily vaø moät soá ñaûo nhoû khaùc, giaùp Thuïy Só, AÙo, Xloâvenia, bieån Añriatic, Xan Marinoâ, Ñòa Trung Haûi, Phaùp. Coù vò trí chieán löôïc ôû khu vöïc trung taâm Ñòa Trung Haûi. Ñòa hình Phaàn lôùn laø nuùi; coù moät soá ñoàng baèng, vuøng ñaát thaáp ven bieån. Khí haäu Chuû yeáu laø Khí haäu Ñòa Trung Haûi; Khí haäu nuùi Anpô ôû phía baéc;noùng, khoâ ôû phía nam. Dieän tích 301.340 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 61.855.120 ngöôøi Thuû ñoâ Roâma (Rome), soá daân 3.697.150 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Milan, Naples, Palermo, Bologna, Florence,... Caùc daân toäc ngöôøi Italia (98%), caùc daân toäc khaùc (2%, bao goàm caû nhöõng nhoùm nhoû ngöôøi goác Ñöùc, CHAÂU AÂU 47 Phaùp vaø Xloâvenia ôû phía baéc, ngöôøi goác Anbani vaø Hy Laïp ôû phía nam). Ngoân ngöõ chính tieáng Italia; tieáng Ñöùc, Phaùp, Xloâven cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (80%), caùc toân giaùo khaùc (20%). Ñôn vò tieàn teä euro (EUR) HDI (2014): 0,873, xeáp thöù 27 Maõ ñieän thoaïi 39. Teân mieàn internet .it Quoác khaùnh 2-6 (1946) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 23-3-1973 Lòch söû Italia laø moät vuøng ñaát coù lòch söû laâu ñôøi töø thôøi ñeá quoác La Maõ coå ñaïi. Naêm 1870, Italia trôû thaønh moät quoác gia thoáng nhaát. Naêm 1922, cheá ñoä phaùt xít Muùtxoâlini ñöôïc thieát laäp ôû trong nöôùc. Trong Chieán tranh theá giôùi thöù hai, Italia naèm trong truïc phaùt xít Ñöùc - Italia - Nhaät. Sau chieán tranh, cheá ñoä daân chuû tö saûn ñöôïc thieát laäp. Ngaøy 2-6-1946, cheá ñoä quaân chuû bò baõi boû, Italia tuyeân boá laø nöôùc coäng hoøa. Italia laø thaønh vieân cuûa NATO vaø Coäng ñoàng Kinh teá chaâu AÂu (EEC). Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng do hoäi nghò hai vieän trong Quoác hoäi vaø 58 ñaïi dieän vuøng baàu ra, nhieäm kyø 7 naêm. Thuû töôùng do Toång thoáng boå nhieäm vaø ñöôïc Quoác hoäi thoâng qua. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi goàm hai vieän: Thöôïng vieän, nhieäm kyø 5 naêm vaø Haï vieän, nhieäm kyø 5 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu (tröø baàu cöû Thöôïng vieän, ñoøi hoûi tuoåi toái thieåu laø 25). GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 2.135 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): -0,4% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 35.100 USD 48 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Heä soá Gini (öôùc tính 2012): 31,9%, xeáp thöù 113 Ñöôøng saét (öôùc tính 2014): 20.181,7 km. Ñöôøng boä (öôùc tính 2007): 487.700 km. Ñöôøng thuûy (öôùc tính 2012): 2.400 km. Caûng Augusta, Cagliari, Genoa, Livorno, Santa Panagia (Melilli), Taranto, Trieste, Venice. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EBRD, EIB, EMU, ESA, EU, FAO, FATF, G-20, G-7, G-8, G-10, IADB, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IDA, IEA, IFAD, IFC, IHO, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, NATO, OECD, OPCW, OSCE, Caâu laïc boä Pari, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, Union Latina, UNWTO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Baét buoäc trong 8 naêm, trong ñoù coù 5 naêm tieåu hoïc vaø 3 naêm trung hoïc cô sôû. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 82,12 tuoåi, xeáp thöù 14; nam 79,48 tuoåi, nöõ 84,92 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Caùc di tích ôû Quaûng tröôøng Roâma, saân ñaáu, töôïng ñaøi thôøi ñeá cheá La Maõ ôû Roâma, nhaø thôø Thaùnh Pie, caùc thaønh phoá Florence, Venezia, Milan, Naples,... LAÙTVIA Coäng hoøa Laùtvia Republic of Latvia Vò trí Naèm ôû Ñoâng AÂu, giaùp bieån Ban tích, Extoânia, Nga, Beâlaruùt vaø Lítva. Ñòa hình Ñoàng baèng thaáp. Khí haäu Ñaïi döông, muøa ñoâng oân hoøa vaø aåm öôùt. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: töø -2 ñeán -7oC; thaùng 7: 16- 18oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 500-800 mm. Dieän tích 64.589 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 1.986.705 ngöôøi Thuû ñoâ Riga (Riga), soá daân 629.370 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Daugavpils, Liepja, Veùntpils,... CHAÂU AÂU 49 Caùc daân toäc ngöôøi Laùtvia (61,1%), ngöôøi Nga (26,2%), ngöôøi Beâlaruùt (3,5%), ngöôøi Ucraina (2,3%), ngöôøi Ba Lan (2,2%), ngöôøi Lítva (1,3%), caùc daân toäc khaùc (3,4%). Ngoân ngöõ chính tieáng Laùtvia (56,3%); tieáng Nga (33,8%); ngoân ngöõ khaùc (2%), khoâng xaùc ñònh (7,9%). Toân giaùo ñaïo Tin laønh doøng Luthô (19,6%), ñaïo Chính thoáng (15,3%), ñaïo Thieân chuùa (1%), khoâng xaùc ñònh (63,7%),... Ñôn vò tieàn teä lati Laùtvia (LVL) HDI (2014): 0,819, xeáp thöù 46 Maõ ñieän thoaïi + 371. Teân mieàn internet .lv Quoác khaùnh 18-11 (1918) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 12-2-1992 Lòch söû Ngöôøi Laùtvia laø moät nhaùnh cuûa ngöôøi Bantích coå. Trong moät thôøi gian daøi, Laùtvia ñaõ bò Ñöùc, Ba Lan, Thuïy Ñieån vaø Nga xaâm chieám. Naêm 1710, Nga hoaøng Pie ñeä nhaát giaønh laïi Laùtvia töø Thuïy Ñieån. Ngaøy 18-11-1918, nöôùc Coäng hoøa Laùtvia ra ñôøi. Ngaøy 21-7- 1940, nöôùc Coäng hoøa xaõ hoäi chuû nghóa Xoâvieát Laùtvia ñöôïc thaønh laäp; töø ngaøy 5-8-1940 naèm trong Lieân bang Coäng hoøa xaõ hoäi chuû nghóa Xoâvieát. Ngaøy 21-8-1991, Laùtvia taùch khoûi Lieân bang Xoâvieát vaø tuyeân boá ñoäc laäp. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng do Quoác hoäi baàu, nhieäm kyø 4 naêm (khoâng quaù hai nhieäm kyø lieân tuïc). Thuû töôùng do Toång thoáng boå nhieäm vaø Quoác hoäi pheâ chuaån. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi moät vieän, ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao, caùc thaåm phaùn do Quoác hoäi pheâ duyeät. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu ñoái vôùi coâng daân Laùtvia. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 48,36 tyû USD 50 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 2,4% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 23.800 USD Heä soá Gini (2010): 35,2, xeáp thöù 90 Ñöôøng saét (öôùc tính 2008): 2.239 km. Ñöôøng boä (öôùc tính 2013): 72.440 km. Ñöôøng thuûy (öôùc tính 2010): 300 km. Caûng Riga, Ventspils. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá Australia EAPC, EBRD, EIB, EU, FAO, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IFC, IFRCS, IHO, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ITU, ITUC, NATO, NSG, UN, UNCTAD, UNESCO, UNWTO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 74,23 tuoåi, xeáp thöù 123; nam 69,62 tuoåi, nöõ 79,07 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh ÔÛ Riga: nhaø thôø Thaùnh Pitô, laâu ñaøi Riga, nhaø thôø, vieän baûo taøng ngheä thuaät Laùtvia, caùc vieän baûo taøng,... LÍCHTENXTEÂN Coâng quoác Líchtenxteân Principality of Liechtenstein Vò trí Naèm ôû Trung AÂu, giöõa AÙo vaø Thuïy Só. Ñòa hình Haàu heát laø nuùi (daõy nuùi Anpô) vôùi thung luõng soâng Ranh. Khí haäu Luïc ñòa; muøa ñoâng laïnh, nhieàu maây vaø thöôøng xuyeân coù tuyeát hoaëc möa; muøa heø aåm öôùt, nhieàu maây, dòu maùt hoaëc oân hoøa. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: xaáp xæ -1oC, thaùng 7: 21oC. Dieän tích 160 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 37.624 ngöôøi Thuû ñoâ Vañudô (Vaduz), soá daân 5.321 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Saan, Bande Triesen,... Caùc daân toäc ngöôøi Líchtenxteân (66,3%), caùc daân toäc khaùc (33,7%). Ngoân ngöõ chính tieáng Ñöùc (94,5%), CHAÂU AÂU 51 tieáng Italia (1,1%), ngoân ngöõ khaùc (4,4%). Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (75,9%), ñaïo Tin laønh (6,5%), ñaïo Hoài (5,4%), khoâng xaùc ñònh (2,6%), toân giaùo khaùc (4,2%), khoâng toân giaùo (5,4%). Ñôn vò tieàn teä franc Thuïy Só (SwF) HDI (2014): 0,908, xeáp thöù 13 Maõ ñieän thoaïi +423. Teân mieàn internet .li Quoác khaùnh 15-8 (1866) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 2-7-2008 Lòch söû Líchtenxteân laø moät coâng quoác laâu ñôøi coøn toàn taïi ñeán nay. Coâng quoác naøy ñöôïc thaønh laäp töø naêm 1719. Naêm 1866 trôû thaønh quoác gia ñoäc laäp. Naêm 1868 tuyeân boá laø moät nöôùc trung laäp. Töø naêm 1924 gia nhaäp lieân minh thueá quan vôùi Thuïy Só. Thuïy Só naém quyeàn ñaïi dieän ngoaïi giao cuûa Líchtenxteân. Naêm 1986, phuï nöõ ñaõ giaønh ñöôïc quyeàn baàu cöû. Chính theå Quaân chuû laäp hieán Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Hoaøng thaân. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Líchtenxteân theo cheá ñoä quaân chuû cha truyeàn con noái; sau khi baàu Quoác hoäi, thuû lónh cuûa ñaûng chieám ña soá trong Quoác hoäi thöôøng seõ ñöôïc Quoác vöông chæ ñònh laøm Thuû töôùng. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi moät vieän, caùc thaønh vieân ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu theo ñaïi dieän tyû leä, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao, Toøa aùn caáp cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (2009): 3,2 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2012): 1,8% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2009): 89.400 USD Ñöôøng saét (2008): 9 km. Ñöôøng boä (2012): 380 km. Ñöôøng thuûy (2010): 28 km. 52 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EBRD, EFTA, IAEA, ICRM, IFRCS, Interpol, IOC, IPU, ITSO, ITU, ITUC, OPCW, OSCE, UN, UNCTAD, UPU, WIPO, WTO,... Giaùo duïc Mieãn phí trong 8 naêm (töø 7-16 tuoåi). Sau ñoù, hoïc sinh coù theå vaøo döï bò ñaïi hoïc hoaëc caùc tröôøng höôùng nghieäp. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 81,77 tuoåi, xeáp thöù 16; nam 79,6 tuoåi, nöõ 84,5 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Vieän baûo taøng quoác gia, Vieän baûo taøng ngheä thuaät ôû Vañudô, Vieän baûo taøng tem, thung luõng Samina,... LÍTVA Coäng hoøa Lítva Republic of Lithuania Vò trí Naèm ôû Ñoâng AÂu, giaùp Laùtvia, Beâlaruùt, Ba Lan, Nga vaø bieån Bantích. Ñòa hình Ñaát thaáp, coù nhieàu hoà nhoû naèm raûi raùc, ñaát ñai phì nhieâu. Khí haäu Chuyeån tieáp giöõa Khí haäu bieån vaø luïc ñòa; muøa ñoâng vaø muøa heø aåm, oân hoøa. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: -5oC; thaùng 7: 17oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 630 mm. Dieän tích 65.300 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 2.884.433 ngöôøi Thuû ñoâ Vinnhiuùt (Vilnius), soá daân 518.518 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Kaunas, Klaipeda,... Caùc daân toäc ngöôøi Lítva (84,1%), ngöôøi Ba Lan (6,6%), ngöôøi Nga (5,8%), ngöôøi Beâlaruùt (1,2%), daân toäc khaùc (1,1%), khoâng xaùc ñònh (1,2%). Ngoân ngöõ chính tieáng Lítva (82%), tieáng Nga (8%), tieáng Ba Lan (5,6%), ngoân ngöõ khaùc (0,9%), khoâng xaùc ñònh (3,5%). Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (77,2%), ñaïo Chính thoáng Nga (4,1%), toân giaùo khaùc (2,4%), khoâng xaùc ñònh (10,1%),... CHAÂU AÂU 53 Ñôn vò tieàn teä litai (LTL) HDI (2014): 0,839, xeáp thöù 37 Maõ ñieän thoaïi 370. Teân mieàn internet .lt Quoác khaùnh 16-2 (1918), coøn goïi laø “Ngaøy Phuïc höng quoác gia” Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 18-3-1992 Lòch söû Naêm 1240, Lítva ñaõ töøng laø moät Ñaïi coâng quoác bao goàm caû moät phaàn cuûa Beâlaruùt, Ba Lan vaø Ucraina ngaøy nay. Naêm 1815, Nga hoaøng hoaøn thaønh vieäc thoân tính Lítva. Ngaøy 16-2-1918, Lítva tuyeân boá ñoäc laäp. Trong nhöõng naêm 1915-1918, sau thaát baïi cuûa Nga, Lítva bò Ñöùc chieám ñoùng. Ngaøy 21-7-1940, nöôùc Coäng hoøa xaõ hoäi chuû nghóa Xoâvieát Lítva ñöôïc thaønh laäp; töø ngaøy 3-8-1940 gia nhaäp Lieân bang Coäng hoøa xaõ hoäi chuû nghóa Xoâvieát. Ngaøy 11-3-1990, Quoác hoäi Lítva tuyeân boá ñoäc laäp vaø ñoåi teân nöôùc thaønh Coäng hoøa Lítva. Chính theå Daân chuû nghò vieän Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai). Thuû töôùng do Toång thoáng boå nhieäm treân cô sôû ñöôïc Quoác hoäi pheâ chuaån. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi moät vieän, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 79,93 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 3% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 27.300 USD Heä soá Gini (2009): 35,5, xeáp thöù 87 Ñöôøng saét (2014): 1.768 km. Ñöôøng boä (2012): 84.166 km. Ñöôøng thuûy (2007): 441 km. Caûng Butinge, Klaipeda. 54 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Tham gia caùc toå chöùc quoác teá Australia EAPC, EBRD, EU, FAO, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITU, ITUC, MIGA, NATO, NSG, OSCE, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UNWTO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Treû em baét buoäc phaûi ñeán tröôøng trong 9 naêm vaø coù theå tieáp tuïc hoïc trong ba naêm. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 74,69 tuoåi, xeáp thöù 113; nam 69,24 tuoåi, nöõ 80,46 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh ÔÛ thuû ñoâ Vinnhiuùt: laâu ñaøi Vinnhiuùt, nhaø thôø Thaùnh Teâreâxa (ñaïo Thieân chuùa), nhaø thôø Thaùnh linh thieâng (ñaïo Chính thoáng Nga), Vieän baûo taøng ngheä thuaät, Vieän baûo taøng lòch söû,... LUÙCXAÊMBUA Ñaïi coâng quoác Luùcxaêmbua Grand Duchy of Luxembourg Vò trí Naèm ôû Taây AÂu, giaùp Ñöùc, Phaùp vaø Bæ. Ñòa hình Haàu heát laø vuøng ñaát cao coù caùc thung luõng noâng vaø roäng; coù caùc daõy nuùi thaáp ôû mieàn Baéc; ñoàng baèng Moselle hay bò luït loäi ôû mieàn Ñoâng Nam. Khí haäu Luïc ñòa vôùi muøa ñoâng aám aùp, muøa heø maùt. Dieän tích 2.586 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 570.252 ngöôøi Thuû ñoâ Luùcxaêmbua (Luxembourg), soá daân 106.680 ngöôøi Thaønh phoá lôùn Esh-sur-lzette Caùc daân toäc ngöôøi Luùcxaêmbua (57%) ngöôøi Boà Ñaøo Nha (16,1%), ngöôøi Phaùp (6,1%), ngöôøi Italia (3,5%), ngöôøi Bæ (3,3%), ngöôøi Ñöùc (2,4%), ngöôøi Anh (1,1%), daân toäc khaùc (10,5%). Ngoân ngöõ chính tieáng Luùcxaêmbua (88,8%, ngoân ngöõ quoác gia); tieáng Ñöùc (1,1%), tieáng Phaùp (4,2%), Boà Ñaøo Nha (2,3%), ngoân CHAÂU AÂU 55 ngöõ khaùc (3,6%). Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (87%), caùc toân giaùo khaùc (13%, bao goàm ñaïo Tin laønh, ñaïo Do thaùi vaø ñaïo Hoài). Ñôn vò tieàn teä euro (EUR) HDI (2014): 0,892, xeáp thöù 19 Maõ ñieän thoaïi 352. Teân mieàn internet .lu Quoác khaùnh 23-6 (1921), ngaøy sinh cuûa Ñaïi Coâng töôùc Jean - thaân phuï cuûa Ñaïi Coâng töôùc Henri - nguyeân thuû quoác gia cuûa Luùcxaêmbua töø ngaøy 7-10-2000 Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 15-11-1973 Lòch söû Trong nhöõng theá kyû XVI- XVIII, Luùcxaêmbua naèm döôùi aùch thoáng trò cuûa Taây Ban Nha, Phaùp, AÙo. Hoäi nghò Vieân (1814-1815) ñaõ coâng nhaän neàn ñoäc laäp cuûa Luùcxaêmbua. Taïi Hoäi nghò Luaân Ñoân 1867, Luùcxaêmbua tuyeân boá laø quoác gia “trung laäp vónh vieãn”, nhöng naêm 1948, ñieàu khoaûn veà söï trung laäp ñaõ bò xoùa boû trong hieán phaùp sau khi tham gia vaøo Hieäp hoäi Benelux vaø moät naêm sau ñoù (1949) tham gia vaøo khoái NATO. Naêm 1957, Luùcxaêmbua trôû thaønh moät trong saùu nöôùc thaønh laäp Coäng ñoàng kinh teá chaâu AÂu (EU ngaøy nay) vaø naêm 1999 tham gia vaøo khoái caùc nöôùc söû duïng ñoàng euro. Thaùng 10-2012 Luùcxaêmbua naém giöõ moät gheá khoâng thöôøng tröïc taïi Hoäi ñoàng Baûo an Lieân hôïp quoác nhieäm kyø 2013-2014. Chính theå Quaân chuû laäp hieán Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Ñaïi Coâng töôùc. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Ñaïi Coâng töôùc theo cheá ñoä cha truyeàn con noái; caên cöù vaøo keát quaû baàu Quoác hoäi, laõnh ñaïo cuûa ñaûng hoaëc cuûa lieân minh caùc ñaûng chieám ña soá thöôøng ñöôïc Ñaïi Coâng töôùc boå nhieäm laøm thuû töôùng. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi moät vieän, ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn caáp cao, Toøa aùn hieán phaùp; caùc thaåm phaùn do Ñaïi Coâng töôùc boå nhieäm suoát ñôøi. 56 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu vaø baét buoäc. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 53,67 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 5,6% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 97.600 USD Heä soá Gini (2013): 30,4, xeáp thöù 117 Ñöôøng saét (2014): 275 km. Ñöôøng boä (2011): 2.899 km. Ñöôøng thuûy (2010): 37 km. Caûng Mertert. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EAPC, EBRD, EIB, EMU, ESA, EU, FAO, FATF, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IDA, IEA, IFAD, IFC, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, NATO, NSG, OECD, OIF, OPCW, OSCE, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Heä thoáng giaùo duïc ôû Luùcxaêmbua raát phaùt trieån. Treû em hoïc tieåu hoïc 6 naêm vaø hoïc trung hoïc 7 naêm. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 82,17 tuoåi, xeáp thöù 12; nam 79,73 tuoåi, nöõ 84,76 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thaønh phoá Luùcxaêmbua coå, cung ñieän Ñuycan, chôï Caù,... MANTA Coäng hoøa Manta Republic of Malta Vò trí Laø moät quaàn ñaûo ôû giöõa Ñòa Trung Haûi, caùch Italia 96 km veà phía baéc vaø caùch bôø bieån chaâu Phi 288 km veà phía taây. Laø quoác gia quaàn ñaûo, trong ñoù chæ coù ba ñaûo lôùn (Manta, Ghawdex hay Gozo vaø Kemmumna hay Comino) coù ngöôøi ôû; coù moät soá vònh coù theå xaây döïng caûng. Ñòa hình Phaàn lôùn laø ñoàng baèng thaáp, xen laãn ñaù, baèng phaúng hoaëc bò chia caét; coù nhieàu vaùch ñaù döïng ñöùng ôû bôø bieån. CHAÂU AÂU 57 Khí haäu Ñòa Trung Haûi vôùi muøa ñoâng maùt vaø coù möa, muøa heø noùng vaø khoâ. Nhieät ñoä trung bình haèng naêm: 19oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 150 mm. Dieän tích 316 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 413.965 ngöôøi Thuû ñoâ Valeùtta (Valletta), soá daân 197.447 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Comi, Slioma, Bikitkara,... Caùc daân toäc ngöôøi Manta. Ngoân ngöõ chính tieáng Manta (90,1%), tieáng Anh (6%), ña ngoân ngöõ (3%), ngoân ngöõ khaùc (0,9%). Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (90%),... Ñôn vò tieàn teä euro (EUR) HDI (öôùc tính 2014): 0,839, xeáp thöù 37 Maõ ñieän thoaïi 356. Teân mieàn internet .mt Quoác khaùnh 21-9 (1964) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 14-1-1974 Lòch söû Töø naêm 1800, Manta laø thuoäc ñòa cuûa Anh. Naêm 1947, Anh ñeå cho Manta ñöôïc höôûng quy cheá thuoäc ñòa töï quaûn vaø töø naêm 1962 ñöôïc quyeàn töï trò trong caùc vaán ñeà ñoái noäi. Naêm 1964, Manta trôû thaønh moät nöôùc ñoäc laäp naèm trong khoái Lieân hieäp Anh. Thaùng 12-1974, Manta tuyeân boá laø nöôùc coäng hoøa. Ngaøy 1-4- 1979, toaøn boä quaân ñoäi Anh ruùt khoûi Manta. Manta trôû thaønh thaønh vieân cuûa EU töø thaùng 5-2004. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng do Quoác hoäi baàu, nhieäm kyø 5 naêm. Thuû lónh cuûa ñaûng hoaëc lieân minh caùc ñaûng chieám ña soá trong Quoác hoäi thöôøng ñöôïc Toång thoáng boå nhieäm laøm thuû töôùng, nhieäm kyø 5 naêm. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi (ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu treân cô sôû ñaïi dieän tyû leä, nhieäm kyø 5 naêm). Cô quan tö phaùp Toøa aùn hieán phaùp, Toøa thöôïng thaåm. 58 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 14,120 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 3,5% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 33.200 USD Heä soá Gini (2013): 27,9, xeáp thöù 128 Ñöôøng boä (2008): 3.096 km, trong ñoù: Ñöôøng traûi nhöïa 2.704 km; ñöôøng khoâng traûi nhöïa 392 km. Caûng Marsaxlokk (Malta Freeport), Valletta. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EAPC, EBRD, EU, FAO, IAEA, IBRD, ICAO, IFC, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Baét buoäc vaø mieãn phí vôùi treû em töø 5 ñeán 16 tuoåi. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 80,25 tuoåi, xeáp thöù 36; nam 77,92 tuoåi, nöõ 82,71 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Valeùtta, caùc ñeàn thôø ôû Taùcxieâng, hang Garoâ Dalan, “thaønh phoá Caâm”,... MAXEÂÑOÂNIA Coäng hoøa Maxeâñoânia Republic of Macedonia Vò trí Naèm treân baùn ñaûo Bancaêng thuoäc Ñoâng Nam chaâu AÂu, giaùp Xeùcbia, Bungari, Hy Laïp vaø Anbani. Naèm saâu trong luïc ñòa, treân haønh lang vaän chuyeån töø Taây vaø Trung AÂu sang bieån Aegean vaø töø Nam AÂu sang Taây AÂu. Ñòa hình Vuøng nuùi coù caùc hoà nöôùc saâu vaø thung luõng; coù ba hoà lôùn; soâng Vardar chia quoác gia naøy thaønh hai phaàn. Khí haäu AÁm aùp; muøa heø vaø muøa thu khoâ raùo, muøa ñoâng töông ñoái laïnh, tuyeát rôi nhieàu. Dieän tích 25.713 km2 CHAÂU AÂU 59 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 2.096.015 ngöôøi Thuû ñoâ Xcoápgie (Skopje), soá daân 501.303 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Tetovo, Bitola,... Caùc daân toäc ngöôøi Maxeâñoânia (64,2%), ngöôøi Anbani (25,1%), ngöôøi Thoå Nhó Kyø (3,9%), ngöôøi Roâman (2,7%), ngöôøi Xeùcbi (1,8%), caùc daân toäc khaùc (2,3%). Ngoân ngöõ chính tieáng Maxeâñoânia (66,5%), tieáng Anbani (25,1%), tieáng Thoå Nhó Kyø (3,5%), tieáng Roâman (1,9%), tieáng Xeùcbi (1,2%), ngoân ngöõ khaùc (1,8%). Toân giaùo ñaïo Chính thoáng (64,8%), ñaïo Hoài (33,3%), ñaïo Cô ñoác (0,4%), toân giaùo khaùc vaø khoâng xaùc ñònh (1,5%). Ñôn vò tieàn teä denar Maxeâñoânia (MKD) HDI (öôùc tính 2014): 0,796, xeáp thöù 66 Maõ ñieän thoaïi 389. Teân mieàn internet .mk Quoác khaùnh 8-9 (1991) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 10-6-1994 Lòch söû Ngöôøi Maxeâñoânia ñeán vuøng ñaát naøy khaù sôùm vaø laäp ra vöông quoác Maxeâñoânia. Töø theá kyû XIV ñeán theá kyû XIX, Maxeâñoânia bò ñeá quoác OÁttoâman (Thoå Nhó Kyø) thoáng trò. Sau Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát, Maxeâñoânia naèm trong Lieân bang Nam Tö thöù nhaát. Sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai, Maxeâñoânia laø moät trong saùu nöôùc tham gia Lieân bang Nam Tö thöù hai. Ngaøy 8-9-1991, cuoäc tröng caàu yù daân ñaõ dieãn ra ôû Coäng hoøa Maxeâñoânia, taùn thaønh vieäc nöôùc naøy taùch khoûi Lieân bang Nam Tö vaø tuyeân boá ñoäc laäp. Chính theå Daân chuû nghò vieän Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai). Thuû töôùng do Quoác hoäi baàu; thuû lónh cuûa ñaûng hoaëc cuûa lieân minh caùc ñaûng chieám ña soá trong Quoác hoäi thöôøng ñöôïc baàu laøm thuû töôùng. 60 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi moät vieän (ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu töø danh saùch cuûa caùc ñaûng döïa treân tyû leä soá phieáu caùc ñaûng giaønh ñöôïc trong toång tuyeån cöû, nhieäm kyø 4 naêm). Cô quan tö phaùp Toøa aùn hieán phaùp, Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 27,72 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 3,8% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 13.400 USD Heä soá Gini (2013): 43,6, xeáp thöù 48 Ñöôøng saét (2014): 699 km. Ñöôøng boä (2014): 14.182 km (bao goàm 216 km ñöôøng boä cao toác). Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EAPC, EBRD, FAO, IAEA, IBRD, ICAO, IDA, IFAD, IFC, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM (quan saùt vieân), IPU, ISO, ITU, ITUC, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 76,02 tuoåi, xeáp thöù 90; nam 73,44 tuoåi, nöõ 78,79 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Caùc di tích cuûa thaønh phoá coå Xcopi, caùc nhaø thôø vaø coâng trình kieán truùc coå kieåu Bidaêngtin,... MOÂNACOÂ Coâng quoác Moânacoâ Principality of Monaco Vò trí Naèm ôû Taây AÂu, giaùp Ñòa Trung Haûi vaø Phaùp. Laø quoác gia ñoäc laäp nhoû thöù hai treân theá giôùi sau Toøa thaùnh Vaticaêng. Ñòa hình Ñoài nuùi goà gheà, nhieàu ñaù. Khí haäu Ñòa Trung Haûi vôùi muøa ñoâng hôi laïnh, aåm vaø muøa heø noùng, khoâ. Dieän tích 2 km2 CHAÂU AÂU 61 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 37.731 ngöôøi Thuû ñoâ Moânacoâ (Monaco) Caùc daân toäc ngöôøi Phaùp (47%), ngöôøi Moânacoâ (16%), ngöôøi Italia (16%), caùc daân toäc khaùc (21%). Ngoân ngöõ chính tieáng Phaùp, tieáng Anh, tieáng Italia, tieáng Moânacoâ cuõng ñöôïc söû duïng roäng raõi. Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (90%), caùc toân giaùo khaùc (10%). Ñôn vò tieàn teä euro (EUR) HDI (öôùc tính 2010): 0,9461 Maõ ñieän thoaïi 377. Teân mieàn internet .mc Quoác khaùnh 19-11 (1857), ngaøy Thaùnh Rainier Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 29-11-2007 Lòch söû Moânacoâ laø moät coâng quoác laâu ñôøi ôû chaâu AÂu. Töø theá kyû XIII, Moânacoâ phuï thuoäc vaøo caùc vöông trieàu ôû Phaùp vaø Baéc Italia. Töø naêm 1918, theo thoûa thuaän kyù vôùi Phaùp, Moânacoâ trao cho Phaùp quyeàn ñaïi dieän ngoaïi giao; Phaùp baûo hoä veà kinh teá - taøi chính, quoác phoøng, an ninh. Chính theå Quaân chuû laäp hieán Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Coâng töôùc. Ñöùng ñaàu chính phuû Boä tröôûng nhaø nöôùc. Boä tröôûng nhaø nöôùc do Coâng töôùc boå nhieäm. Cô quan laäp phaùp Hoäi ñoàng quoác gia, ñöôïc baàu tröïc tieáp, nhieäm kyø 5 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2013): 6,79 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2013): 9,3% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2013): 78.700 USD Ñöôøng boä (2010): 77 km. Caûng Monaco. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá FAO, IAEA, ICAO, ICC, ICRM, IHO, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IPU, ITU, 1. Naêm 2010, HDI cuûa Moânacoâ xeáp thöù nhaát (BT). 62 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... OIF, OPCW, OSCE, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UNWTO, UPU, WHO, WIPO, WMO,... Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2012): 89,52 tuoåi, xeáp thöù nhaát; nam 85,86 tuoåi, nöõ 93,58 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Moângteâ Caùcloâ, Moânacoâ, Vieän baûo taøng haûi döông hoïc, coâng vieân Exoâtic, Vieän baûo taøng quoác gia, caùc khu giaûi trí, baõi bieån,... MOÂNÑOÂVA Coäng hoøa Moânñoâva Republic of Moldova Vò trí Naèm ôû Ñoâng AÂu, giaùp Ucraina vaø Rumani. Ñòa hình Thaûo nguyeân, doác thoai thoaûi xuoáng phía bieån Ñen ôû mieàn Nam. Khí haäu Muøa ñoâng oân hoøa, muøa heø aám aùp. Nhieät ñoä trung bình haèng naêm ôû mieàn Baéc: 7,5oC, ôû mieàn Nam: 10oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 400-500 mm, giaûm daàn töø taây baéc xuoáng ñoâng nam. Dieän tích 33.851 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 3.546.847 ngöôøi Thuû ñoâ Kisinhoáp (Chisinau), soá daân 72.681 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Tiraspol, Dubasari, Balti,... Caùc daân toäc ngöôøi Moânñoâva (75,8%), ngöôøi Ucraina (8,4%), ngöôøi Nga (5,9%), ngöôøi Gagauz (4,4%), ngöôøi Rumani (2,2%), ngöôøi Bungari (1,9%), caùc daân toäc khaùc (1%), khoâng xaùc ñònh (0,4%). Ngoân ngöõ chính tieáng Moânñoâva (58,8%), tieáng Rumani (16,4%), tieáng Nga (16%), tieáng Ucraina (3,8%), tieáng Gagauz (3,1%), tieáng Bungari (1,1%), tieáng caùc daân toäc khaùc (0,3%), khoâng xaùc ñònh (0,5%). Toân giaùo ñaïo Chính thoáng (93,3%), ñaïo Cô ñoác (1,2%), khoâng xaùc ñònh (2,2%),... Ñôn vò tieàn teä lei Moânñoâva (MDL) HDI (öôùc tính 2014): 0,693, xeáp thöù 107 Maõ ñieän thoaïi 373. Teân mieàn internet .md CHAÂU AÂU 63 Quoác khaùnh 27-8 (1991) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 11-6-1992 Lòch söû Moânñoâva (tröôùc ñaây coøn ñöôïc goïi laø Beùtxarabi) ñaõ töøng bò ñeá quoác La Maõ thoáng trò. Naêm 1484, Thoå Nhó Kyø xaâm löôïc Moânñoâva. Naêm 1812, Nga ñaùnh baïi quaân Thoå Nhó Kyø vaø khoâi phuïc quyeàn kieåm soaùt ôû Moânñoâva. Naêm 1940, Moânñoâva tuyeân boá laø nöôùc Coäng hoøa xaõ hoäi chuû nghóa naèm trong Lieân bang Xoâvieát. Ngaøy 27-8-1991, Moânñoâva taùch khoûi Lieân bang Xoâvieát, tuyeân boá ñoäc laäp, ñoåi teân nöôùc thaønh Coäng hoøa Moânñoâva. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc Quoác hoäi baàu vôùi nhieäm kyø 4 naêm. Toång thoáng sau khi tham vaán vôùi Quoác hoäi ñeà cöû Thuû töôùng vaø trong voøng 15 ngaøy keå töø ngaøy ñeà cöû, Thuû töôùng seõ ñeà nghò Quoác hoäi boû phieáu tín nhieäm cho chöông trình laøm vieäc cuûa mình vaø toaøn boä caùc thaønh vieân chính phuû. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi moät vieän, baàu cöû phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao, Toøa aùn hieán phaùp. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 17,78 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 4,6% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 5.000 USD Heä soá Gini (2010): 33, xeáp thöù 103 Ñöôøng saét (2014): 1.171 km. Ñöôøng boä (2012): 9.352 km. Ñöôøng thuûy (2011): 558 km. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EBRD, FAO, IAEA, IBRD, ICAO, IDA, IFAD, IFC, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ITU, OSCE, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 70,42 tuoåi, xeáp thöù 154; nam 66,55 tuoåi, nöõ 74,54 tuoåi. 64 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Danh lam thaéng caûnh Baûo taøng Puskin, thuû ñoâ Kisinhoáp, Khaûi hoaøn moân, nhaø thôø lôùn ôû Nativity,... MOÂNTEÂNEÂGROÂ Coäng hoøa Moânteâneâgroâ Republic of Montenegro Vò trí Naèm ôû Ñoâng Nam chaâu AÂu, giaùp Xeùcbia, Coâxoâvoâ, bieån Añriatic, Croâatia, Boâxnia vaø Heùcdegoâvina. Ñòa hình Bôø bieån aên saâu vaøo ñaát lieàn vôùi ñoàng baèng duyeân haûi heïp, döïa löng vaøo caùc cao nguyeân vaø nuùi ñaù voâi raát cao vaø hieåm trôû. Khí haäu Ñòa Trung Haûi: muøa heø vaø muøa thu khoâ, noùng; muøa ñoâng töông ñoái laïnh vôùi tuyeát rôi daøy trong noäi ñòa. Dieän tích 13.812 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 647.073 ngöôøi Thuû ñoâ Poátgoârica (Podgorica), soá daân 164.999 ngöôøi Caùc daân toäc ngöôøi Moânteâneâgroâ (45%), ngöôøi Xeùcbi (28,7%), ngöôøi Boâxnia (8,7%), ngöôøi Anbani (4,9%), ngöôøi Hoài giaùo (3,3%), ngöôøi Roâma (1%), ngöôøi Croat (1%), daân toäc khaùc (2,6%), khoâng xaùc ñònh (4,8%). Ngoân ngöõ chính tieáng Xeùcbi (42,9%), tieáng Moânteâneâgroâ chính thoáng (37%); tieáng Boâxnia (5,3%), tieáng Anbani (5,3%), tieáng Serbo-Croat (2%), ngoân ngöõ khaùc (3,5%), chöa xaùc ñònh (4%). Toân giaùo ñaïo Chính thoáng (72,1%), ñaïo Hoài (19,1%), ñaïo Thieân chuùa (3,4%), voâ thaàn (1,2%), toân giaùo khaùc (1,5%), khoâng xaùc ñònh (2,7%). Ñôn vò tieàn teä euro (EUR) HDI (2014): 0,802, xeáp thöù 49 Maõ ñieän thoaïi 382. Teân mieàn internet .me Quoác khaùnh 13-7 (1878), ngaøy Quoác gia ñoäc laäp. Ngaøy ñoäc laäp 3-6-2006, ñoäc laäp taùch khoûi lieân minh Xeùcbia vaø Moânteâneâgroâ. Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 4-8-2006 CHAÂU AÂU 65 Lòch söû Töø theá kyû XVI ñeán XIX, Moânteâneâgroâ laø moät nhaø nöôùc chính trò thaàn quyeàn. Naêm 1852, Moânteâneâgroâ trôû thaønh coâng quoác. Sau Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát, Moânteâneâgroâ tham gia Lieân bang Nam Tö thöù nhaát. Sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai, Moânteâneâgroâ laø moät trong saùu nöôùc tham gia Lieân bang Nam Tö thöù hai. Khi Lieân bang Nam Tö giaûi theå, thaùng 4-1992, Moânteâneâgroâ thoûa thuaän vôùi Xeùcbia thaønh laäp Coäng hoøa Lieân bang Nam Tö môùi. Ngaøy 21-5-2006, Moânteâneâgroâ toå chöùc tröng caàu yù daân veà neàn ñoäc laäp cuûa rieâng mình. Ngaøy 3-6- 2006, Moânteâneâgroâ taùch khoûi Lieân bang, chính thöùc tuyeân boá ñoäc laäp. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Toång thoáng. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Noäi caùc Caùc boä tröôûng naèm trong noäi caùc. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo hình thöùc boû phieáu tröïc tieáp, nhieäm kyø 5 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai); Thuû töôùng do Toång thoáng ñeà xuaát vaø Quoác hoäi thoâng qua. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi moät vieän (caùc thaønh vieân ñöôïc baàu theo hình thöùc boû phieáu tröïc tieáp, nhieäm kyø 4 naêm). Cô quan tö phaùp Toøa aùn hieán phaùp, Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 9,428 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 1,5% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 15.100 USD Heä soá Gini (öôùc tính 2013): 26,2, xeáp thöù 136 Ñöôøng saét (2014): 250 km. Ñöôøng boä (2010): 7.762 m. Caûng Bar. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá EAPC, EBRD, FAO, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IFC, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ITU, ITUC, OSCE, UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO... 66 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 39,7 tuoåi; nam 38,7 tuoåi, nöõ 40,9 tuoåi. NA UY Vöông quoác Na Uy Kingdom of Norway Vò trí Naèm ôû phía baéc chaâu AÂu, treân phaàn phía taây vaø baéc baùn ñaûo Xcaêngñinavô, giaùp bieån Na Uy, bieån Baren, Nga, Phaàn Lan, Thuïy Ñieån, bieån Baéc. Khoaûng 2/3 dieän tích laø nuùi; coù khoaûng 50.000 hoøn ñaûo phía ngoaøi bôø bieån hình raêng cöa; coù vò trí chieán löôïc gaàn caùc tuyeán ñöôøng bieån vaø ñöôøng haøng khoâng ôû Baéc Ñaïi Taây Döông; laø moät trong nhöõng nöôùc coù bôø bieån daøi nhaát theá giôùi. Ñòa hình Bò ñoùng baêng; ôû caùc cao nguyeân vaø vuøng nuùi coù caùc thung luõng maøu môõ; ñoàng baèng nhoû naèm raûi raùc; bôø bieån hình raêng cöa; vuøng ñaøi nguyeân ôû phía baéc. Khí haäu OÂn ñôùi doïc theo bôø bieån, doøng haûi löu Baéc Ñaïi Taây Döông laøm thay ñoåi Khí haäu, trong ñaát lieàn laïnh hôn, möa quanh naêm ôû bôø bieån phía taây. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: töø -2 ñeán -4oC, thaùng 7: 10-17oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 300-3.000 mm. Dieän tích 323.802 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 5.207.689 ngöôøi Thuû ñoâ OÂxloâ (Oslo), soá daân 969.862 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Bergen, Trondheim, Stavanger,... Caùc daân toäc ngöôøi Na Uy (94,4%), ngöôøi chaâu AÂu khaùc (3,6%), caùc daân toäc khaùc (2%). Ngoân ngöõ chính tieáng Na Uy Bokmal, tieáng Na Uy Nynorsk, tieáng daân toäc thieåu soá Sami vaø tieáng Phaàn Lan (tyû leä nhoû). Toân giaùo giaùo phaùi Phuùc aâm doøng Luthô (82,1%), ñaïo Cô ñoác (3,9%), ñaïo Hoài (2,3%),... Ñôn vò tieàn teä kroner Na Uy (NOK) HDI (2014): 0,944, xeáp thöù nhaát CHAÂU AÂU 67 Maõ ñieän thoaïi 47. Teân mieàn internet .no Quoác khaùnh 17-5 (1814), ngaøy thoâng qua Hieán phaùp Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 25-11-1971 Lòch söû Na Uy giaønh ñöôïc ñoäc laäp vaøo naêm 1905. Trong Chieán tranh theá giôùi thöù hai, Na Uy bò Ñöùc chieám ñoùng. Thaùng 10-1944, quaân ñoäi Lieân Xoâ giaûi phoùng mieàn Baéc Na Uy. Ngaøy 8-5-1945, quaân ñoäi Ñöùc ôû Na Uy ñaàu haøng. Naêm 1949, Na Uy trôû thaønh thaønh vieân cuûa NATO. Chính theå Quaân chuû laäp hieán Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Nhaø vua. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Na Uy theo cheá ñoä quaân chuû cha truyeàn con noái. Nhaø vua chuû yeáu mang tính chaát leã nghi, thuû lónh cuûa ñaûng hoaëc cuûa lieân minh caùc ñaûng chieám ña soá trong Quoác hoäi thöôøng ñöôïc Nhaø vua boå nhieäm vaø Quoác hoäi pheâ chuaån laøm thuû töôùng. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi moät vieän, ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu theo tyû leä ñaïi dieän, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 346,3 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 2,2% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 67.200 USD Heä soá Gini (2010): 26,8, xeáp thöù 132 Ñöôøng saét (2014): 4.250 km. Ñöôøng boä (2013): 93.870 km. Ñöôøng thuûy (2010): 1.577 km. Caûng Bergen, Haugesund, Maaloy, Mongstad, Narvik, Sture. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá Australia Group, BIS, EBRD, EFTA, ESA, FAO, FATF, IADB, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, IDA, IEA, IFAD, IFC, IHO, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, MIGA, MONUSCO, NATO, OECD, Paris Club, 68 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... UN, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Giaùo duïc Baét buoäc vaø mieãn phí ñoái vôùi taát caû treû em trong 9 naêm. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 81,7 tuoåi, xeáp thöù 20; nam 79,7 tuoåi, nöõ 83,81 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ OÂxloâ, Cung ñieän nhaø vua, Vieän baûo taøng ngheä thuaät quoác gia, Vieän baûo taøng haûi döông hoïc, Vieän baûo taøng lòch söû, Vieän baûo taøng ñòa chaát, Trung taâm ngheä thuaät Eni - OÂxtaùt,... NGA Lieân bang Nga Russian Federation Vò trí Moät boä phaän laõnh thoå naèm ôû chaâu AÂu vaø phaàn lôùn laõnh thoå naèm ôû chaâu AÙ; giaùp Na Uy, Baéc Baêng Döông, Thaùi Bình Döông, Coäng hoøa daân chuû nhaân daân Trieàu Tieân, Trung Quoác, Moâng Coå, Cadaécxtan, bieån Caxpi, Adeùcbaigian, Grudia, bieån Ñen, Ucraina, Beâlaruùt, Ba Lan, Lítva, bieån Bantích, Laùtvia, Extoânia, Phaàn Lan. Nga laø quoác gia coù dieän tích lôùn nhaát theá giôùi. Ñòa hình Bình nguyeân roäng lôùn vôùi caùc ñoài thaáp ôû phía taây, cao daàn veà phía ñoâng vaø nam. Khí haäu Nga coù Khí haäu raát ña daïng: töø baêng giaù, oân ñôùi ñeán caän nhieät ñôùi, haûi döông tuyø theo vuøng. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: töø -50 ñeán -45oC (ôû vuøng Vieãn Ñoâng), töø -16 ñeán -9oC (ôû phaàn thuoäc chaâu AÂu); thaùng 7: 13-23oC (ôû phaàn lôùn laõnh thoå). Löôïng möa trung bình haèng naêm: 200-300 mm (ôû phaàn thuoäc chaâu AÂu); 50- 100 mm (ôû vuøng Vieãn Ñoâng vaø Xibiri); 700 mm (ôû vuøng ñoàng baèng phía ñoâng chaâu AÂu); 1.000-2.000 mm (ôû vuøng nuùi Caùpcadô, Antai vaø phía nam Vieãn Ñoâng). Dieän tích 17.098.242 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 142.423.773 ngöôøi