🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Các Bệnh Ngoại Khoa Thường Gặp Và Cách Chữa Trị Bằng Y Học Cổ Truyền Ebooks Nhóm Zalo CÁC BỆNH NGOẠI KHOA THƯỜNG GẶP VÀ CÁCH CHỮA TRỊ BẰNG Y HỌC CỔ TRUYỀN Héi ®ång chØ ®¹o xuÊt b¶n Chñ tÞch Héi ®ång PGS. TS. Ph¹m v¨n linh Phã Chñ tÞch Héi ®ång Ph¹m chÝ thμnh Thμnh viªn TrÇn quèc d©n TS. NguyÔn ®øc tμi TS. NguyÔn an tiªm NguyÔn vò thanh h¶o CÁC BỆNH NGOẠI KHOA THƯỜNG GẶP VÀ CÁCH CHỮA TRỊ BẰNG Y HỌC CỔ TRUYỀN NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA SỰ THẬT HÀ NỘI 2016 Lêi nhμ xuÊt b¶n Y d−îc häc cæ truyÒn ViÖt Nam lμ mét di s¶n quý b¸u cña d©n téc ta. Lμ mét bé phËn cÊu thμnh cña nÒn v¨n hãa ViÖt Nam, y d−îc häc cæ truyÒn ViÖt Nam lu«n g¾n bã víi cuéc sèng céng ®ång c¸c d©n téc ViÖt Nam, vμ ®Æc biÖt, y d−îc häc cæ truyÒn ®−îc x¸c ®Þnh nh− mét nh©n tè quan träng gióp cho chiÕn l−îc ch¨m sãc søc kháe ban ®Çu thμnh c«ng ë n−íc ta thêi gian qua. Theo quan ®iÓm cña y häc cæ truyÒn, c¸c bÖnh sinh ra ë bªn ngoμi c¬ thÓ, m¾t nh×n thÊy, tay sê thÊy, cã chøng tr¹ng côc bé ®Òu thuéc ph¹m vi cña ngo¹i khoa. ChÝnh v× vËy, cã thÓ øng dông y häc cæ truyÒn vμo ch÷a trÞ mét sè bÖnh ngo¹i khoa th−êng gÆp víi chi phÝ thÊp, dÔ phæ biÕn vμ øng dông trong thùc tÕ ®èi víi y tÕ tuyÕn x·, ph−êng. Cuèn s¸ch C¸c bÖnh ngo¹i khoa th−êng gÆp vμ c¸ch ch÷a trÞ b»ng y häc cæ truyÒn cña tËp thÓ t¸c gi¶ c«ng t¸c t¹i Häc viÖn Y D−îc häc cæ truyÒn ViÖt Nam do TS. BS. §Ëu Xu©n C¶nh, TS. BS. Ph¹m Quèc B×nh, TS. BS. NguyÔn ThÕ ThÞnh ®ång chñ biªn sÏ cung cÊp cho b¹n ®äc nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vμ ph−¬ng thøc ch÷a trÞ mét sè bÖnh ngo¹i khoa th−êng 5 gÆp b»ng ph−¬ng ph¸p y häc cæ truyÒn ®¬n gi¶n, dÔ ¸p dông. KiÕn thøc vÒ y häc rÊt réng lín, sè l−îng c¸c ph−¬ng ph¸p ch÷a trÞ, c¸c bμi thuèc còng rÊt nhiÒu, trong ph¹m vi cuèn s¸ch nμy, chóng t«i chØ giíi thiÖu mét sè bμi thuèc vμ ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ c¸c bÖnh ngo¹i khoa th−êng gÆp b»ng y häc cæ truyÒn. Nhμ xuÊt b¶n vμ tËp thÓ t¸c gi¶ rÊt mong nhËn ®−îc sù gãp ý cña b¹n ®äc ®Ó hoμn thiÖn néi dung cuèn s¸ch trong lÇn xuÊt b¶n sau. Xin giíi thiÖu cuèn s¸ch víi b¹n ®äc. Th¸ng 9 n¨m 2016 NHμ XUÊT B¶N CHÝNH TRÞ QUèC GIA Sù THËT 6 Lêi nãi ®Çu C¸c bÖnh ngo¹i khoa y häc cæ truyÒn gåm phÇn lín c¸c bÖnh thuéc phÇn ngoμi c¬ thÓ, thuéc c¬ nhôc, tÊu lý, x−¬ng khíp nh− bÖnh thÊp ®éc, nhiÖt ®éc, báng, vÕt th−¬ng, h¹ trÜ, cèt chiÕt, v.v.. Tæn th−¬ng th−êng ë phÇn biÓu c¬ nhôc, tÊu lý, kinh l¹c, nh−ng cã liªn quan mËt thiÕt víi phÇn lý: lôc phñ, ngò t¹ng, khÝ huyÕt, t©n dÞch. Khi c«ng n¨ng cña t¹ng, phñ kh«ng ®iÒu hßa, kinh l¹c kh«ng th«ng suèt, khÝ huyÕt vËn hμnh ø trÖ, t¸c nh©n g©y bÖnh x©m ph¹m vμo c¬ thÓ g©y nªn c¸c bÖnh tËt. V× vËy ngoμi viÖc ch÷a trÞ t¹i chç, y häc cæ truyÒn cßn rÊt chó träng tíi viÖc ®iÒu chØnh sù mÊt th¨ng b»ng vÒ ©m d−¬ng khÝ huyÕt cña t¹ng, phñ vμ kinh l¹c (ch÷a bÖnh toμn th©n). Nguyªn nh©n g©y ra bÖnh ngo¹i khoa còng kh«ng ngoμi lôc d©m (nguyªn nh©n bªn ngoμi), thÊt t×nh (nguyªn nh©n bªn trong) vμ c¸c nguyªn nh©n kh¸c thuéc ph¹m vi sinh ho¹t (bÊt néi ngo¹i nh©n) nh− ¨n uèng, phßng dôc, lao th−¬ng, trïng thó c¾n v.v., nh−ng phÇn lín lμ do ®éc tμ nh− phong ®éc, thÊp ®éc, háa ®éc g©y ra. BÖnh vïng ®Çu mÆt th−êng do phong ®éc, bÖnh ë gi÷a th©n 7 liªn quan tíi khÝ uÊt, bÖnh ë phÝa d−íi c¬ thÓ do thÊp ®éc g©y nªn. VÒ mÆt chÈn ®o¸n, ngoμi viÖc t×m nh÷ng triÖu chøng bÖnh toμn th©n, viÖc kh¸m xÐt tæn th−¬ng côc bé cÇn ®i tíi xem bÖnh thuéc ©m chøng hay thuéc d−¬ng chøng. Nh÷ng bÖnh thuéc d−¬ng chøng th−êng ph¸t ra cÊp tÝnh, cã s−ng nãng ®á ®au, cã sèt, m¹ch nhanh nh− c¸c bÖnh do ®éc tμ, háa ®éc g©y nªn (môn nhät, ®inh r©u, huyÕt nhiÖt ®éc, s¸n khÝ,...). Nh÷ng bÖnh thuéc ©m chøng th−êng cã tÝnh chÊt m¹n tÝnh, cã s−ng nh−ng kh«ng nãng ®á,... nh− trμng nh¹c, loa lÞch, chøng nham (¸p xe l¹nh do lao, khèi u lμnh tÝnh hoÆc ¸c tÝnh,...). Cã thÓ tãm t¾t d−¬ng chøng vμ ©m chøng cña c¸c bÖnh ngo¹i khoa y häc cæ truyÒn theo b¶ng sau: ChØ tiªu D−¬ng chøng ¢m chøng Mμu da Hång, ®á (nhiÖt) Kh«ng ®æi, tr¾ng bÖch, da tèi S−ng S−ng gå lªn (chÝnh khÝ m¹nh, ph¸t t¸c nguyªn nh©n g©y bÖnh ra ngoμi) B»ng mÆt da (v× chÝnh khÝ yÕu) Ph¹m vi s−ng tÊy 8 ë t¹i chç (v× chÝnh khÝ m¹nh, khu tró t¸c nh©n g©y bÖnh lan trμn) Lan táa (v× chÝnh khÝ yÕu, kh«ng h¹n chÕ ®−îc t¸c nh©n g©y bÖnh) NhiÖt ®é Nãng (do nhiÖt) Kh«ng thay ®æi hay m¸t §au Cù ¸n (thùc chøng) §au Ýt, ®au ª Èm, thiÖn ¸n, thÝch Êm (h−, hμn) Mñ §Æc (khÝ huyÕt thÞnh) Lo·ng (khÝ huyÕt h−) MËt ®é Võa ph¶i C−¬ng (khèi u) hoÆc nhuyÔn (¸p xe l¹nh) VÞ trÝ Th−êng t¹i b× phu ë s©u trong g©n, x−¬ng Tiªn l−îng DÔ khái L©u khái C¨n cø vμo nguyªn nh©n vμ c¬ chÕ g©y bÖnh, c¸c bÖnh ngo¹i khoa ®−îc ch÷a theo c¸c ph−¬ng ph¸p phèi hîp chÆt chÏ gi÷a côc bé vμ toμn th©n, kÕt hîp thñ ph¸p can thiÖp víi dïng thuèc t¹i chç vμ toμn th©n. Nh×n chung, uèng thuèc trong cã thÓ chia theo 3 giai ®o¹n cña bÖnh: (1) Giai ®o¹n ®Çu, khi ch−a lμm mñ, bÖnh cßn ë thêi kú viªm nhiÔm th× lÊy tiªu viªm lμ chÝnh; (2) Giai ®o¹n hãa mñ, cÇn bμi nïng vμ tèng t¸c nh©n g©y bÖnh ra ngoμi, kh«ng cho x©m nhËp vμo trong g©y c¸c biÕn chøng b»ng c¸ch uèng thuèc bμi nïng (cho vì mñ); (3) Giai ®o¹n cuèi cïng, dïng ph−¬ng ph¸p bæ khÝ huyÕt ®Ó n©ng cao thÓ tr¹ng, gióp vÕt th−¬ng mau lμnh vμ phßng ngõa t¸i ph¸t. Ch÷a bÖnh ë côc bé còng tiÕn hμnh theo c¸c giai ®o¹n bÖnh: (1) Giai ®o¹n ®Çu còng lÊy tiªu viªm t¸n kÕt lμ trÝnh b»ng ch©m cøu, d¸n cao tan 9 vμ c¸c ph−¬ng ph¸p vËt lý kh¸c nh− ch−êm nãng, chiÕu tia hång ngo¹i, tia sãng ng¾n...; (2) Giai ®o¹n ®· cã mñ cÇn bμi nïng (®−a mñ ra ngoμi) b»ng chÝch dÉn l−u, cao d¸n vì mñ...; khø hñ (lμm mÊt c¸c tæ chøc ho¹i tö); sinh c¬ (lμm mäc l¹i c¸c tæ chøc c¬ nhôc), nÕu vÕt th−¬ng chét l©u lμnh th× dïng c¸c thuèc sinh c¬ kÕt hîp víi c¸c thuèc bæ khÝ huyÕt ®Ó ch÷a. VÒ thuèc tiªu viªm cã: thanh nhiÖt gi¶i ®éc nh− Kim ng©n, Bå c«ng anh, Liªn kiÒu...; hμnh khÝ ho¹t huyÕt nh−: §an s©m, Xuyªn khung, T¹o gi¸c thÝch...; nhuyÔn kiªn hãa ®μm nh− H¹ kh« th¶o, T¹o gi¸c, Bèi mÉu...; bμi nïng cã c¸c thuèc nh−: Thanh ®¹i, B¹ch chØ, ý dÜ; bæ khÝ huyÕt th−êng dïng c¸c vÞ: Hoμng kú, B¹ch truËt, B¹ch th−îc, v.v.. §Õn nay, y häc cæ truyÒn cã nhiÒu bμi thuèc tèt ch÷a bÖnh t¹i chç hay toμn th©n ®¸p øng c¸c bÖnh ngo¹i khoa ë c¸c vÞ trÝ kh¸c nhau cña c¬ thÓ; c¸c bμi thuèc d©n gian cã t¸c dông ch÷a bÖnh tèt ®−îc l−u truyÒn l¹i nh− c¸c lo¹i cao d¸n, thuèc x«ng... ®Ó ch÷a c¸c bÖnh nh− môn nhät, trÜ, viªm h¹ch, v.v.. 10 BÖNH TRÜ TS. BS. §Ëu Xu©n C¶nh TS. BS. NguyÔn ThÕ ThÞnh BS. L÷ §oμn Ho¹t M−êi A. ®¹i c−¬ng vÒ bÖnh trÜ 1. Mét sè nhËn thøc chung vÒ t×nh tr¹ng bÖnh trÜ TrÜ lμ bÖnh th−êng gÆp. Tuy kh«ng g©y tö vong vμ Ýt khi cã biÕn chøng nÆng nÒ nh−ng l¹i trùc tiÕp ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng cuéc sèng cña ng−êi bÖnh. Trong c¸c bÖnh lý hËu m«n - trùc trμng, bÖnh trÜ phæ biÕn hμng ®Çu trªn thÕ giíi víi sè ng−êi m¾c bÖnh kh¸ cao. ë ViÖt Nam, ng−êi x−a cã c©u “thËp nh©n cöu trÜ” (m−êi ng−êi cã chÝn ng−êi bÞ trÜ) chøng tá cã rÊt nhiÒu ng−êi m¾c bÖnh trÜ. Tuy nhiªn, do trÜ lμ bÖnh ë vÞ trÝ ®Æc biÖt vμ kh«ng g©y ¶nh h−ëng nÆng nÒ ®Õn cuéc sèng nªn bÖnh nh©n ®μnh chÊp nhËn, th−êng ®i kh¸m vμ ch÷a bÖnh rÊt muén. V× vËy, nh÷ng sè liÖu thèng kª ë c¸c bÖnh viÖn, phßng kh¸m ch−a cho thÊy ®−îc tû lÖ m¾c bÖnh trÜ thùc sù trong céng ®ång. T¸c gi¶ TrÇn Kh−¬ng KiÒu lÇn ®Çu tiªn ®iÒu tra b»ng ph−¬ng ph¸p dÞch 11 tÔ häc cho kÕt qu¶ tû lÖ m¾c bÖnh trÜ ë mét sè vïng cña n−íc ta (Hμ Néi, Nam §Þnh, Thμnh phè Hå ChÝ Minh) lμ 76,97 ± 0,30%. Theo nghiªn cøu gÇn ®©y cña t¸c gi¶ NguyÔn M¹nh Nh©m vÒ bÖnh trÜ ë c¸c tØnh phÝa B¾c th× tû lÖ bÖnh trÜ lμ 55%. Bªn c¹nh ®ã, c¸c nghiªn cøu tr−íc ®©y tuy ®−a ra c¸c ®é tuæi cã tû lÖ m¾c bÖnh trÜ cao kh¸c nhau (Goligher l−u ý ®é tuæi trªn 50 cã tû lÖ bÖnh cao, theo Johanson J. F. vμ Sonnenberg A. ®é tuæi nμy lμ 45-65 tuæi, t¸c gi¶ NguyÔn M¹nh Nh©m ®−a ra ®é tuæi 30-50) nh−ng ®Òu thèng nhÊt ®©y lμ bÖnh gÆp nhiÒu ë ng−êi lín tuæi. 2. §Þnh nghÜa TrÜ lμ mét hÖ thèng ®¸m rèi tÜnh m¹ch sinh lý b×nh th−êng n»m ë vïng hËu m«n trùc trμng, do mét nguyªn nh©n c¬ héi nμo ®Êy lμm cho hÖ thèng tÜnh m¹ch trÜ sa gi·n kh«ng håi phôc. B×nh th−êng, c¸c tÜnh m¹ch nμy cã vai trß khÐp kÝn hËu m«n nªn ai còng ph¶i cã. Do vËy, ai còng cã thÓ bÞ bÖnh trÜ. Tuy nhiªn, mét sè ®èi t−îng cã nguy c¬ m¾c trÜ cao nh− ng−êi cã c«ng viÖc ngåi l©u, Ýt vËn ®éng (nh©n viªn v¨n phßng, thî may,...), ng−êi bÞ c¸c bÖnh vïng ®¹i trμng, phô n÷ mang thai... Tuy nhiªn, bÖnh trÜ kh«ng chØ cã møc ®é nÆng nhÑ nh− nhiÒu bÖnh nh©n lÇm t−ëng mμ bÖnh trÜ ®−îc chia lμm 3 lo¹i: trÜ néi, trÜ ngo¹i vμ trÜ hçn hîp. C¸ch chia nh− vËy lμ dùa trªn vÞ trÝ cña c¸c tÜnh m¹ch bÞ gi·n so víi mÐp hËu m«n (®−êng l−îc). 12 Trong ®ã, chØ riªng trÜ néi, ng−êi ta míi chia theo møc ®é bÖnh tõ nhÑ ®Õn nÆng thμnh ®é 1, 2, 3, 4 trong ®ã ®é 1 chiÕm 9,35%, ®é 2 chiÕm 43,34%, ®é 3 chiÕm 10,12%, ®é 4 chiÕm 0,99%. Theo ®ã, nÕu bÖnh nh©n míi bÞ bÖnh trÜ (®é 1 vμ 2) chØ cÇn dïng thuèc vμ ph¶i nªn ch÷a trÞ sím. Cßn nÕu ®Ó bÖnh nÆng h¬n, ph¶i dïng c¸c biÖn ph¸p thñ thuËt, phÉu thuËt võa ®au ®ín, tèn kÐm l¹i vÉn rÊt dÔ t¸i ph¸t. Kh«ng nh÷ng thÕ, cßn cã thÓ g©y nhiÒu biÕn chøng cÊp tÝnh nh− mÊt m¸u, viªm nhiÔm, phï nÒ hËu m«n... C¸c triÖu chøng c¬ n¨ng th−êng gÆp lμ: sa trÜ (49,50%), t¸o bãn (18,26%), tiÖn m¸u (20,24%), ®au hËu m«n (4,51%). C¸c th−¬ng tæn kh¸c ®i kÌm th−êng gÆp: nøt hËu m«n (4,51%), polype (1,10%). 3. Nguyªn nh©n g©y bÖnh trÜ Nguyªn nh©n cña bÖnh ch−a ®−îc x¸c ®Þnh râ rμng vμ ch¾c ch¾n. Nh÷ng yÕu tè sau ®©y ®−îc coi nh− lμ nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho bÖnh ph¸t sinh: - T¸o bãn kinh niªn: Nh÷ng bÖnh nh©n nμy mçi khi ®i cÇu ph¶i rÆn nhiÒu, khi rÆn ¸p lùc trong lßng èng hËu m«n t¨ng lªn gÊp 10 lÇn. T¸o bãn l©u ngμy lμm xuÊt hiÖn c¸c bói trÜ. C¸c bói trÜ dÇn dÇn to lªn vμ khi to qu¸ sÏ sa ra ngoμi. - Héi chøng lþ: Nh÷ng bÖnh nh©n bÞ bÖnh lþ mçi ngμy ®¹i tiÖn nhiÒu lÇn vμ mçi lÇn ®¹i tiÖn ph¶i rÆn nhiÒu lμm t¨ng ¸p lùc trong æ bông. - T¨ng ¸p lùc æ bông: Nh÷ng bÖnh nh©n viªm phÕ qu¶n m¹n tÝnh, nh÷ng bÖnh nh©n gi·n phÕ 13 qu¶n, ho nhiÒu, nh÷ng ng−êi lao ®éng nÆng nh− khu©n v¸c... lμm t¨ng ¸p lùc trong æ bông, dÔ dμng cho bÖnh trÜ xuÊt hiÖn. - T− thÕ lμm viÖc: Khi nghiªn cøu ¸p lùc tÜnh m¹ch trÜ, ng−êi ta ghi nhËn ¸p lùc tÜnh m¹ch trÜ lμ 25 cm H2O ë t− thÕ n»m, t¨ng vät lªn 75 cm H2O ë t− thÕ ®øng. V× vËy, tû lÖ m¾c bÖnh trÜ sÏ cao ë ng−êi ph¶i ®øng l©u, ngåi nhiÒu, Ýt ®i l¹i nh− th− ký bμn giÊy, nh©n viªn b¸n hμng, thî may... - U b−íu hËu m«n trùc trμng vμ vïng chung quanh (nh− ung th− trùc trμng, u b−íu vïng tiÓu khung, thai nhiÒu th¸ng...) khi to cã thÓ chÌn Ðp vμ c¶n trë ®−êng vÒ tÜnh m¹ch håi l−u lμm cho c¸c ®¸m rèi trÜ c¨ng phång lªn t¹o thμnh bÖnh trÜ. Trong nh÷ng tr−êng hîp nμy, trÜ ®−îc t¹o nªn do nh÷ng nguyªn nh©n cô thÓ, râ rμng nªn ®−îc gäi lμ trÜ triÖu chøng, khi ®iÒu trÞ ta ph¶i ®iÒu trÞ nguyªn nh©n chø kh«ng nh− bÖnh trÜ. 4. TriÖu chøng l©m sμng Khi cã 2 triÖu chøng chÝnh lμ ch¶y m¸u vμ sa bói trÜ, cÇn ®−a bÖnh nh©n ®i kh¸m bÖnh. - Ch¶y m¸u lμ triÖu chøng cã sím nhÊt vμ th−êng gÆp nhÊt. §©y lμ mét trong nh÷ng lý do ®−a bÖnh nh©n ®Õn kh¸m. Lóc ®Çu ch¶y m¸u rÊt kÝn ®¸o, t×nh cê bÖnh nh©n ph¸t hiÖn khi nh×n vμo giÊy chïi vÖ sinh sau khi ®i ®¹i tiÖn hoÆc nh×n vμo ph©n thÊy vμi tia m¸u nhá dÝnh vμo thái ph©n r¾n. VÒ sau mçi khi ®i cÇu ph¶i rÆn nhiÒu do t¸o 14 bãn th× m¸u ch¶y thμnh giät hay thμnh tia. Muén h¬n n÷a, cø mçi lÇn ®i ®¹i tiÖn, ®i l¹i nhiÒu, ngåi xæm m¸u l¹i ch¶y. Cã khi m¸u ch¶y rÊt nhiÒu khiÕn bÖnh nh©n ph¶i vμo cÊp cøu. §«i khi m¸u tõ bói trÜ ch¶y ra ®äng l¹i trong lßng trùc trμng råi sau ®ã míi ®i cÇu ra nhiÒu m¸u côc. - Sa bói trÜ: Th−êng x¶y ra trÔ h¬n, sau mét thêi gian ®i ®¹i tiÖn cã ch¶y m¸u. Lóc ®Çu, sau mçi khi ®¹i tiÖn thÊy cã khèi nhá låi ra ë lç hËu m«n, sau ®ã khèi ®ã tù tôt vμo ®−îc. Cμng vÒ sau khèi låi ra ®ã to lªn dÇn vμ kh«ng tù tôt vμo sau khi ®i ®¹i tiÖn n÷a mμ ph¶i dïng tay nhÐt vμo. Cuèi cïng khèi sa ®ã th−êng xuyªn n»m ngoμi hËu m«n. Ngoμi 2 triÖu chøng chÝnh trªn, bÖnh nh©n cã thÓ cã kÌm theo c¸c triÖu chøng kh¸c nh− ®au khi ®i ®¹i tiÖn, ngøa quanh lç hËu m«n. Th«ng th−êng trÜ kh«ng g©y ®au, triÖu chøng ®au x¶y ra khi cã biÕn chøng nh− t¾c m¹ch, sa trÜ nghÑt hay do c¸c bÖnh kh¸c ë vïng hËu m«n nh− nøt hËu m«n, ¸p xe c¹nh hËu m«n... TriÖu chøng ngøa x¶y ra do bói trÜ sa ra ngoμi vμ tiÕt dÞch g©y viªm da quanh hËu m«n lμm cho bÖnh nh©n c¶m thÊy hËu m«n lóc nμo còng cã c¶m gi¸c −ít vμ ngøa. 5. LÇm lÉn bÖnh trÜ víi c¸c bÖnh kh¸c Do triÖu chøng chÝnh th−êng dÉn bÖnh nh©n ®Õn kh¸m lμ ch¶y m¸u, sa trÜ vμ ®au còng lμ c¸c triÖu chøng cã thÓ gÆp trong nhiÒu bÖnh kh¸c, nªn dÔ lÇm lÉn nÕu kh«ng ®i kh¸m. 15 - Nøt kÏ hËu m«n TriÖu chøng næi bËt ®Ó bÖnh nh©n ®i kh¸m bÖnh lμ ®au sau khi ®i ®¹i tiÖn, m¸u dÝnh theo ph©n hoÆc ph¸t hiÖn khi nh×n vμo giÊy chïi vÖ sinh sau khi ®i ®¹i tiÖn. - Polype trùc trμng BÖnh nh©n ®i ®¹i tiÖn th−êng cuèi b·i c¶m thÊy v−íng trong hËu m«n, cã khi khèi polype sa ra ngoμi sau mçi lÇn ®i ®¹i tiÖn. Th¨m kh¸m th× sê thÊy côc r¾n cã cuèng. - BÖnh ung th− hËu m«n trùc trμng BÖnh ung th− hËu m«n trùc trμng còng cho triÖu chøng ®i ®¹i tiÖn ra m¸u, nh−ng m¸u th−êng cã lÉn c¸c chÊt ho¹i tö, hay cßn gäi nhê nhê m¸u c¸, cã mïi h«i khã chÞu. - Sa trùc trμng Toμn bé trùc trμng sa ra ngoμi nh− h×nh vμnh kh¨n sau khi ®i ®¹i tiÖn, niªm m¹c tr¬n bãng tiÕt dÞch. 6. Ph©n lo¹i trÜ C¨n cø vμo vÞ trÝ gi¶i phÉu vμ tÝnh chÊt cña bói trÜ, ta chia trÜ ra lμm 3 lo¹i: trÜ néi, trÜ ngo¹i vμ trÜ hçn hîp. - TrÜ ngo¹i lμ nh÷ng bói trÜ mμ vÞ trÝ gèc cña nã n»m ë phÝa d−íi ®−êng l−îc. - TrÜ néi lμ nh÷ng bói trÜ mμ vÞ trÝ gèc cña nã n»m trªn ®−êng l−îc. - TrÜ hçn hîp lμ nh÷ng bói trÜ bao gåm c¶ trÜ néi vμ trÜ ngo¹i. Do hÖ thèng d©y ch»ng park bÞ ®øt hoμn toμn, khi ®ã cã sù th«ng th−¬ng gi÷a trÜ néi 16 vμ trÜ ngo¹i vμ kh«ng ph©n biÖt ®−îc ®©u lμ trÜ néi, ®©u lμ trÜ ngo¹i. 7. Ph©n ®é trÜ Ph©n ®é trÜ chØ ¸p dông cho trÜ néi, kh«ng ph©n ®é cho trÜ ngo¹i. Khi trÜ hçn hîp sa gi·n toμn bé gäi lμ sa trÜ vßng. - TrÜ néi ®é 1: BÖnh nh©n ®i ®¹i tiÖn ra m¸u, bói trÜ cßn n»m trong hËu m«n. - TrÜ néi ®é 2: Bói trÜ sa ra ngoμi sau khi ®¹i tiÖn, nh−ng tù co lªn ®−îc. - TrÜ néi ®é 3: Bói trÜ sa ra ngoμi sau khi ®¹i tiÖn, nh−ng kh«ng tù co lªn ®−îc, ph¶i dïng tay ®Èy lªn. - TrÜ néi ®é 4: Bói trÜ liªn tôc sa ra ngoμi. 8. §iÒu trÞ bÖnh trÜ 8.1. Nguyªn t¾c ®iÒu trÞ ¦u tiªn ®iÒu trÞ b»ng c¸c ph−¬ng ph¸p b¶o tån, chØ khi kh«ng thÓ ®iÒu trÞ b¶o tån ®−îc n÷a, hoÆc trong tr−êng hîp trÜ cã biÕn chøng, hoÆc cã kÌm theo c¸c bÖnh kh¸c th× míi nªn chØ ®Þnh phÉu thuËt. Th«ng th−êng ng−êi bÖnh ®Õn kh¸m vμ ®iÒu trÞ khi trÜ g©y nh÷ng rèi lo¹n ¶nh h−ëng ®Õn sinh ho¹t vμ n¨ng suÊt lao ®éng cña m×nh. 8.2. C¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ cô thÓ 8.2.1. Ng¨n chÆn c¸c yÕu tè thuËn lîi ph¸t sinh bÖnh trÜ - TËp thãi quen ®i cÇu ®Òu ®Æn hμng ngμy. 17 - §iÒu chØnh thãi quen ¨n uèng: Tr¸nh c¸c chÊt kÝch thÝch nh− cμ phª, r−îu, trμ. Tr¸nh c¸c thøc ¨n nhiÒu gia vÞ nh− ít, tiªu. Uèng n−íc ®Çy ®ñ. ¡n nhiÒu chÊt x¬. - VËn ®éng thÓ lùc: Nªn tËp thÓ dôc vμ ch¬i c¸c m«n thÓ thao nhÑ nh− b¬i léi, ®i bé... - §iÒu trÞ c¸c bÖnh m¹n tÝnh hiÖn cã nh− viªm phÕ qu¶n, gi·n phÕ qu¶n, bÖnh lþ... 8.2.2. §iÒu trÞ néi khoa - VÖ sinh t¹i chç tèt b»ng ph−¬ng ph¸p ng©m n−íc l¹nh 2-3 lÇn/ngμy, mçi lÇn 15 phót. - Thuèc uèng: Gåm c¸c thuèc cã t¸c nh©n trî tÜnh m¹ch, dÉn xuÊt tõ flavonoid. C¬ chÕ t¸c ®éng cña c¸c thuèc nμy lμ lμm gia t¨ng tr−¬ng lùc tÜnh m¹ch, b¶o vÖ vi tuÇn hoμn, gi¶m phï nÒ nhê t¸c ®éng kh¸ng viªm t¹i chç, chèng nhiÔm trïng vμ chèng t¾c m¹ch. - Thuèc t¹i chç: Gåm c¸c lo¹i thuèc mì (pommade) vμ ®¹n d−îc (suppositoire) cã c¸c t¸c nh©n kh¸ng viªm, v« c¶m t¹i chç vμ dÉn xuÊt trî tÜnh m¹ch. 8.2.3. §iÒu trÞ b»ng thñ thuËt bao gåm mét sè ph−¬ng ph¸p sau: - ChÝch x¬. - Th¾t trÜ b»ng vßng cao su. - Quang ®«ng hång ngo¹i. 8.2.4. PhÉu thuËt Víi c¸c ph¸t hiÖn vÒ sinh bÖnh häc vμ gi¶i phÉu häc, tõ thËp niªn 1990, ®· cã c¸c ph−¬ng ph¸p 18 phÉu thuËt míi nh− kh©u treo trÜ, phÉu thuËt Longo, kh©u cét ®éng m¹ch trÜ d−íi h−íng dÉn cña siªu ©m Doppler. C¸c ph−¬ng ph¸p phÉu thuËt míi nμy dùa trªn nguyªn t¾c b¶o tån líp ®Öm hËu m«n, gi¶m l−u l−îng m¸u ®Õn bói trÜ vμ cè ®Þnh m« trÜ vμo èng hËu m«n. Víi c¸c ph−¬ng ph¸p phÉu thuËt sau nμy, vïng phÉu thuËt n»m trªn cét Morgagni, lμ vïng kh«ng cã c¸c tiÕp nhËn c¶m gi¸c, do ®ã khi phÉu thuËt vïng nμy cã lîi ®iÓm lμ kh«ng ®au. 9. ChØ ®Þnh ®iÒu trÞ TrÜ cã thÓ lμ bÖnh, cã thÓ lμ triÖu chøng cña mét bÖnh kh¸c. ChØ ®−îc phÉu thuËt khi lμ trÜ bÖnh. Mét sai lÇm th−êng m¾c ph¶i lμ c¾t trÜ cho mét bÖnh nh©n bÞ ung th− trùc trμng. Cã thÓ trÜ lμ triÖu chøng cña ung th− trùc trμng, cã thÓ lμ ung th− trùc trμng xuÊt hiÖn trªn mét bÖnh nh©n cã trÜ ®· l©u. V× vËy, tr−íc khi mæ ph¶i kh¼ng ®Þnh kh«ng cã c¸c th−¬ng tæn thùc thÓ kh¸c ë vïng hËu m«n trùc trμng. TrÜ cã thÓ ®iÒu trÞ khái b»ng néi khoa hay c¸c ph−¬ng ph¸p vËt lý. V× vËy, phÉu thuËt chØ nªn ®−îc xem lμ ph−¬ng s¸ch cuèi cïng khi c¸c ph−¬ng ph¸p kÓ trªn kh«ng hiÖu qu¶, bëi v× phÉu thuËt can thiÖp vμo gi¶i phÉu häc vμ sinh lý häc b×nh th−êng, cã thÓ kÌm theo c¸c di chøng nÆng nÒ khã söa ch÷a. ChØ ®Þnh mæ ¸p dông cho trÜ néi ®é 3, ®é 4, trÜ cã huyÕt khèi, trÜ vßng sa vμ trÜ xuÊt huyÕt trÇm träng. 19 10. Gi¸o dôc søc kháe - Gi÷ vÖ sinh s¹ch sÏ vïng hËu m«n vμ vïng tÇng sinh m«n. - ¡n uèng b×nh th−êng, h¹n chÕ ¨n c¸c chÊt gia vÞ nh−: h¹t tiªu, ít... ¡n nhiÒu chÊt x¬: rau xanh, ngò cèc, hoa qu¶... - Uèng nhiÒu n−íc mçi ngμy (trõ thøc uèng cã cån): kho¶ng 2 lÝt mçi ngμy. - Ng©m hËu m«n hμng ngμy. - Khuyªn ng−êi bÖnh vμ ng−êi th©n kh«ng nªn ®Ó t¸o bãn, tËp ®i ®¹i tiÖn ®óng giê. Tr¸nh dïng c¸c thuèc nhuËn trμng, v× c¸c thuèc nhuËn trμng cã thÓ g©y ra tiªu ch¶y lμm trÇm träng thªm bÖnh trÜ. - LuyÖn tËp thÓ dôc thÓ thao nhÑ nhμng, ®Òu ®Æn. - Gi¶i thÝch cho nh©n d©n khi cã triÖu chøng ®¹i tiÖn ra m¸u, cÇn kh¸m bÖnh ngay ®Ó cã thÓ ph¸t hiÖn sím c¸c tr−êng hîp ung th− trùc trμng. - §Õn kh¸m ®Þnh kú theo hÑn cña thÇy thuèc. B. ®iÒu trÞ b»ng Y HäC Cæ TRUYÒN 1. §¹i c−¬ng TrÜ lμ mét bÖnh m¹n tÝnh do t×nh tr¹ng sa gi·n tÜnh m¹ch hËu m«n trùc trμng kh«ng håi phôc. Tïy vÞ trÝ gèc bói trÜ vÒ l©m sμng mμ ph©n thμnh trÜ néi hay trÜ ngo¹i. 20 2. Nguyªn nh©n - §¹i trμng thÊp nhiÖt, hoÆc thÊp nhiÖt kÐo dμi lμm h− hao t©n dÞch g©y t¸o bãn th−êng xuyªn, ®¹i tiÖn rÆn nhiÒu lμm khÝ huyÕt dån xuèng giang m«n g©y nªn h¹ trÜ. - Can khÝ s¬ tiÕt kh«ng ®iÒu hßa, tuÇn hoμn khÝ huyÕt trë trÖ, huyÕt ø vïng giang m«n mμ sinh ra trÜ. - C¸c bÖnh nghÒ nghiÖp do ®øng l©u, ngåi l©u, mang v¸c nÆng; ng−êi giμ, phô n÷ ®Î nhiÒu lÇn, cã chöa lμm c©n m¹ch bÞ sa, gi·n thμnh trÜ. - §Æc biÖt do ¨n uèng qu¸ nhiÒu chÊt cao l−¬ng mü vÞ, c¸c chÊt cay nãng, nhên bÐo, thÊp nhiÖt dån ®äng h¹ tiªu g©y khÝ trÖ. 3. Nguyªn t¾c phÐp ch÷a bÖnh trÜ Thanh nhiÖt, nhuËn t¸o, ho¹t huyÕt, chØ huyÕt, Ých khÝ, th¨ng ®Ò (Dïng thuèc uèng trong ®Ó chèng ch¶y m¸u, chèng nhiÔm trïng; lμm nhá bói trÜ dïng thuèc b«i, thuèc ®Æt). C¸c thñ thuËt ngo¹i khoa ®Ó g©y bói trÜ ho¹i tö, rông vμ c¾t c¸c bói trÜ. 4. §iÒu trÞ cô thÓ Y häc cæ truyÒn chia trÜ lμm 3 thÓ chÝnh: 4.1. TrÜ néi xuÊt huyÕt hay thÓ huyÕt ø - TriÖu chøng: §i ngoμi ra m¸u t−¬i, ®au, t¸o bãn. - Ph¸p ®iÒu trÞ: L−¬ng huyÕt chØ huyÕt, ho¹t huyÕt, khø ø. 21 - Bμi thuèc: + Bμi 1: §èi ph¸p lËp ph−¬ng Hße hoa 16g, Kinh giíi 16g, Sinh ®Þa 12g, Cá nhä nåi 16g, HuyÒn s©m 12g, Tr¾c b¸ diÖp 16g. S¾c n−íc uèng ngμy 01 thang. + Bμi 2: Ho¹t huyÕt ®Þa hoμng thang gia gi¶m Sinh ®Þa 20g, §−¬ng quy 12g, §Þa du 12g, HoÌ hoa 12g, Hoμng cÇm 12g, Kinh giíi 12g, XÝch th−îc 12g. S¾c n−íc uèng ngμy 01 thang (nÕu bÞ t¸o bãn th× thªm h¹t võng 12g, §¹i hoμng 04g). 4.2. TrÜ ngo¹i bÞ béi nhiÔm hay thÓ thÊp nhiÖt - TriÖu chøng: Vïng hËu m«n s−ng ®á, ®au, trÜ bÞ s−ng to, ®¹i tiÖn t¸o, n−íc tiÓu ®á. - Ph¸p ®iÒu trÞ: Thanh nhiÖt lîi thÊp, ho¹t huyÕt chØ thèng. - Bμi thuèc: + Bμi 1: Hße hoa t¸n gia vÞ Hße hoa 12g, Tr¾c b¸ diÖp 12g, Kinh giíi 16g, ChØ x¸c 08g, XÝch th−îc 06g, Kim ng©n hoa 16g, Sinh ®Þa 16g, §Þa du 12g, Cam th¶o 06g. + Bμi 2: ChØ thèng thang gia gi¶m Hoμng b¸ 12g, Hoμng liªn 12g, §μo nh©n 08g, XÝch th−îc 12g, §−¬ng quy 12g, Tr¹ch t¶ 12g, Sinh ®Þa 16g, §¹i hoμng 06g. 4.3. TrÜ l©u ngμy thiÕu m¸u, trÜ ë ng−êi giμ, thÓ khÝ huyÕt ®Òu h− - TriÖu chøng: §¹i tiÖn ra m¸u l©u ngμy, hoa m¾t ï tai, s¾c mÆt tr¾ng bît, ng−êi mÖt mái, 22 ®o¶n h¬i, tù ra må h«i, rªu l−ìi tr¾ng máng, m¹ch trÇm tÕ. - Ph¸p ®iÒu trÞ: Bæ khÝ huyÕt, th¨ng ®Ò, chØ huyÕt. - Bμi thuèc: + Bμi 1: Tø vËt thang gia vÞ nÕu huyÕt h− Thôc ®Þa 12g, §−¬ng quy 12g, Xuyªn khung 06g, B¹ch th−îc 12g, §Þa du 12g, A giao 08g, Hoμng kú 12g, Cam th¶o 06g. + Bμi 2: Bæ trung Ých khÝ thang gia gi¶m §¼ng s©m 16g, Hoμng kú 12g, §−¬ng quy 12g, B¹ch truËt 12g, Cam th¶o 06g, Sμi hå 12g, TrÇn b× 08g, Th¨ng ma 08g, §Þa du sao ®en 08g, Hße hoa sao 16g, Kinh giíi sao 12g. * §iÒu trÞ chung c¸c thÓ b»ng ch©m cøu t¹i c¸c huyÖt: B¸ch héi, Tú du, VÞ du, Cao hoang, C¸ch du, Quan nguyªn, KhÝ h¶i. 5. Phßng bÖnh - §iÒu chØnh mét chÕ ®é ¨n uèng khoa häc: t¨ng c−êng ¨n nhiÒu chÊt x¬ nh− tr¸i c©y, rau xanh... Kh«ng ¨n c¸c ®å ¨n cay, nãng nh− ít, tiªu vμ h¹n chÕ uèng c¸c chÊt kÝch thÝch nh− bia, r−îu, cμ phª... - Kh«ng nªn ngåi hoÆc ®øng qu¸ l©u, kh«ng nªn n©ng vËt nÆng v× tr¹ng th¸i nμy sÏ lμm t¨ng ¸p lùc æ bông cã thÓ lμm bÖnh trÜ t¸i ph¸t. - Nªn ®iÒu trÞ triÖt ®Ó c¸c bÖnh ho, hen suyÔn. Hai chøng bÖnh nμy kÐo dμi sÏ lμm t¨ng ¸p lùc 23 trong æ bông, x−¬ng chËu vμ t¸c ®éng ®Õn vïng niªm m¹c trùc trμng. - Uèng ®Çy ®ñ 2 lÝt n−íc mçi ngμy. - H·y vËn ®éng nhÑ nhμng th−êng xuyªn ®Ó gi¶m bít ¸p lùc lªn vïng trùc trμng. - Duy tr× träng l−îng c¬ thÓ kháe m¹nh ®Ó kh«ng g©y ¸p lùc lªn c¸c tÜnh m¹ch trùc trμng. - Nªn tËp thÓ dôc víi nh÷ng bμi tËp nhÑ nhμng nh−: ®i bé, b¬i léi,... gióp m¸u l−u th«ng tèt h¬n. - TËp thãi quen ®i ®¹i tiÖn mçi ngμy mét lÇn theo khung giê cè ®Þnh, kh«ng nªn ngåi ®¹i tiÖn qu¸ l©u, nªn sö dông n−íc s¹ch vÖ sinh sau mçi lÇn ®¹i tiÖn. 24 BÖNH Rß HËU M¤N TS. BS. §Ëu Xu©n C¶nh TS. BS. NguyÔn ThÕ ThÞnh TS. Ph¹m Quèc B×nh BS. L÷ §oμn Ho¹t M−êi A. ®¹i c−¬ng vÒ bÖnh rß hËu m«n 1. §¹i c−¬ng Rß hËu m«n lμ h×nh th¸i bÖnh lý cÊp tÝnh hay m¹n tÝnh, cã nguån gèc do nhiÔm khuÈn Hermann vμ tuyÕn Desfosses g©y ra mét æ ¸p xe n»m trong khoang liªn c¬ th¾t, cã ®−êng th«ng tõ æ mñ vμo lßng èng hËu m«n, ®ång thêi cã mét ®−êng hoÆc nhiÒu nh¸nh th−êng xuyªn qua c¸c c¬ th¾t më ra ngoμi da h×nh thμnh rß hËu m«n. Thùc chÊt rß hËu m«n lμ giai ®o¹n tiÕp theo cña ¸p xe quanh hËu m«n tù vì hoÆc ®iÒu trÞ kh«ng triÖt ®Ó. Rß hËu m«n ®iÓn h×nh bao giê còng cã 3 bé phËn chÝnh: lç trong (lç nguyªn thñy); ®−êng rß; lç ngoμi (lç thø ph¸t). BÖnh gÆp ë c¶ nam vμ n÷, th−êng ë ®é tuæi trung niªn, lμ mét trong nh÷ng bÖnh hay gÆp ë vïng hËu m«n. Rß hËu m«n ®øng hμng thø t− trong 25 c¬ cÊu bÖnh hËu m«n - trùc trμng, tuy kh«ng g©y nguy hiÓm chÕt ng−êi nh−ng g©y rÊt nhiÒu phiÒn to¸i trong cuéc sèng lμm ¶nh h−ëng ®Õn n¨ng suÊt lao ®éng vμ chÊt l−îng sèng cña con ng−êi. 2. Nguyªn nh©n vμ c¬ chÕ bÖnh sinh Rß hËu m«n bao giê còng b¾t nguån tõ c¸c ¸p xe hËu m«n - trùc trμng kh«ng ®−îc ®iÒu trÞ hay ®iÒu trÞ kh«ng ®óng lóc hoÆc kh«ng ®óng kü thuËt. Trong ®ã, æ mñ do nhiÔm khuÈn ®−êng ruét lμ chñ yÕu, chiÕm 90%; do lao chiÕm 9%, do lËu, giang mai Ýt gÆp h¬n. 3. TriÖu chøng - Th−êng thÊy sau mét thêi gian æ ¸p xe quanh hËu m«n tù vì, vÕt th−¬ng tù liÒn l¹i ®−îc nh−ng ®Ó l¹i mét lç ®ãng vÈy kh« thØnh tho¶ng ch¶y mñ hoÆc dÞch vμng h«i, t¸i ®i t¸i l¹i nhiÒu lÇn. - §«i khi thÊy ngøa hay x× h¬i qua lç rß. - Th¨m kh¸m thÊy t¹i chç cøng ch¾c, Ên vμo ®au, kh¸m hËu m«n cã thÓ thÊy lç rß trong. 4. C¸c lo¹i rß hËu m«n Cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i: - Rß hoμn toμn vμ rß kh«ng hoμn toμn: + Rß hoμn toμn: Lç trong vμ ngoμi th«ng víi nhau. + Rß kh«ng hoμn toμn: §−êng rß chØ cã 1 lç hay cßn gäi lμ rß chét. 26 - Rß phøc t¹p vμ rß ®¬n gi¶n: + Rß phøc t¹p: §−êng rß ngo»n ngoÌo nhiÒu ngãc ng¸ch, nhiÒu lç th«ng ra ngoμi da cßn gäi lμ rß mãng ngùa. + Rß ®¬n gi¶n: §−êng rß th¼ng Ýt ngãc ng¸ch. - Rß trong c¬ th¾t, rß qua c¬ th¾t, rß ngoμi c¬ th¾t: + Rß trong c¬ th¾t: Lμ lo¹i rß n«ng, lμ hËu qu¶ cña ¸p xe d−íi da c¹nh hËu m«n, lo¹i nμy ®iÒu trÞ th−êng cho kÕt qu¶ tèt, Ýt t¸i ph¸t. + Rß qua c¬ th¾t: §−êng rß ®i qua c¬ th¾t vμ lμ hËu qu¶ cña ¸p xe vïng hè ngåi trùc trμng. + Rß ngoμi c¬ th¾t: Lμ hËu qu¶ cña ¸p xe vïng chËu h«ng trùc trμng. 5. ChÈn ®o¸n ph©n biÖt - Ung th− hËu m«n trùc trμng. - Môn nhät n«ng xung quanh hËu m«n, chμm hãa vïng hËu m«n. 6. Nguyªn t¾c ®iÒu trÞ Rß hËu m«n lμ ph¶i phÉu thuËt, muèn phÉu thuËt khái vμ kh«ng t¸i ph¸t ph¶i ®¶m b¶o c¸c yªu cÇu sau: - Ph¶i t×m ®−îc lç rß trong. - Ph¶i lÊy hÕt tæ chøc x¬, ph¸ hÕt c¸c ngãc ng¸ch. - Kh«ng ®−îc lμm tæn th−¬ng c¬ th¾t v× sÏ g©y ®¹i tiÖn kh«ng tù chñ. - Chän ph−¬ng ph¸p mæ phï hîp. - Ch¨m sãc sau mæ ph¶i ®¶m b¶o liÒn tõ trong liÒn ra, tõ d−íi liÒn lªn. 27 7. Gi¸o dôc søc kháe - BÖnh nh©n nªn cã chÕ ®é ¨n ®Ó tr¸nh t¸o bãn vμ cã thÓ uèng thªm thuèc nhuËn trμng ®Ó dÔ dμng tiªu hãa, khi ®i ®¹i tiÖn kh«ng ph¶i rÆn nhiÒu, nÕu kh«ng bÖnh nh©n sÏ c¶m thÊy rÊt ®au vμ ch¶y m¸u. - Sau khi tiÓu phÉu th× cÇn ph¶i ¨n thøc ¨n nh¹t. Trong thêi gian nghØ ng¬i sau tiÓu phÉu rß hËu m«n, ng−êi bÖnh cÇn ph¶i ¨n nhiÒu thùc phÈm giμu protein. Ng−êi bÖnh nªn uèng nhiÒu n−íc, ¨n nhiÒu hoa qu¶ vμ rau t−¬i. Kh«ng ®−îc ¨n gia vÞ cay, thøc ¨n g©y nãng trong, ®Æc biÖt lμ ít vμ r−îu vμ c¸c thùc phÈm giμu chÊt bÐo, nhiÒu dÇu mì. Nªn h¹n chÕ ¨n thÞt bß, thÞt cõu vμ h¶i s¶n, ®ång thêi cÇn chó ý vÖ sinh s¹ch sÏ hËu m«n vμ ®i ngoμi ph©n mÒm ®Ó vÕt th−¬ng cã thÓ khái hoμn toμn. Quan träng lμ cÇn ®iÒu chØnh chøc n¨ng ®−êng ruét, ng−êi bÖnh nªn ¨n nhiÒu thùc phÈm giμu vitamin nh− rau xanh, ngò cèc, thùc phÈm giμu chÊt x¬ ®Ó t¨ng c−êng sù ®iÒu phèi cña nhu ®éng ruét, thóc ®Èy sù chuyÓn ®éng co th¾t cña thμnh ruét, ®iÒu chØnh l¹i hÖ vi sinh ®−êng ruét, c¶i thiÖn t×nh tr¹ng rèi lo¹n chøc n¨ng ®−êng ruét, gi¶m chøng t¸o bãn vμ b¶o vÖ vai trß cña ®−êng ruét. - VÖ sinh t¹i chç b»ng c¸ch ng©m hËu m«n trong n−íc Êm cã pha thuèc s¸t trïng nhiÒu lÇn trong ngμy, nhÊt lμ sau khi ®i ®¹i tiÖn. 28 - CÇn cã ®iÒu d−ìng ch¨m sãc vÕt mæ, thay b¨ng hμng ngμy, cã thÓ thùc hiÖn t¹i nhμ. VÕt mæ rß lç hËu m«n th−êng nhá, nh−ng ë vÞ trÝ dÔ nhiÔm bÈn nªn cÇn ph¶i vÖ sinh vÕt mæ th−êng xuyªn. NÕu kh«ng ph¶i ng−êi cã kinh nghiÖm nh− y t¸, ®iÒu d−ìng... mμ chØ lμ ng−êi th©n röa vÕt mæ cã thÓ s¬ suÊt g©y ®au ®ín cho bÖnh nh©n, ¶nh h−ëng tíi vÕt mæ. - VÕt mæ trung b×nh sÏ lμnh sau 2-6 tuÇn. NÕu cã cét thun c¬ th¾t, th−êng d©y thun sÏ tù rít ra sau 2 tuÇn vμ vÕt mæ sÏ lμnh dÇn tõ trong ra ngoμi. - §¹i tiÖn kh«ng tù chñ (sãn ph©n) do tæn th−¬ng c¬ th¾t vμ hÑp hËu m«n lμ c¸c biÕn chøng nÆng cÇn ph¶i xö trÝ l¹i. - §Õn kh¸m ®Þnh kú theo hÑn cña thÇy thuèc. B. ®iÒu trÞ b»ng Y HäC Cæ TRUYÒN 1. BÖnh danh: Giang lËu ViÖc nghiªn cøu ®iÒu trÞ rß hËu m«n ®· ®−îc y häc cæ truyÒn quan t©m tõ rÊt sím, cho ®Õn nay nhiÒu bμi thuèc, nhiÒu thñ thuËt ch÷a trÞ vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ cña nã trªn nguyªn lý ®iÒu trÞ toμn diÖn. 2. Nguyªn nh©n bÖnh vμ c¬ chÕ bÖnh sinh Sau khi nhät ë hËu m«n vì, d− ®éc ch−a hÕt, ng¨n kÕt kh«ng tan, khÝ huyÕt ø trÖ kh«ng th«ng, hoÆc do tú phÕ ®Òu h−, thÊp nhiÖt uÊt kÕt ë ®¹i tr−êng. 29 HoÆc do phong, thÊp, t¸o, nhiÖt tø tμ t−¬ng hîp kÕt tô thμnh ®éc, ph¸t thμnh sang lËu. Dùa vμo nguyªn nh©n vμ c¬ chÕ sinh bÖnh mμ chia thμnh 2 thÓ: thùc chøng vμ h− chøng. 3. Chøng tr¹ng 3.1. Ch¶y mñ: - Thùc chøng: Mñ vμng, ®Æc, nhiÒu, nÆng mïi, phÇn lín do thÊp nhiÖt uÊt trÖ, nhiÖt thÞnh nung nÊu g©y thèi r÷a c¬ nhôc thμnh mñ. - H− chøng: Mñ Ýt, chÊt lo·ng hoÆc mñ vãn tr¾ng chñ yÕu do khÝ huyÕt h−, thÊp nhiÖt h¹ tró. 3.2. §au s−ng: - Thùc chøng: §au d÷ déi, côc bé s−ng nãng ®á, ch¶y mñ ®Æc, vμng t¨ng lªn kÌm theo cã sèt cao (d−¬ng chøng). - H− chøng: §au nhÑ kÐo dμi, cã khi kh«ng ®au, Ên ®au t¨ng; côc bé s−ng kh«ng râ rÖt, ch¶y mñ Ýt, lo·ng kÌm theo ng−êi gÇy, ¨n kÐm. 3.3. Ngøa: Do dÞch mñ th−êng xuyªn ®ïn ra kÝch thÝch g©y Èm −ít, ngøa khã chÞu, cã khi g©y lë loÐt, chμm hãa dÇy cép, ®æi mμu, lç ngoμi x¬ dÇy. 3.4. Th¨m hËu m«n b»ng tay ®Ó x¸c ®Þnh lç trong vμ ®−êng rß, th−êng cã tr¹ng th¸i “thõng - cøng” tõ trong ra, Ên cã mñ ë lç ngoμi, th−êng kh«ng ®au. 30 4. Ph©n lo¹i vμ ®iÒu trÞ 4.1. ThÓ thÊp nhiÖt - TriÖu chøng: Th−êng gÆp ë bÖnh míi m¾c hoÆc thêi kú t¸i ph¸t: s−ng, nãng, ®á, ®au kÞch liÖt, ch¶y mñ vμng, ®Æc, h«i; toμn th©n sèt cao, kh¸t, ng−êi nÆng nÒ, t¸o bãn, tiÓu tiÖn vμng ®á. - Ph¸p ®iÒu trÞ: Thanh nhiÖt lîi thÊp. - Bμi thuèc: Tú gi¶i th¶m thÊp thang (Thμnh ph−¬ng thiÕt yÕu) gia gi¶m. Tú gi¶i 12g, Hoμng b¸ 10g, XÝch linh 12g, Tr¹ch t¶ 10g, ý dÜ 20g, XÝch th−îc 10g, Xa tiÒn th¶o 30g, §an b× 10g. ý nghÜa bμi thuèc: Tú gi¶i, Hoμng b¸ cïng dïng thanh nhiÖt lîi thÊp; XÝch linh, Tr¹ch t¶, ý dÜ, Xa tiÒn th¶o lîi thñy thÈm thÊp; XÝch th−îc, §an b× gióp thanh nhiÖt l−¬ng huyÕt. 4.2. ThÓ khÝ huyÕt ®Òu h− - TriÖu chøng: BÖnh diÔn biÕn m¹n tÝnh, t¹i chç s−ng kh«ng râ rμng, ®au Ýt, mñ ra Ýt, lo·ng, kh«ng h«i. Toμn th©n gÇy sót, ¨n ngñ kÐm, da x¹m, l−ìi nh¹t, rªu Ýt. M¹ch trÇm nh−îc. - Bμi thuèc: B¸t tr©n thang (ChÝnh thÓ lo¹i yÕu) gia gi¶m. §¼ng s©m 20g, B¹ch truËt 10g, Phôc linh 10g, ChÝch cam th¶o 10g, §−¬ng quy 12g, Thôc ®Þa 12g, XÝch th−îc 10g, Xuyªn khung 10g, Hoμng b¸ 10g, Hæ tr−îng 30g. 31 ý nghÜa bμi thuèc: Trong bμi thuèc: S©m, TruËt, Linh, Th¶o bæ tú Ých khÝ; Quy, Th−îc, Thôc ®Þa t− d−ìng can thËn; Xuyªn khung vμo huyÕt phËn ®Ó lý khÝ ë trong huyÕt; Hoμng b¸, Hæ tr−îng thanh lîi thÊp nhiÖt. 5. Phßng bÖnh - VÖ sinh, gi÷ g×n s¹ch vïng hËu m«n, tr¸nh ph¸t sinh nhiÔm khuÈn xung quanh hËu m«n, tËp thãi quen ®¹i tiÖn, tr¸nh t¸o bãn, kiªng thøc ¨n cay, nãng. - §iÒu trÞ tÝch cùc bÖnh nøt kÏ hËu m«n. - Khi bÞ ¸p xe vïng hËu m«n cÇn ®−îc kh¸m vμ ®iÒu trÞ tÝch cùc t¹i c¸c c¬ së y tÕ chuyªn khoa ®Ó tr¸nh h×nh thμnh rß hËu m«n. 32 BÖNH §éNG M¹CH NGO¹I VI M¹N TÝNH (THO¸T TH¦) TS. BS. §Ëu Xu©n C¶nh TS. BS. NguyÔn ThÕ ThÞnh TS. BS. §oμn Minh Thôy TS. BS. Ph¹m Quèc B×nh A. ®¹i c−¬ng vÒ bÖnh tho¸t th− 1. §¹i c−¬ng BÖnh ®éng m¹ch ngo¹i vi m¹n tÝnh cßn gäi lμ chøng ®au c¸ch håi - chøng ®au do thiÕu m¸u c¬ lÆp l¹i, lμ mét trong nh÷ng triÖu chøng th−êng gÆp nhÊt cña bÖnh lý m¹ch m¸u ngo¹i biªn do x¬ v÷a. §au c¸ch håi th−êng gÆp khi g¾ng søc vμ gi¶m khi nghØ ng¬i. BÖnh cã thÓ gÆp ë nh÷ng m¹ch m¸u s©u, ®éng m¹ch nhá, c¸c ®éng m¹ch bÊt th−êng vμ c¸c ®éng m¹ch nu«i t¹ng nh−: ®éng m¹ch m¹c treo trμng trªn, ®éng m¹ch m¹c treo trμng d−íi... nh−ng th−êng gÆp nhÊt ë c¸c ®éng m¹ch chi d−íi nªn bÖnh còng ®−îc gäi lμ bÖnh ®éng m¹ch chi d−íi m¹n tÝnh. Gi¶i phÉu bÖnh: BiÓu hiÖn tæn th−¬ng chñ yÕu cña bÖnh lμ c¸c m¶ng v÷a x¬, huyÕt khèi vμ v«i hãa thμnh ®éng m¹ch g©y hÑp t¾c. 33 2. C¸c yÕu tè nguy c¬ liªn quan ®Õn bÖnh ®éng m¹ch ngo¹i vi m¹n tÝnh Cã thÓ chia lμm ba nhãm yÕu tè nguy c¬ cã liªn quan sau ®©y: 2.1. C¸c yÕu tè nguy c¬ cã thÓ thay ®æi ®−îc - T¨ng huyÕt ¸p: Do thμnh m¹ch lu«n ph¶i chÞu mét ¸p lùc lín, l©u ngμy g©y x¬ cøng ®éng m¹ch. - T¨ng lipid m¸u: Do bÐo bÖu, thãi quen ¨n nhiÒu mì... lμm t¨ng l¾ng ®äng lipid vμo thμnh m¹ch, sau nhiÒu n¨m dÇn dÇn sÏ lμm hÑp lßng ®éng m¹ch. - NghiÖn thuèc l¸, thuèc lμo: Trong khãi thuèc cã c¸c thμnh phÇn g©y nhiÔm ®éc thÇn kinh, t¨ng oxitcacbon, kÝch thÝch thÇn kinh giao c¶m, t¨ng di tró c¸c tÕ bμo c¬ tr¬n tõ trung m¹c vμo líp néi m¹c lμm thμnh ®éng m¹ch dμy dÇn lªn. - VËn ®éng Ýt: VËn ®éng th−êng xuyªn sÏ lμm c¶i thiÖn c¸c c¬n ®au c¸ch håi vμ c¸c biÕn ®æi vÒ huyÕt ®éng häc. Ngoμi ra, viÖc vËn ®éng cßn lμm t¨ng t×nh tr¹ng thÝch nghi cña ho¹t ®éng chuyÓn hãa trong c¸c tÕ bμo víi t×nh tr¹ng g¾ng søc. 2.2. C¸c yÕu tè nguy c¬ chØ cã thÓ thay ®æi ®−îc mét phÇn - §¸i th¸o ®−êng: BÖnh nh©n ®¸i th¸o ®−êng th−êng bÞ x¬ v÷a ®éng m¹ch. C¸c m¹ch m¸u bÞ hÑp hoÆc t¾c sÏ lμm gi¶m l−îng m¸u ®Õn c¸c c¬ quan trong c¬ thÓ dÉn ®Õn t¾c m¹ch, trong ®ã cã 34 ®éng m¹ch chi d−íi. T¾c ®éng m¹ch chi d−íi th−êng phèi hîp víi tæn th−¬ng thÇn kinh vμ nhiÔm trïng g©y ra bÖnh lý bμn ch©n. - BÖnh Gót: Do sù l¾ng ®äng tinh thÓ muèi urate natri trong c¬ thÓ. Nh÷ng tinh thÓ nμy g©y tæn th−¬ng tæ chøc t¹i nh÷ng n¬i nã l¾ng ®äng. - T¨ng Homocysteine: Homocysteine t¨ng rÊt cao trong n−íc tiÓu vμ trong m¸u ë nh÷ng bÖnh nh©n thiÕu hôt trÇm träng vÒ mÆt di truyÒn cystathionine beta-synthase. C¸c bÖnh nh©n nμy ®−îc x¸c ®Þnh cã c¸c ®éng m¹ch bÞ x¬ cøng sím vμ huyÕt khèi t¾c m¹ch do sù gia t¨ng nhanh c¬ tr¬n, tiÕn triÓn cña hÑp ®éng m¹ch c¶nh, vμ sù biÕn ®æi cÇm m¸u. - T×nh tr¹ng dÔ bÞ stress: Lμm t¨ng bμi tiÕt c¸c catecholamine dÉn ®Õn sù co m¹ch. 2.3. C¸c yÕu tè nguy c¬ kh«ng thÓ thay ®æi ®−îc - Giíi: 90% bÖnh nh©n bÞ bÖnh ®éng m¹ch ngo¹i vi m¹n tÝnh lμ nam giíi. - Tuæi cao. - TiÒn sö gia ®×nh cã nhiÒu ng−êi m¾c c¸c bÖnh lý m¹ch m¸u (ë tim, n·o, t¨ng huyÕt ¸p...). 3. Sinh bÖnh häc BÖnh x¶y ra do hÑp hoÆc t¾c mét hoÆc nhiÒu nh¸nh ®éng m¹ch, dÉn ®Õn mét hoÆc nhiÒu n¬i bÞ thiÕu m¸u c¸c m« t−¬ng øng, tõ ®ã dÉn ®Õn gi¶m 35 ¸p lùc ngo¹i biªn chi phèi c¸c nhãm c¬ vμ tæ chøc vËn ®éng. ë ng−êi b×nh th−êng, vËn tèc dßng m¸u ®Õn c¸c nhãm c¬ ®Çu chi khi nghØ kho¶ng 300-400 mm/phót. Khi g¾ng søc, dßng m¸u cã thÓ t¨ng vËn tèc lªn gÊp 10 lÇn do t¨ng cung l−îng tim vμ sù gi·n m¹ch bï trõ ë m«. Khi chÊm døt g¾ng søc, vËn tèc dßng m¸u l¹i trë vÒ b×nh th−êng sau vμi phót. ë ng−êi m¾c bÖnh ®éng m¹ch ngo¹i vi m¹n tÝnh, dßng m¸u khi nghØ t−¬ng tù nh− ng−êi khoÎ m¹nh. Tuy nhiªn, trong suèt qu¸ tr×nh g¾ng søc, vËn tèc t−íi m¸u kh«ng thÓ ®¹t ®−îc tèc ®é tèi ®a do hÑp ®éng m¹ch gÇn. Nhu cÇu chuyÓn hãa m« v−ît qu¸ kh¶ n¨ng cÊp m¸u sÏ sinh ra ®au c¸ch håi. Cïng víi ®ã, thêi gian phôc håi vÒ tr¹ng th¸i nh− tr−íc khi g¾ng søc còng ®ßi hái kÐo dμi nhiÒu h¬n. ë chi bÞ x¬ v÷a, mçi mét ®o¹n bÞ hÑp lμm gi¶m ¸p lùc ®éng m¹ch phÝa xa. Do vËy, khi nghØ huyÕt ¸p ®éng m¹ch ë m¾t c¸ ch©n thÊp h¬n so víi ng−êi b×nh th−êng. Ho¹t ®éng thÓ lùc lμm chªnh lÖch huyÕt ¸p ®¸ng kÓ h¬n vμ huyÕt ¸p xa gi¶m râ rÖt. 4. Tiªn l−îng BÖnh tiªn l−îng nÆng, tiÕn triÓn cã tÝnh chÊt chu kú. Tuæi thä bÖnh nh©n m¾c bÖnh ®éng m¹ch ngo¹i vi m¹n tÝnh thÊp h¬n ng−êi b×nh th−êng. Dù b¸o tû lÖ tö vong cña bÖnh nh©n ®au c¸ch håi sau 5, 10, 15 n¨m lμ 30%, 50%, 70%. 36 5. L©m sμng vμ cËn l©m sμng 5.1. TriÖu chøng c¬ n¨ng - §au c¸ch håi: Lμ c¶m gi¸c ®au rót c¬, ®au xuÊt hiÖn nhiÒu lÇn ë cïng mét nhãm c¬, xuÊt hiÖn khi g¾ng søc, sau khi ®i mét qu·ng ®−êng nhÊt ®Þnh, gi¶m vμ hÕt ®au khi dõng l¹i nghØ tõ 2-5 phót, vμ t¸i xuÊt hiÖn trë l¹i víi mét møc g¾ng søc cã thÓ gi¶m dÇn, ë cïng mét kho¶ng c¸ch ®i. Th−êng gÆp ®au c¸ch håi ë vïng b¾p ch©n. - §au liªn tôc, kÐo dμi, dai d¼ng, c¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ th«ng th−êng kh«ng kÕt qu¶. - Tª ch©n th−êng xuÊt hiÖn ë mét t− thÕ nhÊt ®Þnh, hay gÆp nhÊt lμ khi n»m. KÌm theo c¶m gi¸c l¹nh bμn ch©n do thiÕu m¸u ë c¸c ®Çu d©y thÇn kinh ngo¹i vi. - TriÖu chøng cña c¸c yÕu tè nguy c¬: YÕu tè nguy c¬ cã liªn quan ®Õn bÖnh ®éng m¹ch ngo¹i vi m¹n tÝnh bao gåm x¬ v÷a ®éng m¹ch, t¨ng huyÕt ¸p, t¨ng lipid m¸u, ®¸i th¸o ®−êng... nªn ngoμi c¸c triÖu chøng trªn cßn cã triÖu chøng cña c¸c yÕu tè nguy c¬. 5.2. TriÖu chøng thùc thÓ 5.2.1. Kh¸m m¹ch vμ ®o huyÕt ¸p - B¾t ®éng m¹ch chi d−íi, so s¸nh c¶ hai bªn. VÏ s¬ ®å m¹ch chi d−íi, ®¸nh dÊu vÞ trÝ ®éng m¹ch ®Ëp: (+): sê ®éng m¹ch ®Ëp râ; (±): sê ®éng m¹ch ®Ëp yÕu; (-): mÊt m¹ch. 37 - Nghe däc ®−êng ®i ®éng m¹ch chñ bông, ®éng m¹ch ®ïi, ®éng m¹ch trong èng Hunter, hâm khoeo. T×m tiÕng thæi ë c¸c vÞ trÝ ®éng m¹ch c¶nh, ®éng m¹ch thËn. - ChØ sè huyÕt ¸p cæ ch©n - c¸nh tay ABI (Ankle Brachial Index): Lμ tû sè huyÕt ¸p t©m thu ®o ®−îc gi÷a cæ ch©n vμ c¸nh tay. C¸ch ®o huyÕt ¸p t©m thu ë cæ ch©n: (1) QuÊn b¨ng huyÕt ¸p quanh m¾t c¸ ch©n; (2) §Æt ®Çu dß Doppler ë vÞ trÝ ®éng m¹ch chμy sau (sau m¾t c¸ trong), hoÆc ®éng m¹ch mu ch©n (gi÷a khe ngãn 1 vμ ngãn 2 bμn ch©n, c¸ch l»n chØ cæ ch©n 2 thèn); (3) B¬m c¨ng m¸y huyÕt ¸p tíi khi mÊt m¹ch råi x¶ dÇn dÇn. TiÕng ®Ëp t©m thu ë ®éng m¹ch cæ ch©n lμ trÞ sè huyÕt ¸p ®o ®−îc. Gi¸ trÞ ý nghÜa cña ABI: > 1,3: §éng m¹ch cøng, v«i hãa (ë bÖnh nh©n ®¸i th¸o ®−êng, suy thËn m¹n...). 0,9-1,3: B×nh th−êng. 0,75-0,9: BÖnh ®éng m¹ch chi d−íi møc ®é nhÑ (kh«ng triÖu chøng - giai ®o¹n I). 0,4-0,75: BÖnh ®éng m¹ch chi d−íi møc ®é võa (®au c¸ch håi - giai ®o¹n II). < 0,4: BÖnh ®éng m¹ch chi d−íi møc ®é nÆng (giai ®o¹n III - IV). 5.2.2. DÊu hiÖu rèi lo¹n dinh d−ìng Rèi lo¹n dinh d−ìng lμ dÊu hiÖu rÊt ®Æc tr−ng vμ lμ hËu qu¶ cña viÖc thiÕu m¸u nu«i d−ìng chi do t¾c ®éng m¹ch, ®−îc chia lμm hai møc ®é: 38 - Møc ®é nhÑ: + Da kh«, trãc vÈy, rông l«ng. + Da l¹nh, xanh. + Mãng tay ch©n bÞ teo rôt, biÕn d¹ng diÖn mãng, mãng kh«, cßi cäc, chËm ph¸t triÓn. - Rèi lo¹n dinh d−ìng nÆng: C¬ bÞ teo, chËm hay kh«ng lμnh c¸c vÕt th−¬ng ë chi, loÐt ®Çu chi, ho¹i tö ®Çu chi khu tró hay lan réng. 5.2.3. Ho¹i tö XuÊt hiÖn khi ®au c¸c ngãn ch©n trë nªn th−êng xuyªn vμ kh«ng thÓ chÞu næi, bÖnh nh©n lu«n ph¶i ngåi, hai tay gi÷ lÊy bμn ch©n bÞ bÖnh. C¸c vÕt loÐt xuÊt hiÖn vμ phñ mét líp bÈn, ®¸y cã tæ chøc ho¹i tö. Cã hiÖn t−îng phï vμ tÝm hoÆc ®en da ngãn ch©n, bμn ch©n do ho¹i tö. Sê thÊy ngãn ch©n, bμn ch©n, c¼ng ch©n... l¹nh cãng. 5.2.4. Toμn th©n Toμn th©n suy sôp, ng−êi xanh, gÇy, cã thÓ sèt nhÑ 37o5-38o. Mét sè tr−êng hîp søc ®Ò kh¸ng kÐm cã thÓ bÞ nhiÔm trïng, ho¹i tö kh« biÕn thμnh ho¹i tö −ít. 5.3. Ph©n lo¹i giai ®o¹n bÖnh Ph©n lo¹i bÖnh ®éng m¹ch ngo¹i vi m¹n tÝnh cña Lerich vμ Fontaine: - Giai ®o¹n I: Kh«ng cã triÖu chøng, kh«ng cã tæn th−¬ng t¾c nghÏn ®¸ng kÓ vÒ mÆt huyÕt ®éng häc. 39 - Giai ®o¹n II: §au c¸ch håi nhÑ vμ kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn sinh ho¹t hμng ngμy. HoÆc ®au c¸ch håi nÆng g©y c¶n trë ®Õn sinh ho¹t hμng ngμy. - Giai ®o¹n III: §au ngay c¶ khi n»m nghØ ng¬i. - Giai ®o¹n IV: Ho¹i tö tõng phÇn chi, loÐt chi do thiÕu m¸u côc bé t¹i chç vμ thiÕu m¸u côc bé lan táa ë xa. Ho¹i tö lan réng qu¸ bμn ch©n. 6. ChÈn ®o¸n 6.1. ChÈn ®o¸n x¸c ®Þnh Dùa vμo c¸c triÖu chøng c¬ n¨ng, triÖu chøng thùc thÓ, chØ sè ABI, siªu ©m Doppler vμ chôp m¹ch sè hãa xãa nÒn, trong ®ã chôp m¹ch lμ tiªu chuÈn vμng trong chÈn ®o¸n. Tuy nhiªn, trong mét sè ®iÒu kiÖn ë ViÖt Nam, ®Ó chÈn ®o¸n x¸c ®Þnh cã thÓ dùa vμo c¸c tiªu chuÈn sau: TriÖu chøng c¬ n¨ng; Thùc thÓ; ChØ sè ABI; Siªu ©m Doppler. 6.2. ChÈn ®o¸n ph©n biÖt - Héi chøng Raynaud: GÆp nhiÒu ë n÷ vμ ë chi trªn. Lμ mét bÖnh do rèi lo¹n dinh d−ìng thÇn kinh cã kÌm theo hiÖn t−îng co th¾t m¹ch m¸u ë ®Çu c¸c chi, bÖnh th−êng ph¸t triÓn ®èi xøng ë c¶ hai bªn. TriÖu chøng: Khi ch¹m tay vμo n−íc l¹nh hoÆc gÆp giã l¹nh, c¸c mao m¹ch co th¾t lμm da tÝm t¸i. Sau ®ã ®Õn pha xung huyÕt thø ph¸t mao m¹ch gi·n réng, da ®á mäng, ø m¸u kÐo dμi vμ ®au. 40 BÖnh cã thÓ khái sau mét thêi gian, xong cã khi kÐo dμi vμ nÆng dÇn lªn g©y rèi lo¹n dinh d−ìng, ngãn tay teo nhá, mãng tay gißn, máng, nhiÒu tr−êng hîp g©y ho¹i tö. - Viªm t¾c tÜnh m¹ch: Bao gåm viªm thμnh tÜnh m¹ch vμ huyÕt khèi tÜnh m¹ch, tïy theo tæn th−¬ng sÏ lμm trë ng¹i chøc n¨ng tuÇn hoμn tÜnh m¹ch víi c¸c triÖu chøng sau: + §au cã nh÷ng tÝnh chÊt sau: C¶m gi¸c kiÕn bß, c¶m gi¸c nÆng chi cho ®Õn møc ®au d÷ déi ë b¾p ch©n. Cã khi ®au kÞch ph¸t, Ên vμo gãt ch©n, c¼ng ch©n hoÆc ®Ëp m¹nh vμo c¸c ngãn ch©n lμm ng−êi bÖnh rÊt ®au. §au lan th«ng th−êng theo h−íng tÜnh m¹ch (tÜnh m¹ch hiÓn, tÜnh m¹ch ®ïi, tÜnh m¹ch khoeo), còng cã khi chØ khu tró ë mét ®o¹n chi. + Phï chi: Do rèi lo¹n thÇn kinh vËn m¹ch vμ t¾c tÜnh m¹ch. + C¶m gi¸c nÆng chi d−íi khi cã gi·n tÜnh m¹ch. Cã khi biÕn chøng loÐt chç tÜnh m¹ch gi·n hoÆc viªm tÜnh m¹ch. - BÖnh lý thÇn kinh tñy sèng: §au th−êng vμo buæi s¸ng, nghØ ng¬i kh«ng ®ì ®au. §au gi¶m khi chói ®Çu vÒ phÝa tr−íc, tú vμo bÒ mÆt r¾n hoÆc khi ngåi dËy. - Héi chøng “bÉy” m¹ch khoeo: Th−êng quan s¸t thÊy ë thanh niªn −a ho¹t ®éng. Nguyªn nh©n lμ do bÊt th−êng nguyªn ñy cña c¬ sinh ®«i c¼ng ch©n, g©y chÌn Ðp ®éng m¹ch khoeo. Khi ho¹t 41 ®éng thÓ lùc, cã thÓ mÊt m¹ch chμy sau nÕu nh− gèi duçi tèi ®a. §i bé lμm ®au t¨ng nh−ng ch¹y th× kh«ng do khi ch¹y gèi kh«ng duçi nhiÒu nh− khi ®i bé. 7. §iÒu trÞ Chñ yÕu ®iÒu trÞ triÖu chøng, kh«ng cã ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu, ®iÒu trÞ theo c¸c nhãm yÕu tè nguy c¬. 7.1. Môc tiªu ®iÒu trÞ - Dù phßng c¸c biÕn cè tim m¹ch vμ tai biÕn m¹ch m¸u do t¾c. - Lμm chËm tiÕn triÓn vμ æn ®Þnh t×nh tr¹ng bÖnh. - C¶i thiÖn triÖu chøng c¬ n¨ng ®Ó n©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng. 7.2. C¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ 7.2.1. §iÒu trÞ néi khoa - Lμ ph−¬ng ph¸p chñ yÕu trong ®iÒu trÞ bÖnh ®éng m¹ch ngo¹i vi m¹n tÝnh. - §iÒu trÞ kh«ng dïng thuèc: gåm chÕ ®é ¨n uèng, sinh ho¹t hîp lý vμ vËn ®éng liÖu ph¸p kÕt hîp ch¨m sãc vÕt th−¬ng. - Kh«ng cÇn thiÕt ph¶i sö dông kh¸ng sinh t¹i chç khi kh«ng cã béi nhiÔm. - §iÒu trÞ yÕu tè nguy c¬ nh− kiÓm so¸t ®−êng m¸u, mì m¸u, huyÕt ¸p... 42 - Sö dông c¸c thuèc dù phßng c¸c biÕn cè tim m¹ch vμ tai biÕn m¹ch m¸u do t¾c: Aspirin, Clopidegrel bisulfate (Plavix), Enoxaparin (Lovenox), Cilostazol, Buflomedil, Pentoxifylline (Trental). - NÕu bÖnh nh©n cã triÖu chøng ®au khi nghØ, c¸c lo¹i thuèc gi¶m ®au cã thÓ ®−îc chØ ®Þnh. 7.2.2. §iÒu trÞ t¸i lËp tuÇn hoμn m¹ch m¸u - ChØ ®Þnh: + §iÒu trÞ néi khoa tèi −u mμ vÉn tån t¹i triÖu chøng nÆng hoÆc nh÷ng ®èi t−îng khã thay ®æi yÕu tè nguy c¬. + §au c¶ khi nghØ ng¬i. + LoÐt kh«ng lμnh. + Ho¹i tö. - C¸c ph−¬ng ph¸p bao gåm: Nong t¹o h×nh lßng m¹ch qua da (PTA -Percutaneous Transluminal Angioplasty), ®Æt gi¸ ®ì néi m¹ch (stent) vμ c¾t côt chi. 8. Gi¸o dôc søc kháe - Nam giíi cã hót thuèc l¸: Bá thuèc l¸ lμ chØ ®Þnh b¾t buéc. - §iÒu trÞ t¨ng huyÕt ¸p nÕu cã: Chó ý lμ chÑn beta giao c¶m chØ chèng chØ ®Þnh trong tr−êng hîp bÖnh ë giai ®o¹n III, IV (theo ph©n lo¹i Leriche - Fontain). - §iÒu trÞ ®¸i th¸o ®−êng nÕu cã, kiÓm so¸t tèt ®−êng huyÕt. - §iÒu trÞ rèi lo¹n lipid m¸u nÕu cã. 43 - Dù phßng biÕn chøng loÐt vμ c¸c tæn th−¬ng do chÊn th−¬ng hay l¹nh: sö dông tÊt ch©n; ®iÒu trÞ sím vμ tÝch cùc c¸c tæn th−¬ng, phßng tr¸nh nhiÔm khuÈn; tr¸nh m«i tr−êng l¹nh; tr¸nh dïng thuèc co m¹ch. - LuyÖn tËp thÓ dôc thÓ thao nh− ®i bé, b¬i léi. KhuyÕn khÝch ®i bé 2-3km/ngμy, tèi thiÓu 30 phót/ngμy nh»m t¨ng ho¹t ®éng cña c¬ (t¨ng t−íi m¸u), t¨ng kh¶ n¨ng t¹o thμnh c¸c m¹ch m¸u bμng hÖ. - ¡n uèng theo chÕ ®é hîp lý: H¹n chÕ c¸c chÊt bÐo nhiÒu dÇu mì, h¹n chÕ c¸c chÊt kÝch thÝch nh− bia r−îu, cμ phª, trμ..., nªn ¨n nhiÒu rau qu¶ xanh ®Ó cung cÊp chÊt x¬ cho c¬ thÓ vμ c¸c s¶n phÈm tõ ngò cèc, tr¸i c©y, s¶n phÈm tõ s÷a; dïng dÇu thùc vËt thay mì ®éng vËt...; h¹n chÕ ¨n muèi, c¸c n−íc chÊm mÆn, c¸c thùc phÈm giμu natri nh− t«m kh«, trøng vÞt muèi, chanh muèi, thÞt chμ b«ng... - PhÇn chi bÞ t¾c ®éng m¹ch cÇn ®−îc ch¨m sãc cÈn thËn. Gi÷ cho bμn ch©n lu«n s¹ch. §i ®øng cÈn thËn ®Ó chi kh«ng bÞ trÇy x−íc hay chÊn th−¬ng. Quan s¸t bμn ch©n th−êng xuyªn ®Ó ph¸t hiÖn vμ ®iÒu trÞ sím c¸c vÕt x−íc. §Æt nh÷ng mÈu cotton mÒm gi÷a c¸c kÏ ngãn ®Ó hót Èm vμ lμm cho c¸c ngãn kh«ng cä x¸t vμo nhau. Mang tÊt mÒm cã tÝnh chÊt hót Èm tèt. Kh«ng mang tÊt bã v× sÏ lμm t¨ng thªm t×nh tr¹ng thiÕu m¸u chi. Giμy ph¶i chän lo¹i cã kÝch cì phï hîp vμ cã da mÒm ®Ó kh«ng lμm sang chÊn vμ g©y thiÕu m¸u 44 bμn ch©n. Khi chi cã biÓu hiÖn thiÕu m¸u, thßng chi xuèng ®Ó t¨ng c−êng sù t−íi m¸u. Gi−êng n»m nªn ®−îc thiÕt kÕ ®Æc biÖt ®Ó phÇn ch©n ë thÊp h¬n møc tim. - Sèng trong m«i tr−êng Êm ¸p sÏ cã lîi cho bÖnh t¾c ®éng m¹ch h¬n. - C¸c vÕt loÐt nªn ®−îc gi÷ kh«. Che vÕt loÐt b»ng c¸c lo¹i chÊt liÖu kh« vμ kh«ng dÝnh. Kh«ng cÇn thiÕt ph¶i sö dông kh¸ng sinh t¹i chç. NÕu bÖnh nh©n cã triÖu chøng ®au khi nghØ, c¸c lo¹i thuèc gi¶m ®au cã thÓ ®−îc chØ ®Þnh. - Tu©n thñ ®iÒu trÞ theo ph¸c ®å, t¸i kh¸m ®Þnh kú theo lÞch hÑn. B. ®iÒu trÞ b»ng Y HäC Cæ TRUYÒN 1. §¹i c−¬ng Y häc cæ truyÒn m« t¶ chøng bÖnh nμy trong chøng tho¸t th−, tho¸t thèng, tho¸t cèt th−... Nguyªn nh©n cña bÖnh lμ do thËn khÝ h− tæn, khÝ huyÕt suy kÐm, gÆp l¹nh thÊp l©u ngμy, ¨n nhiÒu chÊt bÐo ngät, uèng nhiÒu r−îu... mμ sinh ra hiÖn t−îng khÝ trÖ huyÕt ø, kinh m¹ch dÇn bÕ t¾c kh«ng nu«i d−ìng ®−îc tø chi g©y ®au vμ ho¹i tö. 2. C¸c thÓ l©m sμng Ngoμi c¸c chøng tr¹ng nh− ®· m« t¶ ë môc 5.1 cña bμi nμy, tïy tõng tr¹ng th¸i c¬ thÓ hμn hay nhiÖt, h− hay thùc cã thÓ ph©n c¸c thÓ l©m sμng sau: 45 2.1. ThËn h− hμn thÊp, ø huyÕt (d−¬ng h− hμn ®éng) - TriÖu chøng: S¾c mÆt xanh, ng−êi mÖt mái, thÝch Êm, sî l¹nh, ®Çu chi tª l¹nh, ®au, da tr¾ng xanh, th−êng bÞ chuét rót, ®¹i tiÖn láng, chÊt l−íi ®¹m nh¹t, m¹ch trÇm tr× v« lùc. DÇn dÇn xuÊt hiÖn ®au c¸ch håi ë mét vÞ trÝ cè ®Þnh cña chi, vÒ sau ®au liªn miªn, ®ªm ®au nhiÒu h¬n, mμu da ë chi ®au xanh nhît l¹nh, ®Çu chi kh«. ChÊt l−ìi nh¹t hoÆc tÝm cã ®iÓm ø huyÕt. - Ph¸p ®iÒu trÞ: ¤n thËn hãa thÊp, th«ng ø ho¹t huyÕt. - Bμi thuèc: + Bμi 1: §éc ho¹t tang ký sinh gia gi¶m §éc ho¹t 12g, Tang ký sinh 12g, Sinh ®Þa 12g, B¹ch truËt 12g, §−¬ng quy 16g, §¶ng s©m 12g, B¹ch linh 12g, Xuyªn khung 08g, B¹ch th−îc 12g, TÕ t©n 08g, TÇn giao 12g, QuÕ chi 16g, Cam th¶o 08g, §ç träng 12g, §¹i t¸o 03 qu¶. + Bμi 2: §μo hång tø vËt thang gia gi¶m Thôc ®Þa 16g, §−¬ng quy 16g, B¹ch th−îc 12g, Xuyªn khung 08g, §μo nh©n 10g, Hång hoa 10g. + Bμi 3: Bμi thuèc ng©m, röa: QuÕ chi 08g, §μo nh©n 12g, Kª huyÕt ®»ng 12g, Tam l¨ng 12g. 2.2. §μm thÊp, huyÕt ø - TriÖu chøng: Chi mμu ®á tÝm, sê ®éng m¹ch c¨ng, c¬n ®au c¸ch håi hoÆc ®au liªn tôc, m×nh mÈy 46 nÆng nÒ, ch©n nÆng kh«ng cã søc, hoa m¾t chãng mÆt, ngùc ®Çy, kh¸t kh«ng muèn ¨n uèng, r×a l−ìi bÖu cã vÕt ø huyÕt, rªu tr¾ng nhít hoÆc vμng nhít, m¹ch ho¹t. - Ph¸p ®iÒu trÞ: Hãa ®μm trõ thÊp, ho¹t huyÕt th«ng l¹c. - Bμi thuèc: NhÞ trÇn thang hîp huyÕt phñ trôc ø thang B¸n h¹ 8-12g, TrÇn b× 8-12g, Phôc linh 12g, Xuyªn khung 12g, §an s©m 12g, XÝch th−îc 12g, Ng−u tÊt 16g, §−¬ng quy 16g, Hång hoa 08g, Sinh ®Þa 10g, §μo nh©n 08g, UÊt kim 08g, Cam th¶o 06g. 2.3. NhiÖt ®éc, huyÕt ø T−¬ng øng víi bÖnh ®éng m¹ch ngo¹i vi m¹n tÝnh giai ®o¹n ho¹i th− cã béi nhiÔm. - TriÖu chøng: Chi bÞ ho¹i tö, s−ng nÒ, ®á tÝm, ch¶y dÞch, cã khi h«i thèi, ®au liªn miªn vïng chi bÖnh, cã thÓ cã sèt, phiÒn t¸o, ¨n ngñ kÐm, tinh thÇn mª muéi, chÊt l−ìi tÝa hoÆc bãng ®á, kh«ng rªu, m¹ch huyÒn tÕ s¸c. - Ph¸p ®iÒu trÞ: Thanh nhiÖt gi¶i ®éc, Ých khÝ d−ìng ©m, ho¹t huyÕt th«ng l¹c. - Bμi thuèc: + Bμi 1: Ng©n hoa 40g, Bå c«ng anh 40g, Hoμng b¸ 12g, §an s©m 16g, ý dÜ 16g, HuyÒn s©m 16g, Sinh ®Þa 16g, Th¹ch héc 16g... 47 + Bμi 2: Tø diÖu dòng an thang gia vÞ HuyÒn s©m 120g, §−¬ng quy 80g, Kim ng©n hoa 120g, Cam th¶o 40g. C¸ch dïng: Ngμy dïng 1 thang, s¾c n−íc chia 3-4 lÇn uèng. C«ng dông: Thanh nhiÖt gi¶i ®éc, ho¹t huyÕt, t− ©m. + Bμi 3: Thuèc ng©m röa nh− môc 2.1. 2.4. KhÝ huyÕt ®Òu h− - TriÖu chøng: VÕt th−¬ng lë loÐt l©u ngμy kh«ng khái, ch¶y mñ, n−íc, ch©n r¨ng mμu x¸m tro, ®au nhøc, da kh«, c¬ nhôc gÇy teo, ch©n tay kh«ng cã søc, tinh thÇn mái mÖt, diÖn m¹o tiÒu tuþ, tim håi hép, mÊt ngñ, chÊt l−ìi ®á nh¹t, rªu l−ìi tr¾ng nh¹t, m¹ch trÇm tÕ v« lùc. - Ph¸p ®iÒu trÞ: Bæ Ých khÝ huyÕt, ho¹t huyÕt. - Bμi thuèc: + Bμi 1: B¸t tr©n thang gia gi¶m §−¬ng quy (tÈm r−îu) 12g, B¹ch th−îc 12g, B¹ch linh 12g, Xuyªn khung 6-8g, §¹i t¸o 2 qu¶, §¶ng s©m 12g, B¹ch truËt (sao) 12g, Thôc ®Þa 12g, ChÝch th¶o 2-4g, Sinh kh−¬ng 2-3 l¸t. C¸ch dïng: s¾c n−íc uèng. + Bμi 2: ThËp toμn ®¹i bæ gia vÞ §−¬ng quy (tÈm r−îu) 12g, B¹ch th−îc 12g, B¹ch linh 12g, Xuyªn khung 6-8g, §¹i t¸o 2 qu¶, §¶ng s©m 12g, B¹ch truËt (sao) 12g, Thôc ®Þa 12g, ChÝch th¶o 2-4g, Hoμng kú 16g, Nhôc quÕ 8-10g. 48 2.5. Thuèc dïng ngoμi - Thuèc röa: Sinh kh−¬ng 120g, Cam th¶o 60g. S¾c lÊy n−íc ng©m ngμy 2 lÇn, mçi lÇn 15 ®Õn 30 phót. - Cao sinh c¬: Duyªn ®¬n 2,5g, Long n·o 2,5g, H2CO3 30 ml. TÊt c¶ chÕ thμnh d¹ng thuèc n−íc b«i ngoμi. Bμi thuèc cã ®éc nªn diÖn tÝch b«i hÑp; nªn b«i nhiÒu lÇn, mçi lÇn kh«ng qu¸ mét ngãn ch©n, khi ®ì míi b«i sang ngãn ch©n kh¸c. - Cao ®ëm thiÒm: Tr− ®ëm (mËt lîn) 10 c¸i, bét Hoμng b¸ 08g, Thanh ®¹i 08g, MËt ong 08g, Khinh phÊn 02g, ThiÒm t« 02g. TÊt c¶ t¸n bét. Riªng mËt lîn chØ lÊy 1/2 l−îng dÞch (chØ lÊy 1/2 dÞch trong tói mËt), cho 1/3 bét nμy vμo trén ®Òu, sau ®ã bét cßn l¹i cho mËt ong võa ®ñ ®Ó b«i ngμy mét lÇn. 2.6. Ch©m cøu Ch©m vμ cøu c¸c huyÖt t¹i chç vμ toμn th©n. 3. Phßng bÖnh - Kh«ng hót thuèc l¸. - Sèng trong m«i tr−êng Êm ¸p, gi÷ Êm c¬ thÓ khi trêi l¹nh. - Cã chÕ ®é ¨n uèng hîp lý: H¹n chÕ c¸c chÊt bÐo, kh«ng nªn uèng bia r−îu vμ c¸c chÊt kÝch thÝch nh− cμ phª, trμ..., nªn ¨n nhiÒu chÊt x¬ vμ giμu vitamin nh− rau xanh, cñ, qu¶,... - LuyÖn tËp thÓ dôc thÓ thao hμng ngμy nh− b¬i léi, ®i bé, ®¹p xe... 49 BÖnh T¡NG S¶N LμNH TÝNH TUYÕN TIÒN LIÖT TS. BS. Ph¹m Quèc B×nh TS. BS. §Ëu Xu©n C¶nh TS.BS. §oμn Minh Thôy A. ®¹i c−¬ng vÒ bÖnh t¨ng s¶n lμnh tÝnh tuyÕn tiÒn liÖt 1. §¹i c−¬ng TuyÕn tiÒn liÖt lμ c¬ quan n»m bªn d−íi bμng quang vμ bao quanh niÖu ®¹o. TuyÕn tiÒn liÖt tiÕt ra mét chÊt láng gióp nu«i d−ìng tinh trïng nh− mét phÇn cña tinh dÞch vμ lμm cho dÞch ©m ®¹o gi¶m bít tÝnh axit. T¨ng s¶n lμnh tÝnh tuyÕn tiÒn liÖt x¶y ra khi cã sù t¨ng s¶n lμnh tÝnh tÕ bμo tæ chøc ®Öm vμ/hoÆc tÕ bμo tuyÕn. C¸c vÊn ®Ò vÒ tuyÕn tiÒn liÖt lμ phæ biÕn ë nam giíi 50 tuæi trë lªn. HÇu hÕt cã thÓ ®−îc ®iÒu trÞ thμnh c«ng mμ kh«ng lμm tæn h¹i ®Õn chøc n¨ng t×nh dôc. 2. Gi¶i phÉu - m« häc - chøc n¨ng sinh lý tuyÕn tiÒn liÖt TuyÕn tiÒn liÖt cã h×nh nãn, ®¸y ë trªn, ®Ønh ë 50 d−íi, phÇn niÖu ®¹o xuyªn qua tuyÕn tiÒn liÖt dμi kho¶ng 3 cm. TuyÕn nÆng 16-25 gram, réng kho¶ng 4 cm, cao kho¶ng 3 cm, dμy kho¶ng 2,5 cm. Mc Neal (1981) ph©n biÖt c¸c vïng trong tuyÕn tiÒn liÖt gåm: vïng chuyÓn tiÕp «m chÆt phÇn niÖu ®¹o (5% thÓ tÝch tuyÕn - t¨ng s¶n lμnh tÝnh chñ yÕu x¶y ra ë vïng nμy), vïng trung t©m «m lÊy hai èng phãng tinh vμ tr¶i dμi tõ ®¸y ®Õn ®Ønh tuyÕn tiÒn liÖt t¹i vÞ trÝ ô nói (25% thÓ tÝch tuyÕn tiÒn liÖt), vïng ngo¹i biªn lμ phÇn cßn l¹i bao lÊy vïng trung t©m vμ vïng chuyÓn tiÕp (70% thÓ tÝch tuyÕn tiÒn liÖt, 70-75% ung th− tuyÕn tiÒn liÖt x¶y ra ë vïng nμy. Ngoμi ra viªm m¹n tÝnh hoÆc teo ®Ðt còng th−êng gÆp t¹i ®©y). §©y lμ tuyÕn sinh dôc phô (accessory), tiÕt 20% tinh dÞch. Tinh dÞch do tuyÕn tiÒn liÖt bμi tiÕt chøa axit citric, fructose, Zn, spermin, axit amin tù do... ®Ó nu«i d−ìng vμ kÝch thÝch sù di chuyÓn cña tinh trïng; enzym lμm tinh dÞch ®«ng vãn khi míi phãng tinh vμo ©m ®¹o, fibronolysin lμm ly gi¶i tinh dÞch. DÞch tuyÕn tiÒn liÖt tiÕt ra cã pH kiÒm. Kh¸ng nguyªn chuyªn biÖt cña tuyÕn tiÒn liÖt lμ PSA (prostate specific antigen), th−êng 1 gram m« tuyÕn tiÒn liÖt tiÕt 0,3ng/ml PSA. §©y lμ mét glycoprotein ®−îc t×m ra n¨m 1979, b×nh th−êng trong m¸u cã 0-4 ng/ml PSA. PSA th−êng ®−îc sö dông ®Ó chÈn ®o¸n sμng läc ung th− tuyÕn tiÒn liÖt. 51 3. DÞch tÔ häc BÖnh cã xu h−íng t¨ng lªn theo ®é tuæi. Berry (1984) nghiªn cøu trªn gi¶i phÉu tö thi cho thÊy tÇn xuÊt bÖnh nμy kh¸ phæ biÕn: 20% ë løa tuæi 41, 50% ë 51-60 tuæi vμ 90% trªn 80 tuæi. H¬n 90% bÖnh nh©n trªn 70 tuæi cã c¸c biÓu hiÖn rèi lo¹n tiÓu tiÖn do t¨ng s¶n tuyÕn tiÒn liÖt. 4. Nguyªn nh©n MÆc dï ch−a biÕt râ nguyªn nh©n cña t¨ng s¶n tuyÕn tiÒn liÖt, còng nh− ch−a x¸c ®Þnh ®−îc c¸c yÕu tè nguy c¬, nh−ng ng−êi ta ®· biÕt bÖnh chñ yÕu gÆp ë nh÷ng ng−êi ®μn «ng lín tuæi vμ kh«ng gÆp ë nh÷ng ng−êi ®· c¾t bá tinh hoμn tr−íc tuæi dËy th×. V× vËy, nhiÒu nhμ nghiªn cøu chuyªn ngμnh tin r»ng t¨ng s¶n tuyÕn tiÒn liÖt cã liªn quan ®Õn tuæi giμ, rèi lo¹n c¸c néi tiÕt tè sinh dôc, qu¸ tr×nh viªm nhiÔm m¹n tÝnh t¹i tuyÕn... cã thÓ ®· thóc ®Èy qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña t¨ng s¶n lμnh tÝnh tuyÕn tiÒn liÖt. 5. ChÈn ®o¸n x¸c ®Þnh 5.1. TiÒn sö bÖnh nh©n vÒ c¸c bÖnh cã liªn quan ®Õn tiÕt niÖu nh−: ®¸i th¸o ®−êng, bμng quang thÇn kinh, hÑp niÖu ®¹o, tiÒn sö bÝ ®¸i, c¸c phÉu thuËt (trÜ, tho¸t vÞ bÑn, sái bμng quang...), thêi gian xuÊt hiÖn c¸c rèi lo¹n tiÓu tiÖn. 5.2. C¸c triÖu chøng c¬ n¨ng - C¸c triÖu chøng kÝch thÝch, do sù ®¸p øng 52 cña bμng quang ®èi víi ch−íng ng¹i vËt ë cæ bμng quang: + §¸i nhiÒu lÇn, lóc ®Çu ban ®ªm, cã thÓ g©y mÊt ngñ vμ sau lμ ®¸i nhiÒu lÇn ban ngμy, cø hai giê ph¶i ®i ®¸i mét lÇn, lμm c¶n trë sinh ho¹t. + §i ®¸i véi, kh«ng nhÞn ®−îc, cã khi ®¸i sãn. - C¸c triÖu chøng do chÌn Ðp: + §¸i khã, ph¶i rÆn ®¸i, ®øng l©u míi ®¸i hÕt. + §¸i cã tia n−íc tiÓu yÕu vμ nhá, cã khi ra hai tia. + §¸i rít n−íc tiÓu vÒ sau cïng. + §¸i xong vÉn cßn c¶m gi¸c ®¸i kh«ng hÕt. - Trong giai ®o¹n cã biÕn chøng: + BÝ ®¸i hoμn toμn hoÆc kh«ng hoμn toμn do cßn n−íc tiÓu tån ®äng trong bμng quang. + §¸i ®ôc vμ ®¸i buèt khi cã nhiÔm khuÈn. + §¸i ra m¸u do sái bμng quang hay viªm nhiÔm nÆng ë bμng quang. 6. ChÈn ®o¸n ph©n biÖt - Ung th− tuyÕn tiÒn liÖt: Cã nh©n r¾n, mÊt ranh giíi, cÇn ®Þnh l−îng PSA, kiÓm tra siªu ©m (cã vïng gi¶m ©m, ranh giíi bÞ ph¸ hñy, tói tinh bÞ x©m lÊn), chôp X quang vïng x−¬ng chËu, th¾t l−ng; chôp nhÊp nh¸y, sinh thiÕt vïng nghi vÊn ë tuyÕn tiÒn liÖt. - Viªm tuyÕn tiÒn liÖt m¹n tÝnh: Cã tiÒn sö viªm tuyÕn tiÒn liÖt, viªm mμo tinh hoμn, th¨m trùc trμng tuyÕn tiÒn liÖt to, ®au, cã chç r¾n. - X¬ cøng cæ bμng quang. 53 7. Gi¸o dôc søc kháe - H¹n chÕ ®å uèng vμo buæi tèi. Kh«ng uèng bÊt cø thø g× tõ mét ®Õn hai giê tr−íc khi ®i ngñ ®Ó tr¸nh thøc vμo ban ®ªm. - Kh«ng uèng c¸c chÊt kÝch thÝch nh− bia, r−îu vμ cμ phª, lμm t¨ng c−êng s¶n xuÊt n−íc tiÓu, kÝch thÝch bμng quang vμ lμm trÇm träng thªm c¸c triÖu chøng cña bÖnh. - ¡n uèng theo chÕ ®é hîp lý: tr¸nh c¸c chÊt cay nãng, chÊt bÐo; ¨n nhiÒu rau xanh, cñ, qu¶... - H¹n chÕ thuèc th«ng mòi hoÆc thuèc kh¸ng histamine. C¸c thuèc nμy th¾t chÆt c¸c c¬ xung quanh niÖu ®¹o kiÓm so¸t l−u l−îng n−íc tiÓu, lμm khã kh¨n h¬n khi ®i tiÓu. - Cè g¾ng ®i tiÓu ngay khi c¶m thÊy buån ®i tiÓu. Kh«ng nhÞn tiÓu qu¸ l©u. - Cè g¾ng ®i tiÓu vμo c¸c thêi ®iÓm cè ®Þnh, ®iÒu nμy cã thÓ ®−îc thùc hiÖn mçi 4 - 6 giê trong ngμy. - Sinh ho¹t t×nh dôc ®iÒu ®é. - TËp thÓ dôc thÓ thao th−êng xuyªn, ®Òu ®Æn. Cã thÓ tËp c¸c bμi tËp vïng c¬ chËu. - Uèng thuèc theo chØ ®Þnh vμ t¸i kh¸m ®Þnh kú theo lÞch hÑn cña b¸c sÜ. B. ®iÒu trÞ b»ng Y HäC Cæ TRUYÒN Sù rèi lo¹n tiÓu tiÖn, ®¸i khã, bÝ ®¸i... ®−îc y häc cæ truyÒn quy vμo chøng long bÕ hoÆc lung bÕ. 54 TiÓu kh«ng th«ng, nhá ra tõng giät ng¾n Ýt, thÓ bÖnh kh«ng gÊp véi gäi lμ lung; tiÓu tiÖn ®ãng l¹i, nhá giät, kh«ng th«ng, thÓ bÖnh cÊp gäi lμ bÕ. MÆc dï møc ®é cã kh¸c nhau nh−ng tiÓu khã ra ®Òu gäi lμ lung bÕ. 1. Nguyªn nh©n 1.1. BÊt néi ngo¹i nh©n Tú h−: ¡n uèng kh«ng ®iÒu ®é, ¨n nhiÒu ®å bÐo ngät, n−íng r¸n... Bæ qu¸ sinh thÊp nhiÖt hoÆc ¨n ®å sèng, l¹nh lμm tæn th−¬ng trung khÝ, hoÆc bÞ bÖnh l©u ngμy, hoÆc mÖt nhäc h¹i tú, hoÆc ng−êi giμ yÕu tú khÝ h−, hoÆc tú khÝ vèn h−... KhÝ h− kh«ng cã søc ®Èy nªn tiÓu tiÖn kh«ng lîi. ThËn h−: èm l©u, ng−êi cao tuæi d−¬ng khÝ bÊt tóc, bu«ng th¶ h¹i thËn, lμm thËn d−¬ng h− hoÆc tú thËn l−ìng h−, khÝ hãa bÊt cËp, sù th«ng lîi cña bμng quang bÞ ng¨n trë mμ sinh bÖnh. 1.2. Néi nh©n Do can uÊt khÝ trÖ: ThÊt t×nh néi th−¬ng lμm can khÝ mÊt ®iÒu hßa, néi th−¬ng khÝ c¬ mÊt ®iÒu hßa, kinh l¹c kh«ng th«ng, ¶nh h−ëng ®Õn chøc n¨ng khÝ hãa cña bμng quang lμm thñy ®¹o bÞ nghÏn t¾c. Lo nghÜ nhiÒu h¹i tú. 1.3. Ngo¹i nh©n ThÊp nhiÖt trë trÖ bμng quang, hoÆc di nhiÖt ®Õn bμng quang, thÊp vμ nhiÖt c©u kÕt lμm 55 bμng quang khÝ hãa kh«ng lîi dÉn ®Õn tiÓu tiÖn kh«ng th«ng. 2. BiÖn luËn vμ thÓ bÖnh Theo y häc cæ truyÒn, t¨ng s¶n lμnh tÝnh tuyÕn tiÒn liÖt ®−îc m« t¶ trong ph¹m vi chøng “long bÕ”. S¸ch Néi kinh cho r»ng: ®©y lμ bÖnh cña bμng quang, do khÝ hãa cña bμng quang, tam tiªu kh«ng lîi mμ sinh ra. BÖnh th−êng ph¸t ra khi tuæi cao, do c«ng n¨ng t¹ng phñ thÊt ®iÒu, khÝ huyÕt ©m d−¬ng h− tæn ¶nh h−ëng tíi chøc n¨ng khÝ hãa cña bμng quang mμ sinh ra bÖnh. BÖnh th−êng nÆng lªn khi gÆp nhiÔm l¹nh, lao ®éng qu¸ søc, Èm thùc bÊt ®iÒu. BÖnh b¶n h−, tiªu thùc. BÖnh cã h−, cã thùc. Do tμ thùc mμ dÉn ®Õn bÖnh nh− thÊp nhiÖt h¹ tiªu, niÖu ®¹o t¾c trë, ®ã lμ thùc mμ dÉn ®Õn bÖnh. Chøng h− do chÝnh khÝ h−, ng−êi cã tuæi chÝnh khÝ cμng h− nh− bμng quang h− hμn, tú thËn khÝ h−, thËn ©m h−, mÖnh m«n háa suy lμ nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n g©y nªn bÖnh. Chøng h− vμ thùc ®«i khi khã ph©n biÖt, cã thÓ trong h− cã thùc, b¶n h− tiªu thùc. Thêi kú sau, chøc n¨ng t¹ng phñ th−¬ng tæn nÆng, xuÊt hiÖn nh÷ng chøng hËu nguy kÞch nh− ®¸i khã, bÝ ®¸i, ®¸i m¸u, suy thËn... Còng nh− c¸c thuèc t©y y, kh«ng cã vÞ thuèc hoÆc bμi thuèc nμo cã thÓ ch÷a khái cho mäi bÖnh nh©n. Tïy biÓu hiÖn l©m sμng vμ ®Æc ®iÓm mçi c¸ thÓ cã thÓ sö dông c¸c vÞ thuèc vμ bμi thuèc kh¸c nhau. 56 2.1. Lung bÕ do thËn khÝ bÊt tóc - BiÖn chøng: ThËn chñ vÒ khÝ hãa n−íc, thËn chñ nhÞ tiÖn, thËn chñ thñy chñ vÒ sù ®ãng më, bμng quang chñ chøa n−íc tiÓu, ban ®ªm ©m thÞnh d−¬ng suy nªn nÕu d−¬ng khÝ suy yÕu sÏ g©y tiÓu ®ªm. ThËn h− còng g©y tiÓu nhiÒu lÇn, tiÓu kh«ng th«ng. - TriÖu chøng: + Rèi lo¹n tiÓu tiÖn: TiÓu ®ªm mét hoÆc nhiÒu lÇn, thËm chÝ tiÓu nhiÒu lÇn ban ngμy, nÆng th× ®¸i vÆt, tiÓu kh«ng tù chñ, tiÓu nhá giät khã ®i, kh«ng cã søc bμi tiÕt, ®¸i sãn. + ThËn d−¬ng h−: L−ng ®au, ch©n l¹nh, tinh thÇn uÓ o¶i, sî l¹nh, mÆt tr¾ng nh¹t, tiÓu cã lÉn chÊt tinh, liÖt d−¬ng, t¶o tinh, l−ìi nh¹t bÖu cã vÕt h»n r¨ng, m¹ch trÇm tÕ nh−îc. - Ph¸p ®iÒu trÞ: ¤n d−¬ng Ých khÝ, bæ thËn lîi niÖu. - Bμi thuèc: + Bμi 1: Thá ty tö hoμn gia gi¶m Tang phiªu tiªu 20g, Thá ty tö 10g, Tr¹ch t¶ 10g. Ph©n tÝch bμi thuèc: Thá ty tö: bæ thËn, Ých tinh. Tang phiªu tiªu: bæ thËn, s¸p tinh, chØ di. Tr¹ch t¶: thÊm thñy thÊp, lÊy t¶ gióp cho bæ. NÕu di niÖu nÆng gia Phóc bån tö, Kim anh tö. + Bμi 2: TÕ sinh thËn khÝ hoμn Thôc ®Þa 12g, Hoμi s¬n 12g, S¬n thï 10g, Phô tö chÕ 04g, Nhôc quÕ 04g, B¹ch linh 12g, Tr¹ch t¶ 12g, §an b× 10g, Ng−u tÊt 12g, Xa tiÒn tö 12g. T¸c dông: ¤n thËn, Ých khÝ, bæ thËn, th«ng tiÓu. 57 2.2. Lung bÕ do trung khÝ bÊt tóc - BiÖn chøng: Tú h−, thanh khÝ kh«ng th¨ng, träc ©m kh«ng gi¸ng nªn tiÓu tiÖn kh«ng lîi, trung khÝ th¨ng ®Ò kh«ng cã søc nªn bông d−íi ch−íng trÖ. Tú khÝ h−, chøc n¨ng vËn hãa kÐm nªn ¨n kh«ng ngon miÖng, bông ch−íng. KhÝ huyÕt kh«ng ®Çy ®ñ nªn s¾c mÆt kh«ng t−¬i, mÖt mái, ®o¶n h¬i... - TriÖu chøng: + Rèi lo¹n tiÓu tiÖn: BÖnh ph¸t tr× ho·n, kh«ng cã søc ®Èy n−íc tiÓu ra, hoÆc tiÓu tiÖn ph¶i g¾ng søc, ra nhá giät, sãt rít dÇm dÒ, lao ®éng qu¸ søc th× bÖnh nÆng h¬n, bông d−íi ch−íng trÖ. + Tú khÝ h−: S¾c mÆt kh«ng t−¬i, tinh thÇn mÖt mái, h¬i thë ng¾n, tiÕng nãi nhá yÕu, ¨n kh«ng ngon miÖng, tay ch©n l¹nh, tù ra må h«i, l−ìi nh¹t hoÆc nh¹t bÖu, r×a l−ìi cã nÕp h»n r¨ng, rªu l−ìi tr¾ng máng, m¹ch nh−îc v« lùc. - Ph¸p ®iÒu trÞ: Ých khÝ, kiÖn tú, lîi niÖu. - Bμi thuèc: Bæ trung Ých khÝ thang hîp víi Thá ty tö hoμn: Thá ty tö, Phôc linh, S¬n d−îc, Liªn nhôc, Kû tö, Hoμng kú, §¶ng s©m, Cam th¶o, B¹ch truËt, Th¨ng ma, Sμi hå, §−¬ng quy, TrÇn b×. Ph©n tÝch bμi thuèc: Hoμng kú: bæ Ých trung khÝ, th¨ng d−¬ng cè biÓu. Nh©n s©m, Phôc linh, Cam th¶o, B¹ch truËt: kiÖn tú, Ých khÝ, hãa thÊp. Th¨ng ma, Sμi hå hîp víi s©m, kú ®Ó th¨ng ®Ò thanh d−¬ng khÝ. Quy vÜ, Kû tö: bæ huyÕt hßa doanh. Thá ty tö, S¬n d−îc, Liªn nhôc: kiÖn tú Ých khÝ, cè tinh, hãa träc. TrÇn b×: lý khÝ hãa thÊp. 58 2.3. Lung bÕ do can khÝ uÊt kÕt - BiÖn chøng: BÖnh x¶y ra ë bÖnh nh©n cã c¬ ®Þa hay uÊt giËn. Do t×nh chÝ kh«ng th− s−íng lμm mÊt ®i sù s¬ tiÕt cña t¹ng can, l©u ngμy kh«ng th¸o gì lμm khÝ trÖ, huyÕt ø, v× vËy kÕt tô vμ ø trÖ ë trong c¬ thÓ ¶nh h−ëng ®Õn khÝ hãa cña tam tiªu mμ sinh bÝ ®¸i. Can khÝ uÊt kÕt l©u ngμy lμm chøc n¨ng s¬ tiÕt rèi lo¹n, c¬ thÓ s¬ tiÕt th¸i qu¸ th× quÊy rèi thËn, lμm tinh quan kh«ng bÒn, thËn h− nªn tiÓu sãn, tiÓu ®ªm. - TriÖu chøng: + Rèi lo¹n tiÓu tiÖn: TiÓu khã, nhá giät hoÆc kh«ng ra, lóc nÆng lóc nhÑ, tiÓu sãn hoÆc di niÖu, ®au tøc ch−íng bông d−íi khi cã khi kh«ng. + Can khÝ uÊt kÕt: Rèi lo¹n tiÓu tiÖn kÌm tinh thÇn uÊt øc, hay næi c¸u hoÆc ®a phiÒn, cho¸ng ®Çu, mÊt ngñ, miÖng ®¾ng, häng kh«, ngùc s−ên ®Çy tøc, rªu l−ìi máng, m¹ch huyÒn s¸c hoÆc s¸p. - Ph¸p ®iÒu trÞ: S¬ can, lý khÝ tiªu tÝch, th«ng lîi tiÓu tiÖn. - Bμi thuèc: + Bμi 1: Sμi hå s¬ can thang gia gi¶m Sμi hå 08g, B¹ch th−îc 12g, ChØ x¸c 08g, Cam th¶o 04g, Xuyªn khung 08g, H−¬ng phô 08g. S¾c n−íc uèng, ngμy 01 thang. Ph©n tÝch bμi thuèc: Sμi hå: hßa gi¶i thiÕu d−¬ng. B¹ch th−îc, Cam th¶o: ®iÒu lý can tú, lμm c«ng n¨ng cña khÝ l−u lo¸t khoan kho¸i, ho·n cÊp chØ thèng. Sμi hå kÕt hîp ChØ x¸c cã t¸c dông 59 th¨ng thanh gi¸ng träc. Xuyªn khung, H−¬ng phô ®Ó ho¹t huyÕt hμnh khÝ, tiªu ø. + Bμi 2: TrÇm h−¬ng t¸n TrÇm h−¬ng 20g, Ho¹t th¹ch 20g, Th¹ch vÜ 20g, Cam th¶o 10g, V−¬ng bÊt l−u hμnh 20g, §−¬ng quy 20g, TrÇn b× 10g, B¹ch th−îc 30g, §«ng quú tö 10g. + Bμi 3: §¹i thÊt khÝ thang (y häc nhËp m«n) Thanh b× 30g, TrÇn b× 30g, C¸t c¸nh 30g, Tam l¨ng 30g, H−¬ng phô 40g, Ho¾c h−¬ng 30g, Quan quÕ 30g, Cam th¶o 30g, Nga truËt 30g, Ých trÝ nh©n 30g. T¸c dông: hμnh trÖ, ph¸ khÝ, tiªu kÕt. 2.4. Lung bÕ do niÖu ®¹o ø nghÏn (hoÆc t¨ng s¶n tuyÕn tiÒn liÖt g©y bÝ tiÓu) - BiÖn chøng: KhÝ huyÕt ø trë, huyÕt ø, ø trë bμng quang, ®μm ng−ng ø trë... GÆp ë bÖnh nh©n bÞ ph× ®¹i tuyÕn tiÒn liÖt cã xuÊt hiÖn tiÓu khã hoÆc bÝ tiÓu. - TriÖu chøng: BÞ rèi lo¹n tiÓu tiÖn ®· l©u, tiÓu ra nhá giät, tia n−íc tiÓu yÕu hoÆc kh«ng thμnh tia hoÆc thμnh nhiÒu tia, ph¶i ®øng l©u míi ®¸i hÕt, khi tiÓu ph¶i rÆn. NÆng th× bÝ ®¸i, tiÓu ®au, ®Çy ch−íng bông d−íi, ®au chãi kh«ng di chuyÓn, l−ìi tÝm cã ®iÓm ø huyÕt, m¹ch s¸p. - Ph¸p ®iÒu trÞ: Hμnh ø t¸n kÕt, th«ng lîi thñy ®¹o. - Bμi thuèc: + Bμi 1: §μo nh©n 10g, Hång hoa 10g, XÝch th−îc 10g, §an s©m 20g, Tr¹ch lan 10g, V−¬ng bÊt l−u hμnh 10g, HuyÒn hå 10g, Xuyªn s¬n gi¸p 05g, 60 Ng−u tÊt 10g, §−¬ng quy 10g. NÕu th¨m kh¸m thÊy tuyÕn tiÒn liÖt bÞ x¬ cøng, cÇn thªm Tam l¨ng 06g, Nga truËt 06g, T¹o gi¸c thÝch 06g. C¸ch dïng: S¾c n−íc uèng, ngμy 01 thang. + Bμi 2: HuyÕt phñ trôc ø thang gia vÞ §−¬ng quy 12g, §μo nh©n 08g, ChØ x¸c 06g, Sμi hå 12g, C¸t c¸nh 08g, Ng−u tÊt 12g, Sinh ®Þa 12g, Hång hoa 08g, XÝch th−îc 08g, Xuyªn khung 08g, Cam th¶o 04g, Thá ty tö. C¸ch dïng: S¾c n−íc uèng, ngμy chia 2 lÇn. Ph©n tÝch bμi thuèc: §−¬ng quy, §μo nh©n, Hång hoa: ho¹t huyÕt hãa ø lμ chñ d−îc. Xuyªn khung, XÝch th−îc: ho¹t huyÕt hãa ø. Sinh ®Þa phèi hîp §−¬ng quy d−ìng huyÕt hßa ©m. Ng−u tÊt: ho¹t huyÕt, th«ng m¹ch ho¹t l¹c. Thá ty tö: bæ thËn, Ých tinh. Cam th¶o: ®iÒu hßa c¸c vÞ thuèc. NÕu tuyÕn tiÒn liÖt co cøng th× gia Tam l¨ng, Nga truËt, nÕu khÝ h− th× gia Hoμng kú, §¼ng s©m. + Bμi 3: §¹i ®Ó ®−¬ng hoμn gia gi¶m §¹i hoμng 40g, §μo nh©n 40g, HuyÒn minh phÊn 40g, QuÕ 12g, Quy vÜ 40g, Sinh ®Þa 40g, Xuyªn s¬n gi¸p 40g. Lμm hoμn, mçi ngμy uèng 30-40 gam. 2.5. Lung bÕ do bμng quang thÊp nhiÖt T−¬ng ®−¬ng víi t¨ng s¶n tuyÕn tiÒn liÖt do viªm m¹n tÝnh t¹i tuyÕn hoÆc t¨ng s¶n tuyÕn tiÒn liÖt cã biÕn chøng viªm tiÕt niÖu m¹n tÝnh. - BiÖn chøng: ThÊp nhiÖt x©m nhËp nghÏn trÖ ë bμng quang, hoÆc di nhiÖt ®Õn bμng quang, thÊp 61 nhiÖt c©u kÕt lμm bμng quang khÝ hãa kh«ng ®Òu dÉn ®Õn tiÓu kh«ng th«ng. - TriÖu chøng: TiÓu nhiÒu, tiÓu d¾t, tiÓu buèt, tiÓu ®ôc, tiÓu ra m¸u, ®−êng tiÓu nãng, ®au, vïng héi ©m ch−íng ®au, ®au lan ®Õn bông d−íi, xuèng x−¬ng cïng, ©m hμnh vμ ®ïi, toμn th©n lóc nãng lóc l¹nh, n−íc tiÓu vμng, ®á hoÆc ®au, t¸o bãn, miÖng kh«, ®¾ng, l−ìi ®á, rªu l−ìi vμng bÖu, m¹ch ho¹t s¸c. - Ph¸p ®iÒu trÞ: Thanh nhiÖt lîi niÖu, hãa ø. - Bμi thuèc: + Bμi 1: B¸t chÝnh t¸n gia gi¶m Méc th«ng, Cï m¹ch, Xa tiÒn tö, BiÓn sóc, Ho¹t th¹ch, ChÝch th¶o, S¬n chi tö, §¹i hoμng: l−îng b»ng nhau. Ph©n tÝch bμi thuèc: Cï m¹ch: lîi thÊp th«ng l©m, thanh nhiÖt l−¬ng huyÕt. Méc th«ng: lîi thñy, thÈm thÊp. Xa tiÒn tö, BiÓn sóc, S¬n chi tö: thanh can nhiÖt, th«ng bμng quang. §¹i hoμng: th«ng phñ t¶ nhiÖt; Cam th¶o: ho·n cÊp chØ thèng. + Bμi 2: Tú gi¶i ph©n thanh Èm Tú gi¶i 10g, Xa tiÒn th¶o 10g, Phôc linh 10g, §an s©m 10g, Hoμng b¸ 06g, ý dÜ nh©n 10g, HËu ph¸c 10g, Liªn t©m 10g, X−¬ng bå 10g. S¾c n−íc uèng, ngμy 01 thang. 3. Ch©m cøu, xoa bãp, bÊm huyÖt Ph−¬ng huyÖt chñ yÕu lμ c¸c huyÖt Dòng tuyÒn, Tam ©m giao, HuyÕt h¶i, C− vÜ (vÞ trÝ ë 1/8 trªn cña ®−êng th¼ng nèi mám øc víi rèn) ®Ó n©ng cao hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ. 62 - Dòng tuyÒn: N»m ë gi÷a lßng bμn ch©n, lμ tØnh huyÖt thuéc kinh tóc thiÕu ©m thËn. Cã t¸c dông kÝch thÝch n©ng cao chÝnh khÝ cña thËn t¹ng. - Tam ©m giao: Lμ huyÖt vÞ giao héi cña 3 kinh ©m: can - tú - thËn. Cã t¸c dông bæ Ých cho 3 t¹ng can, tú, thËn; trî vËn hãa, th«ng khÝ trÖ, ®iÒu huyÕt thÊt tinh cung, cã thÓ gióp ®iÒu tiÕt chøc n¨ng cña bμng quang. - HuyÕt h¶i (tóc th¸i ©m tú): Lμ bÓ cña huyÕt. Theo ®«ng y, huyÕt h¶i cã t¸c dông ®iÒu huyÕt, thanh huyÕt nhiÖt, hßa vinh, ®Æc biÖt lμ cã t¸c dông tuyªn th«ng h¹ tiªu nªn cã t¸c dông râ rÖt víi chøc n¨ng tμng chøa vμ bμi tiÕt n−íc tiÓu cña bμng quang. - KhÝ h¶i: Lμ bÓ cña sinh khÝ, cã c«ng dông ®iÒu khÝ, bæ thËn d−¬ng, lμm Êm h¹ tiªu, nhê ®ã gióp cho chøc n¨ng khÝ hãa bμng quang ®−îc thùc hiÖn. - Quan nguyªn: HuyÖt lμ n¬i chøa ®ùng nguyªn khÝ, cã t¸c dông bæ thËn cè b¶n, bæ khÝ håi d−¬ng, lμm Êm h¹ tiªu, gióp cho qu¸ tr×nh khÝ hãa bμng quang ®−îc thuËn lîi, c¶i thiÖn t×nh tr¹ng rèi lo¹n tiÓu tiÖn. - Lîi niÖu (cßn gäi lμ chØ t¶): HuyÖt n»m ë ®iÓm gi÷a cña ®−êng nèi rèn vμ ®iÓm gi÷a bê trªn x−¬ng mu. Cã c«ng dông ch÷a c¸c chøng bÖnh nh− bÝ tiÓu, tiÓu d¾t, ®¸i dÇm. T¸c ®éng vμo huyÖt gióp ®i tiÓu dÔ dμng h¬n, tia n−íc tiÓu m¹nh h¬n. - ¢m l¨ng tuyÒn: Thuéc tóc th¸i ©m tú kinh, cã t¸c dông ®iÒu hßa bμng quang. Cæ nh©n 63 th−êng sö dông phèi hîp víi hai huyÖt KhÝ h¶i vμ Tam ©m giao. - Th¸i khª: Cã c«ng dông bæ thËn ©m, lμm m¹nh l−ng gèi, lμm kháe d−¬ng khÝ, nhê ®ã mμ t¨ng c−êng chøc n¨ng khÝ hãa cña bμng quang, gióp cho viÖc bμi tiÕt n−íc tiÓu ®−îc dÔ dμng. Xoa bãp tÇng sinh m«n: cã t¸c dông lμm t¨ng l−u th«ng m¸u ë tuyÕn tiÒn liÖt. NÕu cã ®iÒu kiÖn, hμng ngμy ng©m m«ng vμo chËu n−íc nãng råi xoa bãp tÇng sinh m«n còng cho t¸c dông tèt. 4. Phßng bÖnh - Sinh ho¹t t×nh dôc ®Òu ®Æn. - ChÕ ®é ¨n uèng hîp lý, dinh d−ìng vμ ®a d¹ng, kh«ng ¨n nhiÒu ®å cay nãng nh− ít, h¹t tiªu, h¹n chÕ c¸c chÊt bÐo vμ kh«ng uèng bia, r−îu vμ c¸c chÊt kÝch thÝch nh− cμ phª, trμ... Ng−êi bÖnh cÇn dïng nhiÒu h¬n c¸c lo¹i h¶i s¶n nh− c¸, t«m, sß huyÕt... lμ nh÷ng thùc phÈm nhiÒu kÏm, cã Ých cho thËn khÝ. - Uèng nhiÒu n−íc mçi ngμy (kho¶ng 1,5-2 lÝt n−íc/1 ngμy). - Tr¸nh lao ®éng c¨ng th¼ng, stress... - VËn ®éng: Tr¸nh ngåi l©u, nªn t¨ng c−êng vËn ®éng t¹i chç ®Ó m¸u ë vïng chËu h«ng l−u th«ng tèt h¬n. Th−êng xuyªn tËp thÓ dôc thÓ thao Ýt nhÊt 3-4 lÇn/1 tuÇn. - Ng¨n ngõa vμ ®iÒu trÞ døt ®iÓm khi bÞ nhiÔm khuÈn ®−êng tiÕt niÖu. 64 - KÞp thêi ch÷a trÞ c¸c bÖnh néi tiÕt nh− ®¸i th¸o ®−êng, rèi lo¹n chøc n¨ng tuyÕn gi¸p. - Ph¸t hiÖn sím biÕn chøng: CÇn chó ý ph¸t hiÖn sím c¸c tai biÕn cña bÖnh nh− sái tiÕt niÖu, nhiÔm trïng tiÕt niÖu... - KiÓm tra søc kháe ®Þnh kú. * * * T¨ng s¶n lμnh tÝnh tuyÕn tiÒn liÖt lμ mét bÖnh lý phæ biÕn ë nh÷ng ng−êi nam lín tuæi. HiÖn t¹i cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ nh−ng ch−a cã ph−¬ng ph¸p nμo lμ tuyÖt h¶o. Trong khi chê ®îi mét ph−¬ng ph¸p lý t−ëng nhÊt trong t−¬ng lai th× trong giai ®o¹n hiÖn nay cÇn c©n nh¾c kü tr−íc khi chän ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ vμ khi tiÕn hμnh ®iÒu trÞ theo ph−¬ng ph¸p nμo còng nªn l−u ý ®Ò phßng c¸c tai biÕn, biÕn chøng cã thÓ x¶y ra. 65 BÖNH SáI §¦êNG TIÕT NIÖU TS. BS. §Ëu Xu©n C¶nh TS. BS. NguyÔn ThÕ ThÞnh TS. BS. D−¬ng Minh S¬n TS. BS. §oμn Minh Thôy A. ®¹i c−¬ng vÒ bÖnh sái ®−êng tiÕt niÖu 1. §¹i c−¬ng Sái thËn vμ hÖ tiÕt niÖu lμ bÖnh hay gÆp nhÊt cña ®−êng tiÕt niÖu vμ th−êng gÆp ë nam giíi nhiÒu h¬n n÷ giíi. Tuæi m¾c bÖnh th−êng lμ tõ 30-55, nh−ng còng cã thÓ gÆp ë trÎ em (sái bμng quang). Theo t¸c gi¶ Glenn. H. Pneminger, tû lÖ m¾c bÖnh sái thËn tiÕt niÖu trªn thÕ giíi vμo kho¶ng 3% d©n sè. Khi sái di chuyÓn cã thÓ g©y ®au. C¬n ®au do sái thËn th−êng b¾t ®Çu phÝa sau l−ng ngay d−íi bê x−¬ng s−ên vμ di chuyÓn tíi bông d−íi vμ bÑn. Nh÷ng c¬n ®au cã thÓ thay ®æi khi sái di chuyÓn qua ®−êng tiÓu. Sái thËn th−êng kh«ng g©y tæn th−¬ng vÜnh viÔn. Ngoμi c¸c thuèc gi¶m ®au vμ uèng nhiÒu n−íc, cã thÓ ®iÒu trÞ néi khoa ®Ó ng¨n ngõa t¸i ph¸t ë nh÷ng ng−êi cã nguy c¬ cao. 66 PhÇn lín sái niÖu qu¶n lμ do sái thËn r¬i xuèng (80%), phÇn cßn l¹i th−êng ®−îc sinh ra do niÖu qu¶n dÞ d¹ng. PhÇn lín sái tõ thËn r¬i xuèng niÖu qu¶n th−êng r¬i xuèng bμng quang vμ ra ngoμi (kho¶ng 80%). Sè cßn l¹i th−êng dõng ë ®o¹n niÖu qu¶n bÞ hÑp nh− ®o¹n niÖu qu¶n b¾t chÐo ®éng m¹ch chËu, niÖu qu¶n s¸t bμng quang. §èi víi sái niÖu qu¶n kÝch th−íc lín, trªn 1cm, hoÆc xï x× cã thÓ bÞ dõng l¹i ë bÊt kú ®o¹n nμo cña niÖu qu¶n vμ g©y t¾c mét phÇn hoÆc hoμn toμn niÖu qu¶n. Trong khi di chuyÓn, sái g©y nªn c¸c tæn th−¬ng cho niÖu qu¶n. Mét khi sái lμm t¾c niÖu qu¶n th× cã thÓ g©y biÕn chøng nhanh vμ nÆng ®Õn thËn nhÊt so víi c¸c sái tiÕt niÖu kh¸c. Sái bμng quang th−êng gÆp ë nam nhiÒu h¬n n÷ do ch−íng ng¹i ë cæ bμng quang hay niÖu ®¹o. Theo Johnson (1979), sau trªn 10 n¨m, cã 50% bÖnh nh©n nam vμ 30% bÖnh nh©n n÷ cã hiÖn t−îng t¸i ph¸t, ®Æc biÖt khi cã tiÒn sö bÖnh sái trong gia ®×nh vμ bÞ bÖnh khi cßn rÊt trÎ. ChÕ ®é phßng bÖnh nghiªm tóc sÏ h¹n chÕ t¸i ph¸t sái. 2. Nguyªn nh©n vμ c¬ chÕ bÖnh sinh Sái tiÕt niÖu kh«ng cã nguyªn nh©n x¸c ®Þnh duy nhÊt. Mét sè yÕu tè, th−êng kÕt hîp, t¹o ®iÒu kiÖn cho sái tiÕt niÖu ph¸t triÓn. Bowman vμ Meckel ®· nghiªn cøu sái tiÕt niÖu vμ nhËn thÊy viªn sái cã mét tÝnh chÊt ®Æc thï gåm hai yÕu tè: ChÊt mucoproteine cã t¸c dông 67 nh− chÊt keo kÕt dÝnh c¸c tinh thÓ víi nhau, vai trß cña mucoprotein trong c¬ chÕ t¹o sái hiÖn nay vÉn cßn biÕt rÊt Ýt; c¸c tinh thÓ cña c¸c chÊt b×nh th−êng hßa tan ®−îc trong n−íc tiÓu, chñ yÕu lμ canxi vμ oxalat. Ngoμi ra cßn cã chÊt phosphat, magie, urat, cystin. Sái tiÕt niÖu h×nh thμnh khi c¸c thμnh phÇn cña n−íc tiÓu - kho¸ng, c¸c chÊt láng vμ axit mÊt c©n b»ng do n−íc tiÓu bÞ c« ®Æc hoÆc do pH cña n−íc tiÓu thay ®æi... Khi ®iÒu nμy x¶y ra, víi sù cã mÆt cña mucoproteine, c¸c tinh thÓ trong n−íc tiÓu dÝnh l¹i víi nhau nh− canxi víi oxalat, phosphat... sÏ thμnh sái. Do ®ã nhiÒu tr−êng hîp khi thö n−íc tiÓu, thÊy cã nhiÒu tinh thÓ oxalat hay phosphat nh−ng bÖnh nh©n kh«ng cã sái thËn tiÕt niÖu (v× kh«ng cã mucoproteine). 3. C¸c lo¹i sái tiÕt niÖu PhÇn lín sái tiÕt niÖu chøa nhiÒu h¬n mét lo¹i tinh thÓ, c¸c lo¹i sái bao gåm: Sái canxi: Lμ lo¹i hay gÆp nhÊt, chiÕm 80-90% trong tæng sè c¸c lo¹i sái, gåm canxi oxalat, canxi phosphat vμ canxi oxalat phosphat. Møc oxalat cao cã thÓ ®−îc t×m thÊy trong mét sè lo¹i thùc phÈm nh− c¸c lo¹i ®Ëu, ®Ëu phéng, bét c¸m, s«c«la, cμ phª, trμ ®Æc, rau muèng, muèi ¨n... PhÉu thuËt ®−êng ruét vμ c¸c rèi lo¹n chuyÓn hãa kh¸c còng cã thÓ lμm t¨ng nång ®é canxi hoÆc oxalat trong n−íc tiÓu. 68 Sái struvite (Magie amoniphosphat): Khi nhiÔm trïng ®−êng tiÕt niÖu, magie amoniphosphat cã thÓ ph¸t triÓn nhanh chãng vμ trë thμnh sái. Lo¹i nμy hay gÆp ë ViÖt Nam. Sái urat: Cã thÓ h×nh thμnh ë nh÷ng ng−êi mÊt n−íc, nh÷ng ng−êi ¨n chÕ ®é ¨n giμu protein cã nh©n purin vμ nh÷ng ng−êi cã bÖnh gót. Mét sè yÕu tè di truyÒn vμ rèi lo¹n m¸u tíi c¸c m« còng cã thÓ dÉn ®Õn sái urat hoÆc ph©n hñy c¸c khèi ung th− khi dïng thuèc hãa trÞ liÖu. Sái cystin: Lo¹i nμy chØ chiÕm mét tû lÖ nhá cña sái tiÕt niÖu. Chóng h×nh thμnh ë nh÷ng ng−êi cã rèi lo¹n di truyÒn, bμi tiÕt qu¸ nhiÒu axit amin nhÊt ®Þnh (cystinuria) qua thËn. Lo¹i hiÕm cña sái thËn: C¸c lo¹i sái canxi th−êng lμ sái c¶n quang, cßn sái urat vμ cystin th−êng kh«ng c¶n quang. 4. YÕu tè lμm sái tiÕt niÖu dÔ h×nh thμnh Nh÷ng yÕu tè lμm t¨ng nguy c¬ sái tiÕt niÖu ph¸t triÓn bao gåm: - TiÒn sö c¸ nh©n hoÆc gia ®×nh: Trong gia ®×nh cã ng−êi bÞ bÖnh sái tiÕt niÖu, cã nhiÒu kh¶ n¨ng ph¸t triÓn c¸c lo¹i sái. Vμ nÕu ®· cã mét hay nhiÒu sái tiÕt niÖu, cã nguy c¬ ph¸t triÓn viªn sái kh¸c. - Tuæi: Sái tiÕt niÖu th−êng gÆp h¬n ë ng−êi 40 tuæi trë lªn, mÆc dï sái cã thÓ x¶y ra ë mäi løa tuæi. - §μn «ng: Cã nhiÒu kh¶ n¨ng ph¸t triÓn sái tiÕt niÖu. 69 - MÊt n−íc: Kh«ng uèng ®ñ n−íc mçi ngμy cã thÓ lμm t¨ng nguy c¬ sái tiÕt niÖu, do sù c« ®Æc qu¸ møc cña n−íc tiÓu. Nh÷ng ng−êi sèng ë vïng khÝ hËu Êm ¸p vμ nh÷ng ng−êi ®æ må h«i nhiÒu cã thÓ cÇn ph¶i uèng nhiÒu n−íc h¬n so víi nh÷ng ng−êi kh¸c. - Sù thay ®æi cña pH n−íc tiÓu: SÏ lμm cho mét sè chÊt hßa tan dÔ kÕt tinh l¹i. Cô thÓ, d−íi t¸c dông cña mét sè chñng lo¹i vi trïng (nh− Proteus Mirabilis) cã tiÕt ra men urÐase lμm ph©n hñy ure thμnh amoniac, n−íc tiÓu sÏ bÞ kiÒm hãa (pH > 6,5) vμ nh− vËy, chÊt photsphat - magie sÏ kÕt tinh l¹i. Ng−îc l¹i, nÕu pH n−íc tiÓu trë nªn axit (pH < 6) th× sÏ lμ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho urat kÕt tinh l¹i (Axit uric dÔ tan trong m«i tr−êng kiÒm vμ dÔ kÕt tinh trong m«i tr−êng axit). - Mét sè chÕ ®é ¨n: ChÕ ®é ¨n uèng protein, natri vμ ®−êng cao cã thÓ lμm t¨ng nguy c¬ m¾c mét sè lo¹i sái thËn. - Ýt vËn ®éng, bÐo ph×: ChØ sè khèi c¬ thÓ (BMI) cao, t¨ng kÝch th−íc vßng bông vμ t¨ng c©n cã liªn quan ®Õn t¨ng nguy c¬ sái thËn (VÝ nh− dung dÞch ®−îc ®Ó yªn tÜnh, kh«ng bÞ khuÊy ®éng trong mét thêi gian dμi. KÕt hîp víi dung dÞch cã chøa ®ùng c¸c vËt l¹ nh− sîi chØ, x¸c tÕ bμo, vi khuÈn,... th× vËt nμy cã thÓ trë thμnh nh©n ®Ó c¸c tinh thÓ ®äng xung quanh vμ t¹o sái). - BÖnh tiªu hãa vμ phÉu thuËt: PhÉu thuËt d¹ dμy, viªm ®−êng ruét hoÆc tiªu ch¶y m¹n 70 tÝnh cã thÓ g©y ra nh÷ng thay ®æi trong qu¸ tr×nh tiªu hãa, cã ¶nh h−ëng ®Õn sù hÊp thô canxi vμ lμm t¨ng møc ®é c¸c chÊt t¹o thμnh sái trong n−íc tiÓu. - Mét sè bÖnh lý kh¸c: Mét sè bÖnh lý cã thÓ lμm t¨ng nguy c¬ sái thËn bao gåm toan èng thËn, cystinuria, c−êng cËn gi¸p vμ nhiÔm trïng ®−êng tiÕt niÖu, dÞ d¹ng ®−êng tiÕt niÖu... 5. TriÖu chøng 5.1. Sái ®−êng tiÕt niÖu trªn (thËn, bÓ thËn, niÖu qu¶n) Sái thËn cã thÓ cã hoÆc kh«ng g©y ra c¸c dÊu hiÖu vμ triÖu chøng cho ®Õn khi nã di chuyÓn vμo niÖu qu¶n. Vμo thêi ®iÓm ®ã, nh÷ng dÊu hiÖu vμ triÖu chøng cã thÓ x¶y ra: - §au d÷ déi ë mét bªn th¾t l−ng, d−íi bê s−ên. - §au lan ®Õn vïng bông d−íi vμ h¸ng. - §au khi tiÓu tiÖn. - §au qu¸ nghiªm träng mμ kh«ng thÓ ngåi yªn hoÆc t×m mét vÞ trÝ tho¶i m¸i. - §au ®i kÌm víi buån n«n vμ ãi möa. - §au kÌm theo sèt vμ ín l¹nh. - §¸i ra m¸u: N−íc tiÓu mμu hång, mμu ®á hoÆc n©u. - Buån n«n vμ n«n. - Liªn tôc yªu cÇu ®i tiÓu. - Sèt vμ ín l¹nh nÕu nhiÔm trïng. 71 Th¨m kh¸m ph¸t hiÖn c¸c ®iÓm ®au, dïng ba ngãn tay cña bμn tay ph¶i Ên nhÑ xuèng bông ng−êi bÖnh, bÖnh nh©n kªu ®au: - §iÓm s−ên l−ng lμ giao ®iÓm cña x−¬ng s−ên thø 12 vμ c¬ th¾t l−ng. §iÓm nμy t−¬ng øng víi thËn vμ bÓ thËn. - §iÓm niÖu qu¶n trªn t−¬ng øng víi chç nèi bÓ thËn víi niÖu qu¶n, ngang víi ®èt sèng L2. Trªn thμnh bông, ®iÓm nμy n»m trªn ®−êng ngang rèn vμ c¸ch rèn ba kho¸t ngãn tay. - §iÓm niÖu qu¶n gi÷a n»m kho¶ng L4-6, t−¬ng øng vÞ trÝ niÖu qu¶n v¾t ngang qua m¹ch chËu. V¹ch mét ®−êng nèi hai gai chËu tr−íc trªn råi chia lμm ba phÇn. §iÓm nèi 1/3 gi÷a vμ 1/3 ngoμi t−¬ng øng víi ®iÓm niÖu qu¶n gi÷a. - §iÓm niÖu qu¶n d−íi t−¬ng øng víi chç niÖu qu¶n ®æ vμo bμng quang. §iÓm nμy n»m s©u trong vïng tiÓu khung nªn chØ kh¸m ®−îc nhê vμo th¨m trùc trμng hoÆc ©m ®¹o. 5.2. Sái ®−êng tiÕt niÖu d−íi Gåm sái bμng quang vμ sái niÖu ®¹o. - Sái bμng quang sÏ kÝch thÝch niªm m¹c bμng quang g©y tiÓu buèt, r¸t, tiÓu d¾t, tiÓu t¾c gi÷a dßng. Kh¸m b»ng c¸ch Ên vïng bμng quang thÊy ®au. - Sái niÖu ®¹o sÏ g©y bÝ tiÓu. Kh¸m l©m sμng th−êng ph¸t hiÖn ®−îc cÇu bμng quang, sê n¾n däc theo niÖu ®¹o cã thÓ thÊy sái. 72 6. ChÈn ®o¸n 6.1. ChÈn ®o¸n x¸c ®Þnh Dùa vμo c¸c triÖu chøng l©m sμng vμ cËn l©m sμng. 6.2. ChÈn ®o¸n ph©n biÖt - Viªm ruét thõa cÊp: Khi sái thËn vμ niÖu qu¶n ph¶i g©y c¬n ®au quÆn thËn. - C¬n ®au do co th¾t ®¹i trμng. - U nang buång trøng xo¾n. - Chöa ngoμi tö cung vì. 7. Phßng bÖnh - Cã chÕ ®é ¨n uèng hîp lý, h¹n chÕ thøc ¨n chøa nhiÒu canxi, protein, oxalat, purin, thøc ¨n mÆn... §Ëu nμnh chøa rÊt nhiÒu oxalat, ¨n qu¸ nhiÒu sÏ khiÕn canxi vμ oxalat kÕt dÝnh thμnh khèi g©y ra sái thËn. Ngoμi ra, tïy theo nguyªn nh©n g©y sái, ng−êi bÖnh cÇn cã chÕ ®é ¨n kh¸c nhau: + Sái canxi: Giíi h¹n l−îng canxi ®−a vμo ng−êi lμ <600 mg/ngμy, ®ång thêi gia t¨ng chÊt x¬ (tõ rau vμ tr¸i c©y). Kh«ng nªn dïng c¸c lo¹i n−íc “cøng”. + Sái oxalat: Kh«ng ¨n m¨ng t©y, ®Ëu c« ve, cñ c¶i ®−êng, ®μo lén hét, rau diÕp, ®Ëu b¾p, nho, mËn, khoai lang vμ trμ. C¶nh gi¸c víi thøc ¨n chua hay c¸c viªn vitamin C liÒu cao. + Sái axit uric: C¸c sái nμy liªn quan ®Õn 73 chuyÓn hãa purin vμ ®«i khi lμ mét biÕn chøng cña bÖnh gót. Nªn gi¶m ¨n nh÷ng chÊt cã purin (thøc ¨n qu¸ nhiÒu ®¹m) g©y sái niÖu nh− c¸ kh«, thÞt kh«, kh« mùc, t«m kh«, l¹p x−ëng, c¸c lo¹i m¾m nªm, m¾m th¸i, lßng heo, lßng bß... Nªn uèng nhiÒu n−íc cam, n−íc chanh, n−íc b−ëi v× chøa nhiÒu citrat chèng l¹i sù t¹o sái. - Quan träng nhÊt lμ uèng thËt nhiÒu n−íc (2- 3 lÝt n−íc mçi ngμy), b¶o ®¶m bμi tiÕt 1,5 lÝt n−íc tiÓu h»ng ngμy. - TËp thÓ dôc thÓ thao tèi thiÓu 3-4 lÇn/1 tuÇn; 30 - 40 phót/1 ngμy. - Phßng tr¸nh c¸c bÖnh nhiÔm khuÈn ®−êng tiÕt niÖu. B. ®iÒu trÞ b»ng Y HäC Cæ TRUYÒN Sái tiÕt niÖu y häc cæ truyÒn gäi lμ th¹ch l©m, sái nhá nh− s¹n c¸t gäi lμ sa l©m, sái to h¬n gäi lμ th¹ch l©m. 1. Nguyªn nh©n g©y bÖnh Ngo¹i nh©n: Do thÊp tμ tõ bªn ngoμi x©m nhËp vμo c¬ thÓ dÔ hãa nhiÖt. ¤n nhiÖt kÕt ë h¹ tiªu l©u ngμy sÏ ch−ng ®èt n−íc tiÓu hãa thμnh sa vμ th¹ch. BÊt néi ngo¹i nh©n: ThËn cã hai lo¹i: thËn ©m chñ huyÕt vμ thËn d−¬ng chñ khÝ. NÕu thËn khÝ ®Çy ®ñ th× n−íc tõ trªn thËn thñy xuèng bμng quang míi ®−îc khÝ 74 hãa vμ bμi tiÕt ra ngoμi dÔ dμng. NÕu thËn khÝ h− kh«ng khÝ hãa bμng quang ®−îc, t©n dÞch ng−ng trÖ ë h¹ tiªu hãa thÊp, l©u ngμy thÊp hãa háa lμm cho chÊt cÆn trong n−íc tiÓu kÕt thμnh sái. Sái lμm tæn th−¬ng huyÕt l¹c g©y ra ®¸i m¸u. Sái kÕt l¹i ë ®−êng niÖu lμm khÝ trÖ mμ g©y ®au. V× vËy §an khª t©m ph¸p viÕt: sái ph¸t sinh lμ do thËn khÝ h− lμm cho bμng quang thÊp nhiÖt, háa ch−ng ®èt thñy thÊp lμm c¸c chÊt cÆn b· n−íc tiÓu l¾ng ®äng sinh ra sái. Do ¨n uèng kh«ng ®iÒu ®é lμm tæn h¹i ®Õn tú vÞ, tú vÞ bÊt tóc lμm c«ng n¨ng vËn hãa thñy thÊp bÞ gi¶m sót. ThÊp sinh ra tõ tú, tô l¹i mμ g©y bÖnh (néi thÊp). ThËn vμ tú cã mèi quan hÖ t−¬ng kh¾c theo thuyÕt ngò hμnh. ThÊp nhiÖt tÝch trÖ g©y ¶nh h−ëng ®Õn chøc n¨ng khÝ hãa n−íc tiÓu ë bμng quang lμm thñy kh«ng l−u hμnh th«ng suèt. ThÊp nhiÖt tÝch trÖ ë h¹ tiªu l©u ngμy khiÕn cho chÊt ®ôc ng−ng kÕt l¹i t¹o thμnh sái. 2. §iÒu trÞ HiÖn nay viÖc chÈn ®o¸n sái tiÕt niÖu chñ yÕu theo y häc hiÖn ®¹i (l©m sμng vμ xÐt nghiÖm), dùa vμo c¸c triÖu chøng th−êng gÆp nh− phÇn lín cã ®au vïng th¾t l−ng, khi sái di chuyÓn cã c¬n ®au quÆn thËn rÊt d÷ déi, buån n«n, ®¸i m¸u, ®¸i ®ôc, hoÆc ®¸i buèt, ®¸i d¾t, bÝ ®¸i. C¸c xÐt nghiÖm cËn l©m sμng nh− siªu ©m, chôp bông kh«ng chuÈn bÞ, UIV... 75 C¨n cø vμo chøng tr¹ng biÓu hiÖn, ng−êi ta chia lμm 3 thÓ l©m sμng chÝnh: 2.1. ThÓ khÝ trÖ huyÕt ø T−¬ng øng víi c¸c tr−êng hîp sái tiÕt niÖu g©y ®au bông, g©y tiÓu ra m¸u. Do sái ng¨n c¶n lμm cho khÝ c¬ cña bμng quang bÊt lîi. Khi khÝ ®i kh«ng th«ng g©y ®au (thuéc thùc chøng). V× khÝ huyÕt cïng mét nguån gèc, ©m d−¬ng hç c¨n, cho nªn bÖnh cña khÝ dÉn ®Õn bÖnh cña huyÕt, khÝ trÖ sÏ g©y huyÕt ø. Ng−îc l¹i, chç bÞ huyÕt ø, m¹ch l¹c ø nghÏn, huyÕt ®äng l¹i kh«ng l−u th«ng ®−îc lμm khÝ trÖ nÆng h¬n. - TriÖu chøng: + Vïng h¹ vÞ ®Çy ch−íng bÜ tøc khã chÞu vμ ®au, lóc nhÑ lóc nÆng, cã thÓ ®au kÞch liÖt. BÜ ch−íng lóc cã lóc kh«ng, lóc tan lóc tô (giai ®o¹n ®Çu - do khÝ trÖ). Khi cã huyÕt ø: vïng bông ®au nhãi, Ên vμo ®au t¨ng (cù ¸n). + §au d÷ déi ë mét bªn th¾t l−ng, d−íi c¸c x−¬ng s−ên. §au lan ®Õn vïng bông d−íi vμ h¸ng. §au khi tiÓu tiÖn. §au qu¸ nghiªm träng mμ kh«ng thÓ ngåi yªn hoÆc t×m mét vÞ trÝ tho¶i m¸i. §au ®i kÌm víi buån n«n vμ n«n. + §¸i ra m¸u: N−íc tiÓu mμu hång, mμu ®á hoÆc n©u. + TiÓu tiÖn khã, tiÓu t¾c gi÷a dßng. 76 + ThiÕt chÈn ph¸t hiÖn c¸c ®iÓm ®au hoÆc sê thÊy khèi r¾n: ®iÓm s−ên l−ng, ®iÓm niÖu qu¶n trªn, ®iÓm niÖu qu¶n d−íi, vïng bμng quang, niÖu ®¹o. + ChÊt l−ìi tÝa tèi hoÆc cã ®iÓm ø huyÕt, rªu l−ìi tr¾ng máng, m¹ch huyÒn. - Ph¸p ®iÒu trÞ: Lý khÝ hμnh trÖ, ho¹t huyÕt th«ng l©m. - Bμi thuèc: + Bμi 1: Kim tiÒn th¶o 40g, Sa tiÒn 20g, §μo nh©n 08g, UÊt kim 08g, Ng−u tÊt 12g, ChØ x¸c 08g, §¹i phóc b× 08g, Kª néi kim 08g, ý dÜ 16g, B¹ch mao c¨n 20g. NÕu kÌm theo thËn d−¬ng h− th× gia thªm: Bæ cèt chØ, Nhôc quÕ, Phô tö chÕ. NÕu kÌm theo thËn ©m h− th× gia thªm: Kû tö, N÷ trinh tö. + Bμi 2: Th¹ch vÜ t¸n, Tø vËt ®μo hång gia gi¶m: §μo nh©n 12g, Xuyªn khung 12g, Ng−u tÊt 12g, Ho¹t th¹ch 15g; Kª néi kim 12g, Tr¹ch t¶ 12g, ¤ d−îc, Xuyªn luyÖn tö ®Òu 09g; Hång hoa, §−¬ng quy, §«ng quû tö ®Òu 12g; Kim tiÒn th¶o 30g; H¶i kim sa, Xa tiÒn tö ®Òu 15g; Th¹ch vÜ 12g, Cam th¶o 05g. S¾c n−íc uèng ngμy 01 thang. - Ch©m cøu: Ch©m kÝch thÝch m¹nh, chän huyÖt tïy vÞ trÝ cña sái trªn ®−êng tiÕt niÖu: + Sái thËn vμ ®o¹n niÖu qu¶n trªn: ThËn du, Kinh m«n, Tóc tam lý. 77 + Sái niÖu qu¶n d−íi, bμng quang: Quan nguyªn, KhÝ h¶i, Trung cùc, Bμng quang du, Tóc tam lý. + Ch©m loa tai: ThËn, Bμng quang, Giao c¶m. Bμng quang du, trung cùc ®Ó ®iÒu hßa khÝ c¬ cña bμng quang. ThËn du kÕt hîp ©m cèc ®Ó ®iÒu hßa khÝ c¬ cña thËn. KhÝ c¬ cña thËn vμ bμng quang hÕt rèi lo¹n, tiÓu tiÖn th«ng lîi. 2.2. ThÓ thÊp nhiÖt T−¬ng øng víi sái tiÕt niÖu kÌm theo béi nhiÔm ®−êng tiÕt niÖu. Do thÊp víi nhiÖt uÊt kÕt ë bμng quang hoÆc thËn chuyÓn nhiÖt xuèng bμng quang. ThÊp vμ nhiÖt lμm khÝ cña bμng quang kh«ng lîi, sù ®ãng më thÊt th−êng g©y nªn c¸c triÖu chøng rèi lo¹n tiÓu tiÖn. Bμng quang bÞ háa nhiÖt hun ®èt, chÊt n−íc kÕt l¹i thμnh sái ®¸. NÕu cã huyÕt l©m lμ do nhiÖt hun ®èt huyÕt l¹c, ®−êng l¹c bÞ tæn th−¬ng, huyÕt trμn ra ngoμi g©y nªn (nhiÖt bøc huyÕt vong hμnh). - TriÖu chøng: + §au d÷ déi hoÆc ©m Ø mét bªn th¾t l−ng, d−íi c¸c x−¬ng s−ên. + Sèt vμ ín l¹nh. + Tøc nÆng vïng hè th¾t l−ng, hoÆc vïng bông d−íi trªn x−¬ng mu. + ThiÕt chÈn ph¸t hiÖn c¸c ®iÓm ®au hoÆc sê thÊy khèi r¾n: ®iÓm s−ên l−ng, ®iÓm niÖu qu¶n trªn, ®iÓm niÖu qu¶n d−íi, vïng bμng quang, niÖu ®¹o. 78