🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Viết Cho Các Bà Mẹ Sinh Con Đầu Lòng Ebooks Nhóm Zalo https://thuviensach.vn ª Bác sĩ Đỗ Hồng Ngọc Viết cho các bà mẹ sinh con đầu lòng 1 https://thuviensach.vn Lời ngỏ Sao lại viếc cho các bà mẹ sinh con đầu lòng? Có đứa con nào mà chẳng là con đầu lòng? Có đứa nào giống với đứa nào đâu? Mỗi đứa là một khám phá mới, một ngạc nhiên mới cho ta. Nhưng dù sao, với đứa con đầu lòng chúng ta cũng bỡ ngỡ nhiều hơn, vụng về nhiều hơn mà lo lắng cũng nhiều hơn... Bởi lần đầu chúng ta “bỗng dưng” làm cha mẹ, chúng ta bị xáo trộn cả nếp sống, nếp nghĩ có từ trước, chúng ta phải đối phó với những việc... vặt vãnh hằng ngày làm ta lúng túng không ít: săn sóc bé, tắm rửa, vệ sinh, ăn mặc, bú mớm... rồi là những đêm quên ngủ, những ngày quên ăn, khi bé ốm đâu bệnh hoạn. Nuôi trẻ là một bản năng, một nghệ thuật hay một khoa học? Cả ba, có lẽ thế. Là một bản năng, bởi không cần học hỏi ở bất cứ đâu, người mẹ cũng có thể nuôi con đến ngày khôn lớn. Đói cho ăn, khát cho uống. Nóng làm cho mát. Lạnh làm cho ấm. Nếu không bị lệch lạc đi, bản năng có thể là một hướng dẫn viên tốt. Là một nghệ thuật, bởi hơn bất cứ một nghệ sĩ nào khách, người mẹ đã tạo nên một tác phẩm sống: đứa con, một con người, một cá nhân. Săn sóc bé, dạy dỗ bé, nhìn ngắm bé lớn lên là cả một nghệ thuật uyển chuyển đầy sáng tạo có mục đích cuối cùng là giúp bé phát triển trọn vẹn nhất theo một khuôn mẫu định sẵn, nhưng là một khuôn mẫu cá biệt, không giống một khuôn mẫu nào khác. Là một khoa học bởi nếu có đôi lúc bản năng ngần ngại, nghệ thuật phân vân thì chính kiến thức khoa học sẽ soi sáng con đường phải lựa chọn. Khoa học giúp ta hiểu rõ hơn để hứng dẫn hữu hiệu hơn, khoa học giúp ta ngăn ngừa cho trẻ những bệnh tật hiểm nghèo... Trong thời gian làm việc tại khoa Cấp cứu bệnh viện Nhi Đồng Sài Gòn, nay là bệnh viện Nhi Đồng 1 TP. Hồ Chí Minh, tôi đã được chứng kiến hằng ngày những cảnh bệnh hoạn, chết chóc của trẻ thơ mà phần lớn có thể tránh được hay giảm thiểu được. Có những thứ bệnh mà ở các nước tiên tiến ngày nay chỉ có giá trị lịch sử hay rất hiếm hoi như lao màng não, sốt bại liệt, uốn ván, bạch hầu... thì ở xứ ta trẻ con vẫn còn gách chịu những tai ương đó không biết đến bao giờ! Một vị giáo sư ngoại quốc chuyên về Cấp cứu Nhi khoa, nhờ tôi đưa đi thăm trại bệnh truyền nhiễm để được xem... tân mắt cái “màng giả” trong bệnh bạch hầu và những cơn co giựt của những bé bị phong đòn gánh vì cắt rún dơ bẩn. Ông thú thực mới thấy lần thứ... hai. Trong khi đó sách của ông mô tả rất kỹ về những trường hợp “cấp cứu” vì thúi tai, vì... trốn học. Còn thành kiến sai lầm thì kể sao cho hết! Những thành kiến đã giết hại bao nhiêu trẻ thơ vô tội không thấy có trong sách giáo khoa y học. Có những bé bị tiêu chảy không đáng nằm nhà thương mà phải nằm nhà thương vì mẹ bé không dám cho uống nước; không đáng chết mà đành chết vì bị cho uống sái phiện, nhựa bông... Có những bé bị làm kinh không đến nỗi nguy hiểm đến tính mạng mà đành bỏ mạng vì tam xà đởm, mật gấu... hay mù mắt, sưng phổi vì sả, chanh... Và thương tâm hơn hết là những bé bị bỏ đói đến còn da bọc xương – được gọi là ban khỉ – hay sưng phù, lở loét, khờ khạo, quáng gà, lao phổi chỉ vì bà mẹ bắt ăn kiêng quá đáng! Sốt xuất huyết là ban đen, sốt thương hàn là ban trắng... và nhất định chỉ chữa thầy... ban! Nhiều khi tôi tưởng không dằn nổi cơn tức giận, muốn gây gổ với những bà mẹ đó, nhưng nhìn lại họ, lòng bỗng thấy ăn năn. Có phải lỗi ở họ đâu! Họ rất thành thật, rất tin tưởng những điều họ làm, họ nghĩ, mà như thế cũng chỉ quá thương con. Cho nên dù không có bao nhiều kinh nghiệm, tôi cũng xin gắng sức viết ra 2 https://thuviensach.vn những điều thông thường, mà tôi biết được, gởi đến các bà mẹ với thực tâm ước mong sẽ không còn ai mắc phải những thành kiến sai lầm đó nữa. Một phần lớn, tập sách này được dành viết về vệ sinh, về dinh dưỡng, về phòng bệnh – tìm hiểu sự phát triển bình thường của bé – khi bé mắc bệnh thì biết phải làm gì tạm thời trong khi đợi đi khám bác sĩ và giúp các bà mẹ bình tĩnh theo dõi, cộng tác với thầy thuốc chữa trị bệnh cho con. Vì nghĩ rằng một cuốn sách y học không thể nào thay thế được một bác sĩ, tôi đã không ghi các tên thuốc sau những chứng bệnh. Làm sao ta biết được cơn nóng sáng hôm nay của bé là nóng mọc răng, biết bò hay vì thúi tai, viêm họng, hay sưng ruột dư, sốt thương hàn, sốt xuất huyết...? Dĩ nhiên, tôi đã không quên chỉ dẫn cách săn sóc sơ khởi, cách cấp cứu những khi cần thiết. Tôi vẫn nghĩ rằng nuôi trẻ hợp vệ sinh, ăn ngủ điều độ, đầy đủ; ở chỗ thoáng khí, có ánh nắng mặt trời; chính ngừa những bệnh hiểm nghèo rồi thì bé sẽ mạnh, ít bệnh tật. Thuốc mem bất đắc dĩ mới phải dùng và càng ít càng tốt. Bé LN., con đầu lòng tôi đang học lớp một, KH. vào vườn trẻ, và cu V. mới biết đi. Trong cuốn sách nhỏ này tôi chỉ dám viết đến... 3 tuổi, chỉ vì sách được viết phần lớn bằng những kinh nghiệm sống thực, những khó nhọc, những lo âu, những hy vọng, những vui mừng của chúng tôi đã và đang trải qua. Trong khi viết tôi luôn nghĩ đến bạn bè tôi, anh TH. ôm mền xuống bếp ngủ vì không chịu nổi tiếng khóc của con; anh chị Tr. 6 năm mới được mụn con đầu lòng, hỏ tí là lo sốt vó; chị L. em Ph. Sắp sinh, em Q. vừa lập gia đình... Chính vì thế ở đây không có “ông bác sĩ” viết cho thân nhân trẻ bệnh mà chỉ có người bạn viết cho người bạn, chỉ có người trong gia đình viết cho anh chị em mình, cho nên tôi đã viết bằng một giọng thân mật và cố gắng tránh những lý thuyết, những danh từ chuyên môn dễ nhàm chán. Tôi mong các vị thày khả kính của tôi, các đàn anh, các đồng nghiệp chỉ dạy tôi những chỗ sai lầm, thiếu sót và các bà mẹ chỉ cho tôi những chỗ sơ suất cùng những kinh nghiệm quý báu khác. Giáo sư Robert Debré đã chẳng luôn nhắc nhở sinh viên y khoa “Hãy nghe các bà mẹ. Các bà luôn có lý” đó sao? Đỗ Hồng Ngọc 3 https://thuviensach.vn Viết thêm Mới đó mà đã hơn 30 năm! Thời gian trôi nhanh thật. Những chú nhóc ngày nào được các bà mẹ, ông bố trẻ lo âu thắc thỏm bế đến tôi thì nay đã lại thấy ẵm những chú nhóc khác – là con của chú – đến nữa rồi... Vẫn những lo âu đó. Vẫn những băn khoăn thắc mắc đó. Dù khoa học kỹ thuật, dù y học đã thay đổi, tiến bộ không ngừng mà tấm lòng người làm cha, làm mẹ thời nào cũng vậy, chẳng mấy chút đổi thay. Còn các bà mẹ, ông bố lúng túng lọng cọng ngày nào bây giờ đã là những ông bà nội ngoại, mà vẫn cứ còn lọng cọng lúng túng như xưa, dù tóc đã bạc màu với tháng năm, vẫn tất tả lo toan thay ba mẹ bé bận bịu trăm công ngàn việc. Nhiều bà nội bà ngoại kêu ca vất vả mà trong ánh mắt như tràn ngập niềm vui bởi được nựng nịu, bồng bế, chăm sóc bé, đôi khi còn không tin tưởng lớp trẻ, bảo chúng nó chẳng biết gì, chỉ biết... đẻ thôi! Thời đại chúng ta bây giờ mọi việc trở nên không đơn giãn, hình như còn lắm nỗi khó khăn hơn cho bà mẹ trẻ. Truyền thông tiếp thị đi vào mọi ngõ ngách, vào giấc ngủ, bữa ăn, gây bao nỗi hoang mang. Con người như ngày càng xa rời thiên nhiên, ngày càng bị cuốn hút vào dòng xoáy của những lệ thuộc, của những nhu cầu giả tạo. Nhiều ông bố bà mẹ bây giờ mặc sức tranh cãi và thậm chí đem đủ thức sách trích dẫn Tây, Tàu để giành phần thắng mà cuối cùng chỉ tội nghiệp đứa trẻ bơ vơ hơn bao giờ hết! Mọi thứ cứ như máy móc hóa, kế hoặc hóa. Bố mẹ thì bận bịu làm ăn, đầu tắt mặt tối, khoán trắng cho người khác nuôi con mình. Tôi có dịp gặp những bà mẹ cân đong, đo đếm đến từng gram bột đường, từng gram trái cây, mà bé cứ ngày càng còm cõi, bơ phờ; tôi có dịp gặp những bà mẹ có hẳn một thực đơn phong phú tính từng calori, với hằng chục thức ăn thay đổi liên tục trong tuần mà trẻ cứ còi cọc, không phát triển! Trẻ không biết nói, không biết kêu ca, bị ép ăn như một cái máy, ép nghe nhạc cổ điển Tây phương... Nếu trẻ kêu lên được, tôi nghĩ có lẽ chỉ kêu một tiếng: Mẹ ơi, con cần mẹ, con cần mùi mồ hôi của mẹ, cần tiếng ru của mẹ, cần vòng tay của cha, bờ vai của cha. Điều thú vị là trong khi đó, tại các nước phát triển lại có phong trào “về nguồn”, sinh đẻ tự nhiên, nuôi con phù hợp với từng đứa trẻ, cho bú sữa mẹ lâu dài, cho trẻ gần gũi với thiên nhiên... Tôi chân thành cảm ơn Nhà Xuất bản Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh đã cho tái bản cuốn sách này – được cập nhật và bổ sung đầy đủ – nhân dịp tôi chính thức về hưu như một món quà nhỏ gởi đến các ông bố, bà mẹ trẻ mới sinh con đầu lòng. Cuốn sách là những lời tâm tình, chia sẻ của một người vừa là thầy thuốc, vừa là người cha những năm xưa, nay đã trở thành ông nội, ông ngoại của mấy nhóc nhỏ rồi! Thời gian trôi nhanh thật! TP. Hồ Chí Minh, BS. Đỗ Hồng Ngọc 4 https://thuviensach.vn MỤC LỤC * LỜI NGỎ VIẾT THÊM Chương 1. * Làm Quen Với Bé Chương 2. * Sữa mẹ − Lợi ích của sữa mẹ − Những trở ngại − Cách cho bú − Vệ sinh cho người mẹ − Dứt sữa Chương 3. * Và... Sữa Bò − So sách sữa bò và sữa mẹ − Các loại sữa thường dùng − Cách pha chế − Khẩu phần − Vệ sinh bình bú − Núm vú − Cách cho bú Chương 4. * Thực Phẩm Của Bé − Nhu cầu dinh dưỡng − Sữa − Nước cháo, bột sữa − Rau cải, trái cây, thịt trứng Chương 5. * Vệ Sinh Hằng Ngày Chương 6. * Nhìn Bé Lớn Lên − Đầy tháng − Ba tháng đầu đời − Từ 3 đến 6 tháng − Từ 6 tháng đến 12 tháng − Từ 1 đến 2 tuổi − Bé lên 3 Chương 7. * Chiều Cao Và Cân Nặng Chương 8. * Mắt Bé Chương 9. * Mũi Bé 5 https://thuviensach.vn Chương 10. * Răng Bé Chương 11. * Rún Bé Chương 12. * Bộ phận Sinh Dục Của Bé − Thiếu tinh hoàn − Dái nước − Sa ruột bẹn − Da bao qui đầu hẹp Chương 13. * Bé Ghiền Chương 14. * Cái Núm Vú Cao Su Chương 15. * Bé Ngủ Chương 16. * Bé Hay Giựt Mình Chương 17. * Bé Khóc Chương 18. * Bé Đau Bụng Chương 19. * Bé Nức Cụt Chương 20. * Bé Ợ Hơi Chương 21. * Bé Đổ Mồ Hôi Chương 22. * Bé Tiểu Tiện − Đái són − Đái nhiều − Đái khó − Đái đục, đái máu − Đái dầm Chương 23. * Bé Và Sinh Tố Chương 24. * Sinh Tố Y Chương 25. * Bé Gầy Ốm Quá Chương 26. * Bé Ăn Không Tiêu Chương 27. * Bé Biếng Ăn Chương 28. * Bé Sinh Thiếu Tháng Chương 29. * Nuôi Con Sao Cho Giỏi Chương 30. * Bé Và Tai Nạn − Bé bị té − Té trặc gân, gãy xương − Xuất huyết − Dập móng tay − Bé nuốt ngoại vật − Ngoại vật lọt vào phổi 6 https://thuviensach.vn − Ngoại vật ở tai, mũi − Phỏng (bỏng) − Trúng độc (ngộ độc) − Thú vật cắn − Chết đuối − Điện giựt − Phương pháp làm hô hấp nhân tạo miệng qua miệng hay miệng qua mũi Chương 31. * Bé Cảm Chương 32. * Bé Nóng − Nhiệt độ thay đổi − Cách đo nhiệt độ − Nhiệt độ ở bé dưới 3 tuổi − Nguyên nhân của nóng − Cách làm hạ nóng tạm thời Chương 33. * Bé Làm Kinh − Tam xà đởm − Chanh − Cơn làm kinh − Nguyên nhân − Cấp cứu tạm thời Chương 34. * Bé Mửa − Mửa và sựa − Chứng mửa thông thường ở bé sơ sinh − Mửa vì nghẹt ruột − Mửa vì nóng − Những nguyên nhân khác Chương 35. * Bé Bón Chương 36. * Bé Tiêu Chảy − Những nguyên nhân thường thấy − Vài nguyên tắc nên theo − Những điều nên làm khi bé bị tiêu chảy Chương 37. * Bé Ho Chương 38. * Bé Ho Gà Chương 39. * Bệnh Lao Và Bé Chương 40. * Bé Nổi Hạch 7 https://thuviensach.vn Chương 41. * Đẹn Chương 42. * Bé Và Lãi Chương 43. * Bé Bị “Phong” − Viêm mũi − Lác sữa − Mề đay − Suyễn Chương 44. * Bé Vàng Da Chương 45. * Bé Tiêu Ra Máu Chương 46. * Ban Chương 47. * Ban Đỏ (Sởi) Ban Rubulle Chương 48. * Ban Cua (Sốt Thương Hàn) Ban “Đen” Chương 49. * Bệnh Còi Xương Chương 50. * Sốt Xuất Huyết Chương 51. * Viêm Gan Siêu Vi Chương 52. Sốt Bại Liệt Chương 53. * Phong Đòn Gánh (Uốn Ván) Chương 54. * Bạch Hầu Chương 55. * Trái Rạ Chương 56. * Những Điều Cần Biết Về HIV/AIDS Chương 57. * Lịch chủng ngừa Chương 58. * Làm Sao Cho Bé Uống Thuốc Chương 59. * Bà Nội, Bà Ngoại, Bà Hàng Xóm... Và Bé Chương 60. * Bệnh Do Ba Mẹ Bé Gây Ra Chương 61. * Tủ Thuốc Gia Đình Chương 62. * Đi “Khám” Bác Sĩ 8 https://thuviensach.vn Chương 1. Làm quen với bé Chúng ta có cái may là không quá văn minh như người Âu Mỹ: Bà mẹ sinh con lúc nào không hay vì được đánh thuốc mẹ, con sinh ra cũng không thấy mặt vì đã được mang đi nuôi trong lồng kính, đến nỗi khi người ta giao con lại cho họ trước khi rời bệnh viện, họ ngạc nhiên: “Con tôi đây sao?” (*) (Chẳng trách khi cha mẹ đến tuổi già thì con cái mang bỏ vào viện dưỡng lão vì không nghĩ rằng đó là cha mẹ họ!) (*) Thế giới bí mật của trẻ em. Thérèse – Gouin – Décarie N.H.L. Dịch. Hiện nay ở Âu Mỹ, người ta đã quay trở lại cách sinh đẻ, nuôi con gần gũi với thiên nhiên. Ở nước ta – trừ các trường hợp bệnh tật – bà mẹ nào cũng sinh nở một cách bình thường và khi sinh xong là có bé đặt nằm bên cạnh ngay. Bà mẹ có thể theo dõi mọi diễn biến của cuộc sinh nở của chính mình, lúc nào phải thở đều, lúc nào phải nín, lúc nào phải rặn... Và khi bé lọt lòng, bà là người đầu tiên ngạc nhiên, sung sướng nghe tiếng khóc chào đời của núm ruột mình – ngạc nhiên sung sướng “như một cây đào nghe thấy trái đào la lớn”, nói như một thi sĩ. Tôi được nhiều dịp trong thấy nét rạng rỡ lẫn chút ngạc nhiên của các bà mẹ sinh con đầu lòng. Bà mỉm cười – nụ cười không từng thấy ở đâu – có vẻ hài lòng khi người ta cho biết là bà vừa có một bé trai hay gái. Bà ráng ghi nhớ giờ sinh chính xác để lấy cho bé một lá số tử vi sau này. Bả cảm thấy không quá đau đớn như đã tưởng, đã từng nghe nói. Dĩ nhiên bà cũng nghe một chút mệt mỏi, nhưng là thứ mệt mỏi nhẹ nhõm của một người vừa leo dốc, lên đến chót đỉnh và hứng lấy làn gió mát rượi. Dù sao, bên trong, bên trên những cảm giác dễ chịu đó cũng lẩn khuất ít nhiều âu lo, khắc khoải, bà đang đứng trước một thử thách lớn trong đời: LÀM MẸ! * Và bây giờ bé nằm đó, bên cạnh ta, một sinh vật tí hon gần gũi mà xa lạ. Ta không tránh khỏi một chút ngỡ ngàng. Bé không giống với hình ảnh mà ta xây dựng trong trí tưởng. Bé cũng không giống với mấy tấm ảnh dễ thương ta cắt dán, ngắm nghía mỗi ngày trong suốt thời gian có mang. Bé xấu xí hơn nhiều: da bé đỏ ửng, còn phết những vệt trắng nhờn (vernix caseosa) do các tuyến nhờn tiết ra, che chở bao bọc bé trong thời gian bé còn... lội trong bụng mẹ. Những viết nhờn đó khi tắm kỹ sẽ hết đi, nhưng có người cho là cứ để vậy sau này da bé sẽ mịn màng hơn. Ta cũng thấy các bớt xanh đỏ ở trán, ở mũi, ở mắt, ở gáy, các vết này sẽ lặn đi trong một thời gian. Chưa hết, bé còn có một lớp lông măng che phủ ở vùng trán, gáy, xuống tận lưng và cũng sẽ rụng đi vào tuần lễ thứ hai. Bé có vẻ không cân đối tí nào! Đầu to quá! Đầu bằng ¼ cơ thể (ở người lớn là 1/7). Chân tay bé ngắn ngủn và lúc nào cũng co quắp như còn tiếc cái thuở nằm trong bụng mẹ. Đầu bé mềm, méo mó, có thể có một bướu máu do những va chạm lúc bé lọt lòng hoặc do máy hút tạo ra, ta sờ thấy một cục bướu lớn bằng một phần trái cam, mềm mềm, lều bều. Bướu này sẽ tiêu đi trong vòng ba tuần lễ sau đó. Những chỗ tiếp giám của các xương đầu chưa gắn chặt, khoảng trống mềm được che chở bằng một lớp da rắn chắc gọi là mỏ ác (thóp). Mỏ ác trước và sau đều khá rộng lúc mới sinh, sẽ đóng kín từ từ và cứng hẳn khi bé được 12 hoặc 18 tháng, trung bình ở tháng thứ 15. Mắt bé đã có phản xạ với ánh sáng nhưng thường nhắm nghiền, chỉ thỉnh thoảng hé mở một lúc đủ để thăm dò cuộc đời xung quanh. Miệng 9 https://thuviensach.vn bé có khi méo xệch vì những thủ thuật trong lúc sinh sản, nhưng cũng chỉ vài ba hôm sau đã bình thường trở lại. Ngay lúc mới chào đời có bé đã bú gió chùn chụt rồi! Nếu ta dí ngón tay gần môi bé, bé nút ngay. Bụng bé hơi lớn hơn ngực, ở giữa lủng lẳng một cuống rún mới cắt được băng chặt. Cuống rún này sẽ rụng đi vào ngày thứ 5, có khi trể hơn đến ngày thứ 10 hay 15 cũng chẳng sao. Người ta bảo những trẻ có rún rụng trễ lì lắm, không biết có đúng không? Bé có thể là trai, có thể là gái. Nhưng dù là trai hay gái rồi thì ta cũng sẽ yêu thương bé như nhau. Bé đầu lòng mà là gái thì... dễ làm ăn, còn là trai thì... chắc bụng! Bé trai thường có tinh hoàn và bìu dái sưng to và bé gái thì âm hộ dày lớn, có khi xuất huyết chút đỉnh ở âm hộ nữa. Cả hai – trai và gái thường có vú sưng lớn, có khi rịn ra chút sữa... non! Tất cả những điều “kỳ cục” này đều là bình thường. Chẳng qua vì số lượng kích tố của người mẹ còn lại trong cơ thể bé gây ra những hiện tượng đó. Thường thường vào ngày thứ ba, bé bị vàng da. Sự vàng da này gọi là vàng da sinh lý, nghĩa là vàng da bình thường. Không phải bệnh tật gì cả. Cứ 4 trẻ sơ sinh thì người ta thấy có 2 hoặc 3 đứa bị chứng vàng da này. Lý do là vì có sự hủy hoại số lượng hồng cầu thặng dư cho thích hợp với đời sống mới và phần khác cũng do gan bé còn non yếu. Chứng vàng da sinh lý này chỉ xuất hiện vào ngày thứ 3 tức 36 – 48 giờ sau khi sinh – và vàng không sậm lắm, không cần chữa trị gì cả cũng tự nhiên khỏi trong vòng một vài tuần lễ (xem Bé Vàng Da) Trong vài ngày sau, bé đi tiêu ra một thứ phân nâu đen, hơi nhờn, gọi là “cứt su” (méconium). Đến ngày thứ ba phân bé mới vàng bình thường và trung bình mỗi ngày đi 3, 4 lần. Nếu bé không đi tiêu ra phân đen thì có thể bé đã mắc một chứng bệnh nào đó hoặc có thể bé... không có hậu môn, phải báo cho bác sĩ biết ngay. Bé đi tiểu mỗi ngày chừng 30 – 40 phân khối và càng ngày càng nhiều hơn. Một bé bình thường cân nặng trung bình 3 kg đến 4 kg. Một bé nặng dưới 2,5 kg hoặc trên 4,5 kg phải được bác sĩ khám và nhiều khi cần sự săn sóc đặc biệt. Bé thở mỗi phút 40 – 45 lần và tim đập mỗi phút khoảng 140 lần. Trong ba ngày đầu bé bị sụt khoảng 120 – 200gr. Bé càng lớn con càng sụt cân nhiều. Từ ngày thứ tư hết sụt rồi tăng dần đến ngày thứ 10 thì đạt được số cân lúc mới sinh. Bé không quá yếu đuối như ta tưởng. Các bà mẹ thường có cảm tưởng bé yếu đuối, bé bỏng quá, lúc nào cũng phải “nâng như nâng trứng, hứng như hứng hoa” mới được. Không đâu! Cái mỏ ác (thóp) trên đầu bé mềm nhũn là thế nhưng không bở rẹc như ta tưởng nó chắc hơn một miếng da... trâu. Mỏ ác phải mềm nhũn để cho bộ óc bé phát triển. Bé cũng biết kêu khóc khi đói, khi khát, khi lạnh quá hay nóng quá. Bé cũng được dữ trữ trong cơ thể một số lượng kháng thể cần thiết đủ để bảo vệ trong vài tháng đầu. Tóm lại bé không yếu đuối quá như ta nghĩ, bé đã được trang bị khá đầy đủ để... xuống núi! Nhưng dù sao bé cũng cần được ta chăm sóc thận trọng. Đã có những trường hợp bé chết ngộp vì vú mẹ, hay bị phỏng vì nhúng vào một thau nước sôi... Sự thăm viếng nên giới hạn, chẳng những làm mệt cho bé mà còn làm mệt cho bà mẹ nữa. Những người đang đau yếu – ho hen cảm cúm – tốt hơn là không nên tiếp xúc với bé, không nên hôn hít bồng bế bé, có thể lây bệnh cho bé. Nên đặt bé trong một cái nôi – ở phòng thoáng khí, rộng rãi mát mẻ – trừ trường hợp bé cần được sưởi ấm. 10 https://thuviensach.vn Ta thường có xu hướng mặc quá nhiều lớp áo cho bé, còn trùm thêm mền thêm chăn, có khi còn nằm lửa nữa, rất dễ làm cho bé bị nóng, nhiệt độ lên cao, mất nước trong cơ thể rất nguy hiểm. Một đôi lần tôi được nhà bảo sinh mời đến thăm bệnh cho mấy bé sơ sinh bị nóng 39 -40 độ và bí tiểu... Họ đã thử cho uống vài ba thứ thuốc không bớt nên có ý nhờ tôi khám và viết giấy chuyển đi bệnh viện. Lúc đến, lần nào cũng thấy cả nhà bà con bu quanh đứa bé, có người còn khóc sụt sùi. Khám không thấy có bệnh gì cả, chỉ có nhiệt độ lên cao và không tiểu được... vì không có nước tiểu. Bé nào cũng được trùm kín mít, mặc mấy lớp áo, cửa phòng đóng kín bưng, có bé còn được đặt trong lồng ấp cho thêm phần ấm áp! Lần nào tôi cũng chỉ chữa bằng cách bỏ chăn mền tã áo cho bé, cho bé uống nhiều nước và bú mẹ... là bé khỏi. Và tôi mới hiểu tại sao còn có những ông thầy... nước lạnh làm ăn ở xứ này. Dĩ nhiên, nếu tình trạng mất nước của bé nặng hơn, tôi đã phải gởi bé vào bệnh viện. Những ngày đầu mới sinh, bé dễ bị mất nước trong cơ thể và nhiệt độ sẽ tăng cao rất nguy hiểm nếu ta làm cho bé bị nóng nực quá và quên cho bé uống nhiều nước. Bình thường trong ba ngày đầu bé đã bị sụt cân vì hơi thở, mồ hôi, nước tiểu, phân... thoát ra ngoài mà chưa bú được bao nhiêu để bù đắp, nếu vì sơ ý ta không cho bú, cho uống nước thêm, bé càng dễ mệt. Ngay ngày đầu ta phải cho bé bú sữa non, và bú nhiều lần; thỉnh thoảng cho uống thêm nước. Lúc đầu sữa chưa có nhiều nhưng bé càng bú, sữa càng lên những ngày sau đó. Nên nhớ là sữa non rất quý giá, bỏ đi rất uổng. Cũng trong thời gian còn nằm tại nhà bảo sinh, bé sẽ được chích ngừa lao. Một bé sinh bình thường, đủ tháng, thì chích ngừa lao sớm là điều bắt buộc. Những cái kỳ cục, xấu xí đó của bé sẽ qua đi trong một thời gian ngắn. Ta sẽ càng ngày càng quen bé hơn và yêu bé hơn. Tình mẹ sẽ dâng lên từ từ cùng với sữa mẹ. Những ngỡ ngàng ban đầu rồi sẽ qua đi. Người cha cũng thế. Sau những ngày lăng xăng, hồi hộp, bây giờ là lúc cảm thấy một nỗi lâng lâng tràn ngập trong lòng. Làm sao không có chút ngượng ngùng, khi bỗn dưng mà người ta thành cha mẹ phải không? Phải tập... lâu lắm mới có thể xưng hô “Ba Má” hay “Bố Mẹ” với bé mà không ngượng chớ bộ? Nhưng trong cái cảm giác lâng lâng bay bổng đó của bá má bé hình như còn có cái cảm giác nằng nặng của trách nhiệm đè xuống đôi vai từ đây. 11 https://thuviensach.vn Chương 2. Sữa Mẹ Có bao giờ quí vị quan sát một đứa bé đang bú mẹ chưa? Không phải nó im lìm nút sữa cho đầy bụng đâu nhé! Nó lạ lắm. Nó hí hửng, hai mắt sáng rỡ lên từng chập, thỉnh thoảng nhìn má nó mà cười cười. Chút chút lại ngưng lại, không nút nữa mà nhơi nhơi cái chơi, chờ cho sữa ra thêm, rồi lại vùi đầu nút mạnh, rồi lại nhơi nhơi chờ nữa... nó nhởn nhơ như bướm lượn. Không vội vàng, không hấp tấp. Nó tin rằng món sữa mẹ nó chỉ dành cho riêng nó. Rõ ràng là nó không phải chỉ lo nút sữa cho no bụng mà còn đang uống vào lòng tình thương của mẹ nó. Lợi ích của sữa mẹ: Làm sao có thể nói hết được những lợi ích vô cùng lớn lao của sữa mẹ? Lợi ích không phải chỉ cho bé mà con cho mẹ bé nữa? Người khó tính đến đâu cũng phải nhận rằng sữa mẹ là một thức ăn thiên nhiên và lý tưởng nhất của trẻ. Một cách đại khái, ta biết sữa mẹ có nhiều chất bổ dưỡng nhất cho trẻ, cần thiết cho sự phát triển tâm hồn cũng như thể xác trẻ: những acid amin thiết yếu để tạo dựng tế bào, những men đặc biệt giúp cho sự tiêu hóa mau chóng, chất sắt để tạo huyết cầu tố, những kháng thể để chống bệnh tật và các sinh tố (vitamin) vừa nhiều vừa tươi, không bị huỷ hoại vì pha chế. Bé nuôi bằng sữa mẹ ít bệnh tật, ít đau ốm, số tử vong thấp chính là nhờ các kháng thể quí báu đó. Các kháng thể này không tìm thấy trong sữa bò. Ta lại không chút âu lo về việc pha chế phiền phức. Không sợ sữa nguội, sữa hôi ê, sữa nhiễm trùng. Lúc nào sữa cũng tươi, vô trùng và luôn luôn ở nhiệt độ thích hợp. Sữa mẹ sẵn sàng bất cứ lúc nào, bất cứ ở đâu và tùy nhu cầu của trẻ mà lên xuống nhiều hay ít. Không có nước sôi, không có bình thủy, không có núm lỗ to lỗ nhỏ nào cả. Và bé lớn lên, bụ bẫm thông minh, không đau yếu... sẽ là một phần thưởng lớn lao cho người mẹ. Nhưng ngay với người mẹ, sự cho bú cũng giúp ích rất nhiều. Nhờ cho bú mẹ, tử cung co thắt và trở về vị trí cũ mau lẹ (do đó, người mẹ mới sinh trong lúc cho con bú thường thấy đau nơi bụng dưới), các kích thích tố được điều hòa khiến cho đời sống tâm sinh lý của người mẹ phất triển tốt hơn bao giờ hết. Nhưng điều quan trọng hơn cả là trong lúc cho con bú, người mẹ khám phá ra chính mình – người mẹ thực sự làm mẹ. Hãnh diện tự tin. Và tình mẫu tử thiêng liêng nảy nở ràng buộc mẹ con. Tình mẫu tử không chỉ có ở loài người mà còn phát triển mạnh ở các loài có vú khác. Ta biết chuyện con khỉ mẹ liều chết cứu con. Ta biết chuyện người ta bắt voi: chỉ cần lừa bắt chú voi con là voi mẹ riu ríu theo về sở thú! Chưa có một con cọp, con voi, con khỉ... khỏe mạnh nào nhờ con thú khác cho con mình bú. Cho bú sữa mẹ còn là một lối tiết kiệm thì giờ và tiết kiệm tiền bạc cho ngân quỹ gia đình. Còn nhớ khi thi ra trường, một vị giáo sư già vui tánh của chúng tôi bảo một sinh viên so sách sữa mẹ với sữa bò. Anh sinh viên kể không sót một yếu tố nào nhưng vị giáo sư cứ lắc đầu cho là còn thiếu. Sau cùng ông ta cười, nói anh quên so sách cái bình bú! Không có cái bình bù nào dù là thủy tinh hay cao su, đẹp và tiện lợi hơn cái bình bú thiên nhiên! Xin đừng hiểu lầm tôi quảng cáo cho sữa mẹ và khuyến khích việc cho bú sữa mẹ. Không! Tôi không có ý làm việc đó bởi vì cho con bú sữa mẹ là một việc hiển nhiên, dĩ nhiên, tự nhiên... Nó là một thiên chức của người mẹ, một bản năng. 12 https://thuviensach.vn Không cần ai khuyến khích, không cần ai quảng cáo cho nó cả. Những trở ngại: Nhưng chắc có những trường hợp không thể cho bú sữa mẹ vì cớ này hay cớ khác chứ? Có. Nhưng phải nói là rất hiếm. Ngay cả những bé sinh non, chưa đủ sức nút sữa hay những trẻ sinh ra mang tật bẩm sinh như sứt môi, nứt vòm hầu... không thể nút được thì người ta vẫn nặn sữa mẹ ra đổ cho bé uống. Một vài trường hợp tạm thời ngưng sữa mẹ như ví vú bị nứt nẻ, vú sưng, làm mủ... phải đi khám bác sĩ, uống thuốc cho lành bệnh rồi cho bé bú tiếp. Chỉ những trường hợp mẹ bị bệnh nặng như đau tim, kinh phong, tâm thần hay các bệnh nhiễm trùng nặng khác, bác sĩ bắt buộc phải ngưng cho bú vĩnh viễn hay không được cho bú một thời gian. Dĩ nhiên phải chấp nhận một vài phiền phức nho nhỏ khác khi cho bú mẹ như bé đeo dính mẹ quá, quyến luyến mẹ quá khiến mẹ khó rời xa lâu được. Đi lâu một chút sẽ bị căng sữa... Trong vài tuần lễ đầu, hiện tượng căng sữa thường làm người mẹ bị đau nhức chút đỉnh ở ngực và có thể bị đau bụng dưới vì sự co thắt của tử cung. Nếu sữa căng quá, có thể nặn bỏ bớt một ít là xong, còn sự co thắt của tử cung lại giúp cho bà mẹ rất nhiều vì sớm đưa tử cung về vị trí cũ. Thỉnh thoảng bà mẹ sẽ nhảy nhổm vì bị bé cắn, nhất là những tháng bé bị ngứa nướu, lại sắp mọc răng. Chỉ cần cho ngón tay vào miệng bé ngăn không cho bé cắn nữa và bảo cho bé biết là “không được cắn”, bé sẽ hiểu. Những trở ngại “lớn” cho việc bé bú sữa mẹ lại là “những thành kiến sai lầm” của chính người mẹ hay những người xung quanh. Có bà lo ngại không đủ sữa cho con bú vì có bộ ngực nhỏ. Sữa mẹ vốn là những tế bào tuyến vú vỡ ra mà thành. Các tuyến vú chỉ phát triển mạnh trong thời kỳ mang thai nhất là vào giai đoạn cuối của thai kỳ, từ tháng thứ 7 trở đi, và suốt thời kỳ cho con bú. Một bộ ngực nhỏ trong thời con gái có thể trở thành bộ ngực lớn lúc con đang bú, không lo. Một người có bộ ngực “đồ sộ” nhưng chứa toàn các tế bào mỡ lại chỉ có giá trị... trình diễn, không chắc sẽ có nhiều sữa. Thứ hai, nhiều bà than phiền mình ít sữa quá, sợ con bú không đủ. Ta đã biết sữa mẹ tăng theo nhu cầu trẻ. Trẻ càng bú nhiều, sữa càng lên nhiều. Trong lúc trẻ bú, có sự kích thích ở các tuyến nội tiết là điều kiện để tăng sữa. Những ngày đầu, có khi những tuần đầu sau khi sinh sữa chưa lên đều lên đủ. Hãy kiên nhẫn. Sữa chỉ bắt đầu lên từ ngày thứ ba, thứ tư sau khi sinh và lên từ từ cho đến lúc trẻ bú không hết! Cứ cho bú đi, sữ sẽ có đủ. Thứ ba, có bà mẹ lo lắng cho vóc dáng họ. Cho con bú sẽ bị “xệ”, béo mập, ngực chảy... Trên thức tế, những người có tuổi nào cũng thường bị các “tật” này, nhưng không chắc là các bà mẹ cho con bú sẽ bị. Nhất là ở đứa con đầu lòng, người mẹ nhờ sinh con, nhờ cho con bú mà phát triển trọn vẹn hết dáng nữ của họ. Họ dễ làm “mòn con mắt” thiên hạ như tục ngữ đã nói. Tóm lại, cho bú hay không cho bú, nếu không biết giữ gìn, khi lớn tuổi cũng bị các “tật” này như thường. Các nhà chuyên môn nhận thấy các bà mẹ cho con bú không bao giờ bị mập nếu đừng hiểu lầm là phải ăn thêm ngoài nhu cầu đích thực của mình để có nhiều sữa. Trong lúc cho con bú không cần phải ăn một thực đơn đặc biệt hoặc ăn nhiều các chất đường, bột, có quá nhiều nặng lượng. Họ cũng khuyên nên dùng một chiếc nịt vú thích hợp, nên tập thể dục bằng các động tác nhẹ, nên đi bộ nhiều và nếu có thể nên bơi lội. Trở ngại lớn cuối cùng là đức phu 13 https://thuviensach.vn quân và bè bạn của bà mẹ. Có đức phu quân vì... ích kỷ, vì thành kiến không muốn cho vợ nuôi con bằng sữa mẹ, mất mát nhiều cho đời sống riêng tư. Những người cha yêu con, biết rõ sự ích lợi của sữa mẹ sẽ khuyến khích cho bú sữa mẹ. Dĩ nhiên bà mẹ phải tổ chức công việc cho bú mớm thế nào để không quá lệ thuộc vào đứa con... bỏ quên cha nó! Người ta nhận thấy là các ông cha ngày xưa được bú mẹ cũng dễ chấp nhận cho con mình bú mẹ. Riêng bạn bè thì đôi khi có những lời nói ra nói vào, người mẹ chỉ cần cương quyết một chút, thẳng thắn cho biết là mình muốn nuôi con theo ý mình. Chính những người không biết đến nơi đến chốn, đua đòi văn minh vật chất hão huyền là mối trở ngại cho các bà mẹ trẻ. Các bác sĩ nhi khoa danh tiếng nhất của Âu Mỹ ngày nay đều khuyên các bà mẹ xứ họ làm giống như các “bà mẹ quê” nước ta. Sinh con tự nhiên không cần đánh thuốc mê, không cần “mổ đẻ” nữa. Sinh xong cho con gần mẹ ngay, giao con cho mẹ nuôi và cho con bú sữa mẹ... Chỉ còn thiếu điều khuyên nằm lửa nữa thôi. Dĩ nhiên các trẻ sinh non tháng, thiếu ký, cũng được nằm trong lồng ấm áp, một hình thức nằm lửa vậy. Cách cho bú: Mới sinh, người mẹ chưa có sữa ngay đâu, chỉ có một thứ sữa non (colostrum) nhiều chất đạm, sinh tố A, và những kháng thể. Sữa non bú rất tốt. Sữa thực sự sẽ lên ba bốn ngày sau đó, nhiều khi phải kiên nhẫn cho bú vài tuần sữa mới lên nhiều lên đủ. Bé sinh ra tự nhiên biết bú rồi, không cần ai dạy cả. Không có một giờ giấc nhất định, một cân lượng nhất định nào cho việc bú sữa mẹ. Bé muốn bú bao nhiêu thì bú, bé muốn bú lúc nào cũng được. Sữa mẹ dễ tiêu nên chừng 2 giờ, 2 giờ rưỡi đồng hồ là bé đã đói. Mỗi ngày bé có thể bú từ 8 đến 12 lần. Khi quen rồi thì cứ tới giời bé đòi bú và bú no là ngủ. Những tuần lễ đầu, hình như bé chưa phân biết được ngày và đêm. Bé thường ngủ vùi suốt ngày rồi đêm thức bú mãi. Ráng chịu đựng một thời gian ngắn rồi đâu vào đó. Mỗi cữ bú chỉ nên cho bé bú một bên vú. Như vậy vú bên kia có thì giờ “chế tạo” ra sữa. Trừ phi bé bú nhiều quá mà một bên vú không đủ sữa thì đành cho bú hai bên. Mỗi cữ cũng không nên kéo dài quá 20 phút. Ngay trong 5 phút đầu, số sữa đã cạn rồi và bé cũng đã no, 15 phút còn lại bé bú để... giải trí đó thôi, bú cho đỡ ghiền đó thôi. Tuy vậy, nếu ta bắt bé ngưng ngay sau 5 phút bú, bé bú chưa đã, sẽ bú tay đó! Các bé bú sữa mẹ, nhờ được thỏa thích nên ít bị tật bú tay như các bé bú sữa bò. Trong lúc cho bú, người mẹ nên tìm một thế ngồi tiện nghi để đỡ mệt mỏi. Lúc bé bú cần để ý giữ đừng để “cả vú lấp miệng em”, bé sẽ bị ngạt thở. Đã có trường hợp bé chết ngột vì mẹ ngủ quên rồi đó. Khi bé bú xong, nên nâng bé dậy vuốt hay vỗ lưng giúp bé ợ hơi dễ dàng. Trên thực tế, khi bú no, ta thấy bé có vẻ thỏa mãn, không khóc nhè đòi bú thêm và thường ngủ ngay. Mỗi tháng cân bé một lần. Nếu bé lên cân đều thế là tốt. Vệ sinh cho người mẹ: − Người mẹ cho con bú không cần phải ăn một thực đơn đặc biệt, nhiều năng 14 https://thuviensach.vn lượng quá nhu cầu cần thiết. Nói cách khác là không cần ráng ăn thêm nếu không thích ăn. Trong thời gian cho bú không nên uống rượu – dù là rượu con mèo hay rượu thuốc – cà phê và trà đậm, hút thuốc lá... Những thức ăn như tỏi, trái su, măng có thể làm cho sữa đổi mùi. Các thứ thuốc uống cần thận trọng, chỉ uống theo toa bác sĩ. (Trong lúc mang thai, nếu người mẹ ghiền ma túy thì con thường bị sinh non và vừa mới sinh ra đã có những triệu chứng của một cơn ghiền nặng: lừ đừ, không bú, ngáp dài, con ngươi nở lớn...). Trái lại nên dùng nhiều rau cải, trái cây, uống nhiều nước – sữa càng tốt – giò heo hầm đu đủ cũng được. Vài loại thuốc có nhiều sinh tố, khoáng chất dành cho người mẹ trong thời kỳ cho con bú uống cũng tốt. Ăn toàn nước mắm kho tiêu, rất mặn, rất cay, lại uống ít nước như các cụ xưa không có lợi cho sự lên sữa. Vì kiêng cữ quá đáng, người mẹ có thể bị thiếu sinh tố, nhất là loại B1, đứa bé có thể mặc bệnh suy tim cấp do thiếu B1 – béri béri cardiaque – rất dễ chết nếu không định bệnh đúng và điều trị kịp thời. Một bé bú sữa mẹ, khoảng từ 3 đến 6 tháng khỏe mạnh, bụ bẫm, đột nhiên làm mệt, khó thở, tím da và rên rỉ không ngớt; khám thấy phổi tốt, nhiệt độ không cao, tim đập nhanh nhẹ, mạch yếu, gan sưng lớn là phải nghĩ ngay đến bệnh này. Hỏi kỹ, nếu người mẹ thường bị nhức mỏi, tê chân, có cảm giác kiến bò, phản xạ yếu, càng dễ định bệnh hơn. Chữa đ1ung thuốc và đúng lúc, chỉ vài tiếng đồng hồ là khỏi bệnh. Không chữa đúng bé chết. Dĩ nhiên những bệnh như thế sẽ không bao giờ xảy ra nếu người mẹ ăn uống đầy đủ đừng kiêng khem! − Vệ sinh tinh thần trong thời kỳ cho bú còn cần thiết hơn: Người mẹ cần có một đời sống yên tĩnh, điều độ, vui tươi. Lo lắng, sỡ hãi, giận dữ, có thể làm mất sữa, cạn sữa mau lẹ. Đang cho bé bú mà nổi cơn... hoạn thư là sữa cạn liền! - Người mẹ cho con bú thường có kinh trể và có không đều. Trong những ngày hành kinh vẫn có thể cho bé bú như thường. Trường hợp đang cho bé bú mà có mang trở lại thì hơi phiền phức một chút. Bé sẽ phải ngưng sữa nhưng không nên ngưng một cách đột ngột mà phải cho bé bú dặm từ từ. (Nhưng nên có kế hoạch sinh đẻ chứ!). − Bé bú mẹ cũng như bé bú sữa bò đều phải được cho ăn thêm các thực phẩm khác (xem Thực phẩm của bé). Từ tháng thứ tư bé ăn thêm bột. Trái cây còn được ăn sớm hơn. Từ từ bé tập ăn rau cải, trứng, thịt, cá... cho đủ các chất dinh dưỡng. − Bé bú sữa mẹ đi tiêu trung bình 3 – 4 lần mỗi ngày. Có khi đi 5 – 7 lần cũng không phải là tiêu chảy. Ngược lại, năm ba hôm mới đi cầu một lần cũng được coi là bình thường. Phân bé hơi loãng, lợn cợn màu vàng, ra ngoài không khí một lúc hóa xanh, có mùa chua, không sao cả! Dứt sữa: Vào lúc nào thì nên bỏ bú (cai sữa, dứt sữa)? Cái đó tùy, nhưng càng tranh thủ cho bé bú mẹ được càng lâu, càng nhiều càng tốt! Nếu bà mẹ kẹt đi làm, bé sẽ phải dứt sữa sớm, ngày từ tháng thứ sáu. Bé sẽ được bú dặm từ từ rồi dứt hẳn. Nếu người mẹ có điều kiện thì bé có thể bú lâu hơn, đến 12 tháng hoặc 18 – 24 tháng. Ngày trước các bà mẹ thường cho dứt sữa vào lúc thôi nôi (12 tháng). Có nhiều bé đến ba bốn tuổi còn đeo cứng vú mẹ là không nên. Dứt sữa là một nghệ thuật vì không những thường gây phiền phức cho bé mà còn cho cả mẹ bé nữa. Phải “có can đảm” lắm mới dứt sữa nổi bé chứ không chơi đâu. Nguyên tắc là phải dứt sữa từ từ: thay sữa mẹ một cữ nào đó bằng một bình sữa bò, bột vị ngọt, bột vị mặn, cháo thịt cho đến lúc dứt hẳn. * * 15 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn * Có người cho rằng sữa mẹ là hình thức của một cuống rún nối dài. Không! Khác xa chứ! Cuống rún chỉ là một ống dẫn chất bổ dưỡng từ người mẹ chuyền qua đứa con để nuôi nó, còn sữa mẹ thì chính là thân xác mẹ, sữa mẹ chính là những tế bào của mẹ vỡ ra mà thành. Ta không lấy làm lạ thấy bé bú sữa mẹ thường khỏe mạnh, thông minh. Bé tìm thấy sự an toàn, lòng tự tin trong sữa mẹ, khi bú mẹ; và người mẹ nữa cũng thấy lòng tự tin, sự an toàn khi được cho con bú. Tình mẫu tử nhờ đó mà phát triển trọn vẹn. Cho nên dù sao, dù bận bịu thế nào cũng nên cố gắng cho bé bú ít nhất là 6 tháng đầu. 16 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chương 3. Và... sữa bò Ngoài sữa mẹ là thứ sữa thiên nhiên, các thứ sữa dùng thế sữa mẹ để nuôi trẻ gọi chung là sữa nhân tạo: sữa bò, sữa trâu, sữa dê, sữa... đậu nành, chẳng hạn. Nhưng sữa bò là thứ sữa thông dụng nhất nên bài này có tên là “SỮA BÒ”. Tôi có được xem một tấm hình khác đặc biệt trong một tạp chí y học. Tấm hình chụp một cô chuyên viên dinh dưỡng đang bồng một đứa bé cho ngoặm vú một con dê để bú. Con dê đứng yên trên một cái bàn cao, có vẻ trầm tư như ý thức đang làm một việc cao quý! Cạnh đó một đứa bé khác lớn hơn đang đứng bú tay chờ tới phiên mình. Đặc biệt, vì rất hiếm khi người ta cho trẻ bú... thú vật một cách trực tiếp như thế. Đáng lẽ sữa đó phải được vắt ra khủ trùng, pha chế rồi mới cho bé bú. Có một dạo ở ta những người... văn minh chỉ cho con bú sữa bò, nhất là các loại sữa bột có những tấm lịch quảng cáo lộng lẫy in hình những em bé bụ bẫm dễ thương. Họ nhìn một cách thương hại – có một chút kinh khi nữa, những người đàn bà “nhà quê” cho con bú sữa mẹ. Họ viện ra đủ những lý lẽ để binh vực sữa bò, nào vệ sinh, nào tiết kiệm thì giờ, nào giữ gìn sắc đẹp, và sữa bò từ đó tràn ngập thị thường! Đến nỗi những bà mẹ quê... có hàng mấy ngàn năm kinh nghiệm nuôi con bằng sữa mẹ, đâm ra hoang mang và nhiều bà đã dấn thân vào con đường “văn minh hóa”. Nhưng vì không được hướng dẫn để sử dụng cho đúng, các bà thay vì có những đứa con bụ bẫm như trong hình quảng cáo, đã khổ sở vì những đứa con đau yêu triền miên. Tôi không có nhiều dịp gặp các bà ngoại, bà mẹ mang con cháu đến bệnh viện trong tình trạng ốm đói, ói ỉa kinh niên. Có đứa thịt săn cứng lại như con mắm khô, ốm như con khỉ được các bà gán cho một cái tên là ban... khỉ. Bé khác thì mập bệu, thịt nhão (không phải là mập thực mà chỉ là sưng đó thôi) da lở loét chỉ vì bú sữa bò không đúng cách. Thay vì một muỗng sữa bột A, pha thành 30 phân khối nước, bà mẹ pha thành 180 phân khối, bảo sao bé không ốm đói. Sữa loại B pha một muỗng thành 60, thì bà pha 30. Còn núm vú, còn bình bú, còn cách khử trùng, cách cho bú... ôi chao, bao nhiêu thứ rắc rối! Các bà tưởng bú sữa bò cũng dễ như bú sữa mẹ, chỉ cần mở một cái nút áo và có thể cho bú trên... xe buýt. Có bà mẹ khi được hỏi cho con bú sữa gì đã hãnh diện: cho bú sữa si rô (Guigoz), có bà nói cho bú ma-ri (Meiji). Dĩ nhiên sữa bò không có... lỗi, các bà mẹ cũng không có lỗi. Những năm gần đây một phong trào cực đoan khác lại đả kích sữa bò dữ dội. Có người đã quả quyết rằng cho trẻ bú sữa bò sẽ không thể thành một con người bình thường được và chỉ có thể trở thành một con... bò! Như vậy những bé bú sữa dê như tấm hình tôi được trong thấy kia sau này sẽ ra sao? Một cách công bình ta phải nhận rằng sữa bò giúp ích nhiều cho người mẹ, nhất là hiện nay người phụ nữ cũng phải gánh vác nhiều chuyện ngoài xã hội, phải đi làm thêm nên khó lòng cho con bú mẹ đến lớn như xưa. Trong những trường hợp người mẹ bệnh hoạn, sữa bò là cứu tinh của bé. Dĩ nhiên, cho bú sữa bò là một việc trái tự nhiên và thường gây những rối loạn về dinh dưỡng nếu người mẹ không chuẩn bị một kiến thức tối thiểu để sử dụng sữa bò đúng cách. 17 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn So sách sữa bò và sữa mẹ: Nếu phân chất một lít sữa bò và một lít sữa mẹ ta có kết quả như sau: Sữa mẹ Sữa bò Nước 900gr 900gr Chất đạm 12gr – 15gr 35gr Chất đường 70gr 50gr Chất béo 35gr 35gr Muối khoáng 3gr 7gr Sinh tố + + + + + Các thành phần căn bản sữa bò cũng gần giống với sữa mẹ. Tuy nhiên đi vào chi tiết mới thấy sữa mẹ có nhiều tính chất tốt hơn, chẳng hạn chất đạm ở sữa mẹ tuy ít (12gr – 15gr trong khi sữa bò 35gr) nhưng lại chứa nhiều chất Lactalbumine bổ hơn trong sữa bò. Trái lại, trong sữa bò có nhiều caséine, khó tiêu, đóng cục. Sữa bò ít ngọt hơn sữa mẹ nên phải thêm đường, sinh tố cũng ít hơn và dễ bị hủy hoại, nhất là sinh tố C. Ngoài ra, còn phải kể những men giúp sự tiêu hóa và các kháng thể chống bệnh tật chỉ có trong sữa mẹ. Vì thế, các hãng sữa đua nhau biến chế sữa bò của hãng mình sao cho càng gần giống sữa mẹ chừng nào tốt chừng đó. Chúng ta há chẳng thấy các quảng cáo của hãng sữa cho rằng sữa hãng họ tốt nhất vì giống sữa mẹ nhất đó ư? Cách chế biến dựa trên nguyên tắc là làm giảm chất đạm (cho dễ tiêu), tăng chất đường (ngọt dễ uống) và thêm sinh tố A, C, D, khử trùng cho sạch sẽ. Các loại sữa thường dùng: Các loại sữa thường dùng là sữa tươi, sữa đặc có đường và sữa bột. Sữa tươi ở ta ít được dùng cho trẻ em. Hiện nay sữa tươi có nhiều, nhưng không nên dùng nếu không được tiệt trùng đúng phương pháp. Sữa đặc có đường và sữa bột đều đã được khử trùng kỹ lưỡng và làm sao để có thể giữ được lâu. Sữa đặc có đường chứa 10% chất đạm, 10% chất béo nhưng đến 35% chất đường, do đó rất ngọt. Bé bú sữa đặc mau lên cân vì đường có tính chất giữ nước trong cơ thể. Bé bụ bẫm nhưng yếu đuối, hay đau ốm, sợ nước. Sữa cũng tương đối khó tiêu và bé hay bị bón. Cách pha chế khá đơn giản nếu ta dùng loại bình có chia độ sẵn. Trên bình tương ứng với tuổi bé có khắc hai vạch: ta đổ nước sôi đến vạch dưới, múc sữa đổ thêm vào cho đến vạch trên, lắc đều, để nguội vừa bú (khoảng 35 – 37 độ) là xong. Nhiều người có thói quen đục hai lỗ trên nắp hộp cho sữa chảy ra, có khi còn trợ lực bằng cách thổi một hơi dài, mất vệ sinh quá! Tốt hơn hết là dùng cây khui, khui bật cả nắp hộp ra và dùng muỗng sạch để múc sữa. Có loại nắp hộp bằng nhựa đậy kín hộp sữa có thể để lâu được vài hôm. Chỉ nên giữ sữa đã khui dùng trong 48giờ thôi. Số sữa còn dư tốt hơn nên dành cho... ba bé pha cà phê! Đừng tiếc, dùng sữa cũ, bé sẽ bị tiêu chảy. Nếu là một bình bú không có chia độ sẵn thì trung bình mỗi muỗng cà phê sữa vun pha thành 50ml sữa (cho bé dưới 1 tháng) và thành 40ml sữa cho bé ngoài 1 tháng. (Hiện nay ít người còn dùng loại sữa này). 18 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn − Các loại sữa bột hiện nay đang tràn ngập trên thị trường – thỉnh thoảng khan hiếm một cú cho các bà mẹ chạy sốt vó chơi – và sữa nào cũng quảng cáo bằng những chương trình hấp dẫn thấy mà ham cả. Đại khái có hai loại chính là sữa nguyên vẹn (lait entier) và sữa đã lấy bớt một phần chất béo (lait demi – écrémé). Loại thứ hai dễ tiêu, dùng cho các trẻ dưới 6 tháng, còn loại thứ nhất dành cho trẻ trên 6 tháng. Các bé sinh thiếu tháng, trẻ bị rối loạn dinh dưỡng, trẻ trong thời kỳ dưỡng bệnh thường được cho dùng loại sữa lấy bớt mỡ. Cũng có những loại sữa có thể dùng cho trẻ sơ sinh đến lớn, không phân biệt gì cả. Loại này dễ sử dụng hơn. Loại sữa bột chua (lait sec acidifíe) được cho thêm một chất chua để giúp sự tiêu hóa mau chóng thường được dùng cho các trẻ sinh thiếu tháng, trẻ ăn lâu tiêu, trẻ bị tiêu chảy, ói mửa... nhưng cũng có thể dùng cho trẻ bình thường nữa. Bú loại sữa này, bé không bị bón và phân có màu hơn trắng. Ngoài các thứ sữa thông dụng kể trên, còn có những thứ sữa đặc biệt dành cho những trường hợp đặc biệt, có sự chỉ dẫn của bác sĩ: sữa có nhiều chất đạm, sữa không có mỡ, sữa không có đường disaccharide... Các loại sữa này dùng để chữa bệnh rối loạn dinh dưỡng ở trẻ, do bác sĩ chỉ định tùy trường hợp, không thể tự ý mua dùng được. Cách pha chế: Các loại sữa thông dụng pha chế không giản đơn như ta tưởng. Trước khi sử dụng nên đọc kỹ bảng chỉ dẫn hay hỏi ý kiến bác sĩ. Pha chế sai lầm không sớm thì muộn cũng làm trẻ bị rối loạn dinh dưỡng như tiêu chảy, ói mửa, biếng ăn, suy dinh dưỡng... Chẳng hạn, loại sữa có muỗng lường chứa 5gr mỗi muỗng gạt, pha thành 30 phân khối sữa, và loại chứa 10gr phải pha thành 60 phân khối. Đó là không kể trường hợp bé đâu yếu, cách pha chế còn phải thay đổi chút đỉnh tùy trường hợp do bác sĩ chỉ định. Chính cái chỗ pha chế lôi thôi đó mà đã gây không biết bao nhiêu tai hại cho trẻ, nếu ta không biết sử dụng đúng loại sữa và đúng cách. Đọc kỹ nhãn hiệu hộp sữa, ta luôn luôn thấy có dòng chữa “Phải hỏi ý kiến bác sĩ” nhưng có bà mẹ nào hỏi ý kiến bác sĩ trước khi mua sữa cho bé đâu! Khẩu phần: Chọn sữa đúng tình trạng bé, pha sữa đúng cân lượng, chưa đủ: Còn phải biết khẩu phần của bé trong ngày là bao nhiêu để cho bé bú không quá dữ hay quá thiếu. Vì qua dư, hay quá thiếu cũng sinh bệnh cả. Thực ra không có con số chính xác nào về vấn đề này. Bé có thể bú bao nhiêu tùy thích. Miễn là bé lên cân đều, khỏe mạnh là được. Trung bình trong ba tháng đầu mỗi tuần bé lên được 150 – 175gr, ba tháng sau mỗi tuần lên 125 – 150gr, và ba tháng kế tiếp lên khoảng 100gr mỗi tuần. Đến tháng thứ 5 bé thường có số cân nặng gấp đôi lúc mới sinh, lúc một tuổi bé nặng gấp ba là tốt. Cách tốt nhất để biết khẩu phần của bé là sự thèm ăn và sự lên cân đều của bé như đã nói trên, nhưng ta khó biết rõ sự thèm ăn của bé ra sao, còn cân bé không thể hiện mỗi ngày được. Bảng chỉ dẫn sau đây cho ta một ý niệm đại khái vè khẩu phần của bé mỗi ngày: 19 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Tuổi Số bình bú Lượng sữa Ngày đầu 6 Nước đường Ngày thứ 2 6 10ml Ngày thứ 3 6 20ml Ngày thứ 4 6 30ml Ngày thứ 5 6 40ml Ngày thứ 6 6 50ml Ngày thứ 7 6 60ml Ngày thứ 8 6 70ml Tuần lễ thứ 2 6 80ml Tuần lễ thứ 3 6 90ml Tuần lễ thứ 4 6 100ml Tháng thứ 2 6 135ml Tháng thứ 3 6 150ml Tháng thứ 4 6 180ml Có lẽ nên nhắc lại một lần nữa rằng bảng trên đây chỉ là bảng chỉ dẫn, trong bốn tháng đầu và không bắt buộc phải theo đúng. Bé cũng có thể bú 6 bình mỗi ngày hoặc 7 – 8 bình cũng không sao. Có bé mau đói, bú ít thôi nhưng bú nhiều lần. Có bé bú nhiều một lần rồi ngủ liền 3 – 4 giờ. Thường sau cữ bú mà no nê rồi thì bé sẽ ngủ ngay và ngủ ngon giấc. Có một số vấn đề lỉnh kỉnh khác, tuy nhỏ nhặt nhưng không kém phần quan trọng nếu không để ý tới cũng gây nhiều phiền phức cho bé: Vệ sinh bình bú: Sữa bò không những là một thức ăn ngon của trẻ con, nó còn là một thức ăn khoái khẩu của... vi trùng. Một bình sữa còn chút sữa dư sẽ trở thành một môi trường cấy vi trùng lý tưởng và chỉ với một vài con vi trùng trong bình vài giờ sau có thể trở thành một ổ vi trùng lúc nhúc rồi! Vì thế phải súc ngay bình bú khi bé vừa bú xong. Tốt hơn hết là có một lúc 6 bình bú với một cái soong dành cho việc hấp bình. Buổi sáng, bà mẹ sau khi hấp bình xong, pha luôn một lúc 6 bình bú, đậy kỹ, cất trong tủ lạnh, đến giờ đem ra hâm đủ ấm cho bé uống. Xong súc bình ngay và đến tối hết 6 bình sẽ luộc luôn một lúc. Cách này thích hợp với những bà mẹ tương đối khá giả, bận đi làm, không tiện giao cho người vú hay một người nào khác pha sữa cho bé. Tuy nhiên, trên thực tế rất ít người thao được. Tôi thấy một số lớn các bà 20 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn mẹ chỉ sắm mỗi một cái bình bú. Nhiều khi sữa còn dư để dành lại cho lần bú sau, theo đúng “chính sách tiết kiệm”... Bình bú chỉ được súc hoặc trụng nước sôi lấy lệ. Vì thế mà trẻ em bú sữa bò thường mắc những bệnh tiêu chảy, ói mửa rất mệt cho bà mẹ. Nếu chỉ dùng một bình bú thôi thì nên lựa thứ bình tốt có chia độ đàng hoàng và chịu được sức nóng khi nấu sôi 10 – 15 phút. Mỗi lần bú xong súc bình ngay và nấu lại trước khi pha bình sữa mới, nếu có thể được. Núm vú: Núm vú cũng phải lựa thứ tốt, dùng lâu được phải có nắp đậy. Núm vú lẫn nắp đậy sẽ được nấu hoặc hấp cùng với bình bú. Có loại núm đã soi lỗ sẵn, loại chưa. Nếu dùng loại chưa soi lỗ phải soi cho khéo: lỗ lớn quá, sữa xuống mau bé bú không kịp bị sặc, lỗ nhỏ quá bé nút hoài mỏi miếng không thèm bú nữa! Sữa xuống mau quá, bé bú chưa đã thì đã hết sữa, có thể sinh tật bú tay. Một bà cụ bồng một đứa nhỏ ba tháng đến xin nằm bệnh viện chữa bệnh. Khám không thấy có bệnh gì cả ngoài bệnh ốm ròm; ba tháng mà chỉ cân nặng bằng lúc mới sinh. Đến lúc tình cờ thấy bà cho cháu bù mới biết nguyên nhân: bé nút mạnh một lúc chừng 5 phút rồi bỏ. Sữa chưa xuống được 1/10 chai. Thì ra bà cụ soi núm vú không đúng cách, sữa xuống ít quá và bé mệt không nút nổi phải bỏ. Ta khổng thể soi núm vú bằng một cây kim nguội được, phải soi với đầu kim đốt đỏ, cao su cháy xèo một lỗ nhỏ thì sữa mới xuống. Nhiều khi phải soi nhiều lần mới được một núm vú vừa ý. Phải soi thành hai lỗ, sao cho khi nghiêng bình, sữa chảy thành một vòi nhỏ là được. Một thời gian sau, lỗ soi đó cũng bị rộng hơn và nếu sữa xuống quá mau, ta phải thay núm vú mới. Núm vú nên nhúng thường xuyên trong một dung dịch thuốc muối (tiêu mặn) để bé khỏi bị đẹn. − Lúc pha sữa, ngoài việc pha đúng theo cân lượng của từng loại sữa, cũng nên để ý là phải đổ nước vào bình trước rồi cho sữa vào sau. Nếu là loại sữa bột, không nên dùng nước đang sôi mà phải đợi nguội bớt, nóng vừa đủ. Nước sôi thường làm sữa đóng cục và hủy diệt các sinh tố trong sữa. Pha xong, trước khi cho bé bú, đừng quên thử xem sữa có nóng quá không, bằng cách nhỏ vài giọt trên lưng bàn tay, nếu thấy không nóng quá là được. Nhiệt độ thích hợp là nhiệt độ cơ thể (37°C). 21 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Cách cho bú: Tốt hơn hết là nên bồng bé trên tay ở tư thế giống như cho bú sữa mẹ. Bé nằm hơi nghiêng, đầu dốc cao. Bình bú dựng sao cho lúc nào sữa cũng ngập núm vú, tránh cho bé khỏi phải nút quá nhiều hơi, làm sình bụng. Nhiều bà mẹ đặt bé nằm trên một cái gối, có bà còn dùng cái gối khác kê bình bú, bỏ mặc bé làm sao đó thì làm. Nếu vì lý do gì không thể cho con bú sữa mẹ được thì người mẹ cũng nên bỏ nhiều thì giờ săn sóc cữ bú của bé. Trong lúc bú, bé cần có sự hiện diện của bà mẹ bên cạnh – hay một người cũng yêu thương bé như mẹ – nói với bé bằng những lời ngọt ngào, nhìn bé bằng cái nhìn trìu mến để sữa được dễ tiêu hơn và để cho sự phát triển tâm cơ bé tốt đẹp hơn. Các loại sữa bò dù tốt đến đâu chắc chắn cũng thiếu sinh tố Y (xem Sinh tố Y). Người ta thấy trẻ bú sữa bò dễ bị đau ốm, tiêu chảy, ói mửa, sình bụng... và số tử vong cao hơn trẻ bú sữa mẹ; có nhiều trường hợp cũng chậm đi, chậm nói, kém thông minh hơn trẻ bú mẹ, không phải chỉ vì bình bú dơ, núm vú soi không đúng, pha sữa sai lầm mà còn vì thiếu tình mẫu tử. Vậy nếu bắt buộc cho bé bú sữa bò (một thiệt thòi lớn cho bé) thì người mẹ phải thương yêu trìu mến bé nhiều hơn, chăm sóc bé nhiều hơn để bù lại sự thiệt thòi đó. Bé bú xong nên nâng dậy, vuốt hay vỗ vỗ nhè nhẹ ở lưng để giúp bé ợ hơi. Nếu trong khi bú, giữa bình bú đứng vị trí thì bé không bị nuốt hơi nhiều. 22 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Phân của một bé bú sữa bò thường vàng bệch, sệt và thường bón. Do đó, nên cho bé ăn thêm nước trái cây (cam, chanh...) rau cải. Hiện nay các loại sữa bột cho trẻ thường thêm sắt để tránh thiếu máu, do vậy phân trẻ có thể có màu xám đen. Nhiều bà mẹ rất sợ khi thấy phân trẻ xám đen như vậy. Từ tháng thứ tư cần cho bé ăn thêm bột rồi xúp, thịt, trứng, cá... (xem Thực phẩm cho bé) cho đủ chất. Tóm lại nếu vì một lý do chính đáng khiến người mẹ đành phải cho con bú sữa bò thì cần hiểu rõ cách dùng sữa, cách pha chế, cho bú..., để tránh những rối loạn về dinh dưỡng và không quên âu yếm trẻ nhiều hơn. 23 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chương 4. Thực phẩm của bé Mới hôm qua đây thôi, tôi vừa khám cho một bé mắc bệnh ốm đói. Bé 7 tháng, con đầu lòng, lúc sinh cân nặng 3,7 kg, bây giờ được hơn... 4 kg. Bé chưa biết lật, chưa mọc răng, hai má phinh phính, môi tái nhợt, nứt nẻ, khô héo, tay chân khẳng khiu, bụng lớn, anh mắt khờ khạo. Mẹ còn rất trẻ nên có bà ngoại đi theo. Trong lối phục sức cả hai không có vẻ là người nghèo khổ. Mẹ bé xin cho bé được nằm điều trị vì ói và tiêu chảy cả nửa tháng nay. Nhìn thoáng bé, tôi biết ngay là mình đang gặp một công tử... “bột” rồi đây. Tôi hỏi: - Bà cho cháu ăn bột mấy tháng rồi? Bà mẹ có vẻ ngạc nhiên: - Dạ 4 tháng. - Ăn toàn bột. - Dạ ăn toàn bột. Thứ bột X. tốt lắm bác sĩ, thế sữa được. Lúc đầu nó rất khá, có da, có thịt. Bây giờ nó mới ốm đấy, bị ỉa và ói... Bà ngoại thêm. Tôi khám. May quá, bé chưa bị sưng phổi, lao màng não hay quáng gà gì cả. Nghĩa là bé mới bắt đầu bệnh không lâu. − Bé không mắc bệnh gì trong cơ thể cả. Bé chỉ có một thứ bệnh là thiếu dinh dưỡng, đúng ra là vì ăn uống sai lầm. Ỉa và ói, bụng to... chỉ là hậu quả tất nhiên của 4 tháng ăn toàn bột X. − Bột X thế sữa được mà bác sĩ! Vả lại cháu không chịu uống sữa. − Sữa gì nào? − Lúc đầu tôi cho bú SMA, sau đổi Guigoz, rồi đổi Similac, Pélargon, mấy bữa không chịu đổi Morinaga rồi Meiji. Thứ nào tôi cũng thử mà thứ nào nó cũng không chịu cả... − Bà đổi sữa từ bao giờ? Ai chỉ dẫn? − Mới 2 tuần nay, từ hôm bé bị tiêu chảy, ói... Còn sữa thì ai chỉ gì tôi mua đó. − Bà pha chế sữa ra sao? Thí dụ sữa Meiji bà pha làm sao? − Tôi bận đi làm, mẹ tôi lo cho cháu. − Thì cũng pha mấy thứ sữa kia. Thứ nào tôi cũng đổ hai muống vô chừng này nước này... Bà ngoại bé vừa đưa bình bú – thứ bình chỉ đánh số 1, 2, 3... cho tôi xem, vừa nói. Dĩ nhiên hôm đó mẹ bé và bà ngoại bé bực mình ông bác sĩ lẩm cầm là tôi lắm. Con người ta bệnh ỉa, ói mà cứ hỏi chuyện đâu đâu. Phần tôi, tôi cũng bực mình không kém. Phải họ nghèo khó gì cho cam! Tôi nghĩ. Trong cuốn sách này, tôi đã nhiều lần phàn nàn việc dùng nước cháo hoặc bột nuôi bé thế sữa của một số các bà mẹ, hoặc bắt bé cữ kiêng quá đáng, đến nỗi chỉ 24 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn một thời gian ngắn, bé mắc bệnh suy dinh dưỡng trầm trọng. Thấy bé bệnh họ lại càng cữ kiêng thêm hoặc đổi thức ăn bừa bãi tạo thành cái vòng lẩn quẩn. Rốt cuộc bé bị ốm đói – làm mồi cho những thứ bệnh nguy hiểm như viêm phổi, lao màng não, mù mắt... Tôi phải nói ngay để tránh hiểu làm là tôi không bao giờ chỉ trích nước cháo và bột. Nước cháo và bột không có tội... Tội chăng là lối quảng cáo lố lăng lường gạt khách hàng, và các bà mẹ dễ tin, nghe những lời “đường mật” đó. Nước cháo, bột, trái lại là những thức ăn cần thiết cho bé, không những cần cho bé đau yếu mà còn cần cho bé lành mạnh nữa, bên cạnh những thực phẩm khác như sữa, rau, trứng, cá, thịt... Không phải vô cớ mà các bà mẹ của một nước nông nghiệp có bốn ngàn văn hiến như nước ta lại thường cho con ăn nước cháo gạo rang trong lúc bé đau yếu bệnh hoạn. Quả thực đó là một thức ăn dễ tiêu nhất, không làm sình bụng. Vấn đề là sự lạm dụng quá đáng gây ra những tại hại dây chuyền khác. Một bé tiêu chảy, nóng: bà mẹ cho uống nước cháo gạo rang, uống nhiều nước, thế là đúng. Nhưng nếu cứ tiếp tục cho bé uống nước cháo gạo rang ngày này qua ngày khác, tháng này qua tháng khác thì không thể tránh những biến chứng tai hại do sự thiếu dinh dưỡng gây ra. Bột cũng vậy. Bé phải được ăn bột thì sự tiêu hóa sữa mới dễ dàng, bé cũng mau lớn, bụ bẫm nếu được ăn có chừng mực. Lạm dụng, chắc chắn bé trở thành một công tử... “bột” ngay. Nhu cầu dinh dưỡng: Vấn đề dinh dưỡng của bé trong những năm đầu đời tối quan trọng. Bé không phải chỉ cần thỏa mãn nhu cầu căn bản để sống như người lớn mà còn cần nhiều năng lượng để tăng trưởng thể chất và phát triển trí thông minh. Một bé thiếu dinh dưỡng luôn luôn khờ khạo, yếu đuối, dù sau này bé có được ăn bù lại cũng đã trễ rồi. Thời gian từ một đến ba tuổi là thời gian bé tăng trưởng mạnh mẽ nhất, nên rất cần năng lượng do thức ăn cung cấp. So sánh nhu cầu hằng ngày của trẻ và người lớn, ta sẽ thấy ngay sự quan trọng của thực phẩm đối với trẻ. Trẻ dưới 1 tuổi Người lớn Nước 150ml/kg/ngày 40-50ml/kg/ngày Chất đạm 4,4gr/kg/ngày 1gr/kg/ngày Chất béo 3,5gr/kg/ngày Chất đường 13gr/kg/ngày Năng lượng 100calori/kg/ngày 40-45c/kg/ngày Xem đó ta thấy nhu cầu cầu của trẻ em cao hơn người lớn chúng ta nhiều, nhất là chất đạm (gấp 4) là chất cần thiết để kiến tạo cơ thể. Ngoài ra các sinh tố cũng rất cần cho sự tăng trưởng của bé. Các sinh tố A, D chẳng hạn. Riêng sinh tố C trong sữa mẹ được hấp thu trọn vẹn, trong khi sữa bò bị huỷ hoại hết. Sinh tố B, nhất là B1 và chất sắt cũng rất cần thiết. Các nhóm thực phẩm, các sinh tố còn phải có sự cân đối, bé mới phát triển toàn diện được. Nhưng nếu làm một bảng lý tưởng kê khai các thức ăn cần phải có, số năng lượng cần phải có... tôi thấy xa thực tế quá! Biết bao gia đình cha mẹ phải nhịn bớt cơm cho con cái ăn. Vả lại ta đâu có phải là nhà chuyên môn mà tính với toán mãi. 25 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Và ngay cả nhà chuyên môn tính toán chi li thì vẫn xa rời thực tế: ăn đâu phải chỉ là nhồi nhét! Thú thực, các con tôi, đứa nào hình như cũng bị thiếu dinh dưỡng cả. Nhưng may không đến nỗi nặng để thành bệnh. Một phần có lẽ nhờ tôi biết thay đổi thức ăn cho chúng để chúng có đủ chất và khi chúng đã lớn thì tôi theo nguyên tắc thiên nhiên nghĩa là căn cứ vào sự thèm ăn của chúng. Thèm rau thì cứ ăn rau cho đã, thèm cá thì ăn cá, thèm mắm thì ăn mắm... Nếu không thèm gì cả thì cứ... nhịn đói! Sữa: Sữa là thức ăn tốt nhất cho trẻ vì trong sữa có đầy đủ các chất dinh dưỡng cần thiết: chất đạm, chất béo, chất đường, nước, sinh tố, khoáng chất... Nhưng sữa không, không đủ. Từ lúc bé được 4 tháng trở đi bé cần thêm những thực phẩm khác mới cung cấp đủ năng lượng và các chất cần thiết. Người ta tính thấy một bé nặng 5 kg, muốn có đủ lượng chất sắt trong ngày phải uống cỡ 3 lít sữa. Dĩ nhiên, bé không thể uống được chừng đó. Vì thế mà phải cần những thức ăn khác bổ sung. Ngay cả sữa nữa, cũng có nhiều thứ, nhiều loại, cách pha chế khác nhau – trừ sữa mẹ – không thể mua bất cứ sữa nào cho bé uống đại và nhất là không nên thay sữa “như thay áo” mà nên hỏi ý kiến bác sĩ khi gặp những trường hợp bé không chịu sữa, bị ói, bị ỉa... để chọn một thứ sữa thích hợp, cách pha chế thích hợp. Nước cháo, bột sữa: Ngay từ tháng thứ tư, ta đã có thể cho bé bú sữa pha bằng nước cháo loãng – trong trường hợp cho bú sữa bò – Một muỗng gạo, ½ lít nước nấu sôi trong vòng một giờ đồng hồ, thêm nước chín vào cho đủ nửa lít dùng để pha sữa cho bé trong ngày. Từ tháng thứ năm bé có thể bú sữa với một thứ nước cháo đậm đặc hơn (hai muỗng gạo) và ăn thêm bột sữa. Trên thị trường có nhiều loại bột sữa pha chế sẵn, chỉ việc thêm nước chín vào, khuấy đều là xong. Bột, nước cháo giúp bé mau lên cân và giúp cho sự tiêu hóa sữa mau lẹ hơn, đồng thời cũng tập dần cho bé quen với các thức ăn cứng để dễ dứt sữa sau này. Ngay từ tháng thứ tư, cơ thể bé đã có đủ các mem cần thiết để tiêu hóa chất bột trong bột sữa và cháo. Riêng bột đậu, phải 6 tháng trở lên mới tiêu được. Sữa vẫn luôn luôn là thức ăn chính của bé trong giai đoạn này. Thấy bé ăn bột được và khá lên, ta dễ có xu hướng cho bé ăn toàn bột, chẳng bao lâu sinh ra bao nhiêu thứ bệnh rắc rối. Một bé bốn tháng, chỉ ăn vài muỗng bột mỗi ngày, bé 5 – 6 tháng ăn 4 – 5 muỗng là nhiều. Nên thêm mỡ dầu vào bột, bột sẽ mềm, dễ ăn và tăng thêm năng lượng. Rau cải, trái cây, thịt, trứng: Từ tháng thứ 5, bé được ăn thêm rau cải: cà rốt, khoai bí, rau muống, rau dền, đậu... nấu nhừ, dùng nước pha sữa, rồi dần dần cho ăn luôn cả xác tán nhuyễn, thêm chút muối, chút sữa hoặc đường gì cũng được. Từ tháng thứ 6 cho thêm thịt vào hầm với rau cải như trên, mỗi ngày bé ăn một vài muỗng, tuần ăn ba bốn lần thôi. Cũng trong thời gian này, mỗi tuần cho ăn thêm trứng – chỉ lấy tròng đỏ – ăn tuần hai lần và mỗi lần 1/3 hoặc ½ trứng. Bé cũng được ăn thêm cam, chuối... Nước cam, chanh, có thể cho bé uống ngày từ trong tháng nếu bé bú sữa bò. Mỗi lần thêm một thức ăn mới, lúc đầu có bé tỏ vẻ không ưa. Đừng ép. Kiên nhẫn tập cho bé từ từ. 26 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Thực ra không nên làm cho phức tạp mọi chuyện! Ăn không phải chỉ là nhồi nhét cho no bụng! Ăn cũng không cần áp lực hù họa, ép uổng, gạt gẫm. Nhiều gia đình nghèo khó mà con ăn uống ngon lành, sởn sơ; trong khi gia đình khá giả – trí thức nữa – thì mỗi bữa ăn là một cuộc “vật lộn” giữa trẻ và người lớn, toát mồ hôi hột làm cho người cho ăn và người bị ăn trở thành “kẻ thù” của nhau! Tôi đã thấy có bà mẹ đọc nhiều sách, nghe hướng dẫn về làm y trong sách một cách khổ sở, mua cả cân tiểu ly cân cho chính xác từng gram, lùng sục mua cho được những món trong sách hướng dẫn (!), vậy mà trẻ lớn không nổi, bệnh hoài. Nhiều nơi nuôi trẻ chạy theo thành tích, ép ăn cho mau tăng cân, thậm chí “bóp mũi” cho nuốt, trẻ bị sặc, bị nghẹt thật đáng thường! Một số nơi hướng dẫn dinh dưỡng nhiều khi rất lý thuyết, không phù hợp tình trạng kinh tế gia đình, không tìm hiểu kỹ món ăn sẵn có, dễ kiếm ở địa phương, mà chỉ theo lý thuyết sách vở, kết quả rất tai hại: trẻ lớn không nổi, mẹ thì mặc cảm không biết nuôi con, không có nhiều tiền! Ngược lại, hiện nay tình trạng béo phì ở trẻ em – nhất là các thành phố lớn – rất đáng lo ngại. Nhiều gia đình đua nhau mua sắm các loại sữa, thay đổi sữa soành soạch theo quảng cáo, tiếp thị, cho trẻ ăn quá nhiều chất ngọt, chất béo, fast food dẫn đến béo phì, gây nhiều thứ bệnh sau này. Tóm lại, rất cần sự hiểu biết đầy đủ về dinh dưỡng, không bị cuốn hút vào cuộc chạy đua tiêu thụ, khổ cho mình và cho bé. Dưới đây là lời khuyên của Viện dinh dưỡng: 1/ Ăn phối hợp nhiều loại thực phẩm. 2/ Cho trẻ bú mẹ ngay sau khi sinh, bú sữa mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu. 3/ Cho trẻ ăn bổ sung hợp lý. Thực hiện “tô màu” đĩa bột và tiếp tục cho bú tới 18 – 24 tháng. 4/ Ăn thức ăn giàu đạm với tỷ lệ cân đối giữa nguồn thực vật và động vật. Tăng cường ăn đậu phụ và cá. 5/ Ăn chất béo ở mức vừa phải, phối hợp giữa mỡ, dầu thực vật. Ăn thêm vừng, lạc. 6/ Tăng cường các thực phầm giàu canxi như sữa, các sản phẩm chế biến từ sữa. 7/ Dùng nguồn nước sạch để chế biến thức ăn. Uống đủ nước chín hàng ngày. 8/ Sử dụng muối I ốt. Không ăn mặn. 9/ Ăn thực phẩm sạch và an toàn, ăn nhiều rau củ và quả chín hàng ngày. 10/ Duy trì cân nặng ở “mức nên có”. Ghi chú: 1/ “Tô màu” đĩa bột nghĩa là thêm rau, củ vào dĩa bột cho đủ chất: rau xanh, bí đỏ, cà chua... 2/ Đậu phụ: tàu hũ 3/ Vừng, lạc: mè, đậu phộng. 4/ Cân nặng ở mức nên có: bằng cách theo dõi trên Biểu đồ tăng trưởng. 27 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chương 5. Vệ sinh hằng ngày Hồi nhỏ tôi suýt chết vì vụ “tắm em” nên đến bây giờ vẫn còn sợ... tắm. Theo lời mẹ tôi kể lại thì lúc tôi mới sinh được vài hôm, tại một nhà bảo sinh tỉnh, một cô học viên mang tôi đi tắm thế nào mà lúc mang trả lại tôi bị nghẹt thở suýt chết. Người nhà rối rít chạy đi mời thầy... pháp, thì may Ba tôi về kịp. Ba tôi nghi ngờ cô học viên kia đã không biết tắm em nên tôi mới bị như thế chứ không phải ai bắt cả! Ba tôi cởi áo tôi, mở băng rún xem xét lại mới hay là cô băng chặt quá, tôi hết thở nổi. Vừa mở băng ra là tôi đã thở lại được và hồng hào trở lại. Hú vía! Mới đây, tôi có khám cho một em bé không biết vì sao vừa tắm xong bỗng hết cục cựa một cánh tay: thì ra chú bé trị trặc khớp xương vai! Đó, chuyện tưởng không có gì thực ra cũng gây nhiều nỗi phiền phức, có khi là những tai nạn chết người. Đã có bà mẹ nhúng con vào thau nước... sôi vì quên kiểm soát nước trước khi tắm cho bé, vì tin tưởng người giúp việc đã pha sẵn nước đúng độ – Bà khác sợ bé yếu ớt, mỏng manh không dám nắm chặt, trợt tay làm bé đau hơn. Tại nhà bảo sinh, khi vừa sinh ra, bé được lau rửa sạch sẽ, nhỏ thuốc sát trùng vào mắt, mặc tã, áo đàng hoàng bởi các cô nữ hộ sinh lành nghề, không có việc gì để lo lắng cả. Sau đó, mỗi ngày, cũng chính các cô này lo việc tắm rửa cho bé, thay băng rún, làm vệ sinh mắt, mũi, tai, miệng cho bé. Nhưng có những trường hợp người mẹ sẽ phải tự lo lấy mọi việc, nếu không được sinh ở một nhà bảo sinh chẳng hạn. Và hiện này, sinh xong vài ba ngày bà mẹ đã được cho về nhà. Bình thường nếu bé chưa rụng rún, bé chưa được tắm vội. Bé chỉ được lau sạch sẽ bằng khăn thấm nước, chưa được nhúng bé vào thau. Khi bé đã rụng rún rồi và vết thương đã sạch rồi thì bé có quyền được tắm. Cách bồng bế, tắm rửa, lau chùi, mặc tã, áo, vớ... cho bé tôi tưởng là “nghề” của các bà mẹ. Tự nhiên mà biết không cần ai chỉ dẫn. Tôi chỉ xin quí vị xem những hình vẽ sau đây, được lấy từ các sách hướng dẫn các bà mẹ trẻ trong nghệ thuật nuôi con, săn sóc con. Những tấm hình đó “nói” nhiều hơn là những lời mô tả dài dòng của một người không... chuyên môn như tôi. Có một vài vấn đề cần được lưu ý: không nên băng rún chặt quá, vừa lâu khô, vừa dễ bị nghẹt thở. Ta có xu hướng băng kín bụng bé hằng tháng trời dù vết thương ở rún đã lành, đã khô, mục đích là để cho bé được ấm bụng, tránh đau bụng, cho có... eo... thực ra có hại hơn là có lợi. Những vẩy đen dính ở da đầu, vùng mỏ ác (thóp) ta thường gọi là “cứt trâu” không nên để nguyên cho ấm mỏ ác như ta vẫn tưởng. Cũng không nên tìm cách gỡ ngay. Tốt hơn nên thấm một lớp dầu dừa, dầu olive (ô-liu) hay vaseline (va-dơ lin) cho mềm đi đã. Qua một đêm, sáng hôm sau sẽ gỡ dễ dàng. Không cần gội đầu thường xuyên và khi gội không nên chà xát mạnh. 28 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chuẩn bị các thứ cần thiết Ngay khi vết rún đã lành, ta bắt đầu tắm cho bé mỗi ngày. Nên tắm vào buổi sáng. Nhớ kiểm soát xem nước tắm có quá nóng hay quá lạnh không. Nhiệt độ thích hợp là 37°C . Nếu không có nhiệt kế, có thể dùng khuỷu tay để thử lại. Nên rửa tay sạch sẽ trước khi tắm bé. 29 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Bắt đầu dùng khăn ướt lau mặt bé (không cần xà bông) Sau đó, lau khắp người bé với xà bông kể cả tóc, bằng cử động nhanh nhẹ, chính xác nhưng dịu dàng. Đặt bé vào trong thau. Nhớ giữ chặt. Lúc đầu bé sợ hãi nhưng sau khi quen nước sẽ không chịu ra khỏi thau! Rửa sạch xà bông một cách cẩn thận. 30 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Lau khô bé bằng một khăn lông sạch và khô Rắc phấn lên cổ, nách... rồi mặc đồ cho bé. Nhẹ nhàng xỏ tay áo 31 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Lật nghiêng bé lại, quấn áo phía lưng. Cẩn thận, nếu bé còn quá nhỏ, chưa ngẩng cổ cao được dễ bị ngộp. Mặc tã và cách mặc tã. 32 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Có thể dùng thêm tấm láng. Để tránh bé khỏi đái ướt giường, nhưng đừng để bị hăm nóng. 33 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Mặc thêm quần thun bên ngoài. Tuy nhiên, ở những vùng nóng nực chỉ cần mặc tả thôi cũng đủ. Trong mùa lạnh có thể mặc thêm áo ấm. Sau đó, bắt đầu săn sóc mắt. Chỉ cần dùng bông gòn sạch lau khô nước quanh mắt. Không bao giờ nhỏ nước vào mắt vì mắt đã tự rửa sạch thường xuyên bằng nước mắt rồi. Ráy mũi nhẹ nhàng bằng bông gòn. Bé sẽ nhăn mặt khóc chứ không tươi cười như ảnh họa sĩ vẽ đâu! Ráy tai, cũng bằng bông gòn. 34 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Cắt móng tay. Ở đây cũng vậy, bé thường vùng vẫy la khóc chứ không nằm im cười như thế này! Nhiều khi phải cắt trong lúc bé ngủ say. Hăm tã Gần đây, với sự phổ biến của các loại tã, tình trạng hăm tã ngày càng thấy nhiều ở bé: Đỏ ửng vùng mông, bẹn, cơ quan sinh dục; có bé bị loét, lở, nổi mụn nước, nhiễm trùng, nhiễm nấm. Lý do, da bị kích thích vì tã mặc quá chật, tã ướt, dơ không thay, lại rắc phấn, thoa kem các thứ càng gây thêm trầm trọng! Nên để cho da bé... thở, đừng bít da, trét phấn thoa kem! Thay tã lót thường xuyên. Giữ sạch sẽ, khô ráo, mát mẻ, thoải mái. 35 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chương 6. Nhìn bé lớn lên Không một phần thưởng xứng đáng nào bù đắp cho nỗi cực khổ vô tận của người mẹ bằng sự quan sát, nhìn ngắm bé lớn lên. Thực là kỳ diệu, thực là tuyệt vời! Mới ngày nào bé đỏ hỏn, khóc oe oe chào đời, mặt mũi nhăn nheo xấu xí, mình trơn tuột như con cá vừa vớt ở ao lên, chỉ vài ba tháng đã da dẻ hồng hào, mắt môi rực rỡ, tay chân ngo ngoe hóng chuyện. Rồi bé mỉm cười, rồi bé cười ra tiếng. Nụ cười đó đã xóa tan đi bao nỗi bực dọc, âu lo của ta. Tiếng khóc và nụ cười bé đã làm ngôi nhà sáng bừng lên, đầy sinh khí, tràn tương lai... Rồi bé ngửng cao đầu, rồi bé biết lật, bé biết bò, bé biết đứng chựng, bé chập chững đi, hai tay giơ cao để giữ thăng bằng như người hát xiếc đi trên sợi dây thép. Mỗi một tiến bộ nhỏ của bé là một niềm vui lớn của ta. Khi bé nhú lên hai chiếc răng cửa, ta thấy có ánh sáng ngà ngọc đâu đó dưới mái nhà êm ấm. Khi bé bập bẹ vài tiếng nói đầu tiên, ta thấy lòng trần ngập hân hoan. Tôi vẫn nghĩ rằng bé, ngay trong tuổi ấu thơ này, đã trả ơn trọn vẹn cho cha mẹ rồi đó! Theo dõi bé, nhìn ngắm bé, quan sát bé lớn lên, ta bỗng tìm thấy ta – chính hình ảnh ta ngày xưa! Ta thấy cái dòng sống trôi miên man và ta bỗng cảm ơn bé, cảm ơn ta. Cũng nhờ bé ta biết thế nào là công ơn cha mẹ sinh thành dưỡng dục và các bà mẹ gặp nhau dành một phần lớn thì giờ để nói về đứa con họ. Bà thì hãnh diện con mới 4 tháng đã mọc răng, mười tháng đã chập chững biết đi. Bà thì khoe con mới mưới sáu tháng đã thuộc ca dao, bà khác lo âu: “Sao cháu đã thôi nôi rồi mà chưa đứng một mình được”, “Sao đã tám tháng rồi mà chưa mọc răng”? * Sự phát triển của bé thực ra không bé nào giống như in một bé nào. Mỗi bé phát triển theo một tiết điệu riêng, nhưng nhịp nhàng và hoàn hảo – nếu không vì một lý do nào ảnh hưởng nặng nề trên đó – đều đưa đến cứu cánh là làm cho đứa trẻ thành người, theo cái “khuôn mẫu” có sẵn của bé, không giống với một người nào khác. Có thể nói tất cả tiến trình phát triển đó đã được đánh dấu từ trên những di thể (gènes) trong khi bé được tạo hình. Rồi các yếu tố khác – yếu tố nội tiết, thần kinh, môi trường (kinh tế, khí hậu...) cũng ảnh hưởng một phần, nhỏ thôi. Có bé sinh ra bụ bẫm, lớn lên nở nang hơn người nhưng chậm nói, chậm mọc răng, sau này có thể là một lực sĩ vai u thịt bắp. Có bé ốm o không có cách nào làm mập được, nhưng biết nói sớm. Có bé cha mẹ tưởng là câm vì nói chậm mà lúc đi học lại thông minh xuất chúng... Biết như thế rồi ta sẽ không hãnh diện hay lo sợ một cách vô ích về sự phát triển mau hay chậm của bé. Miễn là ta săn sóc bé đúng cách, đúng mức. Dĩ nhiên, những bé khác thường cũng phải đưa đến khám ở bác sĩ chuyên môn. Bác sĩ sẽ giúp ta chữa cho bé nếu bé có bệnh. Nếu không bệnh thì bé thế nào ta sẽ yêu bé thế đó, bé ra sao ta sẽ yêu bé như vậy. Tình yêu của ta đủ sức thay đổi tất cả những xấu xí, thua thiệt của bé về thể chất hay tinh thần mà còn giúp bé tự tin, sống hạnh phúc, thành công sau này nữa. Trái lại, sự thất vọng của ta, thái độ bất mãn của ta đối với một vài khuyết tật của bé sẽ làm cho bé mặc cảm, khốn khổ suốt một đời. Tôi đã thấy có những người rất yêu một đứa con tàn tật, sẵn sàng chịu khổ vì nó, dù biết nó khó nuôi, khù khờ cũng mặc, chỉ mong nó được sống. Trái lại, có người tạo ảo tưởng về đứa con của mình quá nhiều, đã thất vọng khi thấy nó không giống tài tử này hay minh tinh nọ. Có người còn ghét con vì nó không hạp tuổi mình, không phải là nam nhâm nữ quý... Những người đó không đáng làm cha mẹ! 36 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Sự phát triển của bé thực ra phải được kể từ lúc trứng thụ thai biến thành hai tế bào con và sau đó là một loạt sinh sinh hóa hóa cho đến ngày bé oa oa chào đời. Ở tuần lễ thứ tám trong bụng mẹ, “bé” chỉ nặng 1 gram và cao 7,5cm, và cuối tháng thứ 6, “bé” nặng khoảng 1 kg và cao 35cm. Trong suốt thời gian còn trong bụng mẹ, “bé” sống trong môi trường nước, sự hô hấp không phải bằng phổi mà bằng hệ thống nhau – thai nhi, qua cuống rún, sự tuần hoàn cũng khác xa với lúc bé được sinh ra đời. Có thể nói lúc đó bé là một con cá, sống trong nước và thở bằng mang – Khi sinh ra, bé bước vào một môi trường khác hẳn, môi trường khí của chúng ta đang sống. Bé đã trải qua biết bao nguy hiểm để được làm người! (*) (*) Gần đây, một số nước Bắc Âu đã thí nghiệm cho trẻ sinh dưới nước, rất thành công. Trong suốt thời gian sống trong bụng mẹ đó, nhiều tác nhân có thể gây nguy hại cho bé về sau: chẳng hạn người mẹ bị chiếu nhiều X quang, chích hay uống những thuốc kích thích tố, ma túy... Ta đã nghe nói về những lọai thuốc gây quái thai và tôi có dịp chứng kiến những bé sơ sinh bị lên cơn ghiền vì mẹ bé... ghiền ma túy! Cho nên, không phải vô cớ mà người xưa ở Đông Phương ta đã tính tuổi con người kể luôn thời gian nằm trong bụng mẹ – tuổi ta – và đã có một quan niệm rất khoa học và nhân bản là thai giáo. Người ta chia sự phát triển của bé ra nhiều thời ký. Mỗi thời kỳ có những đặc điểm riêng. Tuy không bé nào giống hệt bé nào nhưng cũng có điểm chung, có thể làm tiêu chuẩn đo lường sự phát triển của bé. Ta không đi sâu vào vấn đề quá chuyên môn, chỉ biết đại khái rằng y học phân chia: − Thời kỳ bé còn trong bụng mẹ. − Sơ sinh (từ lúc mới sinh đến lễ đầy tháng) − Nhũ nhi (từ lúc đầy tháng đến 2 tuổi: phát triển rất nhanh chóng) − Trước tuổi đi học (từ 2 – 6 tuổi) phát triển chậm lại. − Tuổi đi học. − Tuổi tiền dậy thì. − Tuổi dậy thì... Và xét sự phát triển của bé trên ba phương diện: − Sự phát triển tâm cơ (psychomoteur) như bé biết cử động đầu, biết lật, bò, đứng, đi, cười, nói... − Sự phát triển trí thông minh; khó lòng xét đoán ở trẻ lối hai tuổi, nhiều trẻ có sự phát triển tâm cơ chậm nhưng phát triển trí thông minh bình thường. Người ta cũng nhận thấy sự thông minh tùy thuộc một phần vào môi trường sống, một phần là do bẩm sinh. − Sự phát triển về xã hỗi và cảm xúc phần lớn là do thiên bẩm. Có bé trầm tĩnh, bé nóng nảy, bé lừ đừ, bé hoạt động... nhưng cũng có ảnh hưởng của môi trường, của kinh nghiệm cá nhân một phần. Trung bình lúc mới sinh bé cân nặng khoảng 3kg – 3,5kg, (một bé nặng hơn 2,5kg cũng được coi là bình thường, dễ nuôi) và chiều cao là 50cm. Từ đó, nếu được nuôi nấng đầy đủ đúng phương pháp, có được tình thương của những người thân yêu, bé sẽ lớn đều. Lúc đầu rất nhanh, trong 3 tháng đầu, mỗi tuần trung bình bé nặng thêm 150 – 175gr (không nên cân mỗi ngày, mỗi tuần cân một lần cũng đã hơi nhiều). Sau đó chậm dần từ tháng thứ ba đến tháng thứ sáu, mỗi tuần chỉ lên 37 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn 120 – 150gr. Khi được 4 – 5 tháng, thường bé đã nặng gấp đôi lúc mới sinh, và khi thôi nôi (12 tháng) bé nặng gấp ba. Về chiều cao trong năm đầu bé thêm được 20 – 25cm. Một vài tháng đầu sau khi sinh, mỏ ác (thóp) trước của bé lớn rộng thêm, do sự phát triển của não, sau đó rút nhỏ lại từ tháng thứ 6 và nhỏ dần cho đến tháng thứ 9, trung bình từ tháng 15 đến 18 mới cứng hẳn. Nhiều bà mẹ thấy bé 12 – 13 tháng mà mỏ ác còn mềm đã lo lắng lắm, tưởng là yếu xương nên mua thuốc bổ xương cho uống hoài! Nên để ý là trong năm thứ nhất bé thường có cái đầu to, to hơn ngực và cho đến 1 tuổi trở đi thì đầu và ngực mới bằng nhau, sau đó, ngực lớn dần rồi to hơn đầu. Đầy tháng: Trải qua những va chạm không kém phần nguy hiểm trong lúc sinh, giờ đây là lúc bé đã có nhiều hy vọng để sống, để thành người, ít ra là sau 4 tuần lễ tập sự sống trong môi trường không khí của chúng ta. Lễ đầy tháng mang ý nghĩa mừng bé sống sót đó. Ba tháng đầu đời: Trong tháng đầu, bé sống gần như hoàn toàn theo bản năng, ít tiếp xúc với ngoại giới. Bé nằm hơi co quắp lại – chắc là do thói quen của tư thế nằm trong bụng mẹ hay vì bé chưa tin cậy môi trường khí của chúng ta nên phải thủ thế? Bé có những phản xạ tự nhiên như có vật gì nhét vào lòng bàn tay thì nắm chặt lấy, có tiếng động mạnh bên tai thì co quắp cả người, cho nằm úp trên mặt bàn cứng thì tự động nghiêng đầu qua một bên cho dễ thở – Nếu ta thử giữ đầu bé chặt, bé tỏ ra bứt rứt, vùng vẫy để tuột ra. Nếu ta lấy ngón tay hay núm vú chạm nhẹ vào má bé là bé há miệng ra “đớp” liền. Khi bú xong, no nê, bé thường ngủ một giấc lâu, chỉ khóc khi bị đói, bị ướt. Cũng trong thời gian này, có bé thường bị đau bụng, hay khóc vô cớ làm bà mẹ khổ sở không ít. Bé cũng thường ngủ li bì ban ngày và ban đêm thức, khóc, bú, đái, ỉa... (chắc là để hành mẹ đây). Đầy tháng, bé có thể cử động cổ chút đỉnh, bớt co quắp tay chân. Ngay tuần lễ đầu, bé đã biết phân biệt ánh sáng và bóng tối. Đầy tháng ta thấy bé chăm chăm nhìn ánh sáng và mắt đã tinh anh. Hai tháng, bé đã dõi mắt nhìn theo ánh sáng. Ra nắng chói, bé nhắm cứng mắt lại. Khoảng 2 – 3 tháng bé đã biết có người chung quanh, bé cũng cảm được tình thương yêu của những người chung quanh, nhất là mẹ. Khi được mẹ bế lên là bé nín khóc, có vẻ ngoan ngoãn, bằng lòng, yên ổn. Hai tháng, để bé nằm úp thì đầu bé ngóc cao. Hai tháng rưỡi, bé cười với người đến, biết mừng đón; có thể lật qua được cái đít, nếu giúp sẽ qua luôn; ngẩng đầu cao – nhìn theo người đi. Và tuyệt diệu hơn hết là nụ cười đầu tiên của bé đáp lại sự trìu mếm của ta, vào cuối tháng thứ hai. Trước đó, bé cũng cười, nhưng cười tự nhiên, vô nghĩa, người ta gọi là “mụ bà” dạy, nhưng khi được hai tháng, bé cười đáp lại ta, nụ cười đã có ý nghĩa! Và cũng từ lúc đó trở đi, bé biết hóng chuyện rồi! Bé hai tháng không chú ý đến người lạ, chỉ nhận ra mẹ thôi, nhưng ba tháng bé cười với người lạ. Từ 3 đến 6 tháng: Bé đã cứng hơn nhiều, đã có thể ngóc đầu và ngực cao hơn mặt bàn, nếu ta giúp bé chỏi (chống) tay tới trước. Khoảng 3 tháng, bé đã có thể lật dễ dàng nhưng cũng có bé chậm, đến 4 tháng mới biết lật. Ở Âu Mỹ, trẻ biết lật chậm hơn, trung bình khoảng 5 – 6 tháng. Nói chung, các bé mảnh khảnh, hoạt động, biết lật, biết bò, biết đi sớm hơn các bé bụ bẫm, trầm tĩnh, chậm chạp. 6 tháng, bé thường chuyền một vật từ tay này sang tay kia. Bé cũng có thể ngồi được nếu ta đỡ tay vịn bé. Khoảng 4 tháng, bé đã cười 38 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn thành tiếng và thích có người chơi với bé, biết chú ý nhiều đến những người chung quanh và biết mừng mẹ, là người bé gần gũi nhất. Trong khoảng thời gian này cần để ý đến bé nhiều hơn, sơ hở một tí, bé có thể lăn nhiều vòng lọt xuống giường mau đến nỗi ta không ngờ! Không nên tập bé ngồi sớm quá, rất có thể sẽ bị vẹo xương còng lưng đó! Từ 6 đến 12 tháng: 6 tháng bé ngồi đã vững và chừng một tháng sau là bé đã biết trườn. Bé có thể trườn tới một vật ở xa xa và chụp lấy, 8 tháng thì hầu hết bé đã biết bò, nhưng cũng có bé trể hoặc sớm hơn, xê xích một vài tháng không phải là điều quan trọng. Có bé còn bỏ bò, nghĩa là không trải qua gia đoạn này mà tập đứng và đi luôn. Bé nào biết bò sớm thì thường chậm biết đi và bé nào bỏ qua giai đoạn bò thường biết đi sớm hơn. Bé bò đủ kiểu, bò lui, bò tới, bò bằng đầu gối hoặc bò bằng hai chân. 9 tháng có bé đã đứng “chựng” được nếu vịn tay bé và cũng đã có thể bước vài bước. Bé sử dụng các ngón tay khá thành thạo trong khoảng thời gian này, từ 6 đến 9 tháng. 9 tháng, bé biết thả một vật rồi nắm lại và 12 tháng bé biết trao một vật cho ta. Bé biết bắt chước rất sớm, 9 tháng đã có thể “bai bai” và dơ tay ra bắt tay ta. Từ 6 tháng trở đi, bé biết nói vài tiếng ba ba, ma ma, đa đa... và khoảng 8 – 9 tháng đã chú ý khi nghe gọi tên. Trong khoảng từ 9 – 12 tháng, bé thường đã đứng chựng một mình, nhưng có bé chậm trễ hơn, thường là các bé to mập và trầm lặng. Khi mới biết đứng, bé ham lắm, đứng được rồi không biết làm sao ngồi xuống, loay hoay, sợ hãi, và chỉ một lúc ta thấy bé có vẻ mệt rồi! Nhưng khi giúp bé ngồi xuống, tức khắc bé lại đứng lên sau đó, bé lần đi, vịn hai tay vào thành giường, rồi vịn một tay, lần lần vịn vách tập đi. Đến một lúc nào đó, thấy mẹ vỗ tay gọi, bé quên đang lần vách, bỏ tay chạy lại ôm mẹ. Đó là lần đầu tiên bé đã biết đi. Bé ham đi lắm, bắt ba má dắt tay cho đi hoài. Ba má sẽ mệt đừ về vụ này nhưng bé hình như không bao giờ biết mệt cả. Trung bình bé biết đi khi giáp thôi nôi (12 tháng), có khi đến 15 tháng mới biết đi, nhưng vẫn bình thường về mọi phương diện. Lúc bé mới tập đi, ta có thể cho bé dùng loại xe tập. Xe có 4 bánh, xoay mọi chiều được. Bé ngồi trong xe, thòng 2 chân xuống, chỏi (chống) chân mà đi. Có người không thích loại xe này sợ bé sẽ bị đi chân vòng kiềng hay chữ bát. Theo kinh nghiệm riêng, tôi thấy không có gì hại, trái lại đỡ mệt cho cha mẹ. Cũng phải coi chừng xe lật khi vấp và coi chừng bé va đầu vào cạnh bàn, cạnh tủ. Có bé biết đi rồi bị bệnh một trận lại không đi được nữa, phải cả tháng sau mới tập đi lại. Ta phải bình tĩnh và kiên nhẫn giúp bé. Có bé vì té đau, hoảng không dám đi nữa, vài tuần sau quên hẳn mới đi lại được. Khoảng một tuổi, bé đã nói được vài tiếng có ý nghĩa. Nhiều bé chậm nói nhưng trí thông minh vẫn bình thường, có khi còn có thiên bẩm đặc biệt nào đó! Đừng quá lo lắng và đừng cho rằng bé “cù lần”. Nói sớm hay chậm một phần là do bản tính bé, một phần do môi trường xung quanh. Một bé bản tính “xí xọn” thường nói sớm, trái lại, một bé trầm tĩnh, thích quan sát, ngắm nhìn hơn là phát biểu thì nói chậm là lẽ dĩ nhiên. Người ta cũng thường thấy con gái biết nói sớm hơn con trai! (nói sớm và nói nhiều nữa chứ!). Có bé phát âm rất rõ ràng, có bé nói ngọng. Phần lớn lúc đầu nói ngọng ít nhiều rồi từ từ nói rõ hơn. Có thể do lưỡi bé hoặc do bộ phận phát âm ở thanh quản. Chịu khó tập một thời gian bé sẽ khỏi. Ngược lại, có bé đã lớn rồi, đã 39 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn nói rành rẽ rồi mà cũng còn nói ngọng để nhõng nhẽo với bá má, và ba má lấy làm khoái trá cho cái “bé bỏng” của con mình thì thực là tai hại! Từ 1 đến 2 tuổi: Bé không còn “bé” nữa! Bây giờ bé “oai” lắm rồi, thích làm thánh làm tướng. Leo trèo bất cứ chỗ nào có thể leo trèo được, lật ghế, đẩy xe, lục sách, xé giấy. Đó là lúc bé dễ bị tai nạn nhất. Ta có bổn phận tránh tai nạn nguy hiểm cho bé. Tuy nhiên, vừa khéo léo bảo bọc, ta vừa để cho bé phát huy cá tính độc lập của mình. Bé luôn luôn nói không và làm ngược lại lời ta biểu. Bé không chịu ăn những món ta cho ăn, không chịu mặc cái áo ta chọn, tự bốc ăn, tự thay đồ dù đút 2 chân vào một ống và chọn áo quần kỳ cục! Gặp người lạ thì đứng ì ra quan sát, có khi bạo dạn đến làm quen. Từ lúc này, bé chậm lên cân, ốm dần dần, thường bỏ ăn vì hoạt động nhiều, khác với hồi dưới một tuổi bé mau đói và lên cân lẹ. Bé hai tuổi thường gầy ốm, lưng hơi cong về phía trước và bụng hơi ưỡn ra. 15 tháng bé đi đã vững và 18 tháng đã chạy te, khoái leo cầu thang lắm, chỉ loáng một cái bé đã leo mấy bậc rồi! Cũng ở tuổi này, bé bắt chước dữ lắm, thấy người lớn làm cái gì là bé bắt chước làm cái đó ngay. Nhờ vậy, bé hiểu biết rất mau và tập khéo léo dần. Bé cũng rất nhút nhát khi gặp người lạ, lúc nào cũng như níu áo mẹ hay núp vào sau lưng ba. Mặt khác, tính phản kháng của bé lại càng phát triển mạnh. Bé cứng đầu và khó dạy, làm gì thích tự ý, chẳng hạn muốn tự thay quần áo, tự chọn đồ chơi – một cách kỳ cục, ta không thể ngờ được – và cái gì cũng “không”. Tắm thì thích vọc nước hoài không chịu ra khỏi thay, ăn thì đòi tự đút lấy – đòi ăn bằng đũa nữa chứ – và làm đổ lung tung! Ta đành phải chịu đựng cho bé qua khỏi giai đoạn này vậy vì đó là sự phát triển bình thường để bé thành một con người có cá tính, độc lập sau này. Bé cũng chưa biết chơi chung với các trẻ khác, chỉ đứng bên coi người ta chơi ra sao rồi khi quen lắm mới chịu chơi chung với nhau. Bé cũng thường sỡ hãi một cách vô cớ, sợ ông kẹ, sợ ông già ngoài đường... Sợ mẹ bỏ đi, sợ ngủ một mình... Ta cần khéo léo trong mọi trường hợp để tránh cho bé sự sợ hãi quá đáng. Vào khoảng 2 tuổi, ngoài tật hay bắt chước hay sợ hãi vô cớ, hay chống đối, bé còn hay bị cà lăm. Các nhà chuyên môn tâm lý nhi đồng cho rằng vào lúc 2 tuổi, bé thường cố gắng học nói, diễn tả những ý mới, dài dòng văn tự hơn “ngày xưa còn bé” nên dễ vấp tiếng cà lăm vì tìm chữ xếp ý. Khi bị xúc động giận hờn, lo lắng, bé cũng lắp bắp cà lăm. Nếu ta không khéo léo, thiếu kiên nhẫn, cười chế nhạo bé hay bỏ lơ không thèm lắng nghe bé, bé sẽ khổ tâm lắm và cà lăm nhiều hơn. Phần nhiều con trai thường bị tật cà lăm – và tật này không kéo dài lâu. Bé sẽ hết trong một thời gian ngắn, đừng quá lo lắng rầy la hay cố sửa chữa. Cứ tự nhiên. Chịu khó lắng nghe bé kể lể. Nói chuyện với bé nên vắn tắt và ít nói càng tốt. Bé sẽ hết cà lăm từ 40 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn từ... Bé lên ba: Khi lên ba tuổi, bé bổng trở nên ngoan ngoãn dễ thương kỳ lạ! Bé không còn cứng đầu cứng cổ mỗi chút mỗi “không, không” nữa, trái lại bé rất mến phục ba má, cái gì cũng bắt chước ba má, nói như ba má, làm như ba má và ăn mặc như ba má... Nhiều khi ta chưng hửng nghe bé nói một câu y như người lớn! Bé thích đóng kịnh làm ba má. Bé trai ở tuổi này bắt đầu ý thức mình là con trai. Nói cái giọng cứng cỏi, ra lệnh, thích chơi xe hơi, xe lửa: ăn mặc, cử chỉ mỗi mỗi bắt chước y như ba. Bé gái thì bắt chước mẹ y hệt, chơi búp bê, ru búp bê ngủ, xi đái... ễnh bụng nói có em bé trong đó. Tối ngủ với búp bê, cho búp bê bú... Ở tuổi này bé cũng rất tò mò và trí tưởng tượng rất phong phú. Sự phát triển của bé dù mau dù chậm, lúc này lúc khác, tựu trung cũng để tạo bé thành một con người – một cá nhân. Tôi đọc câu này ở đâu đó: “Chim mẹ mớm mồi cho chim con, nhưng chim con phải bay lấy một mình”. Ta cũng vậy “mớm mồi” cho bé nhưng để cho bé bay đường bay của nó. Bé từ mới sinh đến 1 tháng * Mặt mũi có vẻ xấu xí đầu to, tay chân co quắp như “thủ thế”. Lúc mặc áo tã cho bé, nhớ tôn trọng tư thế tự nhiên này, đừng ráng kéo cho ngay ra! * Nếu ta đặt ngón tay vào lòng bàn tay bé, bé nắm chặt lấy, chặt đến nỗi ta có thể nhấc bổng bé lên được! Đó là một phản xạ tự nhiên như những phản xạ tự nhiên khác: bé bú khi ta chạm ngón tay cạnh môi bé; giựt mình co quắp tay chân khi nghe ta vỗ mạnh tay... * Khi ta nhấc bé lên, đầu bé quặt ra sau. Phải đến 2 tháng bé mới giữ đầu thẳng được. 41 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Bé từ 1 đến 4 tháng * Ba tháng bé có thể đã biết lật. Ngẩng đầu cao nếu ta giúp bé chống tay. Bé biết nhìn theo, biết cười, nụ cười có ý nghĩa. * Bé tập sử dụng những bàn tay kỳ diệu! Bé từ 4 đến 8 tháng * 4 tháng bé đã có thể ngồi dựa lưng, và 6 tháng thường ngồi được một mình.42 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn * Đưa cho bé một vật, bé níu lấy, bằng cả 4 ngón tay. Nếu đưa thêm vật nữa, bé sẽ chụp lấy vật thứ hai, dù còn quơ quào chứ chưa chính xác. * Biết trao một vật từ tay này qua tay kia. * Khoái bú ngón chân. Bắt đầu khám phá và làm quen với cơ thể bé. 6 tháng, hai răng cửa hàm dưới đã có thể mọc. Thời gian này bé ngứa nướu và hay cắn! Bé từ 8 đến 12 tháng * 8 tháng bé đã biết bò và 10 tháng tập đứng lên, có bé trễ hơn, có bé bỏ giai đoạn bò. 43 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn * Các nhà tâm lý học cho rằng mỗi bé có một cách bò riêng, biểu lộ các tính của bé. Dĩ nhiên “bỏ bò” cũng là một cá tính đặc biệt. * Bé đã ngồi rất vững biết xoay qua xoay lại, cúi xuống lấy một vật mà không té nữa. * Vịn tay bé, bé đã có thể bước, nhưng đầu và bụng chúi tới trước. * Thích ném đồ vật có trong tay xuống giường. (Người ta bảo, bé đang thí nghiệm định luật Newton!) 44 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Bé từ 12 đến 18 tháng * A, bé đã đi được một mình! Chân hai hàng, tay giữ thăng bằng, tiến tới! * Hai tay tập sử dụng riêng rẽ. * Có thể đưa cho ta một vật. Nói được những tiếng có ý nghĩa. Biết hôn ba má. * Biết lật sách, nhưng lật nhiều trang một lúc, biết lấy ngón tay chỉ hình trong sách. Đá quả bánh lăn đi. 45 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Bé từ 2 tuổi đến 2 tuổi rưỡi: * Bé đã chạy... như gió! Biết lăn banh, đá banh. Thích nhảy cầu thang. * Dùng hai bàn tay: một tay giữ mảnh giấy, tay kia cầm viết vẽ nguệch ngoạc. * Bắt chước má cho gấu bông ăn. * Biết lật từng trang sách, chỉ hình quả banh, cái tách... 46 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Bé từ 2 tuổi rưỡi đến 3 tuổi: * Bước từng bước lên cầu thang, biết đi bằng đầu ngón chân. * Chưa kiểm soát được các cử động nhanh nhẹn như ý muốn, dễ bị té. Sứt trán, u đầu, khóc lóc hoài là lúc này. * Tự mang giày một mình và thường mang lộn giày chân này qua chân kia. * Biết cầm viết bằng những ngón tay. Có thể xếp chồng lên nhau 7 khối vuông.47 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn * Biết leo một mình lên xe đạp 3 bánh và... đạp. Bé 3 tuổi: * Leo cầu thang đã vững vàng. Biết vịn tay theo lan can, nhưng bước xuống thang vẫn còn đặt hai chân một nấc. * Biết rót nước từ ly này sang ly khác không tràn... 48 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn * Biết bắt chước đánh răng và rất hãnh diện. 49 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chương 7. Chiều cao và Cân nặng Dựa theo bảng dưới đây ta có thể theo dõi sự phát triển bằng cách so sánh chiều cao và cân nặng của bé với những con số trung bình. Tùy theo lứa tuổi của bé, tùy theo số cân của bé lúc mới sinh, nếu bé là trai, ta dò theo cột bên trái và nếu là gái ta dò theo cột bên phải. Thí dụ, một bé trai 18 tháng lúc sinh nặng 3,1 kg, ta dò cột bên trái ở hàng 3,13kg, ta thấy 18 tháng bé nặng khoảng 10,8kg và cao 80cm3. Nếu một bé gái mới sinh nặng 2,8kg thì lúc 15 tháng bé nặng khoảng 8,98kg và cao 73,7cm... (Tùy lấy tài liệu từ các sách Âu Mỹ, tôi đã chọn những con số trung bình thích hợp với trẻ con Việt Nam phần đông lúc mới sinh cân nặng từ 2,8kg đến 3,7kg). Bảng phân phối chiều cao và cân nặng theo tuổi (của các trẻ lúc mới sanh nặng từ 2kg81 đến 3kg76) TRAI TUỔI GÁI Mới sanh 2kg86 3,13 3,4 3,76 Cân nặng (kg) 2kg81 3,13 3,36 48cm1 49,3 50,6 52,0 Chiều cao (cm) 47,8 49 50,2 3 tháng 5,03 5,35 5,72 6,17 Nặng 4,85 5,17 5,62 57,8 59,3 60,4 61,8 Cao 56,9 57,9 59,5 6 tháng 6,71 7,08 7,58 8,16 Nặng 6,4 6,8 7,26 63,9 65,2 66,4 67,8 Cao 62,5 63,7 65,2 9 tháng 8,07 8,48 9,07 9,75 Nặng 7,53 8,03 8,71 68,6 69,8 71,2 72,9 Cao 12 tháng 67,0 68,4 70,1 8,89 9,49 10,07 10,8 Nặng 8,35 8,98 9,75 74,4 73,7 75,2 76,9 Cao 70,6 72,3 74,2 15 tháng 9,53 10,16 10,75 11,52 Cân nặng (kg) 8,98 9,66 10,13 75,6 77,0 78,5 80,3 Chiều cao (cm) 73,7 75,6 77,6 18 tháng 10,12 10,8 11,13 12,2 Nặng 9,62 10,3 11,11 78,8 80,3 81,8 83,7 Cao 76,8 79,0 80,9 2 tuổi 11,2 11,93 12,56 13,17 Nặng 10,66 11,48 12,29 3,67 51,0 5,99 60,7 7,94 66,6 6,43 71,7 10,43 75,9 11,16 79,1 11,88 82,9 13,25 50 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn 84,2 85,8 87,5 89,1 Cao 82,0 81,7 86,6 88,9 2 tuổi 1/2 12,07 12,88 13,61 14,61 Nặng 11,57 12,43 13,43 88,5 90,2 92,1 94,1 Cao 86,3 89,3 91,4 3 tuổi 13,02 13,47 14,61 15,65 Nặng 12,52 13,43 14,42 92,3 93,9 96,2 98,5 Cao 90,5 93,4 95,7 Vòng đầu và vòng ngực (tính bằng cm) TRAI TUỔI GÁI Mới sanh 33,5 34,4 35,3 36,2 Vòng đầu 33,4 33,9 34,7 30,6 31,8 33,2 34,4 Vòng ngực 30,8 31,8 32,9 3 tháng 39,2 40,0 40,9 41,5 Vòng đầu 38,5 39,2 40,0 38,3 39,3 40,6 41,6 Vòng ngực 37,6 38,8 39,8 6 tháng 42,7 43,3 43,9 44,8 Vòng đầu 41,4 42,0 42,8 41,6 42,5 43,7 45,0 Vòng ngực 40,6 41,8 43,0 9 tháng 44,5 45,1 46,0 46,5 Vòng đầu 43,2 43,8 44,6 43,7 44,8 46,0 47,5 Vòng ngực 42,7 44,0 45,4 12 tháng 45,5 46,5 47,3 47,8 Vòng đầu 44,3 45,0 45,8 45,1 46,3 47,6 49,3 Vòng ngực 44,2 45,6 47 15 tháng 46,3 47,1 48,0 48,5 Vòng đầu 44,9 45,6 46,5 46,1 47,3 48,6 50,1 Vòng ngực 45,1 46,5 47,9 18 tháng 47,0 47,7 48,7 49,2 Vòng đầu 45,5 46,2 47,1 47,0 48,2 49,5 50,9 Vòng ngực 46,0 47,3 48,8 2 tuổi 48,0 48,2 49,7 50,2 Vòng đầu 46,4 47,2 48,1 48,4 49,5 50,8 52,2 Vòng ngực 47,4 48,6 50,1 2 tuổi 1/2 48,5 49,2 50,2 50,9 Vòng đầu 47,0 47,8 48,8 49,3 50,3 51,7 53,2 Vòng ngực 3 tuổi 48,4 49,7 51,2 48,9 49,6 50,4 53,1 Vòng đầu 47,5 48,4 49,3 49,9 51,0 52,4 54,1 Vòng ngực 49,3 50,5 51,9 13,47 93,8 15,69 98,1 35,4 34,0 40,8 40,9 40,8 44,2 45,4 46,6 46,7 48,2 47,4 49,2 48,0 50,2 49,1 51,8 49,8 52,8 50,3 53,5 51 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Vòng đầu và vòng ngực: Thỉnh thoảng tôi phải làm giám khảo bất đắc dĩ các cuột thi.. hoa hậu của các chú bé – cũng với cái thước dây, cũng vòng số một, số 2 – khi các bạn bè quen hay các thân chủ lo lắng về cái đầu của con họ. Có người băn khoăn: sao đầu cháu to quá, không biết có bị đầu nước không (hydrocephalie). Người khác thắc mắc sao mỏ ác cháu còn rộng quá mà đầu cứ như to ra, lớn cháu có “ngu” không? Chứng đầu nước thực ra cũng đáng sợ nhưng không có quá nhiều như ta tưởng và một số lớn trường hợp là bẩm sinh (một số khác là các biến chứng của bệnh viêm màng nãm, bướu não...). Tuy nhiên, các bà mẹ lo lắng sợ con bị bệnh này không phải là vô cớ, nhất là các bà mẹ chưa có kinh nghiệm, bởi trong những tháng đầu đời, đầu bé luôn luôn to hơn thân mình (lồng ngực). Bé càng nhỏ con thì đầu càng có vẻ to. Cho đến 18 tháng, nhiều bé trai mới có vòng đầu to bằng vòng ngực và một số bé gái cũng đến 12 tháng trở đi vòng đầu mới lớn bằng vòng ngực. Để bớt một mối lo vô ích, tôi đã ghi lại trên những con số trung bình về vòng đầu và vòng ngực của các bé từ sơ sinh đến 3 tuổi để tiện theo dõi. Nếu có sự khác thường nên hỏi bác sĩ. Đó là những con số đo vòng đầu và vòng ngực tương ứng với nhau theo từng lứa tuổi. Một bé trai 9 tháng thì vòng đầu và vòng ngực có thể là 44,5 – 43,7; 45,1 – 44,8; 46 – 46; 46,5 – 47,5. Nếu bé có số đo giống một trong các cặp đó là bình thường. 52 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chương 8. Mắt bé Mới sinh ra, mắt bé đã có phản xạ ngay với ánh sánh nhưng hình như bé chưa thấy gì cả, phải đợi đầy tháng bé mới biết dõi mắt nhìn theo và phải đến sáu tháng bé mới biết nhìn bằng hai mắt như chúng ta. Vì thế mà nhiều bé có vẻ hơi “lé” một chút trong vài tháng đầu và vào khoảng tháng thứ ba bé sẽ hết tật này. Dĩ nhiên, một năm sau mà bé còn “lé” thì lại là chuyện khác! * Khi mới lọt lòng mẹ, các “cô đỡ” trong lúc lau tắm cho bé đã nhỏ vào mắt bé một thứ thuốc sát trùng. Thứ thuốc sát trùng này đôi khi làm mắt bé cay xốn, chảy nước mắt, chảy ghèn trong một vài ngày sau, nhưng nhờ đó tránh cho bé những chứng bệnh mắt nguy hiểm... chẳng hạn chứng mắt nhiễm trùng lậu! Các thống kê gần đây cho thấy là mặc dù thuốc kháng sinh càng gia tăng, tuy vậy số trẻ em bị đau mắt vì vi trùng lậu giảm thiểu rõ rệt nhờ phương pháp phòng ngừa trên. Lâu lắm tôi mới có dịp gặp một bé sơ sinh bị “ghèn” mở mắt không ra. Lúc khám thì rõ ràng là mủ chớ không phải ghèn. Mủ vàng, khi bé khóc, hai mắt híp lại, mủ ứa ra trông thật kinh khủng! Kết quả thử nghiệm thì đúng là vi trùng lậu. Nếu không chữa sớm, có thể bị mù (Hiện nay, ngày càng gặp nhiều hơn! Cần cảnh giác). * Cũng có trường hợp mắt đổ ghèn thực vì ống dẫn nước mắt bị nghẹt ít nhiều (khi bé cảm chẳng hạn) ghèn khô lại làm dính hai mí mắt khiến bé không mở mắt được. Lấy bông gòn thấm nước lau cho bé. Nếu một mắt của bé cứ chảy nước mắt sống hoài, ngày này qua ngày khác, thì có thể ống dẫn nước mắt đã bị bít nghẹt hoàn toàn nên nước mắt không chảy được xuống mũi. Trong trường hợp này, phải mang bé đến bệnh viện Mắt để bác sĩ thông ống dẫn nước mắt cho bé, thông vài ba lần sẽ khỏi. Cũng có thể xoa nhẹ ở góc mắt (lỗ ghèn) mỗi ngày vài ba lần chừng mươi ngày cũng khỏi nếu là trường hợp nhẹ. Cũng nên để ý khi tắm bé, ta lau lỗ tai, lỗ mũi, “rơ” miệng, nhưng mắt không phải lau rửa gì cả. Nhờ tuyến nước mắt nằm ở góc ngoài mắt, tự động tiết ra nước để rửa mắt thường xuyên rồi. Nước mắt chảy vào một ống nhỏ nằm ở góc trong mắt, thông xuống mũi. Khi ống bị nghẹt, ta mới thấy nước mắt sống chảy ra ngoài và phải thông như đã nói trên. * Tuần lễ đầu sau khi sinh, bé có thể bị vàng da mà không bệnh tật gì cả, vàng da sinh lý – tròng trắng mắt bé cũng có thể vàng nhưng chỉ thời gian ngắn là hết, ngược lại nếu vàng da vì bệnh gan hoặc xung khắc máu mẹ con thì mắt bé sẽ vàng sậm. (Xem Bé vàng da) * Khi mắt bé vàng, ta còn huy vọng tự nhiên khỏi nhưng mắt bé đỏ thì phải khám bác sĩ, đừng khinh thường, nhỏ thuốc bậy bạ, nguy hiểm lắm. Mắt đỏ là mắt đã bị nhiễm trùng. * Thỉnh thoảng bé cũng có thể bị bụi hay một ngoại vật lọt vào mắt. Các bà mẹ có thói quen trong trường hợp này banh mí mắt em bé ra thổi một hơi mạnh. Nhiều khi bụi cũng văng ra! Phương pháp này cũng... tạm dùng được dù hơi thiếu vệ sinh. Thực ra thì mắt bé cũng không nhiễm trùng vì hơi thổi đó đâu, trừ phi ngoại vật đã làm trầy giác mạc. Có một cách khác lấy “bụi” ra là cho bé một ly nước lọc trong và đầy, bé “nhúng” mắt vào đó và nháy nháy vài cái. Nước sẽ lùa hạt bụi trôi đi. Nếu là một ngoại vật làm trầy giác mạc thì không nên động chạm tới mà phải mang đến bác sĩ nhãn khoa ngay. 53 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn * Bé có thể bị bệnh mắt hột rất sớm nếu trong gia đình có người bị bệnh này mà không giữ vệ sinh, dùng chung khăn lau mặt với bé! Bé cũng có thể bị quáng gà và thiếu sinh tố A (xem Bé và Sinh tố). Tôi đã nhiều lần thấy các bé ban đỏ, đã cữ ăn đến nỗi mù mắt: mắt đục lại và có một đốm trắng hình tam giác lớn ở góc (Bitot). Thỉnh thoảng cũng gặp một vài bé bị mù một cách oan uổng: bé nóng, làm kinh, người ta vắt chanh vào miệng và mắt bé đến nỗi cháy khô, đục lại, mà luôn. * Từ sáu đến mười tuổi bé thường mắc tật khúc xạ (cận thị, viễn thị, loạn thị). Nên khám mắt cho bé khi thấy bé học kém, mắt hay mỏi, nhức đầu, đọc sách quá gần, không thấy chữ trên bảng, thấy chỗ rõ chỗ không. Cũng nên khám mắt khi ngứa mắt, chảy nước mắt sống, thấy lờ mờ lúc chạng vạng... để chữa trị kịp thời. * Sau cùng, có lẽ nên nói đến thứ bệnh cườm bẩm sinh ở những trẻ xấu số trong thời kỳ bà mẹ mang thai mắc bệnh Rubéole (thứ bệnh gần giống ban đỏ, nhưng nhẹ hơn, chỉ nóng sốt chút đỉnh rồi nổi nốt đỏ ở bụng, ngực... Hầu hết chúng ta đã mắc phải từ lúc còn nhỏ và không bị lại nữa!). May là trường hợp này rất hiếm. Đôi mắt – báu vật của đời sống, cửa sổ của tâm hồn – ta cần phải chăm sóc cho bé nhiều hơn. 54 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chương 9. Mũi bé Hình như bà mẹ nào cũng có một thời kỳ bực mình – và hoảng sợ nữa – vì cái bệnh nghẹt mũi của bé thường có trong những tháng, những tuần đầu đời. Bé cứ nghẹt mũi hoài, bứt rứt, khó chịu vì bé chưa biết há miệng để thở như chúng ta. Nếu nghẹt sơ sơ bé đã thở nghe khò khè thực tội nghiệp, nếu nghẹt nhiều bé sẽ “nổi giận”, la khóc ầm ĩ (may thay, khi la khóc là lúc bé há miệng ra để thở!). Khổ tâm cho các bà mẹ nhất là lúc bé bú, bé chỉ ngậm vú được một lúc là bị ngộp, phải hả ra và khóc ré lên. Lo lắng, bực mình, bà vớ ngay chai thuốc nhỏ mũi của ông... già bé để ở đầu giường hay ra tiệm thuốc tây gần nhà mua một chai thuốc nhỏ mũi, nhỏ cho bé hết nghẹt. Vừa nhỏ xong vài giọt, bé bỗng nín khóc, lả người xuống, tay chân lạnh ngắt, toát mồ hôi và có khi mê man luôn vì ngộ độc! Nhưng đó là chuyện khác, sẽ nói sau. Có nhiều nguyên nhân khiến bé bị nghẹt mũi trong vài tháng sau khi sinh. Mũi bé có thể bị nghẹt vì “cứt mũi”. Lúc tắm cho bé, dĩ nhiên bà mẹ nào cũng biết cách lấy cái “cục” khóc chịu đó ra. Chỉ cần một cây tăm, đầu quấn gòn, thấm nước rồi ráy cho bé. Nhưng có bé bị nghẹt dù không có một tí cứt mũi nào cả. Nguyên do là vì bé vừa ở trong môi trường ẩm ướt nhưng ấm áp là lòng mẹ được bao bọc bởi nước đầu ối, nhiệt độ luôn luôn cố định, ở đó bé lại không thở bằng mũi mà thở bằng... rún, thình lình bị ném vào môi trường khác, khô và lạnh nóng thất thường là môi trường khí mà chúng ta đang sống, bé lại phải dùng đến mũi, cơ quan nhạy cảm nhất, nên các niêm mạc ở mũi phản ứng bằng cách trương nở hay co thắt luôn, làm bé nghẹt mũi thường xuyên. Bé cần có một thời gian vài tháng để làm quen với môi trường mới này. Bé có thể chết vì nhỏ mũi bậy nhưng không bao giờ chết vì chứng nghẹt mũi, cùng lắm là bé khóc lên để thở thế thôi. * Trường hợp nghẹt mũi thông thường nhất là lúc bị cảm. Bé rất dễ bị cảm vì thời tiết thay đổi đột ngột, nhất là cảm lạnh, và mỗi lần như thế thường kéo dài khá lâu; bé nhảy mũi (hắt hơi), màng nhầy mũi phồng lên để chống lạnh và niêm dịch tiết ra nhiều làm bé chảy mũi nước, thở phì phò và bị nghẹt mũi. Việc đầu tiên là phải giữ ấm cho bé. Nếu mũi bé nhiều và đặc, ta phải tìm cách lấy ra cho bé dễ thở. Có thể dùng cả miệng mình ngoạm lấy mũi bé mà hút cũng được, không mất vệ sinh đâu! Tùy trường hợp, bác sĩ cho thuốc chữa kèm thức thuốc nhỏ mắt để sát trùng nếu cần. Tuyệt đối không dùng các loại thuộc nhỏ mũi làm co mạch (có chất Naphtazoline, Ephédrine), vì các loại này hay gây phản ứng. Tôi đã nhiều lần gặp những bé bị ngất vì thuốc nhỏ mũi người lớn. Một bà mẹ ẵm đứa con hấp tấp đến bệnh viện nói là bé bị trúng gió: bé nằm thiêm thiếp, tay chân lạnh ngắt, người lả, ướt đẫm mồ hôi, mạch yếu. Sau cùng hỏi đến thuốc nhỏ mũi thì đúng là bà đã nhỏ cho bé đến 8 lần từ sáng và lần này bé ngất đi. * Khi bé lớn hơn một chút, khoảng một hai tuổi trở đi, mũi lại là một nơi rất tốt để bé nhét ngoại vật vào chơi. Ngoại vật có thể là một mảnh giấy vo tròn, có thể là hột đậu phộng, hột đậu xanh hay hột me...! Trường hợp ngoại vật là một mảnh giấy, lấy ra không khó, nhưng nếu là một hột tròn như hột đậu, hột me thì không nên tìm cách lấy ra, vì càng cố cay thì nó càng chui sâu vào trong. Phải biết cáh mới lấy được. Nếu bé đã khá lớn, biết hỉ mũi, ta bắt bé hỉ mạnh vài cái may ra ngoại vật đó sẽ văng ra. Nếu không xong phải mang đến bệnh viện. 55 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Con dì tôi có lần nhét một miếng củ cải đỏ vào sâu trong lỗ mũi, không ai biết cả. Mãi đến khi thấy bé thở khìn khịt, có mùi thum thủm, đem đi khám bác sĩ thì đã làm mủ rồi! * Mũi bé còn là một nơi rất tốt để chảy máu: khi bé “đã biết chơi biết chạy” thì bé dễ bị chảy máu cam lắm! Bị cú đấm vào mũi, bị té ập mặt xuống đất, bị va vào tường... Mạch máu mũi mỏng manh dễ vỡ, chỉ cần chà xát mạnh lúc rửa mặt đủ làm chảy máu cam. Lúc đó, ta bắt bé cúi đầu xuống cho khỏi nuốt máu vào họng, lấy ngón tay chặn trên mũi chừng 5 – 10 phút để cầm máu, hoặc lấy miếng gòn nhét chặt vào mũi bé; cũng có thể dùng túi nước đá đắp ở trán, hơi lạnh làm mau đông máu. * Những bé quá mẫn cảm với một loại phấn hoa, bụi bậm, dễ bị chứng viêm màng mũi dị ứng hoặc vì dùng thuốc nhỏ mũi bừa bãi sai lầm, bé có thể bị viêm màng mũi do thuốc (xem Tuổi Mới Lớn) Tóm lại, cái mũi xinh xinh của bé có thể là nguồn gốc của nhiều nỗi lo lắng, bực mình cho bà mẹ, cần nhất là tránh không bao giờ dùng thuốc bừa bãi, nhất là các thứ thuốc nhỏ mũi của người lớn. 56 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chương 10. Răng bé Còn gì vui sướng cho bằng một buổi sáng nào đó, thấy nhú lên từ nướu hàm dưới của bé, hai hạt ngọc trắng ngần!... Khuôn mặt bé bỗng xinh hơn, nụ cười của bé rực rỡ hơn! Đó là hai chiếc răng cửa đầu tiên của bé! Sức khỏe của cả đời người sẽ tùy thuộc vào bộ răng đó, và ngay từ thuở đầu bé phải được bá má chăm sóc bộ răng chu đáo để có được một sức khỏe tốt đẹp sau này. * Thường thì khoảng tháng thứ sáu, hai chiếc răng cửa giữa đầu tiên của bé nhú lên ở hàm dưới. Thời gian này không cố định, có bé mọc răng sớm, có bé mọc răng rất trễ, đến thôi nôi mới mọc răng mà vẫn không bệnh hoạn gì cả! Nhiều bà mẹ lo lắng – xấu hổ nữa – khi thấy con mình mọc răng chậm so với các bé khác. “Cháu yếu quá! Tám tháng rồi mà chưa mọc răng, thằng cu con bác nó đã có răng từ hồi năm tháng” và mua cho bé một lô thuốc bổ xương đủ thứ, ép bé uống. Nhưng uống gì thì uống bé vẫn cứ “yếu” cho đến lúc bé “nổi hứng” mọc lên hai chiếc răng đầu tiên. Thực ra, đợi đến lúc bé “chậm” mọc răng mới lo thuốc bổ là đã quá trễ rồi vì hàm răng sữa của bé đã hình thành từ lúc bé mới là một bào thai mấy tuần lễ trong bụng mẹ. Do đó, muốn cho răng bé tốt phải “bổ” từ lúc đó, nghĩa là khi mới có mang, bà mẹ phải ăn uống quân bình đầy đủ và nếu cần dùng thêm các loại Calci, sinh tố A, D... Mọc răng sớm hay muộn không quan trọng vì nó tùy thuộc phần lớn vào di truyền. Nếu bé vẫn phát triển bình thường, mọc răng trễ không phải là “yếu” như ta vẫn tưởng. Dĩ nhiên cũng có một đôi trường hợp mọc răng trễ vì bệnh còi xương, bệnh thiếu sinh tố, bệnh của tuyến giáp, dinh dưỡng thiếu cân đối... nhưng rất hiếm. * Bộ răng sữa của bé sẽ được thay thế bằng bộ răng vĩnh viễn, và bộ răng này tuy đến sáu tuổi mới bắt đầu mọc cũng đã hình thành từ lúc bé mới vài tháng tuổi. Vì thế, trong thời kỳ này nên cho bé dùng thêm các loại sinh tố A, C... * Một bà mẹ có kinh nghiệm sẽ nhận biết dễ dàng các triệu chứng sắp mọc răng của bé, nhưng với đứa con đầu lòng, bà mẹ nào cũng rất lo âu. Thường bé bứt rứt, khó ngủ, bỏ bú, đụng cái gì cũng nhét vào miệng cắn, nhai, ta gọi là ngứa nướu – (đôi khi đang bú ngon lành, bé cắn vú mẹ một cái đau điếng!). Để ý kỹ hơn ta cũng thấy ở nướu nơi sắp mọc răng hơi sưng to, đỏ ửng và nước miếng bé nhiều hơn – bé nhễu hoài! Một đôi khi, bé chảy nước mắt, nước mũi và đỏ mắt. Bé cũng có thể bị tiêu chảy chút đỉnh – ta gọi là tướt mọc răng – và thường thì nóng 38° - 38°5, đôi khi nóng lên đến 39° và có thể làm kinh nữa! Các bác sĩ chưa đồng ý với nhau về lý do của sự “trục trặc” này. Người thì cho vì lúc bé mọc răng, cơ thể yếu đi, vi trùng tấn công làm cho bé bị nóng và tiêu chảy, người khác cho rằng nóng và rối loạn bộ tiêu hóa chẳng qua chỉ là phản ứng của cơ thể trong lúc mọc răng đó thôi không cần phải chữa trị gì cả. Theo tôi, quan điểm thứ hai có phần đúng hơn vì mọc răng là một đổi thay quan trọng của cơ thể bé, kéo theo những rối loạn tâm sinh lý ít nhiều. Các bà mẹ có kinh nghiệm cũng thấy là trong trường hợp mọc răng, nóng và tướt đó không cần chữa trị gì cả cũng khỏi, sau khi răng bé đã nhú lên. Tuy vậy, cũng không nên coi thường, nhất là cứ thấy bé nóng, ỷ lại, đinh ninh bé mọc răng không lo lắng gì cả, lúc bé đau nặng mới chữa chạy sẽ không còn kịp nữa! Dù trong trường hợp chắc chắn là bé sắp mọc răng mà bé nóng quá, bác sĩ cũng phải cho thuốc làm dịu nóng, tránh cho bé khỏi làm kinh (co giật). * Khoảng thời gian 12 – 18 tháng là thời kỳ mọc răng hàm, bé thường khó chịu hơn, cằn nhằn, bỏ ăn nhiều ngày và có khi thức giấc khóc giữa đêm. Cũng nên để ý 57 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn là từ 4 – 5 tháng, bé đã ngứa nướu hay cắn bậy – dĩ nhiên nếu cắn vú mẹ thì phải... đét cho bé một phát chứ! - nhưng phải coi chừng đừng cho bé cắn món gì có thể bể, nguy hiểm. * Từ khoảng 30 tháng trở đi, khi hàm răng sữa của bé đã đầy đủ, đều đặn trong thực đẹp đẽ thì cũng là lúc bé thường có bệnh sâu răng. Người ta chưa biết rõ nguyên nhân của bệnh này – nhưng các nhà chuyên môn cho rằng sâu răng là do có chất ngọt (đường, bột) bám ở răng bị lên men acid, làm mòn răng và thành sâu răng – nhưng hậu quả của chứng đâu răng thì chắc ai cũng biết: đau kinh khủng, bé khóc lóc, bỏ ăn... Cho nên răng sữa cũng phải được săn sóc cẩn thận, không nên cho rằng răng sữa trước sau gì cũng được thay mà bỏ bê. Bởi vì có nhiều răng sữa đến 12 tuổi mới được thay, nghĩa là bé phải dùng răng sữa trong 12 năm trời! Tuy vậy, không phải cứ răng sâu là mang đi nhổ. Các bác sĩ thường chỉ chữa mà không nhổ răng sữa, vì nếu răng sữa bị nhổ đi, răng vĩnh viễn mọc sau sẽ lệch lạc, không đúng vị trí nữa. Bé từ 2 đến 7 tuổi cũng thường bị một chứng bệnh khác của răng gọi là siết. Răng siết là răng bị ăn đen, mòn dần, lâu ngày chỉ còn cái gốc cùn, nhưng không đau đớn gì cả. Hình như hiện nay cũng chưa rõ nguyên nhân và chưa có cách chữa răng siết hữu hiệu. Các bé bị siết thường có hàm răng sún trông cũng có duyên!... * Nên tập cho bé đánh răng với kem có chất flour. Từ 2 tuổi, bé đã khéo bắt chước, ta chỉ việc làm cho bé coi để bé bắt chước. Lúc đầu vụng về, sau quen dần đi, thành một tập quán tốt, đánh răng ngay sau bữa ăn. * Bộ răng sữa gồm 20 chiếc: − Từ tháng thứ 6 đến tháng 12 sau khi sinh, lần lượt mọc: - 2 răng cửa giữa hàm dưới - 2 răng cửa giữa hàm trên - 2 răng cửa bên hàm trên - 2 răng cửa bên hàm dưới − Từ tháng thứ 12 đến tháng thứ 18, lần lượt mọc: - 2 răng tiền hàm, hàm trên - 2 rang tiền hàm, hàm dưới − Từ tháng thứ 18 đến tháng 24 (hai tuổi): - 2 răng nanh hàm trên - 2 răng nanh hàm dưới − Từ tháng thứ 24 đến 30, mọc thêm: - 2 răng tiền hàm, hàm trên - 2 răng tiền hàm, hàm dưới * Bộ răng vĩnh viễn gồm 32 chiếc: Răng mọc mới: Từ 5 tuổi đến 6 tuổi: 4 răng hàm (gọi là răng 6 tuổi) - 12 tuổi đến 14 tuổi: thêm 4 răng hàm (răng 12 tuổi) 58 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn - 20 tuổi đến 30 tuổi: 4 răng cùng (răng khôn) Các răng này chỉ mọc một lần, không được thay thế. Răng thay thế răng sữa: - 7 tuổi: 4 răng cửa giữa - 8 tuổi: 4 răng cửa bên - 9 tuổi: 4 răng tiền hàm - 11 tuổi đến 12 tuổi: 4 răng nanh và 4 răng hàm Những con số xác định thời gian mọc răng ghi trên có thể thay đổi từ vài tháng đến một năm. Bé gái có thể mọc răng sớm hơn bé trai! 59 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chương 11. Rún bé Nếu rún ở người lớn chúng ta chỉ để thoa... dầu cù là, thì rún bé có một vị trí vô cùng quan trọng. Suốt trong thời gian còn nằm trong bụng mẹ, tất cả sự sống của bé là nhờ đường “tiếp vận” duy nhất, nối liền lá nhau với bào thai: cái cuống rún. Lúc bé chào đời, việc đầu tiên của cô đỡ hay bác sĩ là cắt lìa cái cuống rún đó để tách rời bé ra khỏi mẹ, chỉ chừa một đoạn ngắn tòn teng ở bụng bé, và đoạn ngắn này cũng sẽ khô lại, rụng đi trong vòng năm bảy hôm sau. Có khi thời gian này kéo dài đến hai tuần lễ. Nhiều người tin rằng bé nào càng lâu rụng thì càng lì, không biết có đúng không? Ngày trước, số bé sơ sinh chết vì phong đòn gánh (uốn ván rún) khá nhiều vì cắt rún thiếu vệ sinh. Các bà mụ vườn lấy bất cứ thứ gì bén nhọn để cắt: dao cạo, miểng chai, mảnh tre... không khử trùng và chừng tuần lễ sau thì bé bị phong đòn gánh mà chết! Nhờ giữ vệ sinh đúng mức, các trường hợp phong đòn gánh ở trẻ sơ sinh ngày nay đã giảm nhiều, nhưng không phải là không còn, nhất là các bé sinh tại nhà, ở vùng thôn xóm xa xôi hẻo lánh (Hiện nay đã có chương trình chính ngừa uốn ván rún cho bà mẹ lúc mang thai. Nên làm theo hướng dẫn của y tế). Cuống rún rụng rồi, vết thẹo – tức cái lỗ rún sau này phải một thời gian mới lành hẳn. Lỗ rún phải được săn sóc cẩn thận, khi tắm cho bé phải lau sạch rún với nước chín, sau đó dùng băng thun băng bụng bé lại. Nhớ đừng băng quá chặt có thể làm bé khó thở và cũng không nên băng kín quá. Nên để rún thoáng hơi, mau khô hơn. Nếu bé tiểu, ta để ý xem băng rún có bị ướt không, nếu ướt cũng phải thay băng sạch, không nên sờ mó tay vào rún bé để tránh nhiễm trùng. Nếu chỗ “vết thương” đó bị rịn nước vàng hãy hỏi bác sĩ. Có thể bác sĩ sẽ cho một thứ thuốc sát trùng và nếu nước vàng đó là mủ và xung quanh rún ửng đỏ thì phải dùng đến kháng sinh thích hợp vì đã nhiễn trùng nặng! Khi máy tróc ra, có thể thấy chảy vài giọt máu dính ở băng, điều này vô hại. Đôi khi rún bé bị lồi to bằng ngón tay cái, lấy tay đè xuống có cảm giác lụp bụp (chất hơi) và xẹp lại, khi bé khóc lớn thì rún lồi to hơn, trường hợp đó gọi là sa ruột rún. Sa ruột rún (gói thế vì có một khúc ruột sa vào rún làm rún phình to) không bao giờ gây ra biến chứng thắt nghẽn như trường hợp sa ruột bẹn, vì thế không cần giải phẫu, chỉ cần băng rún lại một thời gian, vài tuần lễ hay có khi vài ba tháng, các bắp thịt ở vùng đó rắn chắc hơn, bé sẽ hết bị tật này. Không có gì phải ngại. 60 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chương 12. Bộ phận sinh dục của bé Có lúc ta tưởng như bé sinh ra mà là gái (hay ngược lại, là trai) thì ta sẽ không thương được vì không đúng với ước muốn sẵn có của ta. Tuy vậy, tôi đã thấy nhiều người có đến chín cậu trai mà vẫn còn thương và có bà mẹ có đến ngũ... long công chúa rồi mà vẫn chưa thấy ghét! (*) (*) Mỗi gia đình hiện nay chỉ nên có 2 con Khi mang thai bé ta thường có ý muốn sinh trai hay gái sẵn trong lòng nhưng khi bé sinh ra dù trai hay gái thì ta cũng sẽ thương, nhất là khi bé là con đầu lòng. Bé trai mới sinh có thể có bìu dái và tinh hoàn hơi sưng, mọng nước. Vào ngày thứ tư hay thứ năm hiện tượng này rõ nhất. Ở bé gái, có thể có chút máu chảy ở âm hộ, “chim” bé hơi sưng và cả hai – trai và gái – đều có thể bị sưng vú, có khi chảy một chút sữa nữa. Hiện tượng này rất thông thường, không có gì đáng ngại, trong vài ba hôm rồi hết, không cần chữa trị gì cả. Ngoài hiện tượng trên, sau đây là một số tật thỉnh thoảng gặp ở bé trai. − Thiếu tinh hoán: bé sinh ra đôi khi chỉ có một tinh hoàn làm ba má lo lắng không ít. Thực ra thì một tinh hoàn khác còn trên đường di chuyển và có thể đã như chú thỏ say mê phong cảnh, dừng lại đâu đó, chưa về đúng vị trí. Hai tinh hoàn được tạo ra ở vùng bụng, mãi đến lúc bé gần sinh mới di chuyển xuống bìu dài, mang theo cả các phụ tùng lỉnh kỉnh của chúng (ống dẫn tinh, huyết quản...) Trên quãng đường “chông gai” này một chú tinh hoàn có thể dừng lại tạm cư đâu đó, nên bé sinh ra ta chỉ thấy có một tinh hoàn. Nhưng nhiều khi bé có đủ cả hai tinh hoàn mà vì lạnh hay vì có tay ta sờ vào, chúng biến đâu mất! À không, chúng chỉ tụt lên trốn ở tầng trên ấm cúng hơn đó thôi! Bình thường trước tuổi dậy thì, chú tinh hoàn lang thang kia cũng sẽ về đúng vị trí. Dù sao, tốt hơn hết trong trường hợp này nên khám để nếu cần nhờ bác sĩ phẫu thuật khéo nó xuống. Nếu thiếu cả hai tinh hoàn cần mổ sớm (có thể 9 – 12 tháng) để tránh vô sinh. − Dái nước: Gọi là dái nước không đúng, thực ra là cái túi bọc dái bị ngập nước. Ta thấy bìu dái sưng to một bên, bóng lên, mọng nước. Khi khám, bác sĩ thường rọi đèn để xem có đúng là dái nước bẩm sinh để phân biệt chứng sa ruột cũng làm sưng bìu dái – dưới ánh đèn, dái nước trong bóng, đỏ ửng. Nếu đúng là bẩm sinh, tự nhiên cũng khỏi, nhưng lớn rồi bé mới bị chứng này thì phải khám bác sĩ cẩn thận, nếu cần, phải phẩu thuật. − Sa ruột bẹn: khi tinh hoàn xuống đến bìu dái rồi thì đường đi của chúng tự động teo lại, nếu vì lý do gì chúng không teo hoặc teo không hoàn toàn, có một lỗ trống, ruột có thể sa xuống đó gọi là sa ruột bẹn. Ta cũng thấy một bên dái bé sưng lên, nhưng chỉ sưng lúc bé khóc, ho, hay cử động còn lúc nằm yên không thấy. Rọi đèn thấy đục chứ không trong bóng như trường hợp dái nước. Chứng sa ruột này thỉnh thoảng cũng thấy ở bé gái, nhưng rất hiếm và ít nguy hiểm như ở bé trai. Ở trẻ sơ sinh chứng sa ruột này chỉ cần băng chặt lại một thời gian sẽ khỏi, nhưng nếu có biến chứng ruột bị thắt nghẽn thì phải cấp cứu ngay. Bé đau đớn, chỗ ruột sa không tụt lên được nữa, ói mửa... là những triệu chứng của ruột bị thắt nghẽn. 61 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn − Da bao qui đầu hẹp: bình thường ở bé, da bao qui đầu trùm hết phần qui đầu và còn thừa khá nhiều. Nếu ta dùng tay tuột lớp da và trong, ta thấy qui đầu chim bé ló ra. Nếu da bao bị hẹp, không tuột vào trong được, bé bị chứng “phimosis”, khá phiền phức về sau. Những bé bị phimosis thường mỗi lần đái thấy kho khăn, nước tiểu không vọt ra hết được mà đọng lại ở da bao làm phồng lên, rồi lai rai chảy hoài. Nước tiểu đọng lại đó có khi làm độc và thường thì đóng bợn trắng dơ dáy. Nếu vì một lý do gì da bao bị tuột vào trong rồi không trở lại được vị trí cũ làm thắt nghẽn qui đầu thì phải đưa đến bệnh viện gấp. Bé nào chỉ có triệu chứng bị phimosis và bác sĩ khám xác nhận như vậy, khuyên cắt mới nên cắt. Nhiều khi chỉ cần làm một thủ thuật nhỏ như nong (một cách nhẹ nhàng) da bao mỗi lần tắm cho bé cũng đủ làm nới rộng da bao. Trường hợp cần thiết mới phải cắt. Cắt da bao quy đầu là một phẫu thuật đơn giản nhưng phải do bác sĩ thực hiện. * Ở bé gái thỉnh thoảng ta thấy có huyết trắng như người lớn vậy. Thường thường là do thiếu vệ sinh hoặc do mẹ, chị hay người vú nuôi bị huyết trắng rồi lây cho bé trong lúc gần gũi bế bồng. Bác sĩ phải khám nghiệm và nếu cần cho thử tìm vi trùng, chữa đúng bệnh. Cũng nên để ý trường hợp bé bị lãi kim. Lãi kim ở hậu môn chui qua âm hộ cũng làm bé bị “huyết trắng”! * Từ sáu tháng trở đi, bé thường sờ mó bộ phận sinh dục của mình. Lúc đó là lúc bé khám phá ra bàn tay, các ngón tay, các ngón chân – và sung sướng kéo ngón chân nhét vào miệng! Bé không hề có ý xấu nào về bột phần sinh dục. Nếu ta ngăn cấm và có thái độ lo lắng, sợ bé thủ dâm, có thể làm cho bé sờ mó nhiều hơn, hay tạo cho bé ý tưởng khinh ghét bộ phận sinh dục. Tốt hơn hết là ta thản nhiên như không và nếu cần gợi cho bé chú ý việc khác, trò chơi khác để “đánh trống lảng”. Dĩ nhiên phải giữ vệ sinh đúng mức cho bé khỏi bị hăm rát, ngứa ngáy. * Từ ba tuổi trở đi, bé biết quan sát và phân biệt sẽ ngạc nhiên, lo lắng thấy bé không giống anh chị em mình. Bé trai thấy em gái không có chim như mình bất giác giữ chặt bộ phận sinh dục vì sợ bị “cắt” mất, bé gái ngược lại có mặc cảm thua kém. Có thể bé đặt câu hỏi về sự khác biệt giữa trai gái này, và ta sẽ phải giảng giải. Lúc đó bé chưa biết lý luận, chỉ biết so sánh vì thế thái độ ta là thản nhiên, không trịnh trọng, không quan trọng hóa vấn đề, nói rằng, trái khác gái. Trai có “chim” gái có “bi”, trai tóc ngắn gái tóc dài, trai mặc áo sơ mi, gái mặc áo bông, áo đầm... bé sẽ thấy thỏa mãn. Cần nhớ là khi bé đặt những câu hỏi vè bộ phận sinh dục như vậy, bé không hề có một ý xấu nào (Nhân chi sơ tánh bản thiện mà!) Vậy ta không phải đỏ mặt bắt bé câm miệng, rầy mắng bé hoặc không trả lời để gieo ý xấu và gây tò mò thêm. T, cháu tôi, một lần nói với má nó: em Q có con chim đẹp quá, con không có, má mua cho con một con đi! Những bé hay sờ mó bộ phận sinh dục mình ở chỗ đông người thường là có điều gì đó làm bé sợ hay bực dọc – Các bé này có xu hướng thủ dâm về sau. Phải tìm hiểu nguyên nhân và giúp bé tìm lại sự yên tĩnh, nếu cần phải dùng thuốc. * Một bé phát triển bình thường, khoảng ba tuổi hay hỏi mẹ sinh em bé ở đâu. Những câu hỏi loại này luôn luôn làm cho bà mẹ khó trả lời, có khi rầy mắng oan cho bé vì thế càng làm cho bé tò mò thêm. Thái độ tốt nhất cũng vẫn là thản nhiên trả lời thực giản dị, rõ ràng, tự tin không nói dối cũng không giảng giải trịnh trọng dài dòng vì bé chẳng hiểu gì cả, cũng không nói rằng để lớn rồi sẽ biết, hoặc đánh trống lảng nhiều lần cũng không xong. Có thể nói má sinh em ở bụng, giản dị hơn, má sinh em ở đít hay khoa học hơn: chừng nào em bé lớn sẽ có một cửa mở cho bé sinh ra! Bé sẽ thỏa mãn. Câu trả lời không quan trọng bằng cách trả lời. Nếu ta lúng túng, ngượng ngùng, bé sẽ thắc mắc. Dĩ nhiên bé càng lớn, câu trả lời sẽ khác hơn. 62 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Một chương trình giáo dục sinh lý học đường có thể giúp cho cha mẹ đỡ lúng túng trong vấn đề này và hy vọng sẽ làm cho trẻ em có một quan niệm đúng đắn và lành mạnh về vấn đề tình dục vốn từ lâu theo lối giáo dục cổ truyền của chúng ta đã tạo nên những thành kiến sai lầm đáng tiếc! Hiện nay chương trình “Giáo dục giới tính” đã được dần dần đưa vào trường học phổ thông. 63 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chương 13. Bé ghiền Phải dùng đến tiếng ghiền đó mới lột tả phần nào cái tình trạng say mê kỳ cục trong vài năm đầu đời của lũ nhóc tỳ. Đứa thì mút ngón tay ngon ngọt, đứa thì mân mẹ trái tai, đứa thì khoái cái khăn tay cũ mèm quẹt qua quẹt lại trên mũi không biết chán. Thằng H con anh T thì mê cái khăn hôi hám, thằng Đ con anh Ch thì đứng ngồi chỗ nào cũng mân mê sợi dây lưng quần; con L.N hồi nhỏ thì mê sờ tóc, con K.H thì vừa bú tay vừa sờ cái mền bất hủ khai ngấy của nó... Những cái tật kỳ cục chịu không nổi! Nhiều bà mẹ chịu, không hiểu sao nó lại mê cái gối dơ dáy, bẩn thỉu như vậy được? Sao nó lại thích cái mền hôi hám như vậy? Rồi bà đem giặt phơi hoặc thay cái áo gối mới cho bé. Bé khóc suốt ngày nhất định đòi cho được cái cũ quen thuộc mới nghe. Có khi đi đâu xa cũng phải nhớ mang theo các “phụ tùng” đó cho nó. Tình trạng này thường không lâu. Phần nhiều bé bỏ khi được một, hai tuổi, nhiều khi đến ba, bốn tuổi bé mới dứt được. Các nhà y học và tâm lý nhi đồng tuy không hoàn toàn đồng ý với nhau về nguyên nhân của chứng ghiền kỳ cục này của lũ trẻ nhưng đều cho những thói quen đó là bình thường, có tính cách tâm sinh lý chớ không coi là bệnh và vì thế khuyên ta không nên quá lo âu, quá bực mình rồi phản ứng một cách mạnh mẽ gây nhiều tai hại. Có bà mẹ đã buộc chặt khuỷu tay bé lại để bé không đút được ngón tay vào miệng, bá khác thoa ký ninh thực đắng lên ngón tay bé thường nút. Kết quả, bé bứt rứt khổ sở nhưng sau đó, khi tay hết đắng, khi mở dây buộc ra, bé lại nút tay nữa, mạnh hơn trước. Lấy trường hợp bé bú tay là điển hình. Thường thường bé bú ngón tay cái, có khi bú một trong các ngón khác, có khi nhiều ngón một lúc. Ta cho đó là một thói quen xấu và tìm cách ngăn cấm. Thực ra nguyên nhân có thể rất giản dị: bé bú tay vì bé bú chưa đã thèm. Bú là một bản năng. Bé sinh ra đã biết bú và bản năng này cần được thỏa mãn, nếu không được thỏa mãn, bé sẽ phải bú tay để bù trừ. Người ta nhận thấy những bé bú sữa mẹ ít bú tay hơn những bé bú sữa bò. Vì bú sữa mẹ bé được tự do bú bao lâu tùy thích, khi hết sữa rồi bé vẫn bú chơi một lúc, bú cho “đã đời” thì thôi chứ không như trường hợp bú sữa bò, có cân lượng nhất định, khi bú xong hết bình là bé vứt bình đi vì nếu bú rán thêm, bé chỉ nút hơi và sẽ bị sình bụng, đau bụng. Khi thấy bình sữa bò cạn bà mẹ hay chị vú lấy bình sữa ra và như vậy bé bú chưa đã; hoặc núm vú cao su khoét rộng quá, sữa xuống mau bé bú mau no nhưng thời gian bú ngắn quá vẫn chưa bú đã, bé đành bú tay thêm vậy. Ông David Levy quan sát thấy những bé bú cách hai giờ một lần sẽ ít bú tay hơn bé bú cách khoảng ba bốn giờ một lần. Để chứng tỏ bú là một bản năng, ông làm thí nghiệm sau đây: ông nuôi một bầy cho con, dùng ống nhỏ giọt cho chó uống sữa, không cho bú, chúng đành bú chân, liếm lông đến rụng cả! Bú tay còn do thiếu tình âu yếm, thương yêu của mẹ. Những bé bú sữa mẹ ít bú tay có lẽ một phần cũng vì có được tình thương yêu đầy đủ. Bé được mẹ nâng niu âu yếm, ôm vào lòng mỗi khi cho bú, nói chuyện đùa giỡn với bé. Để ý ta cũng thấy những lúc bé buồn, bé thường bú tay nhiều. Bị rầy, bị mắng, bé khóc thút thít và bú tay cho đỡ tủi. Thức dậy, loay hoay một mình, không thấy có mẹ bên cạnh bé cũng bú tay cho đỡ nhớ; khi bé uể oải, đau ốm, bé bú tay nhiều hơn. Bé cũng có thể bú tay vì ganh tị. Một bé đã hết bú tay có thể bú trở lại khi thấy mẹ lo lắng, săn sóc cho 64 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn đứa em mới sinh hơn mình. Trong các trường hợp này, bú tay là nguồn an ủi của bé... (Trẻ ở vào khoảng tháng thứ tư đến thứ sáu, sắp mọc răng, ngứa nướu, hay nhơi nhơi ngón tay, bao tay hay bất cứ vật gì bé bắt được, không phải bú tay). * Như vậy tùy trường hợp, ta “chữa” hay tránh cho bé tật bú tay này. Điều quan trọng là không nên bực mình, lo lắng quá đáng. Nếu có thể được, ta cho bé bú sữa mẹ, không những vì những lý do đã nói ở bài Sữa mẹ, ở đây ta còn thấy chỉ có bú sữa mẹ mới thỏa mãn bản năng bú của bé và bé mới được thỏa mãn cả nhu cầu yêu thương. Nếu bé bú sữa bò, cần để ý soi núm vú vừa đủ để bé bú lâu chừng 10 phút mỗi bình, đủ lâu cho bé khỏi ghiền bú, cũng có thể tăng số lượng lần bú lên, thay vì ba giờ bú một lần, ta cho 2 giờ rưỡi bú một lần thì bé có thể bỏ bú tay. Nên tay núm vú mới khi núm vú cũ đã rộng quá, sữa xuống mau quá. Nếu bằng những cách này, mà không khỏi, ta đành cho bé bú núm vú cao su vậy, vì như vậy còn tốt hơn là bú tay. Dĩ nhiên, núm vú cao su phải sạch sẽ. Trường hợp bé đã lớn hơn một tuổi còn bú tay vì buồn... (bị má đánh, bị hắt hủi, ganh tị với em, ngủ dậy không ai chơi với, không có đồ chơi...) thì nên để ý săn sóc bé nhiều hơn, thương yêu bé nhiều hơn, có thể bé thiếu “sinh tố Y” đó (coi chương 24). Trong mọi trường hợp không bao giờ nên dùng những biện pháp mạnh với bé như buộc tay, thoa ớt, thoa ký ninh trên ngón tay bé. Vì như thế vô ích mà còn có hại. Ta ngăn chặn bản năng của bé không dễ mà còn khiến bé chịu nhiều ảnh hưởng tâm lý tai hại về sau. Tóm lại, các tật ghiền của bé đều rất thông thường, tự nhiên sẽ khỏi, không nên cau mày, không nên giận dữ nhất là đừng ngăn cấm bé bằng những biện pháp mạnh. 65 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chương 14. Cái núm vú Cao su Phải nhìn bé bú cái núm vú cao su một cách say sưa như thế nào mới thấy không nỡ rứt ra mà liệng đi! Một lần bắt gặp chị L. bác sĩ tại bệnh viện Nhi Đồng ném cái núm vú cao su của một bé xuống lầu, tôi thấy đau nhói trong lòng. Chị nói với bà mẹ: − Phải cương quyết liệng nó đi. Nó là nguyên nhân của chứng bệnh ỉa chảy kinh niên của con bà! Bà mẹ rơm rớm nước mắt gật đầu, bé ngơ ngác chưng hửng, rồi dáo dác nhìn quanh như muốn tìm một các gì khác thế đỡ. Bác sĩ L. hoàn toàn có lý. Cái núm vú cao su của bé mới gớm ghiếc làm sao! Nó ngả màu đen, cái khoen cũng phai màu, cái miếng plastic tròn để ngăn không cho bé nuốt cũng đầy cáu ghét. Mỗi lần nó rớt xuống đất, bé khóc ré lên, bà mẹ lại vội vàng lượm lên lấy chéo áo lau sơ một cái rồi nhét ngay vào miệng bé. Tức khắc, bé nín khóc, lim dim, sung sướng... Dĩ nhiên, một đống vi trùng trong cái núm vú của bé cũng sung sướng nhưng không lim dim, đang tìm cách tấn công bé. Bé viêm ruột, bé ho hen, bé bệnh lai rai hoài! Hầu hết các bác sĩ không đồng ý cho bé bú cái núm vú sao su là vì lý do này. Và họ có lý. Tuy nhiên một số lớn các bà mẹ thì cứ tiếp tục từ thế hệ này sang thế hệ khác, từ châu Á, châu Phi cho đến châu Âu, châu Mỹ đang cho bé bú núm vú cao su, và các nhà sản xuất núm vú cao su trên thế giới vẫn đang hốt bạc. Vậy có nên nhìn vấn đề một cách khác không? * Thường thì các bà mẹ không ai cho bé bú núm vú để chơi, các bà chỉ cho bú khi đứa bé khóc nhè, nhõng nhẽo hoài không cho họ làm việc gì hết. Nhét cái núm vú vô miệng là bé nín ngay (chắc là một hình thức “cả vú lấp miệng em” đây!). Bé ngạc nhiên lúc đầu, khoái tra lúc sau và dần dần đâm ghiền. Trẻ có thể khóc vì nhiều nguyên nhân, thường con đầu lòng các tháng đầu hay khóc nhè, khóc lúc đói bụng mà sữa chưa xuống kịp, khóc sau khi no rồi mà bú chưa đã... Trong các trường hợp đó, cái núm vú hay hơn tất cả các thứ thuốc. * Ngoài các ích lợi làm cho bé bớt khóc nhè, cái núm vú còn có thể giúp bé tránh được tật bú tay. Khi bé bú chưa đã, bé thường bú tay để thõa mãn nhu cầu bú. Nếu lúc đó ta nhét cho bé cái núm vú cao su, bé sẽ không bú tay nữa. Không nên cho bé bú bình bú không, thực ra bé cũng chẳng chịu, vì với các núm vú có soi lỗ, bé sẽ nuốt nhiều hơi và sẽ bị đau bụng. Cái núm vú cao su không có lỗ tránh được cái hại này. Những trẻ có thói quen bú tay sẽ khó bó tật xấu này, nhiều khi đến bốn tuổi chưa bỏ được, trái lại trẻ bú núm vú cao su dễ bỏ hơn. Nhiều trẻ bỏ ngay từ lúc được sáu tháng, trể lắm là một năm. Hơn nữa bú tay cũng rất dơ, vì ta có thể nấu sối núm vú cao su để khử trùng còn tay thì không thể nấu được, phải không? Ngón tay cũng bị chai cứng lại, mất thẩm mỹ và bú tay cũng thường làm cho răng hàm trên vểnh ra, răng hàm dưới thụt vào. * Dĩ nhiên không phải tôi biện hộ như thế để khuyến khích bé bú núm vú cao su! Bất đắc dĩ ta mới phải cho bú như thế. Những bé hay khóc nhè, những bé xấu đói, chưa kịp pha sữa khóc la ỏm tỏi, bé có xu hướng bú tay, bú gối hay vớ bất cứ thứ gì cho vào miệng để thỏa mãn nhu cầu bú! Trong những trường hợp đó ta “cũng đành 66 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn nhắm mắt” cho bé bú núm vú cao su vậy. Ta cũng phải giới hạn thời gian bú núm vú đến mức tối thiểu, càng ít càng tốt. Chẳng hạn, trước khi ngủ bé có thể bú một chút, nhưng bé vừa ngủ say là ta lấy núm vú ra để bé khỏi có thói quen phải có núm vú trong miệng lúc ngủ, mà vì cớ gì rớt ra là bé thức giấc. Ta cũng tập cho bé chỉ bú trong nhà, không bú lúc ra đường. Nên nấu sôi để sát trùng mỗi ngày, nên có sẵn vài ba cái núm vú để nếu bé làm rớt ta thay ngay. Nhúng núm vú trong dung dịch thuốc tiêu mặn để tránh đẹn. Khi bé lên sáu tháng ta bắt đầu tập cho bé bỏ bú núm vú từ từ, bỏ một hai cữ rồi dần dần bỏ hẳn. Để tự bé, phải lâu lắm bé mới bỏ được. Hình như những người lớn thích ngậm ống vố, ống điếu cũng là một dạng của cái ghiền núm vú cao su thuở xa xưa! 67 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chương 15. Bé ngủ Bé phải ngủ bao nhiêu giờ mỗi ngày mới đủ? Câu hỏi thức vô duyên vì chỉ có bé mới biết nó cần ngủ mấy giờ và ngủ vào lúc nào. Nếu ta biết một trẻ sáu tháng phải ngủ 12 giờ một đêm, không lẽ bé ngủ hơn 12 giờ là dựng cổ dậy, còn ngủ chưa đủ 12 giờ là bắt nằm nhắm mắt cho đủ giờ sao? Nhưng nhiều bà mẹ than phiền – có khi sợ hãi nữa – vì thấy sao bé ngủ hoài; bà khác lại ốm o gầy mòn vì bé không chịu ngủ hay bé ngủ vào ban ngày còn ban đêm thì thức suốt đêm. Vì thế có lẽ ta nên biết đại khái thời gian ngủ trung bình của một bé khỏe mạnh để tiện việc so sánh với bé. Trong mấy tháng đầu, bé ngủ từ 16 – 20 giờ mỗi ngày; được 1 tuổi bé ngủ khoảng 14 – 16 giờ mỗi ngày; lên 2 tuổi ngủ 14 giờ và tới 6 tuổi khoảng 12 giờ. Đó chỉ là những con số trung bình. Có bé cần ngủ nhiều, bé ngủ ít thôi – người lớn cũng vậy – nếu chúng vẫn khỏe, vẫn ăn, vẫn chơi thì không có việc gì phải lo ngại cả. Cứ để cho bé ngủ tùy thích là tốt nhất. * Những tháng đầu thường bé bú no là ngủ ngay. Nếu bé bú xong mà không ngủ, còn cằn nhằn, bứt rứt thì chắc bé còn đói, hoặc mẹ thiếu sữa, hoặc bình sữa pha không đủ. Có khi bé bị đau bụng vì ta quên giúp bé ợ hơi sau cữ bú, cũng có khi vì ăn không tiêu. * Càng lớn lên bé càng ít ngủ đi. Từ một tuổi bé ngủ ngày hai giấc và từ 2 tuổi bé có thể chỉ ngủ một giấc vào ban đêm. Vào thời kỳ này, thời kỳ nhiều biến chuyển tâm lý phức tạp, bé thường phản kháng ba má, ganh tị với em, hờn giận, lo sợ, ác mộng, bé ngủ không điều độ như trước, khó ngủ hay có thể mất ngủ nữa. Bác sĩ sẽ tùy trường hợp mà cho một loại an thần nhẹ, nếu cần. * Khi ngủ, có bé thích nằm sấp, bé nằm ngửa. Có người cho là bé nằm sắp ngủ ít giựt mình hơn, dễ ngủ hơn là nằm ngửa và trong trường hợp bé bú nhiều hơi thì nằm sấp làm cho bé bớt đau bụng, dễ ngủ. Có bác sĩ còn cho rằng ngủ nằm sấp có cái lợi nữa là nếu bị ọc sữa, sẽ không bị ngộp thở như khi bé nằm ngửa. Nằm sấp hay nằm ngửa cũng chẳng phải là vấn đề, có điều nếu bé nằm ngửa nên để ý thay đổi thế nằm để đầu bé không bị méo mó vì nằm mãi một bên. (Nhưng nếu đã lỡ méo chẳng hại gì cho sự phát triển của bé vì xương sọ bé vẫn còn dãn nở và đầu bé sẽ bình thường lại về sau này). * Dù sao nên cho bé ngủ đúng giờ, như thế có lợi cho ta hơn. Khi bé còn nhỏ, bé muốn ngủ thức lúc nào tùy ý nhưng khi bé lên một ta có thể tập cho bé ngủ đúng giờ được. Như vậy khỏe cho ta nhiều hơn là bé ngủ bữa sớm bữa muộn. Tập không khó. Sau khi bé ăn no, nghỉ ngơi một lúc, lau tắm sạch sẽ là bắt vào giường ngủ. Cương quyết một chút bé sẽ nghe ta. Vài ba đêm liên tiếp bé sẽ tự nhiên tới giờ đó là ngủ. * Tiếng động ồn ào, ánh sáng chói chang làm bé khó ngủ. Tuy vậy, có bé vẫn ngủ dễ dàng. Theo tôi, không nên tập cho bé khó tính. Làm sao bé có thể ngủ chỗ ồn cũng được, chỗ im lặng cũng được, làm sao ngủ dưới ánh đèn cũng được mà ngủ tối cũng được thì sẽ dễ dàng cho bé hơn. Tất cả chỉ tùy thói quen mà thôi. Có nhiều bé chỉ quen ngủ trên chiếc giường khai ngấy của nó, với chiếc gối cũ xì và cái 68 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn mền hôi hám của nó. Ở một nơi khác sạch sẽ sang trọng hơn chúng sẽ mất ngủ. Thực khó mà tập cho bé thích ứng với mọi hoàn cảnh được. Xa cái “ổ” của nó, nó cũng xao xuyến khó ngủ một chút, ta phải chập nhận vậy. Nếu có một phòng riêng cho bé vẫn tốt hơn là phòng chung, nhưng với điều kiện sinh sống của chúng ta, bé ngủ riêng ở một giường khác cũng đã là quý. Không nên cho bé ngủ chung với má vì bé sẽ “đeo dính” má hoài. Dù sao một chỗ ngủ thoáng, mát, yên tĩnh, bóng tối vừa phải, bao giờ cũng tốt cho giấc ngủ của bé hơn. * Nhiều bé hay thức giấc giữa khuya, loay hoay một lúc, chúng lại ngủ lại. Nhưng nếu bà mẹ nhạy cảm quá, bé vừa cục cựa đã chạy lại vỗ về thì bé sẽ nhõng nhẽo đòi hỏi đủ thứ. Nhưng khi bé thức dậy lâu, vì đói hay vì tiểu ướt nệm hay vì tiêu trong quần mà bà mẹ không để ý gì cả thì cũng đáng trách. Từ hai tuổi trở đi, bé thường thức giấc nửa đêm chạy vào giường mẹ. Có bác sĩ khuyên nên tức khắc dẫn bé về giường, cương quyết không cho bé ngủ chung bé sẽ quen đi. Nhưng thường thì vì bé bị một cơn ác mộng hoặc đau ốm hay có điều gì kinh khủng, sợ hãi nên bé đến cầu cứu. Trong những trường hợp đó, ta phải giúp bé, hoặc cho bé ngủ với ta một lúc cho say rồi lại bế bé vào chỗ cũ của bé hoặc ta đưa bé về giường chờ đợi ở đó cho bé ngủ quên đã. Đuổi xua bé trong trường hợp đó thực tội nghiệp! 69 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chương 16. Bé hay giựt mình Bé sơ sinh nào cũng dễ giựt mình khi nghe một tiếng động mạnh hay bị thay đổi vị trí đột ngột. Tuy nhiên, có những bé rất nhạy cảm, quá nhạy cảm: một tiếng động nhẹ, một tiếng nói hơi lớn cũng đủ làm cho bé giựt nẩy người. Đặt bé trên một mặt phẳng cứng như mặt bàn, mặt ván, bé loay hoay rồi sợ hãi khóc thét lên vì có cảm giác bất an. Các bé này thường khó ngủ, trằn trọc, hay thức giấc trong đêm và lúc tắm thường rất sợ hãi nếu bị nhúng ngay vào thau nước. Nguyên nhân một phần do ảnh hưởng của di truyền, một phần do thần kinh bé quá nhạy, quá non nớt. Người ta thường thấy chứng này ở các bé sinh thiếu tháng hoặc sinh mà mẹ phải mổ. Cách điều trị rất đơn giản: tạo một không khí yên tĩnh trong phòng bé, đặt bé nằm trên nệm mềm, có gối tấn chung quanh, cũng có bé thích nằm úp sấp vì như thế, cảm thấy an toàn hơn. Lúc ẵm bồng bé nên từ tốn, không quá đột ngột, và nên ôm chặt bé vào lòng. Lúc tắm cho bé nên đặt bé trên gối mẹ mà không thả bé vào thau nước một mình. “Bệnh” tự nhiên rồi cũng hết khi được 3 tuổi trở đi, lúc đó thần kinh bé đã hoàn chỉnh, già giặn hơn. 70 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chương 17. Bé khóc Các nhà văn, nhà thơ thường kết tội cuộc đời bằng cách dẫn chứng là bé mới sinh ra đã khóc rồi! Nguyễn Gia Thiều thì đã mang tiếng khóc ban đầu mà ra, Nguyễn Công Trứ thì mới sinh ra thì đà khóc chóe, trần có vui sao chẳng cười khì! Nhưng đối với bác sĩ, các nữ hộ sinh, tiếng khóc của bé là một niềm vui lớn: bé sống! Nói cách khác, bé không khóc thì bé chết hay nếu không chết thì sau này cũng khờ dại, ngu đần kém thông minh... Tưởng tượng một cánh dù không mở khi người nhảy dù tung mình ra khỏi phi cơ! Đứa bé “tung mình” ra khỏi lòng mẹ, từ môi trường nước sang môi trường khí, nếu không khóc, phổi không “nở bung” ra, không thở được không khí, chắc là chết, nếu thoát cũng què quặt tinh thần! Tiếng khóc ban đầu đó rất cần thiết, vì thế nếu bé không khóc một cách tự nhiên, người hộ sinh sẽ làm mọi cách cho bé khóc càng sớm càng tốt. Họ hút đàm nhớt để khai thông đường hô hấp, họ chà xát da bé bằng cồn để kích thích hô hấp, họ đét vào đít bé nữa cho bé khóc! (Thời kỳ nằm trong bụng mẹ, bé không thở bằng phổi mà thở bằng lá nhau, cũng như con cá thở bằng mang vậy). Sinh ra rồi, khóc còn cần thiết cho bé hơn. Bé chưa biết nói, khóc là một thứ tiếng nói đặc biệt, báo cho bà mẹ biết là bé đang đói, bé đang bị ướt, bị đau, bị mệt, bị bệnh... hay có khi khóc chơi cho vui, cho nở phổi – như chúng ta thường nói. Một gia đình không có tiếng khóc trẻ thơ buồn biết bao! Các bà mẹ thật tài tình, chẳng cần đọc sách dạy nuôi con, các bà cũng tự nhiên “nghe” được thứ tiếng nói đặc biệt đó của con. Chỉ một thời gian ngắn, bà đã phân biệt tiếng khóc nào là bé đói, bé đau bụng, bé bị ướt (vì tiêu, tiểu)... và tiếng khóc nào là bé nhõng nhẽo (đòi bồng bé). Nhưng lúc ban đầu, vài tuần hay nhiều lắm là một vài tháng đầu, bà có hơi lúng túng một chút. Khi bé khóc, bà mẹ hơi hoang mang, nếu khóc nhiều bà đâm ra sợ hãi! Bé chưa nó? Bé bị ướt? Bé đau bụng? Bé bị kim đâm phải? Bé bệnh? * Nếu là một bé bú sữa mẹ, thấy bé khóc nhiều, bà mẹ chỉ việc cho bé bú nữa thử xem, nếu bé nút mạnh, khoái trá, nín khóc ngay, và khi bé bú xong lăn kềnh ra ngủ thì đúng là bé khóc vì đói! Bình thường sữa mẹ tăng theo nhu cầu của bé, bé bú nhiều thì sữa ra nhiều, trong một vài thời kỳ, người mẹ bỗng nhiên ít sữa, chẳng hạn như lúc lo lắng, mệt mỏi... bé bú chưa đủ no và khóc đòi bú thêm. Nếu bú bình, ta thấy bé sắp đến giờ bú thì khóc, là khóc đòi bú nhưng bú xong vẫn ray rứt, không chịu ngủ hoặc ngủ rồi thức giấc sớm hơn thường lệ thì chắc là bé còn đói. Nếu nhiều ngày liên tiếp như vậy, ta phải tăng phần sữa cho bé, không cần căn cứ vào bản phân lượng trung bình vì có bé bú nhiều, bé bú ít. Bé bú no rồi vẫn khóc có thể khóc vì bú chưa... đã thèm, vì núm vú soi lỗ lớn quá, sữa xuống nhanh quá. * Phần lớn bé không chịu được ướt, mỗi lần đái hay ỉa ướt tã là bé khóc liền. Lau khô, thay tã sạch, bé nín ngay. Nhưng cũng có bé không khó chịu vì vụ ướt đít này, vẫn ngủ tỉnh bơ. * Bé cũng thường khóc vì đau bụng hay vì ăn không tiêu (xem Bé ăn không tiêu). * Nếu bé cứ khóc dai dẳng, cằn nhằn khó chịu thì nên để ý xem bé có ốm đau gì không? Nếu bé thêm nghẹt mũi, chảy nước mũi, ho thì bé cảm rồi đó. Có khi bé mệt mỏi vì đi xa, vì ồn ào, vì lạ chỗ cũng khóc. 71 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn * Nhiều bé khóc đêm (khóc dạ đề), nhất là những đứa con đầu lòng, làm khổ ba má không ít, vì thần kinh bé còn non nớt dễ bị khích động. Nếu bé vẫn khỏe mạnh, bình thường thì không nên lo lắng gì cả. Bé sẽ hết sau một thời gian ngắn khoẳng 3 tháng. Nếu cần có thể dùng vài loại thuốc an thần nhẹ của trẻ con và các loại calci theo hướng dẫn của bác sĩ. * Một đôi khi bé khóc vì kim chích, xóc dầm... nhưng rất hiếm. Dù sao cũng nên kiểm tra cẩn thận. * Một thứ khóc khác cũng nên để ý là bé khóc vì nhõng nhẽo... Các bé được nuông chiều thái quá, lúc nào cũng bồng bế trong mình, ru trên tay, trên võng quen thói, lúc bỏ ra là khóc – nhưng cũng có khi vì thiếu “sinh tố Y”, (xem Sinh tố Y). Dù sao, ở trẻ sơ sinh, khóc không mấy quan hệ như ở bé lớn. Khi một bé 8 – 12 tháng khóc đột ngột là phải cảnh giác, có thể là một bệnh nặng! 72 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chương 18. Bé đau bụng Khi một bà mẹ ẵm một đứa bé 2 tháng đến khai với bác sĩ là “cháu bị đau bụng?”, nếu bác sĩ hỏi lại: “làm sao bà biết cháu đau bụng? Thì bà sẽ ấp úng, không giải thích được. Bà biết vì trực giác, vì kinh nghiệm, hay nói một cách khác là trực giác kinh nghiệm, có lẽ thế. Đau bụng thì có thiên hình vạn trạng. Biết bao nhiêu bệnh đều có thể có chứng đau bụng, từ thứ bệnh ăn không tiêu, trúng thực... đến bệnh nghẹt ruột, viêm ruột dư... phải mổ cấp tốc. Bác sĩ hỏi han cặn kẽ, khám nghiệm cẩn thận, đôi khi phải siêu âm, chụp phim, phải thử máu, vậy mà có lúc phải chờ... mổ bụng ra mới biết được bệnh! “Đau bụng” rắc rối như thế vì ở bụng có rất nhiều cơ quan, nào ruột, gan, bao tử, tụy, lách, thận, bàng quang... đều có thể đau. Một bệnh tổng quát nào đó cũng có thể gây rối loạn bộ tiêu hóa, làm đau bụng, ói, tiêu chảy hay bón. Nói như vậy, mục đích là để đánh tan cái tâm lý coi thường chứng đau bụng. Nó không phải là một thứ bệnh thông thường đâu. Nó rắc rối. Nó nguy hiểm. * Một bé khoảng 1 – 2 tuổi đang ăn chơi, khỏe mạnh, đột nhiên đau ngất từng cơn, lăn lộn thì phải coi chừng lồng ruột. Sau đó, mới có triệu chứng ói mửa, tiêu ra máu... Vì thế, đau bụng là dấu hiệu đầu tiên, mà bác sĩ sẽ căn cứ trên tính chất của cơn đau để định bệnh sớm, hầu cứu chữa kịp thời. Một bé trai mang chứng sa một bẹn lâu này vẫn không sao, chỉ nổi u một cục ở háng khi to khi nhỏ, rồi bỗng dưn đau bụng, lăn khóc, dỗ không nín thì phải nghĩ ngay tới chứng sa ruột bị thắt nghẽn, là phải can thiệp ngay để cứu bé. Rồi một bé khác hơi đau bụng ở hố chậu phải, hâm hấp sốt, ụa, bón hoặc tiêu chảy... thấy không có gì quan trọng nhưng rất có thể bé bị viêm ruột thừa! * Một bé vài ba hôm lại kêu đau bụng, đâu âm ỉ, không rõ ràng hoặc xung quanh rún thì có thể chỉ vì sán lãi. Những bệnh tổng quát khác cũng thường gây đau bụng như cảm, cúm, đau cổ họng, nóng sốt, lúc đó bộ tiêu hóa trở thành xấu, không tiêu nổi thức ăn! Cũng nên kể các bệnh thương hàn, sốt xuất huyết cũng làm đau bụng nhiều. (Xem các bài sau). Trường hợp các bé đã lớn, thích ăn bậy, thì đau bụng vì trúng thực là thường: dưa hấu, xoài, đu đủ, kem, bánh ngọt... Đau bụng và ói, ỉa. Các bà mẹ cũng biết ngay con mình đau bụng vì trúng thực vì nhiều khi... chính bà cũng tham dự vào bữa ăn đặc biệt đó! Cho nên phải để ý đến vấn đề vệ sinh an toàn thực phẩm! * Đau bụng ở trẻ sơ sinh thường là do bú không tiêu, hoặc do sữa hoặc do sự pha chế không đúng cách, (pha đặc quá) hoặc bé bị cho ăn bột nhiều quá. * Một thứ đau bụng khác ở bé trong khoảng thời gian từ lúc mới sinh đến 3 – 4 tháng mà một số các bà mẹ rất khổ tâm vì bé cứ khóc hoài, khóc mấy giờ liền, dỗ ru đủ kiểu đủ cách cũng chỉ nín một chút rồi lại khóc. Thường thường, những cơn đau bụng đó (gọi là đau bụng hồi 3 tháng) do nhiều nguyên nhân mà nguyên nhân chính là do bé nuốt quá nhiều hơi vào bụng lúc bú và lúc khóc. Hơi làm căng bụng, đau ấm ách mãi, đến khi nào hơi “xì” ra hết thì bé mới dễ chịu trở lại. Bé nuốt hơi nhiều có thể vì núm vú soi nhỏ quá, khi bú é phải rán sức nút và hơi theo vào. Ngược lại, núm soi lỗ to quá hay cầm bình bú nghiêng thì hơi trong bình cũng theo vào bụng bé nhiều. Bé đau thì khóc, khóc càng to thì càng hít nhiều hơn vào bao tử, lại đau, rồi 73 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn khóc và cái vòng lẩn quẩn tiếp tục. Bé khóc hằng giờ là vì thế. Muốn tránh tình trạng này trước hết phải soi núm vú cho vừa, không nhỏ mà cũng không lớn. Lúc bú, dựng đứng bình bú để khí không chui vào bụng bé. Bé bú xong, xốc bé lên, vuốt hay vỗ lưng cho bé “ợ hơi”. Khi bé dãy dụa, khóc lóc, làm hơi xì ra ở hậu môn cũng đỡ cho bé lắm! Có thể cho bé nằm sấp, đỡ đau bụng và giúp hơi ra mau. Sau cùng mà không khỏi thì còn một cách là ẵm đến bác sĩ để khám xem có phải dấu hiệu của bệnh còi xương sớm không. Nên cho trẻ bú sữa mẹ. Trẻ bú mẹ không bị nút nhiều hơi gây đau bụng như trẻ bú bình. * Cũng nên nói thêm về chứng đau bụng ở trẻ do những xúc cảm quá mạnh như quá giận dữ, lo lắng, quá vui mừng. Lúc đó bao tử, ruột co thắt lại và bé bị đau. Y học ghi nhận những trường hợp đau bụng sáng thứ hai của các bé ở tuổi đi học mà làm biếng muốn ở nhà, có bé đau bụng vào ngày tựu trường... 74 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chương 19. Bé nức cụt Nức cụt là do sự co thắt từng cơn của cơ hoành khi thần kinh của cơ này bị kích thích. Bé thường bị nức cụt sau mỗi cữ bú, nhất là vào những tháng đầu. Có thể là vì sữa chảy mau quá bé nuột không kịp hay vì bé chưa có “kinh nghiệm” bú. Ở trẻ con chứng nức cụt không có gì nguy hiểm, năm ba phút sau tự nhiên hết. Có thể cho bé uống vài muỗng nước cũng hết nức cụt. Khi uống nước bé nín thở và thần kinh cơ hoành không còn bị kích thích nữa. Nếu bé nức cụt quá lâu hằng giờ thì phải mang bé đến bác sĩ. Trong khi chờ đợi, có thể dùng một loại an thần nhẹ cho bé ngủ cũng hết nức cụt. Tôi thường thấy các cụ già ngắt đuôi lá trầu dán lên trán bé khi bé bị nức cụt, cách này chắc là để làm an lòng cho bà nội hay bà ngoại đang lo lắng đó thôi, chớ tự nhiên không làm gì cả bé cũng khỏi. Ở trẻ lớn chứng nức cụt phiền phức hơn, nếu nức cụt quá lâu thì ngoài những nguyên nhân cơ thể còn có nguyên nhân tâm lý khá phức tạp. 75 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chương 20. Bé ợ hơi Có bé bú xong no nê rồi mới ợ hơi vài lần như để diễn tả... sự thỏa mãn. Có bé ợ hơi giữa cữ bú, rồi mới bú tiếp, nhưng có bé không ợ hơi được và hay bị đau bụng cẳn nhẳn hoài. Khi nút sữa, bé cũng đồng thời nuốt vào bao tử một số không khí. Chất hơi này nếu khá nhiều sẽ làm căng bao tử và bé bị đầy bụng. Khi ợ hơi, bé tống được lượng khí tai hại đó ra. Bú sữa mẹ bé ít khi bị nuốt hơi như là bú bình. Vì nếu ta không cẩn thận cầm bình bú dựng đứng sao cho lúc nào núm vú cũng ngập sữa thì bé sẽ bị nuốt thì bé sẽ bị nuốt rất nhiều hơi. Nếu bình để nghiêng nhiều, chỉ một phần núm vú có sữa, phần kia sẽ là không khí và bé bị nuốt rất nhiều khí. Tốt hơn sau mỗi cữ bú, dù bú mẹ hay bú bình, cũng nên giúp bé ợ hơi ra. Có nhiều cách làm bé ợ hơi. Có bà thì để bé ngồi rồi ấn nhẹ ở vùng bao tử, ép hơi lên. Có bà xốc bé lên vai, ép bụng vào ngực mình vuốt lưng cho bé ợ. Nếu bé vẫn chưa ợ hơi, đặt bé nằm ngửa một lúc cho khi tụ lại một chỗ rồi xốc bé lên, bé sẽ ợ hơi. Dĩ nhiên, có những bé không ợ hơi mà cũng chẳng khó chịu gì cả thì ta chẳng cần ép bé phải ợ. Bé lớn hơn, chứng ợ hơi ngoài ly do nuốt nhiều hơi còn có thể do ăn không tiêu. Thức ăn có nhiều bột, đường, đọng lâu ở bao tử, lên men, bốc hơi. Hơi ợ ra nghe chua và có khi bé còn bị ói mửa nữa 76 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chương 21. Bé đổ mồ hôi. Bà mẹ nào cũng lo lắng khi thấy con mình đổ mồ hôi, nhất là thứ mồ hôi đổ ban đêm, ướt cả áo quần mà các bà gọi là mồ hôi trộm, nghĩa là đổ một cách không “đàng hoàng” tí nào cả, đổ lén lút, bất ngờ trong lúc bé đang ngủ! Gọi như vậy các bà đã mặc nhiên phân biệt thứ đổ mồ hôi vì nóng nực hay vì bệnh! Ai cũng biết nóng nực thì mồ hôi ra nhiều. Sự ra mồ hôi này mục đích làm bốc hơi nóng mau lẹ, điều hòa thân nhiệt và thải chất bã. Cấu tạo của mồ hôi cùng gần gần như nước tiểu. Khi trời lạnh người ta ít đổ mồ hôi thì người ta tiểu nhiều hơn. Không ai lo lắng khi thấy vì bé nóng nực mà đổ mồ hôi. Nhưng nếu ta mặc cho bé hai ba lớp áo quần, thêm khăn thêm mền “để tránh gió” làm bé đổ mồ hôi hột rồi than phiền thì thực là vô lý, phải không? Khi bé bị bệnh nhiệt độ lên cao bé cũng xuất mồ hôi. Trong bệnh sốt rét, đổ mồ hôi là một chứng quan trọng ở trẻ con, dù không có cơn run. Bệnh lao phổi cũng đổ mồ hôi đêm, dĩ nhiên, còn có những triệu chứng khác như nóng dai dẳng, gầy ốm... Bệnh sốt xuất huyết cũng có chứng xuất mồ hôi như thế, thường có kèm theo các triệu chứng khác, dễ nhận biết. (Xem Sốt xuất huyết). Thứ mồ hôi tôi định nói ở đây là chứng đổ mồ hôi trộm ở trẻ con, không bệnh tật, vẫn khỏe mạnh, ăn chơi, lớn đều nhưng đêm nào mồ hôi cũng ra ướt tóc, ướt áo, làm bà mẹ lo lắng và bực mình. Nguyên nhân của chứng này là hệ thần kinh của bé chưa hoạt động hoàn hảo. Bé dễ bị xuất mồ hôi thình lình, vô cớ. Bình thường từ ba tuổi trở đi, tự nhiên chứng bệnh này sẽ khỏi. Một vài loại thuốc ngăn chặn tức khắc sự xuất mồ hôi có thể làm cho bà mẹ vui lòng và “ông thầy” nổi tiếng nhưng thường có hại cho trẻ, không nên dùng. Cần khám để phát hiện bệnh còi xương, một trong những nguyên nhân gây đổ mồ hôi nhiều ở trẻ. Suýt nữa tôi quên nhắc lại một thành kiến sai lầm rất thường có ở các bà mẹ khi thấy bé có nổi những đốm trắng trên da, và cho là ban trắng, rồi đi hết thầy ban này đến thầy ban khác, hết thầy Ba đến bà Sáu cũng không khỏi. Thực ra đó chỉ là những đốm mồ hôi đọng lại ở lỗ chân lông. Khi bé bị nóng sốt, đau yếu, ta ít tắm, ít lau cho bé, những giọt mồ hôi đọng lại ở ngoài da thành những đốm trắng. Có khi bị nhiễm trùng thành các nhọt mủ nhỏ, chỉ cần lấy bông gòn tẩm cồn lau là bao nhiêu “ban trắng” đi cả. Phải tắm rửa thường cho bé. Bé càng nhiều mồ hôi càng phải lau rửa thường. Dù bé bị bệnh cũng nên tắm bằng nước ấm cho da được sạch sẽ. Da sạch thì có chỗ cho mồ hôi tiết ra và bệnh càng mau khỏi. Nên nhớ trẻ không chỉ thở bằng mũi mà còn “thở” bằng da nữa! 77 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn Chương 22. Bé tiểu tiện Người ta có thể nín đi cầu lâu được nhưng khó nín “tè” lâu. Bé cũng vậy, sự kiểm soát bàng quang (bọng đái) chậm và khó khăn hơn là kiểm soát trực tràng. Hồi hai tuổi, nhiều bé đã hết ỉa bậy, nhưng vẫn tiếp tục đái bậy, nghĩa là đái trên giường, đái trong quần, đái bất cứ ở đâu, bất cứ lúc nào. Khi bọng đái đầy, phản xạ thần kinh cho phép bé “tè” một cách tự động, vô thức. Vì thế bé chưa biết báo tin cho mẹ hay. Sau một tuổi rưỡi, bé đã bắt đầu biết “nín tè” chút đỉnh, nhất là ban đêm, nhờ bàng quang đã phát triển khá hơn trước và nhờ đêm tối, khi bé ngủ, thận lọc ít nước tiểu hơn. Từ một đến hai tuổi, bé đã biết báo cho mẹ khi mắc tiểu nhưng thường thì bé báo tin... hơi trễ, nghĩa là bé đã tè trong quần rồi mới kịp hô hoán lên cho mẹ hay. Đừng mắng bé hư! Bé có thiện chí lắm rồi đó nhưng bé không mau lẹ bằng... cái bàng quang đó thôi. Ta nên khen ngợi bé và những lần sau bé sẽ báo tin kịp lúc. Bà mẹ có bổn phận nhắc bé đi tiểu. Ở tuổi này, cứ vài giờ ta có thể nhắc bé tiểu một lần vì tính bé mê chơi, lúc đái xè ra rồi mới kịp hay! Từ hai tuổi rưỡi đến ba tuổi, bé thường đã có thể tự mình đi tiểu, tự cởi quần và tự mặc lại, lúc đó ta có thể coi như bé đã... trưởng thành về phương diện vệ sinh. Tuy vậy cũng trong khoảng thời gian này có nhiều biến chuyển tâm lý khiến bé ở dơ trở lại. Chẳng hạn ở khoảng hai tuổi, một bé vẫn ngoan ngoãn nghe lời mẹ bỗng trở chứng, làm ngược lại ý mẹ. Tiếng nói trên miệng bé bây giờ là “không”! Gì cũng không! Một bé vẫn ngoan ngoãn ngồi bô khi má bảo thì lúc này có thể “không” và tè trong quần sướng hơn! Đó là thời kỳ bé đang phát triển cá tính. Bé muốn độc lập với mẹ đó! Ta cứ tự nhiên. Bé ngoan ngoãn trở lại. Đừng rầy la bé vì bé sẽ sung sướng thấy mẹ bực mình – thấy bé trở nên quan trọng – nhưng bé sẽ lo sợ thực sự khi mẹ nổi giận lên đánh mắng bé. Có bé đã sạch sẽ từ lâu nhưng khi có thêm một đứa em, thấy mẹ lo lắng săn sóc cho em nhiều quá, em đái trong quần cũng không bị rầy la bèn... đái trong quần như em để được mẹ săn sóc. Dĩ nhiên, nếu bé bị đòn, bé sẽ ngạc nhiên ghê lắm, cho ta là bất công và sinh ra ghét em. Một bé hai tuổi, biết ngồi bô và được má khen ngợi, khoái chí có thể sẽ cứ năm đến mười phút lại đòi ngồi bô một lần, dù không để làm gì cả (hành động này của bé có khi làm ta bực mình, nhưng không lâu bé sẽ hết). Nhiều bé quen ngồi bô sẽ không chịu đái ở chỗ nào khác ngoài cái bô... thân yêu của bé. Cái đó phiền lắm vì khi mắc tiểu quá, gặp chỗ lạ bé sẽ tiểu trong quần, vì thế dù có lệnh cấm... đái đường thỉnh thoảng ta cũng nên tập cho bé đái bất cứ chỗ nào kể cả đái đường hay đái gốc cây để bé quen tính dễ chịu, không bo bo đòi cái bô mới chịu đái. Sau đây là một vài chuyện “lôi thôi” vè đái thường có ở bé. Đái són: Đó là chứng đái nhiều lần, mỗi lần một chút, không thẳng một hơi. Có người gọi là đái láo. Có thể bé mắc bệnh nhiễm trùng hay có tật ở đường tiểu tiện. Phải khám và chữa trị. Tuy nhiên, cũng có thể do nguyên nhân tâm lý. Khi bé giận dữm, sợ hãi hay vui mừng quá bé cũng có thể “són” trong quần. Có bé thấy mẹ rút cây roi là đã són ra quần. Đái nhiều: Đái một lượng nước tiểu nhiều và đái nhiều lần, có thể do nguyên nhân nhiễm trùng hoặc nặng hơn, trong chứng bệnh đái đường (ăn nhiều, uống nhiều, đái nhiều) hoặc đái nước trong, đái tháo nhạt. Chứng này bé đái mỗi ngày cả 78 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn chục lít nước, lợt hơn nước tiểu thường, gần như nước trong, do thiếu chất kích thích tố ADH của nảo thùy, nên cơ thể không giữ được nước. Trường hợp này ở trẻ con rất hiếm, phải thử nước tiểu và chữa trị tại bệnh viện. Chứng đái nhiều cũng thường có nguyên nhân tâm lý – nhưng chỉ trong một thời gian thôi – khi quá lo sợ, quá bực mình cũng có thể đái nhiều. Người ta để ý các học sinh nhiều xúc cảm, khi bị gọi khảo bài thường... mắc tiểu hoài, xin đi hai ba lần thì thầy không cho, càng lo sợ, càng bực mình, càng mắc tiểu. (Các lực sĩ trước giờ tranh tài cũng bị chứng này). Mùa lạnh bé đái nhiều hơn lúc trời nóng và một vài loại thuốc... cũng gây chứng đái nhiều phải tránh như rễ tranh, mía lau, mã đề... Đái khó: Đái khó vì bị tật dư da bao hoặc hẹp da bao qui đầu, mỗi lần bé đái, da bao phồng lên nước tiểu đọng lại, khó đái. Nước tiểu dính ở nệm, “ra”, làm hăm rát, nóng đỏ hạ bộ bé. Phải giặt giũ và nấu sôi các tấm “ra”, mền bị dơ. Khi bị cảm sốt, nóng, nước tiểu đậm đặc, vàng lại, và bé có thể đái rát, đau. Khi bé bị tiêu chảy mất nhiều nước, khi bé bị đổ mồ hôi nhiều... bé cũng đái ít lại, gắt. Trong các trường hợp này tốt nhất là cho bé uống thật nhiều nước. Khám bác sĩ nếu cần. Đái đục – đái máu: Phải mang bé đến bác sĩ hay bệnh viên ngay – đái đục thường do nguyên nhân nhiễm trùng ở bộ tiết niệu. Bác sĩ sẽ cho thử nước tiểu tìm bệnh. Có khi đó là mủ, có khi là vi trùng hay chất đản bạch, có khi chỉ là những tinh thể phosphate không mấy quan trọng. Đái ra “xì dầu” (đái huyết sắc tố) thường do trúng độc, phải được chữa tại bệnh viện. Đái dầm: Một bé đái ướt giường ban đêm trong lúc ngủ không gọi là đái dầm nếu bé chưa đến ba tuổi. Thực vậy, dưới tuổi đó, hệ thần kinh bé chưa phát triển đầy đủ, bàng quang cũng chưa phát triển hoàn chỉnh, bé đái ướt giường trong lúc ngủ là thường. Trên thực tế, có những bé mới một hay một tuổi rưỡi đã sạch sẽ rồi, nhưng có những bé trễ hơn. Con gái hết đái bậy sớm hơn con trai và người ta cũng thấy các bé nhạy cảm, thông minh – thuộc loại thần kinh – thường chậm hơn các bé ù lì, trầm lặng. Các bé nhạy cảm, thông minh dễ bực mình, hay bướng bỉnh nên bàng quang của bé cũng dễ co thắt hơn, tuy vậy không nên suy ra rằng nhưng bé đái dầm đều... thông minh hơn người. Quá ba, bốn tuổi, bé vẫn đái ướt giường trong cơn ngủ thì bé đái dầm rồi đó. Cũng cần để ý trường hợp bé đã thức dậy nhưng làm biếng không chịu đi ra ngoài và trường hợp bé có bệnh tật ở đường tiểu tiện. Trường hợp sau này bé đái hoài, đái cả khi ngủ lẫn khi thức, cả ngày lẫn đêm, hoặc đái rát, đái khó. Phần lớn đái dầm có nguyên nhân tâm lý. Những bé thần kinh căng thẳng, xung đột tình cảm, không được yêu thương săn sóc (vừa có thêm đứa em)... thường đái dầm để kêu gọi tình thương của ba má. Có bé vì đi xa nhớ nhà, có bé sau bữa chơi giỡn quá sức ồn ào hay xem phim khủng khiếp đái dầm vì thần kinh bị khủng hoảng quá độ. Từ bốn, năm tuổi trở lên mà bé vẫn còn đái dầm thì hơi rắc rối rồi đó. Chắc phải có một nguyên nhân tâm lý sâu xa chẳng hạn có những xung đột chống đối với mẹ trong tiềm thức. Một bà mẹ quá nghiêm khắc cứng rắn, không cho bé phát triển cá tánh, bé sẽ phản ứng lại một cách vô thức trong giấc ngủ là đái dầm. Một ông cha hững hờ không chú ý tới bé cũng vậy. Những xung khắc với anh em, với bạn bè ở trường, với cô giáo khó tánh... Cần chú ý là bé đái dầm thường rất tự ái, bé luôn luôn ước muốn hết đái dầm, nhưng ý thức không thắng nổi tiềm thức và bé càng lo càng sợ càng đái. Bắt bé thức nửa đêm, bắt bé không được uống nước buổi chiều, bắt bé giặt “ra”, giặt quần, 79 Tủ sách Nuôi con – http://sachx.com https://thuviensach.vn