🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Thiết Kế Vac Cho Mọi Vùng (Nguyên Lý Và Mô Hình) Ebooks Nhóm Zalo https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn Héi ®ång chØ ®¹o xuÊt b¶n Chñ tÞch Héi ®ång TS. NguyÔn ThÕ Kû Phã Chñ tÞch Héi ®ång TS. NguyÔn Duy Hïng Thμnh viªn TS. NguyÔn An Tiªm TS. KhuÊt Duy Kim H¶i NguyÔn Vò Thanh H¶o https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn Lêi nhμ xuÊt b¶n VAC lμ m« h×nh s¶n xuÊt kÕt hîp gi÷a ch¨n nu«i, trång trät vμ nu«i trång thñy s¶n. Ba thμnh phÇn nμy cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi nhau vμ cã quan hÖ mËt thiÕt víi hé gia ®×nh ®Ó t¹o thμnh mét hÖ thèng s¶n xuÊt thèng nhÊt vμ khÐp kÝn. ë ViÖt Nam, tõ n¨m 1986 ®Õn nay, m« h×nh VAC ®· ®−îc thóc ®Èy më réng nhanh chãng ë c¸c vïng kh¸c nhau trªn c¶ n−íc. ViÖc ph¸t triÓn m« h×nh VAC ®· gãp phÇn chuyÓn dÞch c¬ cÊu s¶n xuÊt n«ng nghiÖp th©m canh, ®a d¹ng vμ bÒn v÷ng; t¹o ra nhiÒu viÖc lμm, nhÊt lμ lóc n«ng nhμn cho ng−êi n«ng d©n, qua ®ã gi¶m bít ¸p lùc di c− tõ n«ng th«n ra thμnh thÞ. §ång thêi gióp sö dông tèi −u nguån tμi nguyªn ®Êt, n−íc vμ c¸c chÊt th¶i qua chu tr×nh s¶n xuÊt khÐp kÝn. Thùc hiÖn m« h×nh VAC cßn gãp phÇn ®¸ng kÓ vμo thu nhËp gia ®×nh vμ c¶i thiÖn cuéc sèng. NhiÒu gia ®×nh n«ng d©n ®· trë nªn giμu cã nhê thùc hiÖn m« h×nh VAC. Song, ®Ó m« h×nh VAC ®em l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cao cßn phô thuéc vμo c¸ch thiÕt kÕ VAC cho phï hîp víi ®iÒu kiÖn ®Þa lý, khÝ hËu, kinh tÕ, x· héi, m«i tr−êng cña mçi vïng. Nh»m cung cÊp cho b¹n ®äc nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ vai trß, vÞ trÝ, c¸c thμnh phÇn hÖ thèng VAC vμ viÖc 5 https://thuviensach.vn thiÕt kÕ VAC theo ®iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ, x· héi cña mçi vïng, Nhμ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt phèi hîp víi Nhμ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp xuÊt b¶n cuèn s¸ch ThiÕt kÕ VAC cho mäi vïng (nguyªn lý vμ m« h×nh) do PGS. TS. Ph¹m V¨n C«n vμ TS. Ph¹m ThÞ H−¬ng biªn so¹n. Néi dung cuèn s¸ch gåm 3 ch−¬ng: Ch−¬ng I: LÞch sö ph¸t triÓn, vai trß, vÞ trÝ cña kinh tÕ VAC; Ch−¬ng II: HÖ thèng VAC vμ c¸c thμnh phÇn cña hÖ thèng; Ch−¬ng III: X©y dùng c¸c m« h×nh VAC tæng qu¸t ë c¸c vïng sinh th¸i. Xin giíi thiÖu cuèn s¸ch víi b¹n ®äc. Th¸ng 12 n¨m 2012 Nhμ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt6 https://thuviensach.vn Më ®Çu Nh÷ng n¨m gÇn ®©y côm tõ "NghÒ lμm VAC ë ViÖt Nam" ®· trë thμnh quen thuéc víi ng−êi n«ng d©n ë mäi miÒn quª. VAC lμ danh tõ mang tÝnh d©n d· - nãi lªn mét hÖ sinh th¸i quen thuéc tõ l©u ®êi ë c¸c gia ®×nh n«ng th«n: v−ên c©y, ao c¸, chuång nu«i. Do vËy, tuy VAC lμ mét danh tõ míi nh−ng kh«ng ph¶i lμ mét nghÒ míi, mμ nghÒ lμm VAC ë ViÖt Nam lμ mét nghÒ truyÒn thèng l©u ®êi vμ lμ mét bé phËn quan träng trong c¬ cÊu kinh tÕ n«ng - l©m - ng− nghiÖp, ®−îc thÓ hiÖn trong bμi th¬ "Th¨m thó lμm v−ên" cña ¸ nam TrÇn TuÊn Kh¶i viÕt n¨m 1927, trong tËp th¬ "Bót quan hoμi". ................. "Mét khu v−ên ®Êt chõng d¨m mÉu Tre tróc trång quanh x©y hμng giËu ë trong cã mÊy tóp nhμ tranh M−¬i ®øa tiÓu ®ång mét «ng l·o Xung quanh v©y bäc nói cïng non Ven giËu kh¬i thªm d¶i n−íc con Ngμy n¾ng bãng c©y lång bãng n−íc DÞp cÇu ngang n−íc b¾c thon thon. Tr−íc cöa nhμ tranh trång c©y hoa Hoa lan, hoa cóc, lÉn hoa trμ 7 https://thuviensach.vn Hoa ng©u, hoa méc, giμn thiªn lý Hång tÝa xu©n sang ®ñ mÆn mμ. Hai bªn t¶ h÷u trång chÌ, cau C©y cao c©y thÊp chen lÉn nhau Gi÷a v−ên cã mÊy c¸i ao nhá D−íi ao th¶ c¸ bê trång rau. MÆt sau trång c©y ®Ó ¨n qu¶ Cam, quýt, m¬, ®μo ®Òu ®ñ c¶ Nμo chanh, nμo quÊt, nμo b−ëi, na C¸c thø cña ngon cïng vËt l¹. Quanh n¨m vui thó víi s¬n khª Mïa nμo thøc Êy kh«ng thiÕu chi Ngμy rçi t×m c¸ch −íp hoa qu¶ ¡n thõa, ®em ®·i kh¾p th«n quª. Cã khi gäi trÎ h¸t xuèng ch¬i Pha Êm chÌ kh« −íp mäi mïi §¸nh c¸, giÕt gμ thÕt bÌ b¹n Anh em ®μm ®¹o chuyÖn trªn ®êi...". Tr¶i qua c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn, Kinh tÕ VAC ngμy cμng kh¼ng ®Þnh vai trß vμ vÞ trÝ cña m×nh trong ®êi sèng kinh tÕ - x· héi. MÆc dï chØ chiÕm kho¶ng 5-10% diÖn tÝch canh t¸c trong hÖ thèng s¶n xuÊt n«ng hé, nh−ng thu nhËp cña kinh tÕ VAC chiÕm tíi 50-60%, thËm chÝ 80-90% tæng thu nhËp cña hé gia ®×nh. Ngoμi lîi Ých kinh tÕ, nghÒ lμm VAC cßn gãp phÇn quan träng trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò sinh th¸i nh©n v¨n vμ n©ng cao ®êi sèng v¨n ho¸, t¹o ra cuéc sèng lμnh m¹nh trong n«ng th«n vμ thμnh thÞ. 8 https://thuviensach.vn Ch−¬ng I LÞch sö ph¸t triÓn, vai trß, vÞ trÝ cña kinh tÕ VAC Khi nãi vÒ nghÒ lμm v−ên, ng−êi ta nghÜ ngay vÒ mét ngμnh s¶n xuÊt c©y ¨n qu¶, c©y rau, hoa vμ c©y c¶nh. NÕu ë quy m« s¶n xuÊt lín vμ chuyªn canh th× ®ã lμ nh÷ng trang tr¹i chuyªn s¶n xuÊt c¸c lo¹i c©y ¨n qu¶ nh− t¸o t©y, nho, cam quýt, chuèi, døa, xoμi, v.v. hoÆc c¸c trang tr¹i s¶n xuÊt c¸c lo¹i rau, hoa - c©y c¶nh. ë quy m« nhá ng−êi ta th−êng nãi ®Õn nghÒ lμm v−ên ë khu vùc gia ®×nh, rÊt ®Æc tr−ng cho c¸c n−íc ch©u ¸ vμ ®Æc biÖt lμ ViÖt Nam. Thùc tÕ, lμm v−ên ë quy m« hé gia ®×nh kh«ng chØ ®¬n thuÇn lμ trång c©y ¨n qu¶, c©y rau c¸c lo¹i... ®Ó cung cÊp rau vμ thùc phÈm cho gia ®×nh mμ nã tån t¹i trong mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i víi nghÒ ch¨n nu«i vμ nu«i trång thuû s¶n. Ba thμnh phÇn nμy cã quan hÖ t¸c ®éng t−¬ng hç lÉn nhau, lμm cho hÖ thèng s¶n xuÊt v−ên gia ®×nh trë thμnh mét thÓ thèng nhÊt. Nh÷ng s¶n phÈm phô, thõa cña v−ên lμ nh÷ng nguån thøc ¨n cã Ých cho ch¨n nu«i vμ nu«i c¸, cßn ph©n gia sóc lμ mét nguån thøc ¨n tèt cho 9 https://thuviensach.vn c¸, n−íc cã chøa c¸c chÊt dinh d−ìng ë ao lμ nguån n−íc tèt ®Ó t−íi v−ên, lμm cho c©y thªm t−¬i tèt. "V−ên" ë ®©y kh«ng chØ ®Ó trång c¸c lo¹i c©y ¨n qu¶, c©y rau, hoa, c©y c¶nh mμ v−ên cßn bao hμm c¶ v−ên ruéng, v−ên rõng vμ v−ên rÉy. "Ao" kh«ng chØ lμ ao nu«i c¸ quanh nhμ mμ lμ bao gåm c¸c ho¹t ®éng nu«i trång thuû s¶n (c¸, t«m, cua, r¾n, l−¬n, Õch, ba ba...) cña hé gia ®×nh ë diÖn tÝch mÆt n−íc quanh nhμ, trªn s«ng, suèi (c¸ lång...) hoÆc nh÷ng ®Çm n−íc lî, mÆn ë cöa s«ng, cöa biÓn. Vμ "Chuång" kh«ng chØ lμ nghÒ ch¨n nu«i c¸c lo¹i gia sóc, gia cÇm th«ng th−êng nh− tr©u, bß, lîn, gμ mμ cßn bao gåm c¶ viÖc ch¨n nu«i bß s÷a, h−¬u, ong, chim, c¸ c¶nh... Bªn c¹nh ®ã, chÊt th¶i cña nghÒ ch¨n nu«i cã mét vÞ trÝ rÊt quan träng trong hÖ sinh th¸i VAC nμy. H×nh 1: HÖ thèng VAC vμ c¸c mèi quan hÖ qua l¹i trong vμ ngoμi hÖ thèng Rau, s¶n phÈm phô V−ên S¶n phÈm phô Ph©n bãn N−íc §Çu ra Lao ®éng §Çu ra §Çu ra Hé gia ®×nh Nu«i trång thuû s¶n Ch¨n nu«i ChÊt th¶i, lao ®éng, vèn Ph©n, chÊt th¶i kh¸c N−íc Lao ®éng, vèn, ph©n h«i §Çu ra §Çu vµo M«i tr−êng bªn ngoµi 10 https://thuviensach.vn Nh− vËy, vÒ thùc chÊt, nghÒ lμm v−ên ë quy m« hé gia ®×nh lμ mét h×nh thøc s¶n xuÊt kÕt hîp gi÷a ch¨n nu«i - trång trät vμ nu«i trång thuû s¶n. Ba thμnh phÇn nμy quan hÖ mËt thiÕt víi nhau vμ cã quan hÖ mËt thiÕt víi hé gia ®×nh ®Ó t¹o thμnh mét hÖ thèng s¶n xuÊt thèng nhÊt vμ khÐp kÝn. Cã thÓ kh¸i qu¸t ho¸ m« h×nh s¶n xuÊt nghÒ lμm v−ên hé gia ®×nh nh− H×nh 1. I. LÞch sö ph¸t triÓn 1. Trªn thÕ giíi tõ xa x−a, ë tÊt c¶ c¸c n−íc ®· h×nh thμnh mét ngμnh khoa häc vμ kü thuËt vÒ nghÒ lμm v−ên mμ tiÕng Trung Quèc gäi lμ "viªn nghÖ", tiÕng Nga gäi lμ "Sadovodstovo", tiÕng Anh gäi lμ "Horticulture". C¸c c©y trång trong v−ên chñ yÕu lμ c©y ¨n qu¶, c©y rau, hoa - c©y c¶nh, v.v.. Cã nh÷ng tæ chøc ®μo t¹o chuyªn gia cho nghÒ lμm v−ên, ®Æc biÖt cã nhiÒu tμi liÖu... vμ quÇn chóng b¹n ®äc ®«ng ®¶o. V−ên gãp phÇn cung cÊp dinh d−ìng cho b÷a ¨n. ChØ cÇn 50 m2 ®Êt trång trät th©m canh, mçi tuÇn bá ra 1,5 c«ng lao ®éng lμ ®ñ rau qu¶ cho mét gia ®×nh 5 ng−êi, c¸c chÊt phÕ th¶i ®−îc sö dông tuÇn hoμn nªn chi phÝ vÒ ph©n bãn kh«ng lín. + ë Anh, Ph¸p, Hμ Lan ®Òu cã v−ên ë tr−êng häc nh»m nhiÒu môc ®Ých: d¹y, häc, nghiªn cøu b¶o vÖ m«i tr−êng. + ë Hunggari cã 280.000 ha ®Êt v−ên quanh nhμ víi 750.000 ng−êi lμm v−ên, trong ®ã chØ 11 https://thuviensach.vn cã 30% lμ ng−êi lμm n«ng nghiÖp thËt sù, cßn 70% lμ trÝ thøc, c«ng nh©n, h−u trÝ. S¶n phÈm v−ên chiÕm 1/3 tæng s¶n l−îng n«ng nghiÖp vμ 30% tæng kim ng¹ch xuÊt khÈu n«ng nghiÖp. + ë §øc cã "V−ên trªn s©n th−îng" víi tæng diÖn tÝch m¸i b»ng ë c¸c thμnh phè trªn 100.000 ha. C¸c nhμ thùc vËt häc ë ViÖn Sinh häc thuéc tr−êng §¹i häc Tæng hîp H¨ng Denbec ®Ò nghÞ trång c©y xanh trªn c¸c m¸i b»ng ®ã víi c¸c lo¹i c©y chÞu nãng, h¹n lμm trong lμnh bÇu kh«ng khÝ. Ephuèc lμ thμnh phè næi tiÕng vÒ nghÒ lμm v−ên. D©n c− sèng ë ®©y, ai còng ph¶i häc qua tr−êng trung cÊp lμm v−ên mang tªn Krixtian R©yx¸t - tªn ng−êi ®· x©y dùng khu v−ên næi tiÕng cña m×nh kho¶ng 300 n¨m tr−íc ®©y. Gièng vμ s¶n phÈm rau - hoa - qu¶ xuÊt sang nhiÒu n−íc ch©u ¢u vμ trªn thÕ giíi. + ë C¸c TiÓu v−¬ng quèc ArËp thèng nhÊt ®ang thùc hiÖn kü thuËt míi cña NhËt B¶n víi tiªu ®Ò "Lμm v−ên trªn sa m¹c". §Ó gi÷ n−íc, ng−êi ta tr¶i mét líp nhùa ®−êng ng¨n kh«ng cho n−íc ngÊm xuèng c¸t, bªn trªn mÆt r¶i mét líp mïn ®Ó trång c¸c lo¹i rau, hoa. + ë ArËp Xªót ®· thö nghiÖm lμm v−ên trªn sa m¹c b»ng c¸ch: dïng chÊt hót n−íc mua tõ Li«ng (Ph¸p). ChÊt nμy cã thÓ hót mét l−îng n−íc gÊp 700 lÇn thÓ tÝch cña b¶n th©n nã. ë tr¹ng th¸i kh«, chÊt nμy cã d¹ng h¹t mμu tr¾ng nhá li ti, nh−ng khi ngÊm n−íc tr−¬ng lªn gÊp 500-700 lÇn, 12 https://thuviensach.vn cã mμu trong suèt vμ r¾n. R¶i 100-200 g h¹t lªn 1 m2 ®Êt th× søc hót n−íc cña ®Êt t¨ng lªn 200 lÇn, nh−ng l−îng bèc h¬i l¹i gi¶m râ rÖt. H¹t nμy cßn cã thÓ hót ®−îc h¬i n−íc trong kh«ng khÝ. + ë c¸c n−íc ch©u ¸ gÇn ®©y h×nh thμnh mét ngμnh s¶n xuÊt kÕt hîp c¸c lo¹i c©y trång trong v−ên, c¸c lo¹i gia sóc, gia cÇm vμ nu«i trång thuû s¶n trong mét hÖ thèng thèng nhÊt vμ khÐp kÝn trªn quy m« hé gia ®×nh mμ ta th−êng gäi lμ VAC. M« h×nh s¶n xuÊt kÕt hîp nμy xuÊt hiÖn ®Çu tiªn ë c¸c vïng n«ng th«n Trung Quèc. §ã lμ m« h×nh s¶n xuÊt kÕt hîp gi÷a trång trät, trång d©u nu«i t»m, nu«i c¸ n−íc ngät vμ ch¨n nu«i. H×nh 2: HÖ thèng s¶n xuÊt kÕt hîp truyÒn thèng ë Trung Quèc (møc ®é th©m canh thÊp) Ph©n b¾c Ao c¸ Ph©n chuång Lîn C©y trång Bïn ao Nhéng T»m KÐn T¬ HÖ thèng nμy cã ®Æc tr−ng lμ møc ®é ®Çu t− thÊp, hÇu nh− lμ qu¶ng canh, nh−ng nhê sö dông 13 https://thuviensach.vn chÊt th¶i vμ s¶n phÈm phô (cña c¸c hÖ thèng thμnh phÇn) ®· mang l¹i nh÷ng nguån lîi nhuËn nhÊt ®Þnh phï hîp cho c¸c ®èi t−îng n«ng d©n nghÌo Ýt vèn (H×nh 2). HiÖn nay, m« h×nh s¶n xuÊt kÕt hîp kiÓu VAC nμy ®· tiÕn bé nhiÒu vμ còng ®· thu hót ®−îc sù ®Çu t− th©m canh cao h¬n nhiÒu (H×nh 3). Ba thμnh phÇn chÝnh cña hÖ thèng ®ã lμ trång trät, ch¨n nu«i vμ nu«i trång thuû s¶n. Nhê cã ®Çu t− vÒ ph©n bãn, thuèc trõ s©u, gièng tèt cho trång trät, thøc ¨n bæ sung giμu ®¹m cho ch¨n nu«i, ao c¸ mμ s¶n phÈm vμ chÊt l−îng s¶n phÈm cña hÖ thèng ®−îc c¶i thiÖn râ rÖt. M« h×nh s¶n xuÊt VAC còng th−êng gÆp ë c¸c n−íc ch©u ¸ kh¸c nh− Th¸i Lan, B¨ngla®Ðt, Ên §é, In®«nªxia, Xri Lanca... mμ trong ®ã v−ên th−êng chiÕm vÞ trÝ quan träng h¬n c¶. H×nh 3: HÖ thèng s¶n xuÊt kÕt hîp (møc ®é th©m canh) §Çu vµo Ao c¸ Ch¨n nu«i Ph©n chuång S¶n phÈm phô cña trång trät N−íc S¶n phÈm Trång trät ThÞ tr−êng hµng ho¸ 14 Tiªu thô gia ®×nh https://thuviensach.vn HiÖn nay, ë n«ng th«n Th¸i Lan ®ang phæ biÕn trong s¶n xuÊt c¸c lo¹i h×nh VAC quy m« hé gia ®×nh víi møc ®é th©m canh cao vμ s¶n xuÊt ra mét l−îng rau, qu¶, hoa vμ thùc phÈm ®¸ng kÓ cung cÊp cho x· héi. C¸c trang tr¹i s¶n xuÊt kÕt hîp phæ biÕn nh−: ao c¸ - gμ c«ng nghiÖp; ao c¸ - vÞt - v−ên c©y ¨n qu¶; t«m - gia sóc; ao c¸ - v−ên rau (trªn lÝp trång rau, d−íi m−¬ng th¶ c¸); ao c¸ - v−ên rau, qu¶ - nu«i gμ, vÞt, v.v. víi møc ®é ®Çu t− biÕn ®éng tõ b¸n th©m canh ®Õn th©m canh cao. C¸c trang tr¹i ¸p dông c¸c h×nh thøc s¶n xuÊt nμy th−êng thu lîi nhuËn cao vμ t¹o thªm nhiÒu c¬ héi viÖc lμm cho gia ®×nh hé n«ng d©n vμ céng ®ång. VAC ë ®©y kh«ng chØ ë quanh nhμ mμ ®· phæ biÕn thμnh c¸c trang tr¹i vμ h×nh thμnh c¸c h×nh thøc "hîp t¸c" trang tr¹i ë mét sè vïng n«ng th«n ë Th¸i Lan. H×nh thøc hîp t¸c trang tr¹i ë ®©y cã nghÜa lμ mét nhãm hé n«ng d©n cïng hîp t¸c s¶n xuÊt mét m« h×nh s¶n xuÊt kÕt hîp gièng nhau nh»m t¹o ra mét sè l−îng hμng ho¸ ®ñ lín (vÒ rau, qu¶, c¸, gμ, vÞt, lîn, v.v.) ®Ó cã thÓ c¹nh tranh víi thÞ tr−êng vÒ nh÷ng s¶n phÈm nμy vμ t¹o cho m×nh mét chç ®øng v÷ng vμng trªn thÞ tr−êng vÒ s¶n phÈm mμ hä chuyªn s¶n xuÊt. NhiÒu diÖn tÝch trång lóa lîi nhuËn thÊp ®· ®−îc n«ng d©n ®μo ao, lªn lÝp ®Ó thay lóa b»ng c¸c m« h×nh s¶n xuÊt kÕt hîp trªn. ë PhilÝppin, vïng ®Êt thÊp, c¸c hé n«ng d©n ®· ¸p dông m« h×nh s¶n xuÊt kÕt hîp: ao c¸ - v−ên - 15 https://thuviensach.vn ch¨n nu«i lîn. Ao th¶ c¸c lo¹i c¸ nh− tr¾m, mÌ, trª, v.v. ®Ó tËn dông s¶n phÈm phô cña trång trät vμ ch¨n nu«i. Gi÷a ao ®Ó l¹i 30-40 m2 ®Êt trång rau vμ gieo m¹. C¹nh ao lμ chuång lîn nu«i trªn sμn gåm 2-3 con lîn thÞt. Ph©n lîn lμm thøc ¨n cho c¸, ®Æc biÖt thÝch hîp cho c¸ trª lai. Trªn bê ao trång cμ phª, hå tiªu vμ c©y ph©n xanh. C¹nh nhμ lμ ruéng lóa ®−îc gi÷ n−íc liªn tôc. ë ruéng lóa ®−îc nu«i c¸ r« phi vμ èc. Khi lóa ®−îc 1 th¸ng (®· bÐn ch©n) th× th¶ vÞt vμo ruéng. Khi lóa trç b«ng th× ®−a vÞt vμo ao. Sau khi thu ho¹ch lóa l¹i th¶ vÞt ra ruéng ®Ó mß lóa r¬i v·i. - ë ViÖt Nam, trong nÒn v¨n minh s«ng Hång, kh«ng chØ cã lóa n−íc mμ cã c¶ nghÒ v−ên víi v¹t rau, ao c¸, c©y nh·n, c©y tre vμ c¸c ngμnh nghÒ thñ c«ng. Tõ xa x−a, gi÷a vïng ch©u thæ s«ng Hång, trong c¬ cÊu kinh tÕ hé gia ®×nh, ngoμi ruéng lóa n−íc, cßn cã c¶ v−ên rau xanh, c©y ¨n qu¶, ao c¸ thÓ hiÖn ë m« h×nh "tr−íc cau, sau mÝt, c¸ vÝt ch©n bÌo". Theo "LÞch sö ViÖt Nam", khi b¾t ®Çu x©y dùng thμnh Th¨ng Long, c¸c vua nhμ Lý ®· khuyÕn khÝch nh÷ng nghÒ lμm ®Ñp cho kinh ®«. ThÇn ph¶ thμnh hoμng ®×nh VÜnh Phóc (lμng Ngäc Hμ) chÐp r»ng: C«ng chóa con vua Lý Th¸i T«ng (n¨m 1028-1054) ®i ch¬i thuyÒn ë Hå T©y vμ bÞ ®¾m thuyÒn chÕt ®uèi. ¤ng Hoμng Phóc Trung ng−êi lμng LÖ MËt (Gia L©m tr−íc ®©y) ®−¬ng chøc Th¸i gi¸m trong triÒu ®· liÒu th©n lÆn xuèng 16 https://thuviensach.vn chiÕn ®Êu víi c¸c loμi thuû téc, ®em ®−îc x¸c c«ng chóa vÒ. Nhμ vua hËu th−ëng nh−ng «ng kh«ng nhËn, chØ xin cho d©n nghÌo lμng m×nh ®−îc sang lËp Êp tr¹i ë phÝa t©y thμnh Th¨ng Long, ®· lËp ®−îc 13 tr¹i gåm LiÔu Gia, §¹i Yªn, Thñ LÖ, Gi¶ng Vâ, Kim M·, Ngäc Kh¸nh, H÷u TiÖp, Ngäc Hμ... Trong ®ã tr¹i Ngäc Hμ chuyªn trång hoa gäi lμ tr¹i hμng hoa, §¹i Yªn chuyªn trång c©y thuèc. Nay cßn nhiÒu di tÝch x−a. Cã nh÷ng c¸i gß mang tªn lÞch sö: nói Cét Cê, nói Cung, nói Voi, v.v.. Lμng Ngäc Hμ lμ mét v−ên hoa lín tr−íc ®©y ®−îc trång chñ yÕu lμ "hoa cóng" gåm c¸c hoa quÕ (hoa hång nhá), huÖ, ng©u, sãi, cóc chi, ngäc lan, v.v.. §Õn thêi Ph¸p thuéc th× cã thªm ngμnh "hoa c¾m" hay "hoa cμnh" gåm lay¬n, th−îc d−îc, cÈm ch−íng, loa kÌn, v.v.. Lμng Nghi Tμm x−a ë vμo ®Þa thÕ s«ng vμ hå rÊt gÇn nhau, bê b·i réng dμi, thuËn lîi cho viÖc trång d©u ch¨n t»m (Nghi lμ thÝch nghi, Tμm lμ con t»m). C«ng chóa Tõ Hoa ®êi Lý lμ ng−êi ®Çu tiªn truyÒn d¹y nghÒ ch¨n t»m dÖt lôa. VÒ sau ë ®©y ®−îc trång hoa vμ c©y c¶nh. Cã rÊt nhiÒu lo¹i hoa: cóc b¹ch, cóc phÊn hång, cóc tÝm, b¹ch thä mi, hoμng thä mi, th−îc d−îc nhiÒu mμu, hoa giÊy c¸c lo¹i: ®á, tr¾ng, vμng; hoa trμ cã b¹ch trμ, trμ phÊn, trμ ®á (thuËt ng÷ gäi lμ trμ thiÓn), trμ lùu (mμu nh− nhiÔu ®iÒu). C©y c¶nh còng v« cïng phong phó, cã nh÷ng lo¹i c©y trang trÝ b»ng c¸c mμu s¾c kh¸c nhau cña l¸: vμng anh l¸ chanh, 17 https://thuviensach.vn vμng anh l¸ mÝt, ®u«i l−¬n, ruét gμ, huyÕt dô... t¹o nªn mét tÊm th¶m nhiÒu mμu; cã nh÷ng lo¹i c©y trang trÝ b»ng h×nh khèi: tïng h×nh th¸p, tr¾c b¸ch diÖp h×nh th¸p thon, ng©u xÐn trßn trÆn, b¸ch t¸n - c¸i tªn chØ râ h×nh "tr¨m c¸i t¸n"; cã nh÷ng c©y uèn theo c¸c d¸ng, thÕ kh¸c nhau nh−: c©y si, c©y sanh, c©y t−êng vi, c©y la h¸n... Hai tØnh Hμ Nam vμ Nam §Þnh còng cã nghÒ lμm v−ên truyÒn thèng tõ ®êi nhμ Lý - TrÇn. ë ®©y cã lμng VÞ Xuyªn, x· Nam §iÒn, huyÖn Nam Ninh (tr−íc ®©y), c¸ch thμnh phè Nam §Þnh 7 km vÒ phÝa nam chuyªn trång hoa - c©y c¶nh. §Õn thêi NguyÔn h»ng n¨m cø ngμy lÔ, TÕt d©n lμng l¹i mang c©y c¶nh, hoa quý vμo tËn Kinh ®« HuÕ tiÕn vua. ë ®©y ®· h×nh thμnh ®−îc nh÷ng vïng c©y ®Æc s¶n, cã nhiÒu gièng quý cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao vμ næi tiÕng trong c¶ n−íc nh−: ChØ ë mét lμng §¹i Hoμng (nay lμ Nh©n HËu) cã ba gièng quý lμ chuèi ngù, quýt tiÕn, hång ®á; gièng nh·n Nh©n B×nh (huyÖn Lý Nh©n); cam, chanh ë H¶i §−êng, H¶i C¸t (H¶i HËu); quýt ë Ngäc Cao, Xu©n Hång (Xu©n Thuû). Nam §Þnh còng næi tiÕng vÒ nu«i c¸, cã nhiÒu kinh nghiÖm nh− x· Léc V−îng, Mü T©n cã nhiÒu gièng gia sóc, gia cÇm ®−îc c¶ n−íc biÕt ®Õn nh− lîn Ø Nam §Þnh, ý Yªn, v.v.; vÞt, ngçng ë Kim B¶ng, Duy Tiªn. Thμnh phè HuÕ cã thÓ ®−îc xem nh− mét khu v−ên lín, ®−îc x©y dùng trong h¬n 30 n¨m 18 https://thuviensach.vn (1805-1838) qua c¸c ®êi vua triÒu NguyÔn víi nói Ngù B×nh lμm b×nh phong, dßng s«ng H−¬ng phÝa tr−íc. C¸c l¨ng vua triÒu NguyÔn lμ nh÷ng khu v−ên xanh t−¬i, bao quanh nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc r¶i r¸c gi÷a c¸c ®åi th«ng. C¸c t− gia cã tÊm b×nh phong b»ng c©y xanh, cïng víi hμng rμo chÌ tμu, ng©u hay r©m bôt ®−îc c¾t xÐn cÈn thËn gi÷ cho ng«i nhμ ®−îc yªn tÜnh, kÝn ®¸o, tr¸nh ®−îc bôi bÆm vμ tiÕng ån. Víi hoa qu¶ bèn mïa: hoa mai, lan, sen, cóc, cau, chuèi, mÝt, nh·n, v¶i, vó s÷a, m¨ng côt (gi¸ng ch©u). NhiÒu gièng hoa qu¶ ®· ®−îc g©y trång: Thanh trμ lμ mét gièng b−ëi ®Æc s¶n ®−îc trång nhiÒu ë NguyÖt BiÓu; nh·n lång, v¶i tr¹ng... ®em tõ miÒn B¾c vμo; hång xiªm, m¨ng côt, vó s÷a ®−a tõ phÝa nam ra. ë Thuû BiÒu tõ 300 n¨m nay ®· cã c¶ tr¨m hÐcta v−ên nh− mét rõng c©y ¨n qu¶ thu nhá l¹i víi ba tÇng t¸n l¸: tÇng cao cã ch«m ch«m, mÝt, nh·n; tÇng gi÷a cã thanh trμ, b−ëi, chuèi...; tÇng thÊp cã cam hång nhiÔu, hång xiªm, døa... c¸c gièng c©y quý th−êng ®−îc trång gÇn nhμ. Thμnh phè Hå ChÝ Minh lμ vïng cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi vÒ tù nhiªn, ®«ng d©n, v−ên ®−îc cÊu tróc hîp lý vÒ kinh tÕ vμ phèi c¶nh hμi hoμ: Th−êng tr−íc v−ên cã hμng rμo c©y xanh, hoa - c©y c¶nh ®−îc trång trªn s©n quanh nhμ, sau v−ên cã m−¬ng - lÝp cã nhiÒu loμi c©y quý ë nhiÒu tÇng kh¸c nhau nh−: b−ëi l«ng, b−ëi ®−êng, ch«m ch«m, nh·n, mÝt tè n÷ kh«ng h¹t, sÇu riªng s¸p, cßn cã c¸c lo¹i hoa mai, 19 https://thuviensach.vn nhμi, huÖ, x−¬ng rång ®éc ®¸o. Mïa hÌ cã hoa ngäc lan, huÖ, loa kÌn, mμo gμ. Mïa thu - ®«ng cã hoa cóc vμng, cóc ®¹i ®o¸, cóc ngò s¾c. VÒ c©y c¶nh còng rÊt phong phó vÒ d¸ng, thÕ, mμu s¾c hÊp dÉn. ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long, nghÒ lμm v−ên xuÊt hiÖn tõ gi÷a thÕ kû XIX víi kü thuËt ®μo m−¬ng lªn lÝp (luèng). Hai vïng cã miÖt v−ên næi danh lμ L¸i Thiªu (tØnh B×nh D−¬ng) vμ C¸i M¬n (tØnh BÕn Tre). N«ng d©n ë c¸c miÖt v−ên ®· s¸ng t¹o ra ph−¬ng ph¸p canh t¸c tæng hîp ®éc ®¸o kÕt hîp c¶ ba mÆt: lμm ®Êt, lμm thuû lîi, ch¨m sãc. §ã lμ kü thuËt ®μo m−¬ng lªn lÝp, m−¬ng cμng s©u réng th× lÝp cμng cao. Mïa m−a, n−íc lín ch¶y vμo mang theo phï sa, phï sa l¾ng xuèng ®¸y m−¬ng. Khi n−íc rßng, phï sa ë m−¬ng ®−îc qu¨ng lªn lÝp ®¾p cho gèc c©y, kh«ng cÇn ph¶i bãn thªm nhiÒu ph©n n÷a. Nhê cã kü thuËt lμm v−ên tiÕn bé mμ vïng nμy ®· ph¸t triÓn tèt hμng lo¹t c¸c c©y ¨n qu¶ nhËp néi tõ c¸c n−íc trong khu vùc nh− m¨ng côt, vó s÷a, m·ng cÇu xiªm, xoμi, sÇu riªng, v.v.. HiÖn nay, c¸c m« h×nh s¶n xuÊt trång c©y ¨n qu¶ trªn lÝp, th¶ c¸ t«m ë m−¬ng ®· ®−îc ¸p dông kh¸ réng r·i lμm t¨ng thªm thu nhËp cho bμ con ë miÖt v−ên. ViÖc ch¨n nu«i gμ c«ng nghiÖp, vÞt vμ lîn còng ®ang ®−îc ph¸t triÓn m¹nh. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh còng rÊt quan t©m tíi nghÒ v−ên, thÓ hiÖn trong bμi th¬ cña Ng−êi n¨m 1951 ë hang B«ng, x· T©n Trμo, S¬n D−¬ng, Tuyªn Quang: 20 https://thuviensach.vn "§−êng non kh¸ch tíi hoa ®Çy Rõng s©u qu©n ®Õn, tung bay chim ngμn ViÖc qu©n, viÖc n−íc ®· bμn X¸ch b−¬ng, d¾t trÎ ra v−ên t−íi rau". Th¸ng 9-1979, trªn c¬ së v−ên qu¶, ao c¸ B¸c Hå trong khu nhμ B¸c, ViÖn B¶o tμng Hå ChÝ Minh vμ Bé N«ng nghiÖp ®· ph¸t ®éng phong trμo "V−ên qu¶ B¸c Hå" ®Ó cïng víi phong trμo "Ao c¸ B¸c Hå" tiÕp tôc më réng ph¸t huy phong trμo "TÕt trång c©y" do B¸c ph¸t ®éng n¨m 1959. §Çu n¨m 1986, Héi ®ång Bé tr−ëng ®· cho ph¸t ®éng phong trμo "V−ên c©y, ao c¸ B¸c Hå"; sau ®ã ban hμnh chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch kinh tÕ gia ®×nh, kinh tÕ v−ên; phong trμo ®· cã b−íc ph¸t triÓn míi. NhiÒu khu v−ên g¾n liÒn víi ao c¸ vμ chuång ch¨n nu«i kh«ng nh÷ng lμ m« h×nh cña hÖ sinh th¸i VAC ®em l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cao mμ cßn lμ trung t©m nh©n gièng cho v−ên, ao gia ®×nh. Còng n¨m 1986, Héi nh÷ng ng−êi lμm v−ên ViÖt Nam (VACVINA) ra ®êi ®· gãp phÇn tÝch cùc vμo viÖc tuyªn truyÒn, vËn ®éng ph¸t triÓn kinh tÕ v−ên, ®−a tiÕn bé kü thuËt vμo nghÒ lμm v−ên. Tõ ®ã, phong trμo lμm VAC gia ®×nh ngμy cμng ph¸t triÓn vμ trªn c¬ së hé gia ®×nh, trang tr¹i gia ®×nh s¶n xuÊt theo m« h×nh VAC ®−îc h×nh thμnh. Tuy lμ c¬ së s¶n xuÊt t− nh©n, nh−ng trang tr¹i kh«ng ®èi lËp víi kinh tÕ nhμ n−íc vμ kinh tÕ hîp t¸c x·. Ng−îc l¹i, nã ®ßi hái ph¶i tham gia vμo 21 https://thuviensach.vn qu¸ tr×nh hîp t¸c s¶n xuÊt, thùc hiÖn liªn doanh, liªn kÕt víi c¸c tæ chøc tËp thÓ vμ Nhμ n−íc ®Ó t¨ng thªm n¨ng lùc cña b¶n th©n. II. Vai trß vμ vÞ trÝ cña kinh tÕ VAC Nh÷ng ®éng lùc thóc ®Èy sù ph¸t triÓn vμ më réng nghÒ lμm VAC. - Thay ®æi vÒ chÝnh s¸ch n«ng nghiÖp KÓ tõ khi thùc hiÖn Kho¸n 10 trong n«ng nghiÖp, hé n«ng d©n ®−îc giao quyÒn sö dông ®Êt vμ quyÒn ®−îc ®−a ra quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt c©y g×, con g× mμ hä cho lμ thÝch hîp vμ ®−îc quyÒn tù do b¸n hoÆc sö dông c¸c s¶n phÈm do chÝnh hä lμm ra, ®ång thêi tù do t×m nguån cung øng vËt t− cÇn thiÕt cho s¶n xuÊt. §©y lμ mét chÝnh s¸ch vμ ®−êng lèi ®óng ®¾n cña §¶ng vμ Nhμ n−íc nh»m cñng cè vÞ trÝ quan träng vμ quyÒn ra quyÕt ®Þnh cña ng−êi n«ng d©n, tr¶ l¹i cho hä sù g¾n bã víi ruéng ®Êt, víi nghÒ nghiÖp vèn cã cña hä vμ g¾n hä víi s¶n phÈm do hä lμm ra. - Søc Ðp cña tèc ®é gia t¨ng d©n sè Víi tèc ®é gia t¨ng d©n sè nhanh nh− ë n−íc ta mμ quü ®Êt canh t¸c l¹i Ýt ái cïng c¸c ngμnh s¶n xuÊt truyÒn thèng nh− trång lóa, c¸c c©y rau vμ mμu chñ yÕu: ng«, ®Ëu, l¹c, khoai, v.v.; ch¨n nu«i gμ, lîn ®¬n thuÇn vμ ë møc ®é th©m canh thÊp sÏ kh«ng thÓ gi¶i quyÕt ®−îc viÖc b¶o ®¶m an toμn l−¬ng thùc, thùc phÈm trong gia ®×nh vμ c¸c 22 https://thuviensach.vn kho¶n chi tiªu tèi thiÓu h»ng ngμy nh− gi¸o dôc, y tÕ, ®i l¹i, t¸i ®Çu t− vμo s¶n xuÊt. Lao ®éng nhμn rçi, d− thõa ë n«ng th«n lμ rÊt phæ biÕn. Sù ®a d¹ng trong s¶n xuÊt nghÒ lμm v−ên: trång c©y ¨n qu¶, hoa - c©y c¶nh, th©m canh c¸c lo¹i c©y rau, gia vÞ, ch¨n nu«i gia sóc, gia cÇm, c¸c con ®Æc s¶n nh− ba ba, Õch, h−¬u, v.v. nu«i trång c¸c lo¹i thuû s¶n kh¸c nh− c¸, t«m, cua, èc,... thùc sù lμ mét lÜnh vùc ®Çu t− hÊp dÉn kÓ c¶ vÒ vèn vμ lao ®éng nhμn rçi ë c¸c vïng n«ng th«n. - Nhu cÇu ngμy cμng cao cña x· héi ®èi víi c¸c s¶n phÈm ®a d¹ng cña nghÒ lμm VAC §Ó ®ñ n¨ng l−îng lμm viÖc, ®ñ dinh d−ìng cho c¬ thÓ ph¸t triÓn toμn diÖn, cÇn b¶o ®¶m c¸c yªu cÇu sau: + Nhu cÇu vÒ n¨ng l−îng: trong qu¸ tr×nh sèng vμ lao ®éng, c¬ thÓ th−êng xuyªn ph¶i tiªu hao n¨ng l−îng (do thøc ¨n cung cÊp) tÝnh b»ng nhiÖt l−îng. Mét ng−êi n»m ngñ kh«ng ho¹t ®éng g× trong 1 giê còng ph¶i tiªu hao mét n¨ng l−îng b»ng 1 calo cho 1 kg thÓ träng. Nh− vËy mét ng−êi nÆng 50 kg, trong 24 giê dï chØ n»m ngñ còng tiªu hao: 1 calo × 50 × 24 = 1.200 calo NÕu 100 g g¹o cho 350 calo th× cÇn gÇn 350 g g¹o/ngμy vμ trong mét th¸ng tiªu thô 10 kg l−¬ng thùc quy ra g¹o hoÆc 15 kg quy ra thãc. 23 https://thuviensach.vn NÕu møc tiªu hao ®èi víi ng−êi n»m ngñ lμ 1 calo th× ng−êi n»m nghØ lμ 1,1 calo, ngåi nghØ: 1,4 calo, ®øng nãi chuyÖn: 1,9 calo, ®i bé tèc ®é 4 km/h lμ 3,2 calo, gÆt lóa: 3,5 calo, xÎ gç: 7,1 calo, chÆt c©y 7,8 calo, cuèc ®Êt 9,9 calo. N¨ng l−îng tiªu hao cßn phô thuéc tr×nh ®é lao ®éng thμnh th¹o. VÝ dô: cïng mét c«ng viÖc, lao ®éng ch−a quen lμ 100 calo, lμm quen lμ 65 calo, lμm thμnh th¹o lμ 38 calo (v× ng−êi lao ®éng thμnh th¹o gi¶m ®−îc nhiÒu ®éng t¸c thõa, nªn tiÕt kiÖm ®−îc n¨ng l−îng). T− thÕ lao ®éng còng ¶nh h−ëng møc tiªu hao. NÕu ®iÒu kiÖn tho¶i m¸i, hiÖu suÊt chuyÓn ho¸ n¨ng l−îng sÏ cao h¬n. Nhu cÇu vÒ n¨ng l−îng lμ nhu cÇu tr−íc tiªn ph¶i b¶o ®¶m, nÕu cung cÊp n¨ng l−îng kh«ng ®ñ th× c¬ thÓ con ng−êi sÏ ph¶i sö dông c¸c chÊt dù tr÷ lμm cho c¬ thÓ ngμy cμng gÇy yÕu h¬n. + Nhu cÇu vÒ chÊt dinh d−ìng: khÈu phÇn ¨n h»ng ngμy cã thÓ cung cÊp ®ñ n¨ng l−îng nh−ng vÉn thiÕu hôt vμ mÊt c©n ®èi vÒ mÆt dinh d−ìng. ∙ ChÊt protein: 1 g = 4 calo, cÇn trung b×nh 1,5 g/1 kg thÓ träng trong 1 ngμy. TrÎ em d−íi 1 tuæi cÇn 4 g/ngμy/1 kg thÓ träng. Trong protein cã 8 axit amin chñ yÕu mμ c¬ thÓ ta kh«ng tù tæng hîp ®−îc. Trong thøc ¨n h»ng ngμy cã 3 axit amin th−êng bÞ thiÕu lμ: tritophan, metionin vμ lizin. Ba chÊt nμy Ýt cã trong thøc ¨n nguån gèc thùc vËt. 24 https://thuviensach.vn Nã chØ cã trong ®Ëu c¸c lo¹i, ®Æc biÖt lμ ®Ëu t−¬ng (sè l−îng gÊp 2-3 lÇn thÞt bß). §Ó tËn dông hÕt gi¸ trÞ cña c¸c axit amin nªn lμm c¸c thøc ¨n hçn hîp. ∙ ChÊt lipit: 1 g = 9 calo. §èi víi khÈu phÇn ¨n cÇn nhiÒu n¨ng l−îng th× ¨n thªm lipit ®Ó gi¶m khèi l−îng thøc ¨n. ChÊt lipit vμo d¹ dμy kÝch thÝch nã tiÕt ra mét lo¹i néi tiÕt tè cã t¸c dông øc chÕ sù co bãp cña d¹ dμy lμm t¨ng thêi gian tiªu ho¸ c¸c chÊt dinh d−ìng (nªn c¶m thÊy no l©u). ThiÕu lipit th× c¬ thÓ kh«ng hÊp thu ®−îc vitamin A, B, E, K (tan trong dÇu mì). Trong c¬ thÓ, chÊt protit, gluxit ®Òu chuyÓn ho¸ ®−îc thμnh lipit. ∙ ChÊt gluxit: 1 g = 4 calo. Gluxit khi vμo c¬ thÓ ®−îc chuyÓn thμnh ®−êng glucose, galactose, fructose vμ ®i vμo m¸u. NhiÖt n¨ng chñ yÕu lμ ®−êng glucose. NÕu thiÕu ®−êng trong m¸u sÏ ph¶i huy ®éng ®−êng dù tr÷ trong gan. ∙ ChÊt kho¸ng lμ thμnh phÇn quan träng cña tæ chøc x−¬ng, duy tr× ¸p lùc thÈm thÊu. NÕu thiÕu s¾t, ®ång, coban g©y nªn thiÕu m¸u. ThiÕu ièt g©y b−íu cæ, ®Çn ®én, thiÕu fluo g©y hμ r¨ng. ThiÕu canxi ¶nh h−ëng tíi ho¹t ®éng cña c¬ tim vμ tíi chøc phËn t¹o huyÕt, ®«ng m¸u, g©y bÖnh cßi x−¬ng ë trÎ vμ xèp x−¬ng ë ng−êi lín. Ng−êi ta th−êng chó ý tr−íc hÕt tíi s¾t vμ canxi. Trong c¬ thÓ ng−êi cã kho¶ng 3 g s¾t, 2/3 l−îng s¾t nμy n»m trong hång cÇu. Trong s÷a mÑ cã rÊt Ýt s¾t, nªn cho trÎ ¨n thªm sím tõ th¸ng 25 https://thuviensach.vn thø 4 ®Ó cã thªm s¾t. Canxi chiÕm 1/3 träng l−îng chÊt kho¸ng trong c¬ thÓ, trong ®ã 98% n»m ë x−¬ng vμ r¨ng. ∙ Vitamin cã t¸c dông ®iÒu hoμ ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng vμ t¨ng søc ®Ò kh¸ng cho c¬ thÓ. Trong c¬ thÓ ng−êi cÇn 20 lo¹i vitamin mμ c¬ thÓ kh«ng tù tæng hîp ®−îc. C¸c lo¹i vitamin C, P, B1, B2, PP, A vμ D dÔ bÞ ph¸ huû trong qu¸ tr×nh b¶o qu¶n, nÊu n−íng, nªn tèt nhÊt lμ ¨n c¸c lo¹i qu¶ chÝn. Trong c¸c lo¹i vitamin, ®¸ng chó ý nhÊt lμ vitamin C cã t¸c dông ng¨n ngõa c¶m cóm, ch÷a viªm miÖng, ch¶y m¸u ch©n r¨ng, lμm gi¶m vμ ng¨n chÆn qu¸ tr×nh l·o suy (thÓ hiÖn nãi n¨ng lóng tóng, kh«ng m¹ch l¹c, muèn tranh luËn mμ ý nghÜ kh«ng bËt ra ®−îc). Vitamin C cã nhiÒu trong rau ngãt, rau dÒn,.. c¸c lo¹i qu¶, ®Æc biÖt lμ æi, xoμi, cam, quýt, chanh, b−ëi, v.v.. Vitamin A cã t¸c dông chuyÓn ho¸ mì, phospho, vi l−îng, kim lo¹i trong nh©n tÕ bμo... ThiÕu vitamin A tÕ bμo thÇn kinh m¾t sÏ tho¸i ho¸ g©y bÖnh qu¸ng gμ tiÕn tíi kh« m¾t, trÎ em sÏ bÞ rèi lo¹n thÞ gi¸c, tæn th−¬ng gi¸c m¹c, kh« m¾t vμ cã thÓ bÞ mï th−êng gäi lμ mï dinh d−ìng. Vitamin A cã nhiÒu trong qu¶ gÊc, cμ chua, cμ rèt, rau dÒn... c¸c lo¹i qu¶ cã mμu ®á nh− trøng gμ, xoμi, ®u ®ñ, hång, cam, quýt, v.v.. Ng−êi mÑ thiÕu dinh d−ìng sÏ sinh ra nh÷ng ®øa trÎ thiÕu c©n, lu«n èm ®au quÆt quÑo. V× vËy, ng−êi mÑ ph¶i ®−îc båi d−ìng tèt trong thêi kú 26 https://thuviensach.vn cã thai vμ trong thêi gian cho con bó. §øa trÎ ®−îc 4 th¸ng sau khi sinh, ngoμi s÷a mÑ, cÇn cã thøc ¨n bæ sung giμu chÊt ®¹m, chÊt bÐo, vitamin, chÊt kho¸ng. 90% n·o cña trÎ ®−îc h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn tèt trong 3 n¨m ®Çu. ë ViÖt Nam, l©u nay trong khÈu phÇn cña ng−êi d©n g¹o chiÕm l−îng kh¸ lín. Theo tμi liÖu cña ViÖn Dinh d−ìng, l−îng tiªu thô trung b×nh 458 g g¹o/ng−êi/ngμy (trong khi trªn thÕ giíi, l−îng tiªu thô trung b×nh tÊt c¶ c¸c lo¹i ngò cèc lμ 370 g). ChØ riªng g¹o th× kh«ng ®ñ c¸c chÊt dinh d−ìng, trong khi ®ã c¸c chÊt dinh d−ìng kh¸c l¹i thiÕu. L−îng thÞt b×nh qu©n mét ngμy chØ ®−îc 11 g b»ng 1/6 møc tiÒm n¨ng cña thÕ giíi; trøng rÊt Ýt, s÷a hÇu nh− kh«ng cã; c¸ vμ thuû s¶n (ë ®ång b»ng B¾c Bé) lμ 24 g; chÊt bÐo chØ b¶o ®¶m 6% tæng sè n¨ng l−îng, so víi yªu cÇu chØ ®¹t 18-20%. B×nh qu©n mçi ng−êi mét ngμy chØ tiªu thô 3-6 g ®Ëu, l¹c, võng (trong khi ®ã trªn thÕ giíi lμ 42 g). Møc tiªu thô rau b×nh qu©n lμ 236 g/ng−êi/ngμy còng chØ b»ng møc b×nh qu©n chung cña thÕ giíi. Riªng qu¶ chÝn cßn qu¸ Ýt. Nh− vËy, mçi b÷a ¨n cña n−íc ta thiÕu 15-20% nhiÖt n¨ng vμ mÊt c©n ®èi vÒ chÊt l−îng (thiÕu chÊt ®¹m, chÊt bÐo, vitamin vμ chÊt kho¸ng). Do mÊt c©n ®èi dinh d−ìng kÐo dμi nªn chøng suy dinh d−ìng ph¸t triÓn, ®iÒu nμy thÓ hiÖn râ nhÊt lμ ë trÎ em. 27 https://thuviensach.vn V× vËy, c¶i tiÕn c¬ cÊu b÷a ¨n lμ viÖc lμm cã ý nghÜa chiÕn l−îc vμ ph¶i ®−îc gi¶i quyÕt b»ng nhiÒu biÖn ph¸p, tõ s¶n xuÊt ®Õn b¶o qu¶n chÕ biÕn, tiªu thô s¶n phÈm; tõ viÖc s¶n xuÊt ra thªm nhiÒu nguån dinh d−ìng ®Õn viÖc gi¸o dôc t¹o ra tËp qu¸n tiªu dïng phï hîp víi ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi tõng vïng. Trong c¸c biÖn ph¸p ®ã, viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ v−ên, ph¸t triÓn VAC ®ãng vai trß quan träng. - Sù ph¸t triÓn nhanh cña khoa häc kü thuËt n«ng nghiÖp vμ ¸p dông c«ng nghÖ sinh häc trong ®êi sèng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp Sù ph¸t triÓn nhanh chãng cña khoa häc kü thuËt n«ng nghiÖp hiÖn nay trªn thÕ giíi cã t¸c dông rÊt lín ®èi víi viÖc ph¸t triÓn nghÒ lμm v−ên. Mét nÒn kinh tÕ më cöa lμ m«i tr−êng tèt cho viÖc du nhËp, trao ®æi vμ ¸p dông c¸c thμnh tùu khoa häc kü thuËt tiªn tiÕn cña thÕ giíi vμo n−íc ta nh− c¸c thμnh tùu vÒ gièng, vÒ c¸c biÖn ph¸p kü thuËt tiÕn bé. Nhê cã viÖc ¸p dông c«ng nghÖ sinh häc tiªn tiÕn mμ nhiÒu gièng c©y trång míi cã n¨ng suÊt cao, phÈm chÊt tèt vμ s¹ch bÖnh ®−îc ®−a vμo s¶n xuÊt trªn ®ång ruéng cña n«ng d©n mét c¸ch cã hiÖu qu¶. C¸c biÖn ph¸p kü thuËt nu«i trång c¸c lo¹i c©y, con ®Æc s¶n cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao ngμy cμng ®−îc phæ biÕn réng r·i trong nh©n d©n. 28 https://thuviensach.vn - VAC trong ®êi sèng vμ ph¸t triÓn kinh tÕ hé gia ®×nh NghÒ lμm v−ên, lμm VAC ngμy nay kh«ng cßn lμ mét nghÒ kinh tÕ phô cña gia ®×nh n÷a, mμ ®−îc coi lμ mét ngμnh kinh tÕ mòi nhän cña hÖ thèng kinh tÕ hé gia ®×nh. Bëi v×: + Mang l¹i nguån thu nhËp ®¸ng kÓ, chiÕm mét tû träng trong thu nhËp gia ®×nh (lªn tíi 50-60% tæng thu nhËp gia ®×nh), cã nh÷ng gia ®×nh n«ng d©n sèng chñ yÕu b»ng nghÒ lμm v−ên, lμm VAC. Trong thùc tÕ hiÖn nay, s¶n xuÊt lóa g¹o vμ c¸c lo¹i c©y mμu kh¸c chØ ®ñ ®¸p øng nhu cÇu tiªu thô trong gia ®×nh (®Ó ¨n vμ mét phÇn ®Çu t− cho ch¨n nu«i), mét phÇn nhá s¶n xuÊt ®−îc b¸n ra thÞ tr−êng (nÕu cã d− thõa) phôc vô mét phÇn cho chi tiªu h»ng ngμy trong gia ®×nh. + HiÖu qu¶ ®Çu t− cao, kÓ c¶ vèn, lao ®éng vμ ®Êt. §Êt dïng lμm VAC th−êng ®em l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cao gÊp 2-3 lÇn diÖn tÝch t−¬ng ®−¬ng dïng ®Ó trång lóa. VAC trong nhiÒu tr−êng hîp, ®ßi hái ®Çu t− vÒ vèn kh«ng cao nh− c¸c ngμnh nghÒ phô kh¸c, vèn quay vßng kh¸ nhanh. Qua nhiÒu nghiªn cøu cho thÊy, tû lÖ hoμn vèn tõ VAC cao h¬n so víi ®Çu t− vμo c©y lóa. VAC cßn thu hót nguån lùc lao ®éng d− thõa trong gia ®×nh cã hiÖu qu¶, kÓ c¶ lao ®éng cña ng−êi giμ, trÎ em vμ ®Æc ®iÓm sö dông nguån lao ®éng trong c¸c hÖ thèng VAC so víi s¶n xuÊt c©y l−¬ng thùc 29 https://thuviensach.vn lμ Ýt mang tÝnh thêi vô c¨ng th¼ng. Nhê VAC mμ c¸c hé ®iÒu hoμ hîp lý viÖc sö dông lao ®éng trong gia ®×nh vμ t¨ng hiÖu qu¶ sö dông nguån lùc d− thõa nμy. + Cung cÊp nguån thùc phÈm t¹i chç vμ th−êng xuyªn cho gia ®×nh, ®Æc biÖt lμ c¸c nguån ®¹m ®éng vËt rÎ tiÒn nh− c¸, trøng, nguån vitamin phong phó cho viÖc c¶i thiÖn b÷a ¨n h»ng ngμy nh− rau vμ c¸c lo¹i qu¶ kh¸c nhau. Trªn c¬ së t¨ng chÊt dinh d−ìng cã thÓ rót bít tû lÖ g¹o trong b÷a ¨n, gãp phÇn tÝch cùc vμo viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò l−¬ng thùc, thùc phÈm. ¡n kh«ng chØ lμ ph¹m trï ®êi sèng, mμ cßn lμ mét yÕu tè quan träng cña s¶n xuÊt. HÖ sinh th¸i VAC lμ nguån cung cÊp thùc phÈm nhiÒu lo¹i ®¸p øng c¸c nhu cÇu dinh d−ìng phøc t¹p cña ng−êi lao ®éng, v.v. + Cung cÊp nguån tiÒn mÆt ®Ó chi tiªu vμ mua s¾m c¸c vËt dông cÇn thiÕt trong gia ®×nh, ®Çu t− trë l¹i vμ më réng s¶n xuÊt. Ngμy nay, c¸c s¶n phÈm cña nghÒ lμm v−ên th−êng cã gi¸ trÞ hμng hãa vμ gi¸ trÞ sö dông cao h¬n c¸c mÆt hμng l−¬ng thùc th«ng th−êng. NÒn kinh tÕ ph¸t triÓn, thu nhËp c¸ nh©n t¨ng th× nhu cÇu vÒ c¸c s¶n phÈm nh− thÞt, c¸, rau, qu¶ vμ hoa ngμy cμng t¨ng; ng−îc l¹i, nhu cÇu vÒ g¹o vμ c¸c lo¹i l−¬ng thùc chñ yÕu kh¸c l¹i gi¶m nhanh. §ã lμ quy luËt chung cña mét nÒn kinh tÕ ®ang ph¸t triÓn. 30 https://thuviensach.vn - VAC trong ®êi sèng kinh tÕ - x· héi + T¨ng thªm nguån l−¬ng thùc, thùc phÈm ®¸ng kÓ cung cÊp cho x· héi, gãp phÇn lμm t¨ng tr−ëng nÒn kinh tÕ cña ®Êt n−íc. + T¹o ra nhiÒu c¬ héi viÖc lμm cho c¸c vïng n«ng th«n, n©ng cao ®êi sèng kinh tÕ cho c¸c gia ®×nh, ®êi sèng tinh thÇn lμnh m¹nh, h¹n chÕ t×nh tr¹ng bá n«ng th«n ra thμnh thÞ ®Ó kiÕm sèng. VAC kh«ng chØ ¸p dông ë n«ng th«n mμ cßn cã thÓ ¸p dông ë thμnh phè nh− trång hoa - c©y c¶nh, trång rau trong chËu ®Æt ë ban c«ng, s©n th−îng cña c¸c nhμ cao tÇng. HiÖn nay, thuû canh lμ mét tiÕn bé kü thuËt cã thÓ ¸p dông cã hiÖu qu¶ ®èi víi viÖc s¶n xuÊt rau, qu¶, cñ t−¬i s¹ch trong ph¹m vi gia ®×nh ë thμnh phè. + Ph¸t triÓn VAC cã hiÖu qu¶ gi¸o dôc vμ kinh tÕ trong tr−êng phæ th«ng: kh«ng nh÷ng lμm cho tr−êng khang trang t−¬i m¸t mμ cßn n©ng cao chÊt l−îng ®μo t¹o. Qua lao ®éng s¶n xuÊt ë v−ên tr−êng, häc sinh ®−îc theo dâi vμ b¾t tay lμm viÖc theo c¶ mét quy tr×nh hoμn chØnh cña s¶n xuÊt (trång trät, ch¨n nu«i...) ®Ó ra ®−îc mét s¶n phÈm, trong ®ã thÊm ®−îm bao må h«i, c«ng søc cña m×nh, do ®ã t×nh c¶m vμ "tay nghÒ" lμm v−ên ®−îc n©ng lªn râ rÖt. - VAC gãp phÇn x©y dùng nÒn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng Nh− ta ®· biÕt, nh÷ng n¨m 50 cña thÕ kû XX cã 31 https://thuviensach.vn cuéc "c¸ch m¹ng xanh" lμ do nhiÒu gièng lóa thÊp c©y, n¨ng suÊt cao ra ®êi ë Mªhic«, Ên §é, v.v.. Yªu cÇu cña chóng lμ cÇn nhiÒu ph©n ho¸ häc, thuèc trõ s©u bÖnh nªn g©y ¶nh h−ëng tiªu cùc nh−: m«i tr−êng bÞ « nhiÔm, nhÊt lμ nguån n−íc; ®Êt xÊu ®i v× mÊt cÊu t−îng. NÒn kinh tÕ thuéc thÕ giíi thø ba ngμy cμng bÞ phô thuéc vμo c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn do n«ng s¶n bÞ Ðp gi¸; n«ng d©n ph¶i vay nî vËt t− ®Ó s¶n xuÊt, nÕu mÊt mïa sÏ bÞ mÊt ruéng - bÇn cïng ho¸, khiÕn cho ng−êi lao ®éng ph¶i ra thμnh phè m−u sinh dÉn tíi nhiÒu tÖ n¹n x· héi. ë c¸c vïng trung du vμ miÒn nói, rõng bÞ ph¸ ®Ó lËp ®ån ®iÒn theo ph−¬ng thøc ®éc canh (chÌ, cμ phª, b¹ch ®μn, v.v.) ®· lμm mÊt ®i c©n b»ng sinh th¸i, lμm cho ®Êt ®ai bÞ tho¸i ho¸, d©n ®Þa ph−¬ng bÞ dån ®i n¬i kh¸c, cuéc sèng bÞ ®¶o lén. GÇn ®©y, nhiÒu nhμ khoa häc, nhiÒu nhμ qu¶n lý kinh tÕ, nhiÒu tæ chøc quèc tÕ ®· phª ph¸n m« h×nh trªn vμ vËn ®éng ®Êu tranh cho mét nÒn "n«ng nghiÖp bÒn v÷ng". VËy nÒn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng lμ g×? NÒn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng do c¸c t¸c gi¶ ng−êi ¤xtr©ylia lμ Bill Mollison vμ David Holmgren x©y dùng vμ ph¸t triÓn, nh»m môc tiªu chèng « nhiÔm ®Êt, n−íc vμ kh«ng khÝ cña tr¸i ®Êt do c¸c hÖ thèng c«ng nghiÖp vμ n«ng nghiÖp; chèng mÊt m¸t c¸c loμi thùc vËt vμ ®éng vËt; chèng suy gi¶m c¸c tμi nguyªn tù nhiªn kh«ng thÓ t¸i sinh vμ chèng 32 https://thuviensach.vn c¸c hÖ thèng kinh tÕ cã t¸c ®éng ph¸ ho¹i... Hai t¸c gi¶ nμy tËp hîp nh÷ng kinh nghiÖm truyÒn thèng, nh÷ng kü n¨ng vμ kiÕn thøc ®· cã vÒ thùc vËt, ®éng vËt vμ vÒ c¸c hÖ thèng x· héi ®Ó x©y dùng n«ng nghiÖp. §Ó x©y dùng nÒn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng, cÇn ph¶i nhËn thøc r»ng: Quan s¸t lμ quan träng nh»m t×m ra con ®−êng "hμnh ®éng víi thiªn nhiªn chø kh«ng chèng l¹i thiªn nhiªn". N«ng nghiÖp bÒn v÷ng th−êng ®−îc gäi lμ sinh th¸i häc n«ng nghiÖp v× môc tiªu cña nã lμ kÕt hîp c¸c x· héi cña con ng−êi vμo c¸c hÖ sinh th¸i bÒn v÷ng. LÊy chu kú cña c©y chuèi lμ mét vÝ dô vÒ hÖ sinh th¸i trång trät do con ng−êi thiÕt kÕ: C©y muång lμm hμng rμo ch¾n giã cho c©y chuèi, h¹t muång lμm thøc ¨n cho gμ vμ c©y muång lμm chÊt che phñ ®Êt. C©y chuèi sinh tr−ëng cÇn nhiÒu chÊt dinh d−ìng vμ cè ®Þnh ®Êt chèng xãi mßn, nã cÇn ®−îc ch¾n giã vμ phßng bÖnh. Gμ ¨n s©u g©y h¹i cho chuèi (nguån protein) vμ lÊy n−íc tõ gèc c©y chuèi. Gμ bæ sung ph©n bãn cho c©y vμ tù nu«i nã b»ng h¹t c©y muång. Còng cã thÓ nãi, n«ng nghiÖp bÒn v÷ng lμ mét nÒn n«ng nghiÖp trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cÇn ph¶i: - B¶o vÖ ®−îc m«i tr−êng, b¶o vÖ ®−îc c©n b»ng sinh th¸i. - VÒ mÆt kinh tÕ ®em l¹i hiÖu qu¶ l©u dμi, kh«ng lμm c¹n kiÖt tμi nguyªn ®Êt, n−íc. 33 https://thuviensach.vn - VÒ mÆt x· héi, kh«ng t¹o ra nh÷ng bÊt b×nh ®¼ng vμ sù ph©n ho¸ x· héi ë n«ng th«n. §Ó x©y dùng nÒn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng ë ViÖt Nam cÇn l−u ý: - §èi víi viÖc s¶n xuÊt c©y l−¬ng thùc cÇn dïng ph©n h÷u c¬ kÕt hîp. - §èi víi viÖc khai th¸c trung du vμ miÒn nói cÇn thùc hiÖn n«ng - l©m kÕt hîp, trång c©y nhiÒu tÇng, trång xen c©y hä ®Ëu phñ ®Êt, chèng xãi mßn, b¶o vÖ ®Êt, b¶o vÖ m«i tr−êng vμ tμi nguyªn, æn ®Þnh ®êi sèng, thùc hiÖn tèt ®Þnh canh ®Þnh c−. - §a d¹ng ho¸ n«ng nghiÖp: ChuyÓn nhanh tõ ®éc canh lóa sang ®a canh c©y trång, tõ thuÇn n«ng sang n«ng - c«ng - th−¬ng nghiÖp. - TËn dông c¸c tμi nguyªn sinh häc, t¸i sinh n¨ng l−îng: Ph¸t huy truyÒn thèng th©m canh, gi÷ g×n vμ ph¸t triÓn c¸c gièng quý ®Þa ph−¬ng, tËn dông c¸c nguån vËt liÖu h÷u c¬, ®ång thêi ®−a dÇn c«ng nghÖ sinh häc vμo s¶n xuÊt, nhÊt lμ trong kh©u b¶o vÖ c©y trång vμ vËt nu«i h¹n chÕ ®Õn møc thÊp nhÊt viÖc dïng ho¸ chÊt ®éc h¹i. CÇn sö dông c¸c nguån n¨ng l−îng t¹i chç, gi¶m chi phÝ mua n¨ng l−îng tõ ngoμi vμo, t¸i sinh n¨ng l−îng b»ng c¸ch tËn dông c¸c chÊt phÕ th¶i. - C¶i thiÖn ®êi sèng - n©ng cao d©n trÝ: C¸c ch−¬ng tr×nh xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo, an toμn l−¬ng thùc, thùc phÈm gia ®×nh, chØ cã thÓ thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ nÕu x©y dùng nÒn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng. NÒn n«ng nghiÖp nμy ph¶i cung cÊp cho d©n khÈu 34 https://thuviensach.vn phÇn ®ñ vμ c©n ®èi vÒ dinh d−ìng, lμ nÒn n«ng nghiÖp "s¹ch" ®−a ra thÞ tr−êng tiªu thô nh÷ng s¶n phÈm kh«ng cã d− l−îng ho¸ chÊt ®éc h¹i, kh«ng cã mÇm bÖnh vi sinh vËt vμ ký sinh trïng. - VAC b¶o vÖ m«i tr−êng Theo tμi liÖu cña Liªn hîp quèc, mçi n¨m tr¸i ®Êt mÊt ®i gÇn 20 triÖu ha mμu xanh, kho¶ng 25 tû tÊn ®Êt mμu mì, rÊt nhiÒu lo¹i vi sinh vËt bÞ tiªu diÖt. Tr−íc nguy c¬ m«i tr−êng sinh th¸i bÞ « nhiÔm ngμy cμng t¨ng, khÝ hËu cã thÓ thay ®æi, thÕ giíi ®ang kªu gäi: "H·y b¶o vÖ m«i tr−êng". VËy, cÇn ph¶i ph¸t triÓn VAC mäi n¬i: tõ rõng nói, ®ång b»ng, duyªn h¶i ®Õn thμnh phè... Mét Ýt mμu xanh vμ mμu s¾c kh¸c trong m«i tr−êng chËt hÑp cña ®« thÞ còng c¶i thiÖn ®−îc phÇn nμo tiÓu khÝ hËu trong tõng khu phè, tõng ng«i nhμ, tõng c¨n hé lμm cho con ng−êi gÇn gòi víi thiªn nhiªn h¬n. 35 https://thuviensach.vn Ch−¬ng II hÖ thèng vac vμ c¸c thμnh phÇn cña hÖ thèng I. Kh¸i niÖm vÒ hÖ thèng 1. §Þnh nghÜa vÒ hÖ thèng Trong cuéc sèng, kh¸i niÖm ®¬n gi¶n vÒ hÖ thèng ¸p dông cho nhiÒu vËt dông, tæ chøc x· héi, mét quÇn thÓ tù nhiªn hoÆc mét c«ng tr×nh cô thÓ. VÝ dô: chiÕc «t« hay xe ®¹p, mét trang tr¹i, mét n«ng hé, mét c«ng tr×nh thuû lîi, mét v−ên c©y, mét con tr©u, v.v.. Nh−ng kh¸i niÖm hÖ thèng ¸p dông cho mäi vËt dông, mäi hiÖn t−îng cô thÓ kh«ng thÓ lμ nh− nhau. Mét hÖ thèng ph¶i cã nh÷ng tÝnh chÊt ®Æc tr−ng nhÊt ®Þnh vμ mäi thμnh phÇn trong hÖ thèng ho¹t ®éng nh− mét tæng thÓ khi cã t¸c dông bªn ngoμi lªn bÊt cø bé phËn nμo cña hÖ thèng. Mét tËp hîp c¸c vËt kh«ng cã liªn quan víi nhau kh«ng thÓ t¹o nªn mét hÖ thèng. VÝ dô: Tõng phô kiÖn kh«ng ph¶i lμ hÖ thèng nh−ng tõ mét tËp hîp phô kiÖn ta cã thÓ l¾p r¸p thμnh mét chiÕc xe ®¹p th× chiÕc xe ®¹p lμ mét hÖ thèng. Nh−ng nÕu chiÕc xe ®¹p ®−îc g¾n víi mét 36 https://thuviensach.vn c¸i xe thïng th× t¹o nªn mét hÖ thèng míi mμ xe ®¹p chØ lμ mét thμnh phÇn cña hÖ thèng míi nμy, hoÆc cßn gäi lμ hÖ thèng phô hoÆc mét phÇn cña hÖ thèng. Mét ®éng vËt lμ mét vÝ dô (®iÓn h×nh) cho mét hÖ thèng sèng. Nã cã cÊu tróc râ rμng vμ hμnh ®éng nh− mét tæng thÓ khi ph¶n øng l¹i c¸c kÝch thÝch tõ bªn ngoμi vμ t−¬ng ®èi dÔ nh×n thÊy ®iÓm b¾t ®Çu vμ ®iÓm kÕt thóc ®Ó ph©n biÖt ranh giíi gi÷a hÖ thèng vμ m«i tr−êng phi hÖ thèng bao quanh. §iÓm cuèi cïng (kÕt thóc) nμy rÊt quan träng. SÏ rÊt h¹n chÕ trong viÖc x¸c ®Þnh mét hÖ thèng nÕu kh«ng thÓ chØ râ ®©u lμ n¬i kÕt thóc cña hÖ thèng. VÝ dô: Mét con gμ, th× ranh giíi râ rμng lμ líp l«ng vò ngoμi cïng gåm c¶ líp kh«ng khÝ máng t¹o nªn miÒn tiÓu khÝ hËu "riªng" quanh con gμ. H×nh 4 lμ mét ph¸c ®å tæng qu¸t chØ ra nh÷ng ®Çu vμo chñ yÕu (n−íc vμ thøc ¨n) vμ ®Çu ra c¬ b¶n (chÊt th¶i vμ khÝ Êm). Trong hÇu hÕt mäi tr−êng hîp, nh÷ng ®Çu ra nμy kh«ng ¶nh h−ëng ngay hay trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ®Õn viÖc con gμ s¶n sinh ra chóng. H×nh 4: Con gμ lμ mét hÖ thèng sinh häc 37 https://thuviensach.vn Cô thÓ lμ bÇu khÝ quyÓn qu¸ réng lín ®Õn møc h¬i Êm do con gμ th¶i ra kh«ng cã ¶nh h−ëng g× ®¸ng kÓ. Nh−ng gi¶ sö con gμ ®−îc ®Æt trong mét hép kÝn (t¹m thêi kh«ng tÝnh ®Õn nguån oxy cung cÊp cho con gμ, nÕu oxy trong hép bÞ hÕt, sÏ g©y nªn hËu qu¶ nghiªm träng). VÝ dô ë ®©y giíi h¹n tËp trung vμo ®Çu ra h¬i Êm cña con gμ. BÇu kh«ng khÝ trong hép nhanh chãng Êm lªn nhê con gμ vμ nã sÏ ¶nh h−ëng ngay, trùc tiÕp ®Õn con gμ, tèc ®é s¶n sinh ra h¬i Êm cña con gμ. §©y gäi lμ "c¬ chÕ ph¶n håi" vμ nÕu chóng ta lμm ng¬ tr−íc c¬ chÕ ph¶n håi th× sÏ hiÓu sai vÒ hÖ thèng cña chóng ta (con gμ) sÏ ph¶n øng l¹i nh− thÕ nμo ®Õn bÊt cø t¸c ®éng nμo. H×nh 5: HÖ thèng con gμ trong hép NhiÖt n¨ng bÞ mÊt vµo kh«ng gian H¬i Êm ChÊt th¶i 38 to c¬ thÓ HÖ thèng ranh giíi Thøc ¨n https://thuviensach.vn NhiÖt n¨ng do con gμ th¶i ra ¶nh h−ëng ®Õn tiÓu khÝ hËu quanh nã vμ nh− vËy ¶nh h−ëng ®Õn th©n nhiÖt cña nã. KÕt qu¶ lμ cã thÓ lμm gi¶m kh¶ n¨ng tiÕp nhËn thøc ¨n, gi¶m chÊt th¶i ®−îc th¶i ra vμ n¨ng l−îng s¶n sinh ra. Con gμ nhèt trong c¸i hép kh«ng cßn lμ mét c¬ thÓ ®éc lËp ®ñ ®Ó coi nh− lμ mét hÖ thèng: cÇn ph¶i coi con gμ + hép vμ líp khÝ quyÓn bao quanh hép lμ mét hÖ thèng (xem H×nh 5). CÇn x¸c ®Þnh râ vÞ trÝ ranh giíi cña hÖ thèng, v× ®ã lμ c¸ch ®Ó x¸c ®Þnh néi dung cña mét hÖ thèng. H·y t−ëng t−îng r»ng: Khi nghiªn cøu c¸c bé phËn kh¸c nhau cña c¬ thÓ con ng−êi (nh− tay, ch©n, v.v.) mét c¸ch riªng biÖt vμ t¸ch biÖt chóng víi nhau, sÏ kh«ng bao giê hiÓu râ toμn bé c¬ chÕ ho¹t ®éng nh− thÕ nμo, thËm chÝ còng kh«ng hiÓu ®−îc tõng bé phËn ho¹t ®éng nh− thÕ nμo khi chóng kÕt hîp l¹i t¹o thμnh mét c¬ thÓ. HiÓu ®−îc chøc n¨ng cña tõng bé phËn vμ ho¹t ®éng cña bé phËn ®ã trong c¶ hÖ thèng nh− mét c¬ thÓ thèng nhÊt lμ ®iÒu rÊt quan träng. Tõ ®ã cã thÓ hiÓu ®−îc sù ho¹t ®éng cña toμn bé hÖ thèng. VËy cã thÓ ®Þnh nghÜa vÒ hÖ thèng: "HÖ thèng lμ mét nhãm c¸c bé phËn t−¬ng t¸c víi nhau, cïng ho¹t ®éng cho mét môc ®Ých chung, cã kh¶ n¨ng ®¸p l¹i t¸c ®éng bªn ngoμi nh− mét tæng thÓ, kh«ng bÞ ¶nh h−ëng trùc tiÕp bëi ®Çu ra cña chÝnh m×nh vμ cã ranh giíi râ rμng dùa trªn tæng thÓ tÊt c¶ c¸c ph¶n håi cã ý nghÜa". 39 https://thuviensach.vn 2. C¸c hÖ thèng phô ë phÇn ®Þnh nghÜa ta ®· ®Ò cËp: Mét hÖ thèng cã thÓ lμ thμnh phÇn cña mét hÖ thèng kh¸c réng h¬n b¶n th©n hÖ thèng ®ã. Mét c©y ¨n qu¶ lμ mét hÖ thèng, nh−ng nÕu ®Æt c©y ®ã vμo mét v−ên c©y th× v−ên c©y lμ mét hÖ thèng réng h¬n vμ lóc nμy c©y ®ã chØ lμ mét thμnh phÇn cña hÖ thèng nμy. ViÖc nghiªn cøu c¶ v−ên c©y nh− mét hÖ thèng sÏ cã ý nghÜa h¬n nhiÒu trong viÖc ®−a ra c¸c quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt ®èi víi v−ên c©y: ®Çu t−, c¶i thiÖn hÖ thèng v−ên c©y, marketing s¶n phÈm, v.v.. Nh− vËy, mét c©y ¨n qu¶ trong v−ên lμ mét hÖ thèng phô cña v−ên c©y vμ khi nghiªn cøu hÖ thèng v−ên chóng ta kh«ng thÓ kh«ng tÝnh ®Õn c¸c hÖ thèng phô nh− tõng c©y ¨n qu¶ trong v−ên. §Æc ®iÓm träng yÕu cña hÖ thèng phô lμ møc ®é ®éc lËp: VÝ dô: NÕu chóng ta coi mét trang tr¹i nu«i bß s÷a lμ mét hÖ thèng th× rÊt dÔ dμng nhËn thÊy mçi con bß lμ mét thμnh phÇn cña hÖ thèng ®ã vμ cã thÓ coi ®ã lμ nh÷ng hÖ thèng riªng biÖt. Nh− vËy, c¨n cø vμo lý thuyÕt: mçi hÖ thèng cã thÓ lμ mét thμnh phÇn cña hÖ thèng kh¸c, réng h¬n ta cã thÓ tiÕn hμnh nhiÒu nghiªn cøu víi mét con bß mμ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i nghiªn cøu c¶ hÖ thèng trang tr¹i nu«i bß s÷a nh−: nghiªn cøu ph¶n øng cña con bß ®Õn ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh hoÆc thøc ¨n mμ kh«ng cÇn ph¶i tÝnh ®Õn viÖc nghiªn cøu c¶ trang tr¹i (H×nh 6). 40 https://thuviensach.vn H×nh 6: §Çu vμo vμ ®Çu ra tèi thiÓu trong dinh d−ìng cña bß NhiÖt l−îng O2 Methane N−íc tiÓu Ph©n CO2 Thøc ¨n N−íc Nh−ng nÕu ®ã lμ mét con bß ch¨n th¶ trªn ®ång cá, chóng ta kh«ng thÓ thê ¬ vÒ mét ®iÒu lμ ph©n cña nã cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn viÖc cá sinh tr−ëng nhanh hay chËm vμ bß sÏ ¨n bao nhiªu cá. Chóng ta kh«ng thÓ nghiªn cøu ¶nh h−ëng nμy ë ph¹m vi chØ nghiªn cøu tõng con bß mμ ph¶i nghiªn cøu hÖ thèng lín h¬n - ®ã lμ hÖ thèng tr¹i nu«i bß (H×nh 7). H×nh 7: §Çu vμo vμ ®Çu ra tèi thiÓu ®èi víi mét con bß ch¨n th¶ M−a N−íc tiÓu Ph©n Thøc ¨n N−íc 41 https://thuviensach.vn 3. TrËt tù hÖ thèng Nh− ®· ®Ò cËp ®Õn ë phÇn ®Þnh nghÜa hÖ thèng, mçi hÖ thèng cã thÓ lμ mét thμnh phÇn cña mét hÖ thèng kh¸c réng h¬n. Nh− vËy, mét hÖ thèng vμ ranh giíi cña nã thay ®æi tuú theo träng t©m vμ môc ®Ých cña ng−êi nghiªn cøu hÖ thèng. Khi ®· x¸c ®Þnh ®−îc hÖ thèng vμ ranh giíi cña hÖ thèng ®ã chóng ta cã thÓ dÔ dμng x¸c ®Þnh ®−îc nh÷ng thμnh phÇn c¬ b¶n cña hÖ thèng, c¸c mèi quan hÖ qua l¹i trong hÖ thèng ®ã, ®ång thêi còng x¸c ®Þnh ®−îc nh÷ng mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a hÖ thèng nghiªn cøu víi m«i tr−êng bªn ngoμi. Tuy nhiªn, viÖc x¸c ®Þnh ®−îc mét hÖ thèng kh«ng ph¶i lμ dÔ dμng nÕu chóng ta kh«ng biÕt ®Õn vÞ trÝ cña nã trong mét trËt tù nhÊt ®Þnh. H×nh 8: TrËt tù hÖ thèng HÖ thèng ë møc quèc gia HÖ thèng vïng HÖ thèng trang tr¹i HÖ thèng n«ng hé HÖ thèng trång trät HÖ thèng ch¨n nu«i H×nh 8 cho thÊy, mét trËt tù hÖ thèng trong 42 https://thuviensach.vn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. ë ®©y nÕu ta coi hÖ thèng trång trät lμ mét hÖ thèng th× nã cã thÓ cã c¸c thμnh phÇn t¹o nªn hÖ thèng nh−: ngμnh trång c©y l−¬ng thùc, c©y rau, c©y ¨n qu¶, ngμnh trång hoa - c©y c¶nh, v.v.. Nh−ng nÕu ta coi n«ng hé lμ mét hÖ thèng th× trång trät vμ ch¨n nu«i, nu«i trång thuû s¶n, v.v. l¹i lμ c¸c hÖ thèng thμnh phÇn cña hÖ thèng n«ng hé. H×nh 9: C¸c møc träng ®iÓm trong ph¸t triÓn n«ng nghiÖp C¸c nhµ chÝnh trÞ, kinh tÕ, th−¬ng gia N«ng d©n, c¸c nhµ n«ng häc, th−¬ng gia C¸c chuyªn gia, nhµ khoa häc, chuyªn ngµnh ch¨n nu«i, trång trät Th−¬ng m¹i vÒ n«ng s¶n Th−¬ng m¹i n«ng s¶n ë ph¹m vi quèc gia HÖ thèng n«ng nghiÖp HÖ thèng trang tr¹i HÖ thèng phô C¸c hÖ thèng thµnh phÇn H×nh 9 cho thÊy, ë c¸c møc hÖ thèng kh¸c nhau nÒn n«ng nghiÖp cã nh÷ng träng t©m ph¸t triÓn kh¸c nhau. Bu«n b¸n n«ng s¶n cña mét quèc gia trªn thÞ tr−êng quèc tÕ vμ néi ®Þa kh«ng ph¶i do ng−êi s¶n xuÊt ®¶m tr¸ch mμ do c¸c nhμ chÝnh trÞ, c¸c 43 https://thuviensach.vn nhμ kinh tÕ vμ c¸c th−¬ng gia ho¹ch ®Þnh vμ tiÕn hμnh. C¸c ®èi t−îng nμy ®ãng vai trß rÊt quan träng trong viÖc ®Ò ra c¸c kÕ ho¹ch tiªu thô, s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp ë ph¹m vi vÜ m«. Trong c¸c hÖ thèng s¶n xuÊt cô thÓ nh− hÖ thèng n«ng nghiÖp, hÖ thèng trang tr¹i th× c¸c nhμ n«ng häc vμ ng−êi n«ng d©n ®ãng vai trß quan träng trong viÖc ®iÒu hμnh hÖ thèng. C¸c nhμ th−¬ng gia gióp cho viÖc tiªu thô s¶n phÈm, cung øng vËt t−, v.v. gi÷a c¸c hÖ thèng trong vïng, gi÷a thμnh phÇn hÖ thèng nμy víi thμnh phÇn hÖ thèng kh¸c. ë møc hÖ thèng thÊp h¬n, tøc lμ hÖ thèng s¶n xuÊt ra c¸c s¶n phÈm cô thÓ nh− c©y trång, vËt nu«i, v.v. th× c¸c nhμ khoa häc chuyªn ngμnh l¹i lμ ng−êi ®ãng vai trß tÝch cùc. Hä gióp cho hÖ thèng ph¸t triÓn th«ng qua viÖc ¸p dông c¸c kü thuËt thÝch hîp, gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn néi t¹i trong hÖ thèng vμ ®−a ra c¸c hÖ thèng s¶n xuÊt phï hîp cho tõng vïng. Nh− vËy, hÖ thèng cμng réng th× c¸c mèi quan hÖ, t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c thμnh phÇn trong hÖ thèng vμ gi÷a hÖ thèng víi m«i tr−êng cμng cao vμ phøc t¹p; träng t©m cña hÖ thèng còng thay ®æi tuú theo môc tiªu cña hÖ thèng. 4. Mét sè hÖ thèng trong n«ng nghiÖp Trong n«ng nghiÖp, c¸c hÖ thèng th−êng ®−îc nh¾c ®Õn nh−: hÖ thèng n«ng nghiÖp, hÖ thèng trang 44 https://thuviensach.vn tr¹i, hÖ thèng trång trät, hÖ thèng ch¨n nu«i, hÖ thèng nu«i trång thuû s¶n, hÖ thèng n«ng hé, v.v. VËy c¸c hÖ thèng ®ã lμ g×? 4.1. HÖ thèng trang tr¹i HÖ thèng trang tr¹i lμ mét d¶i ®Êt hoÆc mÆt n−íc bÊt kú t¹o nªn bëi mét hoÆc nhiÒu h¬n c¸c kho¶nh ®Êt dïng ®Ó trång trät vμ ch¨n nu«i d−íi sù qu¶n lý cña chñ ®Êt hoÆc ng−êi thuª ®Êt. Theo Harwood (1979), ®ã lμ sù s¾p ®Æt æn ®Þnh vμ thèng nhÊt c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt do n«ng hé qu¶n lý phï hîp víi tr×nh ®é kü thuËt, m«i tr−êng tù nhiªn, sinh häc vμ kinh tÕ - x· héi; phï hîp víi môc tiªu, së thÝch vμ nguån lùc cña n«ng hé. C¸c yÕu tè nμy ¶nh h−ëng chung ®Õn s¶n l−îng vμ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt. HÖ thèng trang tr¹i lμ mét bé phËn cña hÖ thèng lín h¬n - ®ã lμ hÖ thèng n«ng nghiÖp vμ cã thÓ chia thμnh c¸c hÖ thèng thμnh phÇn - ®ã lμ hÖ thèng trång trät, ch¨n nu«i, nu«i trång thuû s¶n, v.v.. 4.2. HÖ thèng n«ng nghiÖp HÖ thèng n«ng nghiÖp lμ mét tËp hîp c¸c hÖ thèng trang tr¹i bao gåm c¶ c¸c hÖ thèng ph©n phèi ®Ó cung cÊp c¸c vËt t− vμ dÞch vô cÇn thiÕt ®Õn ng−êi n«ng d©n vμ ®−a n«ng phÈm ®Õn víi ng−êi tiªu dïng (theo Gartner - 1984 vμ Grigg - 1974). HÖ thèng n«ng nghiÖp kh«ng chØ chó träng ®Õn ho¹t ®éng cña c¸c thμnh phÇn trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp d−íi t¸c ®éng cña m«i tr−êng, mμ cßn 45 https://thuviensach.vn bao gåm c¶ c¸c thμnh phÇn cung øng vËt t− vμ tiªu thô s¶n phÈm - mét phÇn kh«ng thÓ thiÕu ®−îc cho mét nÒn n«ng nghiÖp hμng hãa nh− hiÖn nay. Do vËy, hÖ thèng n«ng nghiÖp lμ mét hÖ thèng réng h¬n vμ bao trïm lªn nhiÒu mèi quan hÖ, trong ®ã cã c¶ quan hÖ gi÷a c¸c hÖ thèng n«ng tr¹i vμ quan hÖ víi c¸c bé phËn kh¸c ngoμi ph¹m vi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. 4.3. HÖ thèng trång trät HÖ thèng trång trät lμ mét tËp hîp cña mét hay nhiÒu lo¹i c©y trång, bao gåm c¸c thμnh phÇn cÇn thiÕt cho s¶n xuÊt, kÓ c¶ mèi quan hÖ gi÷a c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña n«ng hé vμ c¸c m«i tr−êng tù nhiªn, sinh häc vμ kinh tÕ - x· héi. 4.4. HÖ thèng ch¨n nu«i HÖ thèng ch¨n nu«i cã thÓ ®−îc ®Þnh nghÜa t−¬ng tù nh− hÖ thèng trång trät. 4.5. HÖ thèng n«ng hé Hé lμ mét tæ chøc x· héi trong ®ã c¸c thμnh viªn th−êng sèng, ¨n vμ ngñ cïng d−íi mét m¸i nhμ. Trong hé cã chñ hé vμ chñ hé cã thÓ lμ phô n÷ (vî) hoÆc nam giíi (chång). ë c¸c n−íc ph¸t triÓn, n«ng hé cã thÓ do mét hoÆc hai gia ®×nh cïng víi c¸c thÕ hÖ kh¸c nhau t¹o nªn. PhÇn lín n«ng hé ë c¸c n−íc nμy phÊn ®Êu s¶n xuÊt ra mét l−îng l−¬ng thùc liªn tôc vμ æn ®Þnh cung cÊp cho nhu cÇu cña hä vμ ®Ó tho¶ 46 https://thuviensach.vn m·n c¸c nhu cÇu cÇn thiÕt kh¸c nh− häc hμnh, mÆc, ë... vμ ®Ó b¸n. ë hÇu hÕt c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn (trong ®ã cã ViÖt Nam), ®¬n vÞ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp c¬ b¶n lμ hÖ thèng s¶n xuÊt n«ng hé vμ mäi quyÕt ®Þnh vÒ s¶n xuÊt ®Òu diÔn ra ë møc n«ng hé. N«ng hé cßn lμ ®¬n vÞ kiÓm so¸t sù chuyÓn ho¸ ®Çu vμo thμnh c¸c n«ng s¶n c¬ b¶n. Nh− vËy, cã thÓ ®Þnh nghÜa hÖ thèng n«ng hé: HÖ thèng n«ng hé lμ mét hÖ thèng c¬ b¶n vμ träng yÕu cña nÒn n«ng nghiÖp n−íc ta vμ c¸c n−íc kh¸c cã nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. HÖ thèng n«ng hé gåm cã 3 hÖ thèng thμnh phÇn liªn quan chÆt chÏ vμ t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau, ®ã lμ: - N«ng hé lμ ®¬n vÞ ®−a ra quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt, môc ®Ých ho¹t ®éng cña hÖ thèng, kiÓm so¸t sù ho¹t ®éng cña hÖ thèng vμ cung cÊp lao ®éng cho hÖ thèng; ®ång thêi ®ßi hái l−¬ng thùc, thùc phÈm vμ tiÒn mÆt tõ hÖ thèng ®Ó hoμn thμnh c¸c môc tiªu ®· ®Æt ra. - Trang tr¹i víi c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt trång trät, ch¨n nu«i, nu«i trång thuû s¶n, t¹o viÖc lμm, l−¬ng thùc, thùc phÈm vμ tiÒn mÆt cho n«ng hé. - Thμnh phÇn ngoμi trang tr¹i cung cÊp viÖc lμm vμ c¸c ho¹t ®éng sinh lîi, tuy cã sù c¹nh tranh lao ®éng gia ®×nh víi c¸c ho¹t ®éng trang tr¹i nh−ng thμnh phÇn nμy ngμy cμng trë nªn quan träng h¬n trong viÖc lμm cho n«ng hé cμng trë nªn giμu cã h¬n, 47 https://thuviensach.vn ®Æc biÖt khi quy m« trang tr¹i nhá, kh«ng cung cÊp ®ñ viÖc lμm cho lao ®éng gia ®×nh. II. Kh¸i niÖm vÒ s¶n xuÊt kÕt hîp vμ c¸c ®Æc ®iÓm cña hÖ thèng s¶n xuÊt kÕt hîp trong n«ng nghiÖp Nh− chóng ta ®· biÕt, VAC lμ mét hÖ thèng, trong ®ã V, A, C lμ c¸c hÖ thèng thμnh phÇn. V lμ hÖ thèng trång trät trªn v−ên nh− v−ên nhμ, v−ên ruéng, v−ên rõng, v−ên rÉy,... A lμ hÖ thèng nu«i trång thñy s¶n; C lμ hÖ thèng ch¨n nu«i c¸c lo¹i gia sóc, gia cÇm. Qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®−îc tiÕn hμnh ®ång thêi trªn c¸c hÖ thèng nμy gäi lμ s¶n xuÊt kÕt hîp. VËy s¶n xuÊt kÕt hîp lμ g×? 1. S¶n xuÊt kÕt hîp Trong hÖ thèng s¶n xuÊt cã sù kÕt hîp hoμn toμn gi÷a c¸c ngμnh s¶n xuÊt chÝnh nh»m hç trî lÉn nhau ph¸t triÓn gäi lμ hÖ thèng s¶n xuÊt kÕt hîp. Trong hÖ thèng nμy, c¸c ngμnh th−êng cã tÇm quan träng ngang nhau vμ ®Òu mang l¹i lîi nhuËn cho ng−êi s¶n xuÊt. C¸c lo¹i h×nh kÕt hîp th−êng gÆp ®ã lμ: kÕt hîp gi÷a ngμnh trång trät vμ ch¨n nu«i, gi÷a ch¨n nu«i vμ trång rõng, trång c©y ¨n qu¶; gi÷a trång trät vμ chÕ biÕn; ch¨n nu«i vμ chÕ biÕn hoÆc ch¨n nu«i vμ nu«i trång thñy s¶n, VAC, v.v.. NghÒ lμm v−ên (VAC) lμ mét trong nh÷ng m« h×nh s¶n xuÊt kÕt hîp ®iÓn h×nh. Còng ph¶i nãi r»ng, 48 https://thuviensach.vn b¶n th©n s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë quy m« hé gia ®×nh nh− hiÖn nay ë n−íc ta hÇu hÕt lμ c¸c hÖ thèng s¶n xuÊt kÕt hîp. M« h×nh kÕt hîp phæ biÕn lμ kÕt hîp trång trät vμ ch¨n nu«i. MÆc dï trong sù kÕt hîp nμy, ngμnh trång trät hoÆc ch¨n nu«i cã thÓ chiÕm −u thÕ tïy theo ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt cña tõng hé gia ®×nh. 2. §Æc ®iÓm c¬ b¶n cña hÖ thèng s¶n xuÊt kÕt hîp - TÝnh tù cung tù cÊp cao vμ b¶o ®¶m an toμn l−¬ng thùc, thùc phÈm cho gia ®×nh quanh n¨m. B¶n th©n hÖ thèng s¶n xuÊt kÕt hîp lμ cung cÊp hai hoÆc nhiÒu h¬n c¸c s¶n phÈm chÝnh, ®ã lμ c¸c s¶n phÈm trång trät vμ ch¨n nu«i. Nh÷ng s¶n phÈm nμy, tr−íc hÕt lμ ®Ó tháa m·n nhu cÇu tiªu dïng trong gia ®×nh, sè cßn l¹i ®Ó dù tr÷ vμ trao ®æi trªn thÞ tr−êng. Ngμy nay, víi sù ph¸t triÓn vμ th©m nhËp ngμy cμng cao cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, c¸c hÖ thèng s¶n xuÊt kÕt hîp còng ngμy cμng ph¸t triÓn cao h¬n víi c¸c s¶n phÈm mang tÝnh th−¬ng m¹i cao. - T¨ng hiÖu qu¶ sö dông c¸c nguån lùc s¶n xuÊt, ®Æc biÖt ®èi víi c¸c gia ®×nh tiÓu n«ng cã nguån lùc h¹n chÕ th«ng qua viÖc tËn dông kh¸ triÖt ®Ó c¸c nguån lùc ®ã nh− ®Êt, vèn vμ s¶n phÈm phô cña c¸c thμnh phÇn trong hÖ thèng. Thªm vμo ®ã, ®Çu ra cña thμnh phÇn nμy còng cã thÓ sö dông lμm ®Çu vμo cña thμnh phÇn kh¸c cã 49 https://thuviensach.vn hiÖu qu¶ h¬n lμ b¸n trùc tiÕp ra thÞ tr−êng (th−êng lμ c¸c s¶n phÈm trång trät dïng cho ch¨n nu«i, nu«i trång thñy s¶n). - Lμ hÖ thèng s¶n xuÊt bÒn v÷ng nhÊt v× sö dông Ýt ®Çu t− tõ ngoμi vμo nh− ph©n hãa häc, thuèc b¶o vÖ thùc vËt vμ tËn dông triÖt ®Ó c¸c chÊt th¶i, s¶n phÈm phô trong hÖ thèng, h¹n chÕ viÖc g©y « nhiÔm m«i tr−êng. VÒ ph−¬ng diÖn thu nhËp th× hÖ thèng nμy th−êng cho thu nhËp cao h¬n vμ æn ®Þnh, thu nhËp r¶i ®Òu quanh n¨m nhê sù ®a d¹ng vμ tÝnh r¶i vô cña s¶n phÈm trong hÖ thèng. - Sö dông lao ®éng Ýt c¨ng th¼ng vÒ thêi vô h¬n so víi c¸c hÖ thèng kh¸c, nhÊt lμ hÖ thèng trång c©y l−¬ng thùc, do trong hÖ thèng cã c¸c thμnh phÇn kh¸c nhau. Tuy nhiªn, trong c¸c hÖ thèng kÕt hîp th©m canh cao, nhu cÇu vÒ lao ®éng còng rÊt cao nh−ng phÇn lín ®−îc ph©n bè t−¬ng ®èi ®ång ®Òu quanh n¨m. - §ßi hái ng−êi n«ng d©n cã hiÓu biÕt réng h¬n vμ cã kü n¨ng vÒ qu¶n lý, ph©n bè lao ®éng hîp lý cho c¸c thμnh phÇn hÖ thèng vμ kü thuËt, ®Æc biÖt lμ sù hiÓu biÕt vÒ hÖ thèng trång trät, lu©n canh c©y trång, vÒ viÖc duy tr× ®é mμu mì cña ®Êt, kü thuËt ch¨n nu«i, nu«i trång thñy s¶n. §Ó cã ®−îc sù kÕt hîp hμi hßa gi÷a c¸c thμnh phÇn trong hÖ thèng vμ hiÖu qu¶ kÕt hîp cao ®ßi hái kü n¨ng qu¶n lý ®iÒu hμnh cao. 50 https://thuviensach.vn III. T¸c dông cña hÖ thèng VAC víi ph¸t triÓn kinh tÕ hé gia ®×nh trong mét nÒn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, hÖ thèng c©y trång + vËt nu«i + nu«i thñy s¶n thu hót sù chó ý ngμy cμng cao cña nhiÒu n«ng d©n, ®Æc biÖt lμ ë Trung Quèc vμ §«ng Nam ¸, bëi nã cã thÓ thu ®−îc tæng s¶n l−îng cao th«ng qua t¸i sö dông chÊt th¶i vμ s¶n phÈm phô, v.v.. Träng t©m cña hÖ thèng lμ viÖc t¸i sö dông c¸c chÊt th¶i gi÷a c¸c thμnh phÇn trong hÖ thèng, tËn dông triÖt ®Ó c¸c s¶n phÈm phô cña hÖ thèng vμ sù linh ho¹t trong viÖc sö dông ®Çu vμo - ®Çu ra trong hÖ thèng. §Çu ra cña thμnh phÇn nμy cã thÓ lμ ®Çu vμo cña thμnh phÇn kia. - T¸i sö dông chÊt th¶i vμ s¶n phÈm phô: lμ nguån bæ sung ®Çu vμo t¹i chç ®¸ng kÓ, gãp phÇn gi¶m bít chi phÝ ®Çu vμo cho hÖ thèng, nhê ®ã gi¶m bít sù phô thuéc cña hÖ thèng vμo ®Çu t− tõ ngoμi vμo. Nu«i trång thñy s¶n, chñ yÕu lμ nu«i c¸ ë n−íc ta hiÖn nay phÇn lín ë møc ®é b¸n th©m canh, trong ®ã ®Çu t− chñ yÕu cho thøc ¨n lμ rau, cá, ph©n b¾c, ph©n chuång, ph©n gμ vÞt vμ c¸m gμ. C¸c s¶n phÈm phô cña trång trät nh− l¸ rau, n−íc th¶i vμ thøc ¨n thõa tõ bÕp gia ®×nh còng lμ nh÷ng nguån thøc ¨n kh«ng thÓ thiÕu ®èi víi ch¨n nu«i, v.v.. §èi víi nh÷ng n«ng hé nghÌo vμ cã thu 51 https://thuviensach.vn nhËp trung b×nh th× viÖc duy tr× hÖ thèng kÕt hîp cã ®Çu t− thÊp lμ thÝch hîp. §èi víi c¸c hé giμu, th©m canh cao lμ gi¶i ph¸p tèt ®Ó t¨ng n¨ng suÊt hÖ thèng. T¸i sö dông chÊt th¶i vμ s¶n phÈm phô cßn cã ý nghÜa to lín vÒ ph−¬ng diÖn b¶o vÖ m«i tr−êng, kÓ c¶ m«i tr−êng trong hÖ thèng vμ bªn ngoμi. Më réng ch¨n nu«i trong hÖ thèng VAC cßn cã nghÜa lμ t¨ng nguån bæ sung ph©n h÷u c¬ thay thÕ mét phÇn ph©n hãa häc mμ hiÖn nay ngμy cμng ®−îc sö dông nhiÒu trong trång trät, gi¶m bít « nhiÔm m«i tr−êng s¶n xuÊt vμ gióp duy tr× ®é mμu mì cña ®Êt, lμm cho hÖ thèng VAC bÒn v÷ng h¬n. Sö dông ph©n h÷u c¬ cho ao c¸ kÝch thÝch sù ph¸t triÓn cña c¸c sinh vËt phï du, t¨ng nguån thøc ¨n bæ sung cho c¸ t¹i chç. - Sö dông linh ho¹t vμ cã hiÖu qu¶ cao ®Çu vμo - ®Çu ra trong hÖ thèng (cßn gäi lμ s¶n phÈm trung gian - lμ nh÷ng s¶n phÈm dïng ®Ó ®Çu t− trùc tiÕp vμo ngμnh s¶n xuÊt kh¸c trong hÖ thèng, thay v× cung cÊp trùc tiÕp cho ng−êi tiªu dïng). Trong thùc tÕ, cã nhiÒu lo¹i s¶n phÈm cña trång trät ®−îc sö dông lμm ®Çu vμo cho ch¨n nu«i vμ thñy s¶n. §ã lμ c¸c s¶n phÈm l−¬ng thùc: g¹o, ng«, ®Ëu ®ç, mét sè lo¹i rau ¨n l¸ vμ qu¶, c©y lÊy cñ nh− khoai lang, s¾n, khoai t©y, v.v. ®Òu lμ nh÷ng thøc ¨n chÝnh cho ch¨n nu«i gia ®×nh. 52 https://thuviensach.vn C¸c s¶n phÈm cña nghÒ thñy s¶n nh− c¸ con, t«m, tÐp, cua, èc lμ nguån thøc ¨n bæ sung giμu dinh d−ìng cho nghÒ ch¨n nu«i, ®Æc biÖt lμ nu«i ®Æc s¶n nh− ba ba, Õch, r¾n, v.v.. Nh− vËy, hÖ thèng VAC lμ mét hÖ thèng mμ ë ®ã ng−êi n«ng d©n cã thÓ sö dông mét c¸ch linh ho¹t vμ cã hiÖu qu¶ ®Çu vμo - ®Çu ra gi÷a c¸c thμnh phÇn trong hÖ thèng. §©y còng lμ bÝ quyÕt thμnh c«ng cña c¸c m« h×nh s¶n xuÊt VAC, bëi v×: + Chñ ®éng mét phÇn ®Çu vμo cho s¶n xuÊt. + TiÕt kiÖm chi phÝ trong viÖc mua, b¸n c¸c lo¹i ®Çu vμo, ®Çu ra ®−îc sö dông t¹i chç nμy. + Tr¸nh ®−îc rñi ro vÒ gi¸ c¶ ®èi víi s¶n phÈm trong thêi vô thu ho¹ch vμ ®èi víi vËt t− trong c¸c thêi kú khan hiÕm. + N©ng cao hiÖu qu¶ sö dông c¸c s¶n phÈm trung gian trong hÖ thèng. + Gi¶m bít c¨ng th¼ng vÒ tiÒn mÆt vμ gióp ®iÒu hßa sù chu chuyÓn tiÒn mÆt cña n«ng hé. HiÖu qu¶ cña hÖ thèng cßn cã thÓ ®¸nh gi¸ dùa trªn chØ tiªu: "Tû lÖ chuyÓn ®æi" (®Çu ra/®Çu vμo) gi÷a ®Çu ra cuèi cïng vμ ®Çu vμo. Cã thÓ nãi, hÖ thèng VAC lμ mét hÖ thèng cã tÝnh bÒn v÷ng cao, cã tû lÖ chuyÓn ®æi cao, nghÜa lμ ®Ó t¹o ra 1 ®¬n vÞ ®Çu ra hÖ thèng nμy cÇn Ýt n¨ng l−îng vμ vèn h¬n so víi c¸c hÖ thèng n«ng nghiÖp kh¸c (xem H×nh 10). 53 https://thuviensach.vn H×nh 10: HÖ thèng s¶n xuÊt kÕt hîp vμ c¸c thμnh phÇn cña hÖ thèng 54 https://thuviensach.vn IV. C¸c thμnh phÇn cña VAC vμ c¸c lo¹i h×nh s¶n xuÊt VAC S¶n xuÊt VAC trong hÖ thèng s¶n xuÊt hé gia ®×nh rÊt phong phó vμ ®a d¹ng. C¸c lo¹i h×nh s¶n xuÊt trong hÖ thèng VAC lμ mét bøc tranh thu nhá cña c¸c lo¹i h×nh s¶n xuÊt n«ng nghiÖp truyÒn thèng nh− trång trät, ch¨n nu«i vμ nu«i trång thñy s¶n. 1. S¶n xuÊt c©y trong v−ên V−ên trong hÖ thèng VAC chñ yÕu lμ v−ên quanh nhμ. V× v−ên ë gÇn nhμ nªn con ng−êi th−êng cè g¾ng tËn dông ®Êt trong v−ên ®Ó trång nhiÒu lo¹i c©y kh¸c nhau, −u tiªn ®¸p øng nhu cÇu sö dông trong gia ®×nh vμ tËn dông lao ®éng gia ®×nh nh÷ng lóc n«ng nhμn, nh÷ng lóc r¶nh rçi trong ngμy. V× vËy, c©y trong v−ên ®−îc ch¨m sãc th−êng xuyªn vμ chu ®¸o. ë trong v−ên hay gÆp nh÷ng hÖ thèng canh t¸c ®a canh ®iÓn h×nh thu nhá víi c¸c lo¹i h×nh bè trÝ vμ lu©n canh c©y trång kh¸c nhau nh− trång xen, trång hçn hîp c¸c loμi kh¸c nhau. 1.1. Cã thÓ xem v−ên nh− lμ mét æ sinh th¸i H×nh mÉu chung cña v−ên cã thÓ m« t¶ lμ mét quÇn hîp nhiÒu loμi c©y, cã gi¸ trÞ kinh tÕ, cã nh÷ng ®Æc tr−ng sinh lý vμ h×nh th¸i kh¸c nhau, nªn yªu cÇu ®èi víi tμi nguyªn trong m«i tr−êng kh«ng gièng nhau, cïng céng sinh trªn mét diÖn 55 https://thuviensach.vn tÝch. Khi ®Þnh h×nh, quÇn hîp nμy ph¸t triÓn thμnh mét æ sinh th¸i, trong ®ã tμi nguyªn trong m«i tr−êng - diÖn tÝch vμ chÊt ph× cña nÒn ®Êt, ®é Èm, ¸nh s¸ng - ®−îc sö dông víi hiÖu qu¶ tèi −u. VÝ dô: Rõng nhiÖt ®íi cã nhiÒu tÇng c©y, nh÷ng c©y cao cÇn nhiÒu ¸nh s¸ng v−ît lªn tÇng trªn cïng, nh÷ng c©y cã nhu cÇu ¸nh s¸ng trung tÝnh ë tÇng gi÷a, nh÷ng c©y chÞu bãng ë tÇng d−íi cïng. Th¶m thùc vËt nhiÒu tÇng sö dông bøc x¹ mÆt trêi mét c¸ch triÖt ®Ó. Trong quÇn x· thùc vËt rËm r¹p, nhê sù ph¶n x¹ lÆp l¹i vμ sù hÊp thu liªn tôc, nªn ®Õn mÆt ®Êt th× ¸nh s¸ng cßn l¹i rÊt Ýt, chØ vμi phÇn tr¨m ®é chiÕu s¸ng bªn ngoμi. C¸c thùc vËt chÞu bãng thÝch nghi víi bøc x¹ rÊt yÕu vμ mäc ®−îc c¶ trong ®iÒu kiÖn ®¸p øng ¸nh s¸ng kho¶ng 5-20%. Ngoμi ra, nh÷ng c©y bôi, c©y bß, c¸c lo¹i cá ®¬n tö diÖp vμ song tö diÖp, thªm nh÷ng lo¹i d©y leo, c©y mäc gÇn ®Çm lÇy - c¸c c©y nμy còng cã bé rÔ ¨n n«ng s©u kh¸c nhau ®Ó chia nhau chÊt dinh d−ìng vμ n−íc ë c¸c tÇng ®Êt. Trªn ®ång ruéng, dï c©y hoa mμu ®−îc trång víi mËt ®é cao, bao giê còng cã c¸c loμi cá ph¸t triÓn xen lÉn c©y trång, ®ßi hái c«ng lμm cá. Mçi gièng c©y trång trªn ®ång ruéng t¹o ra mét ®iÒu kiÖn m«i tr−êng ®Æc thï thÝch hîp cho mét hoÆc nhiÒu loμi c©y d¹i. N«ng d©n nhËn thøc râ hiÖn t−îng thÝch nghi bæ sung nμy, ph©n biÖt vμ gäi tªn cá kh¸c nhau vÒ chñng loμi vμ tËp tÝnh. VÝ dô: ë ruéng lóa n−íc cã c¸c lo¹i cá n¨n, cá l¸c, cá l«ng lîn, v.v.. 56 https://thuviensach.vn ë ruéng c¹n cã c¸c lo¹i cá gμ, cá gÊu, cá mÇn trÇu, c©y cøt lîn, v.v. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ gi÷a m«i tr−êng vμ thùc vËt ®· ®i ®Õn kÕt luËn: Kh«ng mét loμi c©y nμo ®¬n lÎ mét m×nh sö dông hÕt tμi nguyªn trong m«i tr−êng. Nghiªn cøu vμ ph©n lo¹i c¸c loμi c©y thμnh nh÷ng nhãm thÝch nghi víi nh÷ng ®iÒu kiÖn m«i tr−êng kh¸c nhau lμ c¬ së khoa häc ®Ó thiÕt lËp c¬ cÊu c©y trång trong v−ên. VËy c¬ cÊu c©y trång trong v−ên lμ thμnh phÇn vμ loμi gièng c©y trång bè trÝ theo kh«ng gian vμ thêi gian nh»m tËn dông hîp lý nhÊt c¸c ®iÒu kiÖn, nguån lîi tù nhiªn s½n cã. C¬ cÊu c©y trång lu«n lu«n biÕn ®æi theo tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt vμ quan hÖ s¶n xuÊt mang tÝnh vËn ®éng tÊt yÕu kh¸ch quan bªn trong. B¶n chÊt cña c¬ cÊu c©y trång hîp lý lμ bè trÝ c©y trång phï hîp víi nh÷ng ®iÒu kiÖn vμ tμi nguyªn thiªn nhiªn, tr−íc hÕt lμ c¸c ®èi t−îng sinh vËt cã thêi gian sinh tr−ëng vμ ®Æc ®iÓm sinh häc nhÊt ®Þnh. Thiªn nhiªn cho nh÷ng kh¶ n¨ng g× th× lao ®éng con ng−êi bè trÝ thÝch øng víi kh¶ n¨ng Êy. Mçi loμi c©y cã nh÷ng ®Æc tr−ng h×nh th¸i, sinh lý riªng vμ cã nh÷ng yªu cÇu ®Æc thï ®èi víi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng: ¸nh s¸ng, tÇng ®Êt s©u n«ng, ®é Èm vμ chÊt dinh d−ìng, v.v.. 57 https://thuviensach.vn C¸c loμi cÇn ¸nh s¸ng cao nh− c©y l©u n¨m: dõa, v¶i, nh·n, cau vμ c¸c c©y ng¾n ngμy trong hä hßa th¶o: ng«, mÝa, cao l−¬ng, kª, v.v.. Cã nh÷ng c©y chÞu ®iÒu kiÖn ¸nh s¸ng h¹n chÕ nh− hå tiªu, chuèi, døa, chanh, cμ phª, gõng, nghÖ, v.v.. Nh×n chung, trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña c©y c¸c qu¸ tr×nh sinh dôc (ra hoa, kÕt qu¶, lμm h¹t) yªu cÇu ¸nh s¸ng cao; c¸c qu¸ tr×nh sinh tr−ëng cμnh l¸, tÝch lòy chÊt dù tr÷ trong th©n hoÆc rÔ thÝch nghi víi ¸nh s¸ng h¹n chÕ. C¸c loμi c©y cã khung cμnh vμ t¸n l¸ ph¸t triÓn cao, thÊp, xße, gän kh¸c nhau, bé rÔ ¨n réng, hÑp, n«ng, s©u kh¸c nhau cã thÓ hîp nh÷ng mÆt kh¸c nhau bæ sung ®Ó tËn dông mÆt ®Êt, ®é Èm vμ chÊt ph× ë c¸c tÇng ®Êt kh¸c nhau cña nÒn ®Êt. 1.2. Mét sè ph−¬ng thøc trång c©y trong v−ên ë ViÖt Nam - Trång hçn hîp: lμ khi trång hai hoÆc nhiÒu lo¹i c©y trång trªn cïng mét v−ên, trong cïng mét thêi gian. Trång hçn hîp c¸c lo¹i c©y kh¸c nhau trong v−ên cã t¸c dông ®a d¹ng hãa s¶n phÈm v−ên vμ r¶i vô thu ho¹ch cña c¸c s¶n phÈm ®ã. C¸c c«ng thøc canh t¸c hçn hîp cã thÓ lμ: + Hçn hîp gi÷a c¸c loμi c©y ¨n qu¶ kh¸c nhau, tïy vμo ®iÒu kiÖn sinh th¸i tõng vïng. + Hçn hîp gi÷a c©y ¨n qu¶ - c©y rau. + Hçn hîp gi÷a c©y rau - c©y gia vÞ. + Hçn hîp gi÷a c¸c lo¹i c©y rau. 58 https://thuviensach.vn ë vïng ®åi nói th−êng tån t¹i m« h×nh v−ên rõng ®a tÇng, trong ®ã cã thÓ trång cμ phª gi÷a c¸c hμng cao su, d−íi t¸n cμ phª lμ c©y hä ®Ëu c¶i t¹o ®Êt. HoÆc cã thÓ trång døa d−íi c¸c c©y mÝt, tr¸m. HoÆc ®Ønh ®åi trång c©y l©m nghiÖp, s−ên ®åi trång chÌ, v.v.. - Trång xen: lμ h×nh thøc phæ biÕn trong v−ên. §©y lμ m« h×nh canh t¸c tËn dông ®Êt cao vμ còng gãp phÇn ®a d¹ng hãa s¶n phÈm v−ên, song ph¶i trªn nguyªn t¾c b¶o ®¶m kh«ng cã sù c¹nh tranh vÒ n−íc, dinh d−ìng, ¸nh s¸ng vμ nh©n c«ng cña c©y trång xen ®èi víi c©y trång chÝnh. C¸c m« h×nh xen canh cã thÓ gÆp lμ: + C©y ¨n qu¶ dμi ngμy vμ c©y ¨n qu¶ ng¾n ngμy h¬n: Trång døa xen trong v−ên mÝt, v¶i, nh·n. Trång ®u ®ñ gi÷a c¸c hμng c©y b−ëi, cam, quýt, v¶i, nh·n, v.v.. Trång chanh, quÊt gi÷a c¸c hμng c©y hång xiªm, æi, roi, t¸o, v.v.. + C©y ¨n qu¶ vμ c¸c lo¹i c©y rau: C©y rau lμ c©y ng¾n ngμy, cho thu ho¹ch nhanh, nªn nhiÒu lo¹i rau thÝch hîp trång xen d−íi gèc c©y ¨n qu¶ hay gi÷a c¸c hμng, nhÊt lμ khi c©y ch−a giao t¸n. C¸c lo¹i rau trång xen thÝch hîp lμ su hμo, c¶i l¸, rau diÕp, xμ l¸ch, rau muèng, rau gia vÞ (nh− th× lμ, tái, hμnh, hóng, mïi tμu)... + C©y ¨n qu¶ víi c¸c lo¹i c©y hä ®Ëu: ®Ëu xanh, ®Ëu t−¬ng lμ c©y trång xen thÝch hîp trong v−ên t¸o (vô xu©n), chuèi, hång xiªm, mËn, m¬, ®μo, cam, quýt. 59 https://thuviensach.vn + C©y c«ng nghiÖp, c©y l©m nghiÖp víi c¸c c©y ng¾n ngμy ë vïng ®åi nói: b¹ch ®μn tr¾ng, th«ng, c©y mì, bå ®Ò, trÈu, keo l¸ trμm xen l¹c, ®ç t−¬ng, s¾n, khoai, lóa n−¬ng. Tr¸m, däc, trÈu, së, cèt khÝ cßn lμ nh÷ng c©y che bãng tèt cho v−ên chÌ nªn chóng lμ nh÷ng c©y trång xen tèt võa cã t¸c dông b¶o vÖ ®Êt, t¨ng ®é ph× cña ®Êt võa che bãng cho chÌ. - ¦¬m c©y gièng rau, qu¶, c©y l©m nghiÖp d−íi t¸n c©y l©u n¨m còng lμ h×nh thøc trång xen. - Trång gèi: ChØ trång hai hoÆc nhiÒu h¬n c©y trång liªn tiÕp nhau trªn mét m¶nh ®Êt mμ viÖc trång c©y trång sau ®−îc tiÕn hμnh trong kho¶ng thêi gian sau khi në hoa vμ tr−íc khi thu ho¹ch c©y trång tr−íc ®ã. H×nh thøc canh t¸c nμy th−êng ®−îc ¸p dông cho c¸c c©y trång ng¾n ngμy nh− rau, ®Ëu vμ mét sè c©y l−¬ng thùc. ë mét sè v−ên thuéc huyÖn Tõ Liªm, Hμ Néi, ng−êi ta trång xen vμ gèi c¸c lo¹i rau, ®Ëu gi÷a c¸c hμng c©y t¸o, cam, quýt, hång xiªm khi c©y ¨n qu¶ ch−a giao t¸n. Mét sè c«ng thøc xen, gèi ®ã lμ d−a chuét, d−a lª trång gèi trªn ruéng cμ chua xu©n hÌ, v.v.. 1.3. VÒ lu©n canh ë v−ên ViÖc lu©n canh ë v−ên cã nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt so víi lu©n canh c©y trång ë ruéng lμ ®Êt v−ên quanh n¨m kh«ng ®−îc nghØ ng¬i nªn viÖc cung cÊp liªn tôc vμ ®Çy ®ñ chÊt h÷u c¬ cho v−ên ®Ó duy tr× ®é mμu mì cña ®Êt lμ rÊt cÇn thiÕt. 60 https://thuviensach.vn 1.4. VÒ thμnh phÇn c©y trong v−ên Thμnh phÇn c©y trong v−ên rÊt ®a d¹ng, chñ yÕu lμ nh÷ng c©y l©u n¨m vμ c©y trång c¹n. Tuy nhiªn còng cã sè Ýt c©y trång ë ao nu«i c¸ hoÆc m−¬ng, r·nh tho¸t n−íc trong v−ên. Mét sè lo¹i c©y th−êng ®−îc trång trong v−ên: - C©y ¨n qu¶: lμ c©y trång chÝnh ®èi víi phÇn lín c¸c v−ên, v× ®©y lμ nguån cung cÊp qu¶ t−¬i t¹i chç cho gia ®×nh. Cã thÓ gÆp tÊt c¶ c¸c chñng lo¹i c©y ¨n qu¶ cã trong s¶n xuÊt ®−îc trång ë trong v−ên nhμ. C¸c gièng, loμi c©y ¨n qu¶ phæ biÕn lμ chuèi, cam, quýt, chanh, b−ëi, v¶i, nh·n, hång xiªm, ®u ®ñ, mÝt, na, mËn, m¬, ®μo, t¸o, v.v.. - C©y c«ng nghiÖp: cμ phª, chÌ, h¹t tiªu, dõa, l¹c, ®ç t−¬ng... - C©y l©m nghiÖp: c¸c c©y trÈu, së, mì, tr¸m, tre, cèt khÝ, phi lao, b¹ch ®μn, cã thÓ trång hçn hîp víi c©y ¨n qu¶ hoÆc c©y c«ng nghiÖp dμi ngμy ë trong v−ên, hoÆc cã thÓ trång lμm hμng c©y ch¾n giã, c¶i t¹o ®Êt vμ lμm hμng rμo b¶o vÖ quanh v−ên, ®Æc biÖt vïng ®åi nói. Phi lao, b¹ch ®μn lμ nh÷ng lo¹i c©y cã t¸c dông ch¾n giã vμ c¸t tèt cho c¸c v−ên ë vïng ven biÓn. - C©y rau: cïng víi c©y ¨n qu¶, c©y rau còng lμ c©y trång chÝnh trong v−ên. Tïy theo mïa vô vμ vïng sinh th¸i cã thÓ gÆp nhiÒu lo¹i rau ë trong v−ên nh− c¸c lo¹i rau trong hä thËp tù: su hμo, b¾p c¶i, c¸c lo¹i c¶i ¨n l¸, rau diÕp, c¸c lo¹i c©y rau ¨n qu¶ nh− cμ tÝm, cμ chua, bÇu, bÝ, d−a chuét, d−a lª, 61 https://thuviensach.vn d−a gang, d−a hÊu, v.v.. Rau muèng, rau cÇn, däc mïng lμ nh÷ng lo¹i rau hay ®−îc trång ë c¸c r·nh tho¸t n−íc quanh v−ên vμ ë gãc ao. ë v−ên nªn trång c¸c lo¹i rau Ýt bÞ s©u bÖnh ph¸ ho¹i hoÆc c¸c gièng chèng chÞu s©u bÖnh ®Ó tr¸nh dïng nhiÒu thuèc trõ s©u bÖnh ¶nh h−ëng xÊu ®Õn ng−êi, gia sóc vμ c¸. LÞch gieo trång mét sè lo¹i rau, ®Ëu ®ç dÔ ch¨m sãc, Ýt chiÕm ®Êt, dÔ trång xen, trång gèi mμ cã gi¸ trÞ dinh d−ìng kh¸, thu ho¹ch kÐo dμi: + Rau ngãt: Nªn trång nhiÒu xung quanh v−ên, ®−îc ¨n l©u, tõ th¸ng 2 ®Õn th¸ng 11. + Rau dÒn, rau ®ay, mång t¬i, rau muèng c¹n: trång mïa hÌ. + Xμ l¸ch, rau diÕp: gieo trång tõ th¸ng 8 ®Õn th¸ng 4 n¨m sau. Trång xen, trång viÒn quanh c¸c luèng rau. + C¶i canh: cã thÓ trång quanh n¨m, trõ 3 th¸ng nãng nhÊt (th¸ng 6, 7, 8). + C¶i cóc: gieo vμo th¸ng 9, 10. + §Ëu c«ve, c«b¬: gieo tõ th¸ng 9 ®Õn th¸ng 11. + C¸c lo¹i cμ ph¸o, cμ b¸t gieo tõ th¸ng 10 ®Õn th¸ng 1 n¨m sau. + Su hμo: trång th¸ng 9 ®Õn th¸ng 11. + C¶i b¾p: trång th¸ng 9, 10, thu ho¹ch th¸ng 12 hoÆc th¸ng 1, 2 n¨m sau. + Cμ chua: trång th¸ng 9, 10, 11 thu ho¹ch tõ th¸ng 11 ®Õn th¸ng 3 n¨m sau, cã thÓ kÐo dμi ®Õn th¸ng 4, 5 (cμ chua xu©n hÌ). 62 https://thuviensach.vn + C¸c lo¹i rau leo giμn cã thÓ trång tËn dông ®Êt (m−íp, bÇu trªn hμng rμo, mÆt ao, v.v.). + C©y rau gia vÞ: Th−êng ®−îc trång víi sè l−îng Ýt, xen gi÷a c¸c luèng rau, d−íi gèc c©y ¨n qu¶, hai bªn c¸c lèi ®i trong v−ên. C¸c lo¹i rau gia vÞ th−êng gÆp lμ ít, tái hμnh, th× lμ, cÇn t©y, mïi ta, mïi tμu, rau r¨m, rau hóng ta, hóng quÕ, kinh giíi, tÝa t«, v.v.. - C©y hoa - c©y c¶nh c¸c lo¹i. - C©y lμm thuèc c¸c lo¹i. - C©y b¶o vÖ v−ên: V−ên quanh nhμ th−êng cã nhiÒu loμi sinh vËt ph¸ ho¹i: s©u, chuét, sªn, gia sóc, ®«i khi cã c¶ d· thó, nªn cÇn ph¶i cã hμng rμo b¶o vÖ. Nh÷ng c©y lμm hμng rμo th−êng cã gai: song, m©y, tre, x−¬ng r¾n, «r«, cä,... NhiÒu khi nh÷ng c©y nμy cßn cã gi¸ trÞ kinh tÕ lín. VÝ dô: c©y m©y, sau khi trång ®−îc 3-4 n¨m, c¾t m©y lÇn 1, 2 n¨m sau c¾t m©y lÇn 2. Trªn 1 ha (diÖn tÝch ®«ng ®Æc) mçi lÇn c¾t (thu ho¹ch) sÏ ®−îc 150-200 tÊn m©y t−¬i. §¸ng chó ý lμ song vμ m©y chØ mäc vμ ph¸t triÓn ë vïng §«ng Nam ¸, ®ã lμ thÕ m¹nh cña ta. Cø 1 ha m©y, song sau 3,5-4 n¨m tõ v−ên −¬m cho kho¶ng 75.000 USD. ë In®«nªxia chØ víi 1.200 ha m©y, h»ng n¨m cã thÓ thu ®−îc 80-120 triÖu USD. NghÒ thñ c«ng ®an m©y, song l¹i lμ nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng cña ViÖt Nam. Ph¸t triÓn song, m©y sÏ gi¶i quyÕt ®−îc nhiÒu viÖc lμm, t¨ng thu nhËp, gãp phÇn æn ®Þnh x· héi. 63 https://thuviensach.vn 2. Ch¨n nu«i gia ®×nh 2.1. Vai trß cña ch¨n nu«i HiÖn nay nguån thùc phÈm cung cÊp cho x· héi chñ yÕu tõ khu vùc ch¨n nu«i gia ®×nh. Ch¨n nu«i gia ®×nh ph¸t triÓn sÏ gi¶i quyÕt ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò sau: - Cung cÊp nguån thùc phÈm ®a d¹ng nh− thÞt, s÷a, trøng cho tiªu dïng. - Cung cÊp nguyªn liÖu cho c¸c nhμ m¸y chÕ biÕn thùc phÈm. - Thu thËp nguån thøc ¨n ph©n t¸n r¶i r¸c, ®©y lμ mét chøc n¨ng quan träng. C¸c lo¹i ®éng vËt nhai l¹i nh− tr©u, bß, dª, h−¬u cã kh¶ n¨ng tiªu hãa c¸c lo¹i thøc ¨n nhiÒu sîi nh− cá, c©y bôi mμ con ng−êi kh«ng thÓ sö dông ®−îc; do vËy chóng kh«ng c¹nh tranh víi con ng−êi vÒ mÆt dinh d−ìng nh− c¸c lo¹i vËt nu«i cã d¹ dμy ®¬n gi¶n nh− gμ, vÞt, lîn, v.v.. - nh÷ng vËt nu«i ®ßi hái thøc ¨n nh− g¹o, thãc, ng«, v.v.. - ChuyÓn hãa vμ tËp trung dinh d−ìng: VËt nu«i cã thÓ chuyÓn hãa ®−îc c¸c lo¹i thøc ¨n mμ con ng−êi kh«ng sö dông ®−îc nh− ®· ®Ò cËp ë trªn, vμ c¸c lo¹i phô phÈm nh− c¸ t¹p, ®Çu c¸, thøc ¨n thõa, nh÷ng lo¹i l−¬ng thùc rÎ tiÒn nh− khoai, s¾n, ng«, v.v.. TËp trung dinh d−ìng tõ c¸c lo¹i thùc vËt, th«ng qua qu¸ tr×nh chuyÓn hãa ®Ó t¹o thμnh nguån ®¹m ®éng vËt cao cÊp lμ chøc n¨ng chñ yÕu cña vËt nu«i. 64 https://thuviensach.vn - Cung cÊp søc kÐo: Tr©u, bß, ngùa lμ nh÷ng vËt nu«i gióp ng−êi n«ng d©n lμm ®Êt ®Ó gieo trång c©y n«ng nghiÖp, vËn chuyÓn l−¬ng thùc cñi gç, nguyªn vËt liÖu x©y dùng, vËn chuyÓn n«ng s¶n tõ ngoμi ®ång vÒ nhμ vμ ph©n bãn ra ®ång ruéng. ë miÒn nói chóng cßn lμ ph−¬ng tiÖn ®i l¹i, kÐo xe, v.v.. - Trong hÖ thèng VAC vËt nu«i cßn cã c¸c chøc n¨ng ®a d¹ng kh¸c vμ còng kh«ng kÐm phÇn quan träng nh−: cung cÊp ph©n bãn chÊt l−îng cao, lμm cá, xíi ®Êt vμ bãn ph©n trªn diÖn tÝch v−ên ®−îc nhèt chóng, diÖt trõ s©u h¹i (vÝ dô: gμ ¨n trøng s©u vμ nhéng s©u trong v−ên, ¨n s©u trong qu¶ rông...). Nu«i ong lÊy mËt gióp c©y thô phÊn t¨ng tû lÖ ®Ëu qu¶, v.v.. 2.2. Thμnh phÇn vËt nu«i vμ c¸c hÖ thèng ch¨n th¶ VËt nu«i lμ thμnh phÇn chñ yÕu vμ kh«ng thÓ thiÕu ®−îc trong hÖ thèng VAC còng nh− trong hÖ thèng s¶n xuÊt n«ng hé. Ng−êi n«ng d©n ViÖt Nam nu«i gia sóc nh»m hai môc tiªu: - §Ó lÊy thÞt, s÷a, trøng cung cÊp cho gia ®×nh vμ b¸n ra thÞ tr−êng. - §Ó lÊy ph©n bãn ruéng, môc tiªu nμy ®«i khi kh«ng kÐm phÇn quan träng so víi môc tiªu trªn. ë ViÖt Nam khã cã thÓ t×m thÊy mét gia ®×nh n«ng d©n nμo l¹i kh«ng nu«i c¸c vËt nu«i quanh nhμ. 65 https://thuviensach.vn Tïy thuéc vμo môc ®Ých cña n«ng hé, kh¶ n¨ng ®Çu t− vμ kh¶ n¨ng lao ®éng mμ thμnh phÇn vËt nu«i trong n«ng hé rÊt ®a d¹ng. ë vïng ®ång b»ng chóng ta gÆp c¸c loμi gia sóc quen thuéc nh− tr©u, bß, dª, lîn; c¸c loμi gia cÇm nh− gμ, vÞt, ngan, ngçng, chim, v.v.. Tr©u, bß chñ yÕu ®−îc nu«i ®Ó lÊy søc kÐo vμ ph©n bãn. Tuy nhiªn, hiÖn nay ë mét sè gia ®×nh ven ®« ®· b¾t ®Çu nu«i bß s÷a ®Ó lÊy s÷a t−¬i. Nu«i bß s÷a ®ßi hái ®Çu t− cao c¶ vÒ vËt t− vμ lao ®éng. Lîn vμ gμ lμ hai lo¹i vËt nu«i phæ biÕn ë kh¾p mäi vïng. Chóng lμ c¸c thμnh phÇn quan träng trong hÖ thèng VAC v× gμ vμ lîn th−êng ®−îc nu«i c¹nh hoÆc trªn ao c¸, ®Æc biÖt lμ gμ c«ng nghiÖp chÊt l−îng cao ®Ó cung cÊp ph©n - nguån thøc ¨n bæ sung vμ rÎ tiÒn cho ao c¸. ë vïng ®åi nói, bß lÊy thÞt, s÷a, lμm søc kÐo; dª lÊy thÞt lμ nh÷ng vËt nu«i cã thÓ ph¸t triÓn víi sè l−îng nhiÒu h¬n ë vïng ®ång b»ng v× cã nhiÒu diÖn tÝch ch¨n th¶ lμ hÖ thèng nu«i trång thñy s¶n h¬n. Lîn vμ gμ còng lμ nh÷ng vËt nu«i kh«ng thÓ thiÕu ®−îc ë vïng nμy. ë vïng ®åi nói, do diÖn tÝch canh t¸c réng vμ s½n b·i ch¨n th¶ nªn cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn ch¨n nu«i tèt h¬n ë vïng ®ång b»ng, nguån thøc ¨n cho vËt nu«i (kÓ c¶ thøc ¨n tù nhiªn vμ thøc ¨n gia sóc tù s¶n xuÊt) còng dåi dμo h¬n. C¸c vïng ven biÓn miÒn Trung ph¸t triÓn nghÒ nu«i h−¬u lÊy nhung trong ph¹m vi gia ®×nh víi h×nh thøc nu«i nhèt chuång. Thøc ¨n cho h−¬u 66 https://thuviensach.vn chñ yÕu lμ nguån gèc thùc vËt nh− c¸c lo¹i rau, l¸ c©y. HiÖn nay ®©y lμ mét ngμnh ®Çu t− cã l·i cao, nh−ng cÇn rÊt nhiÒu vèn ®Çu t− ban ®Çu, h¬n n÷a thÞ tr−êng tiªu thô s¶n phÈm nhung h−¬u cßn ch−a æn ®Þnh. Mét sè hÖ thèng ch¨n nu«i phæ biÕn: * HÖ thèng nu«i gμ Gμ s¶n xuÊt ra trøng, thÞt, l«ng vμ ph©n. Gμ ¨n s©u bä, l¸ xanh, qu¶ vμ h¹t rông trong v−ên. Gμ cã thÓ nu«i theo c¸c h×nh thøc: nu«i nhèt hoÆc nu«i th¶ tïy theo ®iÒu kiÖn ch¨m sãc vμ gièng gμ. C¶ hai h×nh thøc nμy ®Òu rÊt phæ biÕn ë n−íc ta. Ngoμi ra cßn cã h×nh thøc nu«i nhèt kÕt hîp víi ch¨n th¶ khi ®iÒu kiÖn cho phÐp mμ kh«ng lμm tæn h¹i ®Õn viÖc trång c©y trong v−ên. - HÖ thèng nu«i nhèt ë chuång (chñ yÕu ¸p dông cho s¶n xuÊt gμ c«ng nghiÖp). ¦u thÕ cña viÖc nu«i gμ nhèt trong hÖ thèng VAC lμ: tiÕt kiÖm ®−îc diÖn tÝch ch¨n th¶, cã ®iÒu kiÖn ®Ó ®Çu t− cao vμ ch¨m sãc tËp trung; kiÓm tra ®−îc chÕ ®é ¨n cña gμ, dÔ kiÓm so¸t vμ khèng chÕ t×nh h×nh bÖnh dÞch. Cã thÓ nu«i gμ cã hiÖu qu¶ cao ë khu vùc thμnh phè, n¬i kh«ng cã v−ên ®Ó ch¨n th¶. Nh−îc ®iÓm lμ ®ßi hái ®Çu t− cao vÒ vèn nªn kh«ng thÝch hîp víi c¸c hé n«ng d©n nghÌo, kh«ng cã kh¶ n¨ng ®Çu t−. Trong thùc tÕ vÉn tån t¹i h×nh thøc nu«i nhèt t¹m thêi ®èi víi c¸c gièng gμ ®Þa ph−¬ng ë c¸c 67 https://thuviensach.vn vïng n«ng th«n, nh−ng do kh«ng cã chÕ ®é cho ¨n thÝch hîp nªn gμ lín chËm, ®Î Ýt trøng. Chuång gμ trong hÖ thèng nu«i nhèt cã thÓ ®Æt ë trong v−ên, ®−îc che n¾ng, m−a cÈn thËn vμ hîp vÖ sinh, tho¸ng khÝ. Nªn nu«i gμ trong c¸c lång bäc l−íi s¾t hoÆc khung tre gç, cã chç dän ph©n riªng h»ng ngμy ®Ó b¶o ®¶m vÖ sinh cho chuång gμ. Chuång gμ cã thÓ ®Æt trªn ao nu«i c¸ ®Ó cung cÊp chÊt th¶i hoÆc thøc ¨n thõa cña gμ trùc tiÕp cho ao c¸. Do nu«i chñ yÕu b»ng thøc ¨n tæng hîp, th−êng gμ c«ng nghiÖp kh«ng hÊp thu hÕt dinh d−ìng cã trong thøc ¨n nªn trong ph©n gμ th¶i ra vÉn cßn mét l−îng dinh d−ìng nhÊt ®Þnh, ®©y lμ nguån thøc ¨n bæ sung tèt cho c¸c lo¹i c¸ nh− trª lai, chÐp, tr¾m, v.v.. VÒ mïa hÌ, n−íc ao cã t¸c dông ®iÒu hßa nhiÖt ®é vμ gi¶m bít nãng bøc trong chuång gμ, t¹o ®iÒu kiÖn cho gμ vÉn t¨ng träng nhanh. Trong h×nh thøc nu«i kÕt hîp gμ - c¸ nμy cÇn chó ý ®Õn mËt ®é cña gμ nu«i trªn ao, thêi gian nu«i vμ thu ho¹ch c¶ gμ vμ c¸ cho thÝch hîp, tr¸nh lμm « nhiÔm n−íc ao qu¸ møc chÞu ®ùng cña c¸c loμi c¸ trong ao. C¸ trª lai lμ lo¹i c¸ thÝch hîp nhÊt cho m« h×nh nμy, bëi v× chóng chÞu ®−îc ®é « nhiÔm cao h¬n c¸c lo¹i c¸ kh¸c vμ chÞu ®−îc nång ®é oxy trong n−íc thÊp h¬n. Dï sao còng cÇn cã hÖ thèng thay n−íc trong ao vμ dïng n−íc bÈn t−íi cho v−ên ®Ó b¶o ®¶m nång ®é oxy thÝch hîp trong ao nu«i c¸ cã th©m canh cao. 68 https://thuviensach.vn Ngoμi c¸c gièng gμ c«ng nghiÖp, gμ ta (tøc lμ c¸c gièng gμ ®Þa ph−¬ng) vÉn cã thÓ nu«i ë h×nh thøc kÕt hîp nμy vμ cho hiÖu qu¶ kinh tÕ cao. - HÖ thèng nu«i nhèt lu©n phiªn trong v−ên. ë nh÷ng v−ên cã diÖn tÝch kh¸ réng (tõ 2 sμo trë lªn) cã thÓ ¸p dông h×nh thøc nμy. Trong v−ên nªn trång c¸c lo¹i c©y ¨n qu¶ l©u n¨m, d−íi t¸n trång c¸c lo¹i c©y lμm thøc ¨n vμ n¬i tró Èn cho gμ. §ã lμ nh÷ng c©y lÊy h¹t (nh− ng«, kª, c¸c lo¹i ®Ëu c¶i t¹o ®Êt nh− ®Ëu triÒu, ®Ëu lablab, c©y keo, v.v.), c©y ¨n qu¶ (nh− mét sè rau ¨n l¸ dÔ trång: rau dÒn, rau c¶i, c¸c lo¹i c©y hä ®Ëu...). Trong hÖ thèng nμy, nªn nu«i c¸c gièng gμ ®Þa ph−¬ng biÕt kiÕm ¨n tèt vμ chän ®Ó trång xen trong v−ên c¸c c©y lμm thøc ¨n cho gμ thÝch hîp víi ®Þa ph−¬ng. Ngoμi nguån thøc ¨n kÓ trªn, gμ cßn cã thÓ ¨n qu¶ rông, bíi ®Êt t×m s©u, ¨n s¹ch cá d¹i ë diÖn tÝch qu©y chuång. §iÒu cÇn chó ý lμ lu©n phiªn th¶ gμ ë c¸c vÞ trÝ kh¸c nhau trong v−ên sao cho b¶o ®¶m cung cÊp nguån thøc ¨n s½n cã trong v−ên, gi¶m ®Çu t− thªm vμ b¶o ®¶m t¨ng träng, tû lÖ ®Î trøng cña ®μn gμ. ¦u ®iÓm cña hÖ thèng nμy lμ gi¶m bít ®Çu t− vÒ thøc ¨n cho gμ nªn thÝch hîp cho c¸c hé Ýt vèn ®Çu t− cho ch¨n nu«i; tËn dông thøc ¨n s½n cã trong v−ên ®Ó nu«i gμ, ®ì c«ng lμm cá, bãn ph©n 69 https://thuviensach.vn cho v−ên c©y; mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cao nÕu biÕt lu©n canh hîp lý. - HÖ thèng nu«i nhèt - ch¨n th¶ kÕt hîp. H×nh thøc nμy ¸p dông cho c¸c v−ên cã trång rau theo mïa. Gμ thÝch ¨n hÇu hÕt c¸c lo¹i rau ¨n l¸ vμ rau ¨n qu¶, bíi ®Êt t×m thøc ¨n trong v−ên rau, lμm bËt rÔ, cñ rau nªn ®èi víi c¸c v−ên cã trång xen rau hoÆc trång rau thuÇn kh«ng nªn th¶ gμ tù kiÕm ¨n trong v−ên. Vμo mïa trång rau, nu«i gμ trong chuång vμ cung cÊp c¸c lo¹i thøc ¨n cho gμ nh− l−¬ng thùc: thãc, ng«, c¸m, ®Ëu, rau phÕ th¶i ë v−ên ®Ó b¶o ®¶m gμ t¨ng träng vμ ®Î trøng. Sau khi thu ho¹ch rau ë v−ên th× th¶ gμ kiÕm ¨n trong v−ên. Víi nguån thøc ¨n Ýt ái trong v−ên, cÇn bæ sung thªm thøc ¨n cho gμ h»ng ngμy tr−íc lóc lªn chuång. ¦u ®iÓm cña m« h×nh nμy lμ võa tËn dông ®Êt ®Ó trång rau ¨n trong v−ên, võa duy tr× ®−îc ®μn gμ mét c¸ch cã hiÖu qu¶, tiÕt kiÖm chi phÝ vÒ thøc ¨n. Nh−îc ®iÓm cña m« h×nh nμy lμ chØ thÝch hîp cho c¸c gièng gμ néi ®Þa biÕt tù kiÕm ¨n, kh«ng thÝch hîp cho c¸c gièng gμ c«ng nghiÖp, cã kh¶ n¨ng t¨ng träng nhanh. - HÖ thèng nu«i th¶ hoμn toμn. ¸p dông cho c¸c v−ên c©y ¨n qu¶ l©u n¨m, v−ên rõng cã diÖn tÝch réng. Tuy nhiªn, h»ng ngμy còng nªn cho ¨n bæ sung ®Ó gäi gμ vÒ chuång vμ cung cÊp 70 https://thuviensach.vn thªm dinh d−ìng, nhÊt lμ ®èi víi gμ cßn nhá, ch−a ®ñ kh¶ n¨ng kiÕm måi. * HÖ thèng nu«i th¶ vÞt: Nu«i vÞt cã nhiÒu lîi Ých t−¬ng ®èi dÔ nu«i vμ Ýt bÞ bÖnh h¬n gμ. VÞt cã thÓ nu«i th¶, tù kiÕm ¨n. Khi kiÕm ¨n, chóng lμm s¹ch dßng n−íc b»ng c¸ch ¨n cá n−íc, rong, t¶o, th©n cñ. Ph©n vÞt lμm thøc ¨n cho c¸ trong ao. VÞt th¶ trong v−ên ¨n s©u bä, sªn, èc. Kh¸c víi gμ, vÞt kh«ng bíi ®Êt t×m thøc ¨n vμ kh«ng ¨n c©y tr−ëng thμnh nªn cã thÓ th¶ vÞt vμo v−ên trong nh÷ng thêi gian thÝch hîp. Tuy nhiªn, vÞt cã thÓ giÉm n¸t c©y con, nhÊt lμ c©y rau, nªn ë c¸c v−ên trång rau hoÆc xen rau, kh«ng th¶ vÞt trong v−ên khi c©y cßn nhá. §èi víi ao nu«i c¸, kh«ng nªn th¶ vÞt khi c¸ cßn nhá. Cã thÓ th¶ bÌo tÊm, bÌo d©u ë mét gãc ao lμm nguån thñy sinh bæ sung cho vÞt. M« h×nh kÕt hîp v−ên - ao lμ m« h×nh tèt ®Ó ®−a vÞt vμo hÖ thèng nμy. Víi nh÷ng vïng cã ao th¶ c¸ réng mμ kh«ng cã v−ên th× m« h×nh ao - vÞt còng lμ lo¹i m« h×nh tèt vμ cã hiÖu qu¶ cao. C¸c ®ång lóa quanh nhμ hoÆc xa nhμ còng lμ nh÷ng n¬i ch¨n th¶ vÞt tèt. Vμo nh÷ng thêi kú lóa con g¸i vμ sau thu ho¹ch, nªn cho vÞt ®i ¨n ngoμi ®ång lóa ®Ó bæ sung thªm nguån thøc ¨n tù nhiªn vμ gi¶m bít sù c¨ng th¼ng vÒ thêi gian ch¨n th¶ trong ao - v−ên, gióp cho nguån thøc ¨n ë ®©y ®−îc t¸i sinh. Buæi tèi, nhèt vÞt vμo v−ên ®Ó lÊy ph©n, lÊy trøng (nÕu lμ ®μn vÞt ®Î). 71 https://thuviensach.vn Khi nhèt vÞt trong v−ên, cÇn dïng r¬m hay cá kh« ®én nÒn ®Ó tr¸nh vÞt giÉm ®Êt v−ên thμnh bïn, ¶nh h−ëng ®Õn bé rÔ cña c©y. Nªn cho vÞt ¨n thªm thøc ¨n bæ sung ®Ó b¶o ®¶m t¨ng träng vμ ®Î trøng. C¸c gièng vÞt ®Þa ph−¬ng, vÞt bÇu hoÆc c¸c gièng míi nhËp néi siªu thÞt vμ siªu trøng (nh− khaki campbell) ®Òu cã thÓ nu«i ®−îc trong hÖ thèng kÕt hîp nμy. * HÖ thèng nu«i lîn: Lîn lμ vËt nu«i phæ biÕn vμ hÇu nh− kh«ng thÓ thiÕu ®−îc ë c¸c gia ®×nh n«ng d©n. Lîn cßn ®−îc nu«i trong c¸c gia ®×nh phi n«ng nghiÖp ë n«ng th«n vμ ®« thÞ. Lîn nu«i nhèt chuång lμ chñ yÕu. Tuy nhiªn, ë nh÷ng n¬i cã v−ên réng, vÉn cã thÓ nu«i lîn th¶ ®Ó tù kiÕm ¨n. - HÖ thèng nu«i nhèt ë chuång. Lîn t¹p ¨n, chóng cã thÓ ¨n c¸c thøc ¨n tinh nh− c¸m, g¹o, ng«; thøc ¨n bæ sung giμu ®¹m nh− ®Ëu t−¬ng, b· l¹c, b· ®Ëu phô, c¸, m¾m, m¾m t«m, v.v.. Nguån thøc ¨n th« cho lîn lμ c¸c lo¹i rau, qu¶, cñ, cá... c¸c lo¹i thøc ¨n thõa tõ bÕp gia ®×nh nh− c¬m, rau, thÞt, c¸, n−íc vo g¹o. Trong hÖ thèng VAC, nguån thøc ¨n bæ sung cho lîn tõ ao còng kh¸ phong phó. §ã lμ c¸, c¸c lo¹i bÌo, rau trång ë ao, rau trªn v−ên, cñ khoai lang, khoai t©y, khoai n−íc lμ nguån thøc ¨n giμu tinh bét. Lîn nu«i nhèt t¨ng träng nhanh, tËn dông tèt nguån thøc ¨n cã trong hÖ thèng VAC. 72 https://thuviensach.vn Chuång lîn cã thÓ ®Æt trong v−ên phÝa sau nhμ hoÆc cã thÓ x©y dùng chuång lîn c¹nh ao nu«i c¸ ®Ó lÊy ph©n lîn lμm thøc ¨n cho c¸. Thøc ¨n thõa h»ng ngμy cña lîn còng lμ nguån thøc ¨n bæ sung cho c¸. §èi víi ®μn lîn sinh s¶n th× v−ên lμ s©n ch¬i cho lîn con. ChØ nªn th¶ lîn vμo v−ên c©y ®· lín v× lîn cã thÓ ®μo bíi ®Êt lμm tæn th−¬ng ®Õn bé rÔ cña c©y. Kh«ng nªn th¶ lîn lín vμo v−ên. - HÖ thèng nu«i th¶. H×nh thøc nu«i nμy cã thÓ ¸p dông cho v−ên c©y l©m nghiÖp ®· l©u n¨m cã trång xen c©y thøc ¨n cho lîn nh− c¸c lo¹i cá mÒm, c©y rau ¨n l¸ (khoai lang, ®Ëu c¶i t¹o ®Êt), c¸c lo¹i c©y ¨n qu¶ nh− d©u, hång, cËy, ®Ëu lÊy qu¶. Lîn th¶ kiÕm ¨n kháe h¬n lîn nhèt, thÞt Ýt mì, nhiÒu n¹c vμ ch¾c. Tr−íc khi b¸n lîn vμi th¸ng nªn cho ¨n thªm thøc ¨n tinh ®Ó vç bÐo. Nu«i lîn th¶ tiÕt kiÖm c«ng ch¨m sãc vμ ®Çu t− vÒ thøc ¨n nh−ng ph¶i chñ ®éng t¹o nguån thøc ¨n tù nhiªn cho lîn. ë nh÷ng n¬i cã ®iÒu kiÖn ch¨n th¶ lîn quy m« lín (>10 con/n¨m) cÇn cã kÕ ho¹ch gieo trång c©y thøc ¨n h»ng n¨m vμ ch¨m sãc c©y thøc ¨n l©u n¨m ®Ó b¶o ®¶m nguån thøc ¨n th−êng xuyªn cho lîn, ®ång thêi ¸p dông h×nh thøc ch¨n th¶ lu©n phiªn ë c¸c diÖn tÝch kh¸c nhau trong v−ên nh»m b¶o ®¶m thêi gian gieo trång vμ t¸i sinh nguån thøc ¨n cho lîn. 73 https://thuviensach.vn * HÖ thèng ch¨n th¶ gia sóc lín: Tr©u vμ bß lμ hai lo¹i gia sóc lín ®−îc nu«i phæ biÕn ë c¸c vïng n«ng th«n n−íc ta. ë vïng ®ång b»ng, tr©u, bß lμ nguån søc kÐo quan träng gióp ng−êi n«ng d©n lμm ®Êt, vËn chuyÓn vËt t−, hμng hãa vμ cung cÊp nguån ph©n bãn ®¸ng kÓ cho trång trät. Thøc ¨n chÝnh cña tr©u, bß lμ cá, r¬m, r¹, th©n c©y ng«, c©y l¹c, c¸m, v.v. Cá trong v−ên, quanh hμng rμo vμ c¸c lo¹i phÕ phÈm cña v−ên còng lμ nguån thøc ¨n tèt. Kh¸c víi nhiÒu lo¹i vËt nu«i, tr©u, bß ®ßi hái ph¶i ®−îc ch¨n th¶ h»ng ngμy. V× vËy, nh÷ng vïng cã diÖn tÝch ch¨n th¶ réng, cã lîi thÕ trong viÖc ph¸t triÓn ®μn gia sóc lín. C¸c vïng ven ®« cã thÓ ph¸t triÓn ch¨n nu«i bß s÷a quy m« trang tr¹i gia ®×nh. Tïy theo kh¶ n¨ng ®Çu t− vμ diÖn tÝch chuång tr¹i mμ mçi hé gia ®×nh cã thÓ nu«i 5-10 con bß s÷a. HiÖn nay, nghÒ nu«i bß s÷a ë mét sè n¬i thuéc ngo¹i thμnh Hμ Néi nh− Phï §æng, Héi X¸, Phó Thôy vμ mét sè x· kh¸c ë huyÖn Gia L©m ®· mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cao. C¸c hÖ thèng s¶n xuÊt kÕt hîp: bß s÷a - ao c¸ - v−ên c©y hoÆc lîn h−íng n¹c - ao c¸ - v−ên c©y hiÖn nay ë c¸c vïng ven ®« lμ nh÷ng hÖ thèng s¶n xuÊt cã hiÖu qu¶ cao, thu hót nh©n c«ng nhμn rçi trong n«ng th«n, ®¸p øng nhu cÇu vÒ s÷a, thÞt cho thÞ tr−êng. §èi víi bß s÷a, ngoμi c¸c thøc ¨n tinh nh− bét ng«, c¸m g¹o, ®Ëu t−¬ng vμ c¸c chÊt kho¸ng cÇn 74 https://thuviensach.vn chñ ®éng trång thªm c¸c lo¹i cá cã hμm l−îng dinh d−ìng cao nh− cá voi, cá dμy, cá l«ng, ng« non, ®Æc biÖt lμ c©y ng« rau. KÕt hîp s¶n xuÊt ng« rau hμng hãa vμ nu«i bß s÷a sÏ cho hiÖu qu¶ kinh tÕ rÊt cao. ë vïng ®åi nói, nhê cã diÖn tÝch ch¨n th¶ réng hoÆc ®ång cá tù nhiªn cã thÓ ph¸t triÓn ch¨n nu«i bß s÷a, bß thÞt. Chóng ta kh«ng nªn ch¨n th¶ bß trong v−ên c©y, v× bß t¹p ¨n vμ giÉm n¸t ®Êt, háng c©y. Do vËy, cÇn ph¶i cã b·i ch¨n th¶ cã hè ñ ph©n thÝch hîp ®Ó kh«ng bÞ l·ng phÝ ph©n vμ g©y « nhiÔm m«i tr−êng. C¸c n¬i cã ®ång cá ch¨n th¶ nªn ¸p dông hÖ thèng ch¨n th¶ lu©n phiªn trªn ®ång cá ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn t¸i sinh nguån thøc ¨n vμ tr¸nh t×nh tr¹ng ch¨n th¶ l©u mét chç dÉn ®Õn tr©u, bß giÉm n¸t cá trång. Ngoμi ra, hÖ thèng ®ång cá xen víi c©y thøc ¨n gia sóc, c©y hä ®Ëu l©u n¨m cã thÓ b¶o ®¶m liªn tôc quay vßng chu kú dinh d−ìng khÐp kÝn tõ c©y ®Õn sóc vËt, ®Õn ®Êt, qua ph©n sóc vËt vμ qua vi sinh vËt cè ®Þnh ®¹m cña c¸c c©y hä ®Ëu. S¶n phÈm cña hÖ thèng nμy cã gi¸ trÞ vμ ®a d¹ng h¬n ph−¬ng thøc ch¨n nu«i ®¬n thuÇn trªn ®ång cá. Ngoμi c¸c s¶n phÈm tõ ch¨n nu«i nh− thÞt, s÷a cßn cã c¸c s¶n phÈm kh¸c nh− cñi, nguyªn liÖu lμm bét giÊy, gç. Ng−êi ch¨n nu«i trong hÖ thèng rõng - ®ång cá - gia sóc cã lîi thÕ h¬n ng−êi ch¨n nu«i trªn ®ång cá ®¬n thuÇn. Hä kh«ng phô 75 https://thuviensach.vn thuéc vμo thÞ tr−êng cña mét s¶n phÈm ®¬n ®éc. Hä cã thÓ b¸n ra thÞ tr−êng thÞt, da, s÷a, gç, chÊt ®èt, v.v.. 3. Nu«i trång thñy s¶n ë quy m« gia ®×nh Ao, hå cã t¸c dông nh− mét mÆt g−¬ng, lμ n¬i tÝch nhiÖt vμ tr÷ n¨ng l−îng, mét vïng chèng « nhiÔm, mét hÖ thèng vËn chuyÓn, mét hÖ thèng phßng chèng háa, n¬i gi¶i trÝ, mét c«ng tr×nh t−íi n−íc vμ lμ mét c¬ së s¶n xuÊt. Ao, hå nu«i trång thñy s¶n cã tiÒm n¨ng vμ hiÖu suÊt cao h¬n ®Êt trång trät, lu«n cung cÊp n−íc vμ chÊt dinh d−ìng cho nhiÒu loμi c©y vμ ®éng vËt sö dông trong gia ®×nh hoÆc b¸n ra thÞ tr−êng. Mét tæ hîp c¸, t«m, trai, èc, c©y thñy sinh cã thÓ cïng ph¸t triÓn trong mét hÖ thèng ao gia ®×nh. Ao trong gia ®×nh th−êng cã diÖn tÝch nhá kho¶ng 20-300 m2. C¸c hé thÇu diÖn tÝch mÆt n−íc c«ng céng th−êng cã ao, hå s¶n xuÊt réng h¬n nhiÒu. Tïy thuéc vμo diÖn tÝch ao mμ x¸c ®Þnh môc ®Ých s¶n xuÊt vμ lo¹i thñy s¶n. Nh÷ng ao nhá (< 30 m2) cã thÓ dïng ®Ó x©y bÓ nu«i ba ba, r¾n, Õch hoÆc th¶ c¸c lo¹i c¸ phôc vô cho gia ®×nh. Ao tõ 50 m2 trë lªn cã thÓ nu«i th¶ c¸c lo¹i c¸ cã gi¸ trÞ b¸n ra thÞ tr−êng. Khi ph¸t triÓn ao c¸ gia ®×nh nªn sö dông lîi thÕ ®a canh. MÆc dï mçi hÖ thèng s¶n xuÊt thñy s¶n ®Òu h−íng vÒ mét s¶n phÈm chÝnh (mét lo¹i 76 https://thuviensach.vn c¸, t«m, Õch, v.v.), nh−ng ®iÒu quan träng lμ ph¶i kÕt hîp môc tiªu ®ã víi viÖc ph¸t triÓn c¸c loμi thñy s¶n kh¸c nh»m tËn dông c¸c æ sinh th¸i trong ao ®Ó hç trî cho s¶n xuÊt chÝnh cña ao. Thñy s¶n cã thÓ chia lμm ba lo¹i: c¸c loμi ¨n chÊt th¶i ë ®¸y; loμi ¨n sinh vËt næi, loμi ¨n cá, rong ë tÇng mÆt; tÇng gi÷a lμ c¸c loμi s¨n b¾t måi. C¸c loμi vÑm, ngao, trai n−íc ngät sèng trong bïn, ¨n chÊt th¶i vμ cã thÓ läc tíi 700-800 lÝt n−íc/ngμy vμ tiÕt ra mét dung dÞch c¸c chÊt hßa tan (th−êng lμ photpho) vμo bïn ao. C¸c loμi gi¸p x¸c (t«m, cua) ¨n sinh vËt næi ë ®¸y ao. * C¸c loμi c¸ ¨n ë tÇng ®¸y ao: - Tr¾m ®en ¨n èc, hÕn vμ c¸c loμi nhuyÔn thÓ kh¸c. - C¸ chÐp ¨n c¸c ®éng vËt ë ®¸y ao nh− giun, Êu trïng. - C¸ tr«i ¨n phÇn lín mïn, b· h÷u c¬, t¶o, c¸c loμi gi¸p x¸c. - C¸ r« phi ¨n mïn b· h÷u c¬ vμ c¸c lo¹i t¶o ë ®¸y ao. Ngoμi ra chóng cßn ¨n c¸c chÊt thèi r÷a cã nguån gèc ®éng vËt vμ thùc vËt. * C¸c loμi c¸ ¨n ë tÇng gi÷a: tr¾m cá, c¸ vªn. Chóng ¨n chñ yÕu c¸c loμi cá d¹i, thùc vËt kh¸c nhau. * C¸c loμi c¸ ¨n næi ë bÒ mÆt ao: mÌ hoa, mÌ tr¾ng vμ c¸ chμy. Chóng ¨n c¸c lo¹i thñy sinh phï du næi trong n−íc. Nh− vËy cã loμi ¨n thøc ¨n trùc tiÕp bãn hoÆc sau khi ph©n gi¶i, thËm chÝ chÊt th¶i cña c¸ nμy l¹i lμ thøc ¨n trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp cña c¸ kh¸c. 77 https://thuviensach.vn VÝ dô: C¸ tr¾m cá ®−îc mÖnh danh lμ "m¸y dän cá", chóng tiªu thô l−îng rau cá rÊt lín trong mét ngμy vμ khèi l−îng ph©n th¶i ra còng lín (b»ng 20-30% l−îng thøc ¨n vμo). ChÊt th¶i cña c¸ còng lμ nguån s¶n sinh ra c¸c sinh vËt næi lμm thøc ¨n cho c¸ mÌ. ë Th¸i B×nh ®· tæng kÕt: C«ng thøc ao nu«i c¸ tr¾m cá kÕt hîp th¶ ghÐp víi c¸ kh¸c (mÌ, tr«i, r« phi, v.v.) cho hiÖu qu¶ cao. Cø ®Çu t− 30-40 kg cá cho c¸ sÏ ®−îc 1,5 kg c¸ thÞt trong ®ã cã 1 kg c¸ tr¾m cá vμ 0,5 kg c¸ kh¸c (¨n theo c¸ tr¾m cá). ë Trung Quèc cã tËp qu¸n ®a canh c¸ trong ao. §©y lμ hÖ thèng nu«i kÕt hîp c¸c loμi c¸ kh¸c nhau trong cïng mét ao nh−ng dùa trªn nguyªn lý chóng kiÕm ¨n ë c¸c tÇng ao kh¸c nhau vμ ¨n c¸c lo¹i thøc ¨n kh¸c nhau. C¸ ¨n ë tÇng ®¸y ao cã thÓ tËn dông c¶ thøc ¨n thõa vμ ph©n cña c¸ ¨n ë tÇng gi÷a vμ tÇng trªn. §©y lμ mét hÖ thèng nu«i trång thñy s¶n cã hiÖu qu¶ cao vÒ mÆt sö dông diÖn tÝch ao vμ sö dông thøc ¨n. HiÖn nay m« h×nh th©m canh nμy ®−îc ¸p dông ë nhiÒu n−íc ch©u ¸. Bªn c¹nh viÖc x¸c ®Þnh thμnh phÇn c¸ nu«i, viÖc x¸c ®Þnh tû lÖ nu«i ghÐp, diÖn tÝch ao, ®é s©u vμ ®iÒu kiÖn cÊp n−íc còng rÊt cÇn ®−îc quan t©m. Ao nhá vμ n«ng (≤1 m n−íc) kh«ng nªn th¶ ghÐp nhiÒu loμi, nhÊt lμ h¹n chÕ th¶ ghÐp nhiÒu c¸ chÐp, c¸ mÌ. Ao réng vμ s©u (2 m n−íc) cã ®iÒu kiÖn cÊp n−íc míi nªn th¶ ghÐp mÌ, tr¾m, tr«i, 78 https://thuviensach.vn