🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Thật Hay Giả Ebooks Nhóm Zalo https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn Original title: TRUE OR FALSE? Copyright © 2014 Dorling Kindersley Limited. Bản tiếng Việt © NXB Trẻ, 2016 BIỂU GHI BIÊN MỤC TRƯỚC XUẤT BẢN DO THƯ VIỆN KHTH TP.HCM THỰC HIỆN General Sciences Library Cataloging-in-Publication Data Andrea Mills Thật hay giả? / Andrea Mills ; Tô Bá Văn dịch. - T.P. Hồ Chí Minh : Trẻ, 2016. 196 tr. ; 20 x 28 cm. Nguyên bản : True or false? 1. Khoa học -- Tài liệu phổ cập. I. Tô Bá Văn. II. Ts. III. Ts: True or false?. 500 -- ddc 23 D626 https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn MỤC LỤC Cơ thể chúng ta 75% cơ thể là nước 8 Chúng ta chỉ sử dụng 10% bộ não 10 Não trái điều khiển nửa phải của cơ thể 12 Cơ thể mất nhiệt nhiều nhất ở đầu 14 Nếu nuốt hạt táo, cây táo con sẽ mọc trong dạ dày 16 Buổi sáng, bạn cao hơn so với buổi chiều 18 Khi cau mày, ta dùng nhiều cơ hơn khi cười 20 Mống mắt của bạn cũng độc nhất như vân tay vậy 22 Lưỡi có các zone vị giác 24 Chấy (chí) thích tóc bẩn 26 Bạn bị cảm vì lạnh 28 Rau chân vịt (cải bó xôi) giúp bạn khỏe 30 Chúng ta có chung 96% DNA với tinh tinh32 Tai và mũi bạn tiếp tục phát triển khi bạn về già 34 NGÔN NGỮ CƠ THỂ 36 Thiên nhiên Loài chim có tổ tiên là khủng long 40 Khủng long bạo chúa T-rex (Tyrannosaurus rex) là khủng long lớn nhất 42 Cá sấu khóc khi ăn thịt con mồi 44 Voi không bao giờ quên 46 Lạc đà trữ nước trong bướu 48 Trái dừa rơi giết nhiều người hơn cá mập 50 Tắc kè hoa đổi màu để hòa vào chung quanh 52 Khi sợ hãi, đà điểu vùi đầu xuống cát 54 Chuột thích pho mát (phô mai) 56 Ong sẽ chết sau khi đốt (chích) kẻ thù 58 Cá vàng có trí nhớ 3 giây 60 Gián có thể sống tiếp 3 ngày dù đã mất đầu 62 Chúng ta nuốt 8 con nhện trong lúc ngủ mỗi năm 64 Hoa hướng dương luôn dõi theo hướng đi của Mặt trời 66 Cà chua là quả 68 BẢN CHẤT TỰ NHIÊN 70 Khoa học và công nghệ Không thể đun sôi nước trên núi cao 74 Mọi tia sáng di chuyển với cùng vận tốc 76 Ca sĩ Opera có thể hát vỡ kính 78 Cầu vồng có 7 màu 80 Đồng xu rơi từ tòa nhà cao tầng có thể làm chết người 82 Miếng bánh mì luôn rơi mặt phết bơ xuống đất 84 Chế độ bảo vệ màn hình giúp tiết kiệm điện năng 87 Thủy tinh được làm từ cát 88 Kháng sinh penicillin được tìm ra do tình cờ 90 Không thể có mặt ở 2 địa điểm cùng một lúc 92 Internet và Mạng diện rộng Thế giới (www) là một 94 Bạn xuất hiện trên camera CCTV 300 lần mỗi ngày 96 Robot sẽ thống trị thế giới 98 KHOA HỌC TUYỆT VỜI 100 https://thuviensach.vn Không gian Big Bang nổ rất to 104 Vũ trụ ngày càng to ra 106 Hố đen nuốt chửng mọi thứ ở gần nó 108 Chỉ sao Thổ có vành 110 Chưa từng có sự sống trên sao Hỏa 112 Pluto là một hành tinh 114 Trái đất có hình cầu hoàn hảo 117 Có mặt tối của Mặt trăng 118 Mặt trời màu vàng 120 Ánh sáng sao đã hàng triệu tuổi 122 Những ngôi sao trong các chòm ở gần nhau 125 Các phi hành gia nổ tung nếu không có bộ đồ không gian 126 THẾ GIỚI BÊN NGOÀI 128 Trái đất Ấn Độ từng nối với Úc 132 Đi khắp 7 biển 134 Amazon là sông dài nhất thế giới 136 Everest là ngọn núi cao nhất thế giới 138 Sa mạc luôn nóng 140 Nếu núi lửa không sinh ra dung nham, nó không nguy hiểm 142 Động đất rất hiếm hoi 144 Mùa hè ấm áp vì quỹ đạo Trái đất gần Mặt trời nhất 146 Trời đêm đỏ là dấu hiệu thời tiết tốt 148 Thiên lôi không đánh hai lần vào cùng một chỗ 150 Không có hai bông tuyết giống nhau hoàn toàn 152 Dân số thế giới có thể dồn hết vào Los Angeles 154 NÀO XUỐNG HẠ GIỚI 156 Lịch sử và văn hóa Người vượn cổ Neanderthal rất lông lá và kêu ủn ỉn 160 Kim tự tháp được xây bởi những nô lệ 162 Những bức tượng Hy Lạp được làm từ cẩm thạch trắng 164 Hoàng đế La Mã giơ ngón tay cái lên để cứu mạng đấu sĩ 166 Người Viking đội những cái mũ có sừng 168 Người Trung cổ không tắm 171 Chuột lan truyền bệnh dịch hạch 172 Columbus phát hiện ra châu Mỹ 174 Marie Antoinette nói, “Hãy cho họ ăn bánh kem!” 176 Napoleon là người thấp bé 178 Binh lính hai phe đã cùng chơi đá bóng trên chiến hào 180 Huy chương vàng Olympic được làm từ vàng ròng 182 Hamburger được chế ra ở Hamburg 184 Nghe nhạc cổ điển giúp bạn thông minh hơn 186 CHUYỆN AI CŨNG BIẾT 188 Giải đáp 190 Chú dẫn 193 https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn Cơ thể chúng ta Cơ thể chúng ta là một cấu trúc sống phức tạp nhất hành tinh. Hãy nhìn bên dưới lớp da chúng ta để thấy hàng tỷ tỷ tế bào và vô số hệ thống cao cấp đang hoạt động, nhưng hãy kiên nhẫn vì một vài ngộ nhận về y học đã lan truyền với tốc độ như dịch bệnh, đòi hỏi chúng ta phải quan tâm và chăm sóc khẩn cấp để trả lại sức khỏe cho tế bào và hệ cơ quan trong cơ thể. Ảnh chụp hiển vi điện tử (SEM - Scanning Electron Micrograph) này cho thấy những tế bào hồng cầu mắc vào các búi sợi fibrin (tơ huyết). Khi có chấn thương, các sợi này hình thành các cục máu tại vết thương để ngăn không cho máu chảy ra ngoài. https://thuviensach.vn 8 CƠ THỂ CHÚNG TA Liệu có khả năng chết vì uống quá nhiều nước? Khi mức nước trong cơ thể hạ, vùng dưới gò não (hypothalamus) ghi nhận sự sụt giảm này và bật phản ứng khát. Mất đi 10% nước, cơ thể bạn sẽ nguy kịch. 75% cơ thể là nước ? Nước không chỉ là đồ giải khát tốt nhất thế giới, nó rất cần thiết cho cuộc sống của bạn trên Trái đất này. Hơn 75% trọng lượng cơ thể trẻ em là nước. Đàn ông trưởng thành có 60%, còn phụ nữ có 50% trọng lượng cơ thể là nước. Khoảng 65% nước trong cơ thể nằm trong 40 tỷ tỷ tế bào của nó. CÁC DẠNG NƯỚC MẮT Có 3 loại nước mắt. Nước mắt cơ bản làm sạch và bôi trơn mắt. Nước mắt phản xạ đáp ứng lại các kích thích như hơi hành hay phấn hoa. Nước mắt cảm xúc để biểu lộ tình cảm, và có thành phần hóa học khác với 2 loại đầu. hay SAI ĐÚNG https://thuviensach.vn CHẤT LỎNG TRONG CƠ THỂ 9 Trẻ sơ sinh có tỷ lệ nước cao nhất với 75%. Vì chúng có tỷ lệ nước trong dịch mô và máu cao hơn nhiều so với của người lớn. Lượng mồ hôi cơ thể tiết ra phụ thuộc vào số lượng tuyến mồ hôi – dao động từ 2 tới 4 triệu tùy từng người. Máu có 83% nước, cơ có 75% nước, mỡ có 10 đến 15% nước, và xương có 22% nước. Người cao tuổi có tỷ lệ nước trong cơ thể ít nhất, chỉ 45 tới 50%. Khi chúng ta già đi, các mô mỡ sẽ thay dần mô cơ. Khác với cơ và các loại mô khác, mô mỡ chỉ chứa 10 đến 15% nước, vì vậy người cao tuổi có tỷ lệ nước thấp hơn. Cơ thể hấp thu và đào thải nước liên tục. Nước đi vào cơ thể qua đồ ăn và thức uống. Nước được loại khỏi cơ thể qua 4 đường chính. Mỗi ngày, trung bình một người trưởng thành mất 1,5l (2,6 pint) nước qua nước tiểu, 0,5l (0,9 pint) nước qua mồ hôi, 0,4l (0,7 pint) nước qua hơi thở và 0,1l (0,2 pint) qua chất cặn (phân). Lượng nước mất đi được điều chỉnh liên tục cho phù hợp với lượng nước thu vào để duy trì cân bằng nước ổn định trong cơ thể. THÔNG TIN NHANH CHỨA KHOẢNG 5L MÁU TUYẾN NƯỚC BỌT SẢN XUẤT KHOẢNG 1,5L (2,6 PINT) Nước bọt được tiết ra từ từ và chúng ta nuốt nước bọt từng chút một mà không hề nhận ra. Nước bọt của người có 99% nước CƠ THỂ NGƯỜI (8,8 PINT) Tương đương 7% trọng lượng cơ thể. Con người có 4 nhóm máu chính: A, B, AB và O. Mỗi nhóm có thể âm tính hay dương tính RhD. Như vậy, nhóm máu của bạn sẽ thuộc 1 trong số 8 nhóm nói trên. NƯỚC BỌT MỖI NGÀY và 1% là các thành phần khác. https://thuviensach.vn 10 CƠ THỂ CHÚNG TA ĐÚNG hay Chúng ta SAI?Vùng tiền vận động của vỏ não chỉ sử dụng 10% bộ não kích hoạt dẫn hướng và phối hợp hành động. Đây là điều hoang đường điên rồ nhất có từ thế kỷ 19, khi đó các nhà khoa học có rất nhiều ý tưởng kỳ quặc về bộ não chúng ta. Thực tế, các cảm biến và máy quét cho thấy chúng ta sử dụng toàn bộ não, và hầu hết mỗi công việc đều cần hoạt động của rất nhiều vùng não cùng một lúc. NÃO LÀM VIỆC Ảnh chụp cộng hưởng từ (MRI) có thể chỉ ra phần nào của não đang hoạt động. Những vùng màu đỏ trên hình thể hiện hoạt động của não trái khi ngón tay phải cử động. Chúng bao gồm vùng tiền vận động, vùng vận động sơ cấp và vùng tiểu não phối hợp điều khiển các cử động. Vùng vỏ não trước trán là vùng chính liên quan tới cá tính, suy nghĩ và nhận thức. Vùng Broca kiểm soát lời nói và thiết lập ngôn từ. Vùng thính giác liên kết tín hiệu âm thanh với trí nhớ, cảm xúc và các giác quan khác. Các nhà khoa học đã lập bản đồ các vùng của não bộ chịu trách nhiệm cho từng chức năng như nghe, nhìn, nói và vận động. Nhưng ý thức, trí nhớ và học hỏi dường như không thuộc về một vùng não nhất định – chúng có lẽ liên quan cùng một lúc tới rất nhiều phần khác nhau của não bộ. https://thuviensach.vn Vùng vận động kiểm soát các phối hợp hoạt động của cơ bắp. Vùng cảm giác Soma phân tích các tín hiệu thần kinh từ da, cơ và khớp. Vùng cảm giác xử lý NÃO 11 THÔNG TIN NHANH NÃO KHÔNG BIẾT ĐAU thông tin từ tất cả các giác quan. Vùng thị giác phân tích dữ liệu hình ảnh để hình thành các ý niệm tinh thần. Ta thấy đau đầu là do các cấu trúc cảm nhận đau khác bao quanh não. Các mô não không có các cơ quan cảm nhận cơn đau, bởi thế phẫu thuật não có thể thực hiện mà không cần gây mê. CÓ THỂ THAY THẾ CÁC TẾ BÀO NÃO CHẾT Thời gian trước, người ta tin rằng các tế bào thần kinh chỉ sinh sôi và phát triển trong suốt thời thơ ấu và tuổi thanh niên. Bây giờ, người ta biết rằng não người liên tục thay đổi theo nhiều cách khác nhau, bao gồm thay thế một số tế bào bị hư hại. Vùng Wernicke diễn giải ngôn ngữ nói và viết. Vùng âm thanh sơ cấp phân tích các tín hiệu thần kinh từ tai. Vùng hình ảnh sơ cấp nhận các thông tin hình ảnh từ mắt. Vùng tiểu não giúp kiểm soát thăng bằng và vận động. Người có não bộ lớn hơn liệu có thông minh hơn? https://thuviensach.vn 12 CƠ THỂ CHÚNG TA Được phân chia bởi một rãnh ở chính giữa, não có 2 phần – bán cầu não trái và phải, mỗi phần chịu trách nhiệm cho nửa bên kia của cơ thể. Bán cầu não phải kiểm soát hoạt động của phần cơ thể bên trái và khả năng sáng tạo, nhận biết không gian. Não là trung tâm điều khiển của hệ thần kinh, chịu trách nhiệm cho tất cả các hoạt động thần kinh trong cơ thể. Tủy sống nhận lệnh là các tín hiệu từ não rồi truyền qua các tế bào thần kinh gắn với chúng. Các tế bào thần kinh hoạt động như những sứ giả, đưa lệnh của não đi khắp cơ thể. Não trái Bán cầu não trái kiểm soát hoạt động của phần cơ thể bên phải cũng như kỹ năng ngôn ngữ và tính toán. hay ? SAI điều khiển nửa phải của cơ thể Bạn là một bó dây nhợ thần kinh! Vì não và tủy sống dùng hàng tỷ tế bào thần kinh để gửi các chỉ thị đi khắp cơ thể. Bán cầu não trái điều khiển phần cơ thể bên phải và ngược lại. Dây thần kinh xương trụ điều khiển một số cơ vận động cổ tay ĐÚNG và các ngón tay. https://thuviensach.vn HỆ THẦN KINH 13 Sự cố một phía của não ảnh hưởng phần cơ thể ở phía ngược lại. Dây thần kinh hông gắn với các cơ gân kheo phía sau bắp đùi và là dây thần kinh to nhất và dài nhất cơ thể. MẠNG NEURON Não chứa khoảng 100 tỷ tế bào thần kinh vi mô gọi là các neuron. Mỗi neuron có liên kết với hàng nghìn neuron khác. Những neuron này có “đuôi” nhận và truyền các xung điện thần kinh từ hay tới các neuron khác. Chúng tạo và gửi nhiều thông tin hơn tất cả các máy điện thoại trên thế giới cộng lại. Có bao % cư nhiêu dân toàn cầu thuận tay phải? Khi gân nằm ngay dưới xương bánh chè bị gõ nhẹ, phần cẳng chân sẽ làm cú đá bất ngờ. Phản xạ đầu gối này thường được các bác sĩ dùng để kiểm tra hệ thần kinh có hoạt động bình thường hay không. Các nhánh của dây thần kinh hông điều khiển các cơ cẳng chân và bàn chân. THÔNG TIN NHANH ĐẶT NỐI ĐUÔI NHAU, TẤT CẢ CÁC NEURON TRONG CƠ THỂ NGƯỜI CÓ MẶT TRĂNG THỂ VƯƠN TỚI TẬN MẶT TRĂNG Neuron nối đuôi nhau TRÁI ĐẤT Neuron (tế bào thần kinh) cực kỳ nhỏ, với kích thước chỉ cỡ 10 micron (1/100mm). Song cơ thể chúng ta có rất nhiều neuron và một số rất dài, tới mức nếu bạn đặt nối đuôi nhau, chúng có thể dài tới 380.000km (236.000 dặm). PHẢN XẠ HOẠT ĐỘNG BỎ QUA Tín hiệu truyền tới não và cơ thể chỉ BỘ NÃO cảm thấy đau sau khi tay đã rút ra Các xung từ tủy sống làm cơ tay co lại Phản xạ rụt lại đưa tay xa ngọn lửa Trong nhiều phản xạ, các tín hiệu thần kinh chỉ đi qua tủy sống mà không tới não. Nếu bạn chạm vật gì đó nóng, tay bạn rụt nhanh lại một cách tự động, không có tham gia của bộ não. https://thuviensach.vn 14 CƠ THỂ CHÚNG TA ĐÚNG hay SAI? Cơ thể mất nhiệt nhiều nhất ở đầu Đầu chiếm 9% diện tích cơ thể và nhiệt mất qua đầu là 10%. Tuy nhiên, đầu và ngực nhạy cảm với nhiệt gấp 5 lần so với các phần còn lại của cơ thể. Bởi thế giữ ấm đầu và ngực giúp ta tránh bị mất thân nhiệt nhiều hơn. BỎNG LẠNH Cũng như những vùng khác của cơ thể, ngón tay và ngón chân được giữ ấm nhờ máu tuần hoàn qua. Khi ra ngoài lạnh, chúng mất nhiệt nhanh chóng và các mạch máu co lại. Tuần hoàn máu bị ngưng và các mô bị chết. Dạng hoại tử này gọi là “bỏng lạnh”. Khi ta bị lạnh, các mạch máu trong hạ bì da co lại để giảm mất nhiệt và có hiện tượng nổi da gà. Khi cơ thể quá nóng, mạch máu trong hạ bì da nở ra để tản nhiệt, mồ hôi sẽ bốc hơi khỏi bề mặt da để làm mát cơ thể. https://thuviensach.vn ĐỒ THỊ NHIỆT oF oC HỆ TUẦN HOÀN 15 THÔNG TIN NHANH Uống trà nóng có giải nhiệt cho bạn? 103,8 86 68 50 41,5 39,9 30 20 10 5,3 NÃO ĐIỀU HÒA NHIỆT ĐỘ CƠ THỂ, DUY TRÌ Ở MỨC 37oC ( 98,6oF). Một phần của não gọi là vùng dưới gò (hypothalamus) hoạt động như bộ ổn nhiệt của cơ thể. Khi cơ thể quá nóng hoặc quá lạnh, nó kích thích các đáp ứng để đưa cơ thể trở về nhiệt độ bình thường. NỐI DÀI VỚI NHAU, Bản đồ nhiệt này ghi lại các bức xạ hồng ngoại tỏa ra xuyên qua lớp da, cho ta thấy những gì diễn ra bên trong cơ thể khi có nhiệt tác động lên. Các màu sắc hiển thị đầy đủ dải nhiệt độ, với màu trắng là phần nóng nhất và màu đen là phần lạnh nhất. Những vùng chấn thương có thể màu đỏ, vàng hay trắng vì lượng nhiệt sinh ra do viêm nhiễm và sưng tấy. Bản đồ nhiệt cơ thể được dùng để xác định các vấn đề khác nhau của hệ tuần hoàn. HỆ TUẦN HOÀN TRONG CƠ THỂ CÓ THỂ QUẤN QUANH TRÁI ĐẤT 2 VÒNG RƯỠI Khi tất cả các động mạch, tĩnh mạch, mao mạch của bạn đặt nối đuôi với nhau, tổng chiều dài có thể tới 100.000km (60.000 dặm). Các mao mạch sẽ chiếm khoảng 98% chiều dài này. TIM ĐẬP TRUNG BÌNH KHOẢNG 3 TỶ LẦN TRONG ĐỜI Tập luyện đều đặn giúp tim bạn ổn định và khỏe mạnh. Trong lúc tập luyện, nhịp tim tăng lên để bơm thêm máu, oxy và năng lượng tới các cơ giúp cơ thể vận động. https://thuviensach.vn Nếu nuốt hạt táo, cây táo 16 CƠ THỂ CHÚNG TAcon sẽ mọc trong dạ dày Dạ dày bạn không có môi trường phù hợp cho cây mọc. Thay vào đó, hạt sẽ đi theo đường ruột và bị tống ra ngoài theo phân. Nếu may mắn vẫn lành lặn sau chuyến phiêu du này, hạt vẫn có thể nảy mầm thành cây Tuyến nước bọt tiết nhờ năng lượng từ ánh sáng mặt trời. nước bọt bôi trơn thực phẩm và bắt đầu quá RUỘT THỪA ĐƯỢC MINH OAN trình tiêu hóa. Gắn với ruột già, ruột thừa được các loài động vật ăn cỏ dùng để tiêu hóa cellulose trong thức ăn. Một thời gian dài, lí do vì sao con người có ruột thừa vẫn là điều bí ẩn. Bây giờ đã rõ, cơ quan này giúp bảo vệ cơ thể khỏi sự tấn công của vi trùng và đồng thời cũng lưu trữ các vi khuẩn có ích trong ruột. hay ĐÚNG ? SAI Ruột thừa https://thuviensach.vn Thức ăn đi vào miệng, được nuốt và đẩy đi nhờ các cơ co bóp quanh một ống gọi là thực quản. Sự nhu động – là các co bóp lượn sóng trong thành thực quản – đẩy thức ăn Một dạ dày cỡ xuống dạ dày trong trung bình chứa suốt hành trình cỡ khoảng 1 lít (1,8 10 giây. pint) thức ăn đã nhai và đồ uống. Ăn nhiều quá có làm bục dạ dày? TIÊU HÓA 17 Gan xử lý thức ăn hấp thụ qua ruột non trước khi đưa chúng tới các tế bào của cơ thể. Dạ dày là cái túi co dãn với 3 lớp cơ ở thành, giúp trộn thức ăn thành dạng hồ. Ruột già chuyển cặn thức ăn thành phân, sẵn sàng để đưa ra ngoài. Các dưỡng chất rất cần thiết cho cơ thể phát triển và tồn tại. Thức ăn di chuyển qua hệ tiêu hóa, tại đó chúng được nghiền nhỏ để tiết ra các dưỡng chất cần thiết. Khi qua ruột non, các dưỡng chất được hấp thụ vào máu và được mang đi, qua đường của gan, tới các tế bào cơ thể cần chúng. Những gì còn lại trong ruột là chất thải trước khi được loại ra ngoài, kết thúc vòng tiêu hóa. THÔNG TIN NHANH CẢ CUỘC ĐỜI, MỘT NGƯỜI TRUNG BÌNH ĂN LƯỢNG THỨC ĂN BẰNG TẢI TRỌNG CỦA MỘT CON CÁ NHÀ TÁNG. 40 tấn là con số khủng. Ở phương Tây, mỗi người ăn khoảng 1,4kg (3 pound) thức ăn mỗi ngày. Trong cả cuộc đời, mỗi người cũng uống khoảng 44.000 lít (9.680 gallon) nước tương đương 1,5 lít (2,6 pint) mỗi ngày. AXIT DỊCH DẠ DÀY ĐỦ MẠNH ĐỂ LÀM TRÓC SƠN Dạ dày tiết axit hydrochloric, thứ chất cần thiết để tiêu hóa protein. Bản thân dạ dày không hề hấn gì bởi có các tế bào khác sinh ra nước nhầy bao phủ thành dạ dày, tạo màng ngăn vật lý ngăn chất axit này “xơi” luôn cả nó. https://thuviensach.vn 18 CƠ THỂ CHÚNG TA Sọ gồm 22 xương, trong đó 21 xương được “khóa” lại với nhau. Chỉ có xương hàm dưới có thể chuyển động. Có tổng cộng 12 cặp xương sườn, trong đó 10 cặp gắn với xương ức bằng các sụn mềm. Cột sống là một trụ gồm 26 xương gọi là các đốt sống, liên kết với nhau qua các đĩa đệm giảm chấn. Buổi sáng, ? bạn cao hơn so với buổi chiều Đây không phải là chuyện về chiều cao – thực tế chúng ta to lớn hơn khi nằm trên giường. Xương sống không phải chống đỡ trọng lượng của cơ thể nên các đĩa đệm cột sống không bị đè nén như ban ngày. Kết quả là chúng ta cao hơn 0,5cm (0,2 inch) vào buổi sáng và thấp đi 0,5cm (0,2 inch) vào buổi tối. TRUNG TÂM BỌT XỐP Xương là hỗn hợp của muối calci và collagen mềm dẻo. Lớp ngoài gọi là xương đặc, nặng và cứng. Phần bên trong gọi là xương xốp (xem hình), nhẹ và đàn hồi. Xương có cấu trúc dạng tổ ong giúp chống chịu các lực tác động hàng ngày. hay SAI ĐÚNG https://thuviensach.vn XƯƠNG 19 Đai hông (xương chậu) gắn xương chân với thân qua các khớp nối. Mỗi tay có 27 xương và nhiều khớp nối linh hoạt gọi là các khớp đốt ngón tay. Xương đùi dài nhất trong cơ thể, chạy từ khớp háng tới đầu gối. Khoảng 400 khớp nối các xương với nhau bởi các mô rất khỏe gọi là dây chằng. Bộ xương là xứ sở diệu kỳ phức tạp với 206 xương, giúp nâng đỡ và định hình cơ thể người. Vững như thép nhưng chỉ nặng bằng 1/5 trọng lượng cơ thể, xương làm thành bộ khung vừa cứng cáp vừa mềm dẻo. Nó bảo vệ các cơ quan mềm của cơ thể, như não và phổi, đồng thời cho phép cơ thể vận động khi các cơ co kéo khớp xương. Xương chiếm 20% trọng lượng cơ thể. Chỗ nào trong cơ thể tập trung tới ¼ số xương của cơ thể? Xương ống chân (xương chày) kéo từ đầu gối tới gót và chịu đựng trọng lượng của cơ thể. THÔNG TIN NHANH XƯƠNG LIÊN TỤC TỰ TÁI ĐỊNH HÌNH Toàn bộ bộ xương của người được thay mới mỗi 10 năm. Quá trình chậm rãi này có sự tham gia của hàng loạt nhóm tế bào loại bỏ các mô xương già và tạo ra các mô xương mới. Trong quá trình này, xương liên tục được tái định hình để đạt được sự bền chắc tối ưu. CÁC PHI HÀNH GIA CAO HƠN TRONG KHÔNG GIAN Khi xương sống không chịu tác động của trọng lực, nó dài ra, bởi vì các đĩa đệm ngăn giữa các đốt sống không bị chèn ép. Sau khi trở về Trái đất, các phi hành gia cần tới vài tháng để cột sống trở lại trạng thái bình thường. HO TÁC ĐỘNG TỚI CỘT SỐNG MẠNH HƠN LÀ ĐI BỘ Ho quá mạnh có thể làm gãy xương sườn! Cười lớn cũng tạo ra lực tác động tương đương tới cột sống như khi ho. https://thuviensach.vn 20 CƠ THỂ CHÚNG TA ĐÚNG hay SAI? Khi cau mày, ta dùng nhiều cơ hơn khi cười Cười lên nào! Mặc dù thực tế cười cần dùng nhiều cơ hơn khi cau mày và cũng dễ thực hiện hơn. Hầu hết chúng ta cười thường xuyên hơn mặt nhăn mày nhó, nên các cơ cười có “phong độ” tốt hơn. CHẾ TẠO CƠ Cơ nâng môi trên nâng và cong môi trên. Cơ gò má lớn và cơ gò má bé kéo và hạ Các nhà khoa học đã tìm ra cách dùng protein lợn để tái tạo cơ người. Điều này giúp những người bị thương trong tai nạn hay chiến tranh không bị cắt lìa chi. Protein lấy từ ruột lợn được cấy vào các mô bị thương tổn. Các tế bào gốc của cơ thể di chuyển tới protein này và phát triển tương thích với xương và mô. góc miệng. Cơ cười kéo góc miệng sang bên và ra sau, tạo thành nụ cười. Có đúng là cười có thể lây lan? https://thuviensach.vn Các cơ trán nâng hạ lông mày là nguyên nhân của các nếp nhăn trên trán. Cơ nâng hạ mi mắt khép mí mắt cũng như điều khiển chớp mắt và nháy mắt. Cảm xúc được thể hiện trên khuôn mặt bạn nhờ 42 cơ. Chúng kéo da mặt bạn theo các cách khác nhau để diễn tả hàng loạt tâm trạng, từ nụ cười chiến thắng tới quắc mắt giận dữ. Con người trên khắp thế giới có cùng 6 biểu hiện trên khuôn mặt: vui sướng, đau buồn, sợ hãi, ngạc nhiên, giận dữ và ghê tởm. Cơ nhăn mày CƠ BẮP 21 THÔNG TIN NHANH NHỮNG CƠ LỚN VÀ KHỎE NHẤT ĐỊNH HÌNH PHẦN THÂN DƯỚI CỦA CƠ THỂ 1 2 3 Cơ tháp mũi nhíu hai mày lại và hạ thấp mày. làm trán nhăn lại thành một cái cau mày. CƠ MÔNG CƠ ĐÙI CƠ BẮP CHÂN Cơ mông đối kháng lại trọng lực để kéo cơ thể bạn lên khi đứng dậy từ chỗ ngồi, khi chạy hay đi lên cầu thang. Những cơ bắp khỏe mạnh khác là ở đùi, bắp chân và cơ lưỡi. CƠNHỎ NHẤT NẰM TRONG TAI Ốc tai là ngăn xoắn trôn ốc đầy dịch để nhận biết các dao động âm thanh. Tai giữa Màng nhĩ nhận các sóng âm từ ống tai. Xương nhỏ: 3 chiếc xương nhỏ Cơ hạ góc Cơ bàn đạp xíu truyền sóng âm thanh vào tai trong. miệng kéo góc miệng xuống. Cơ cằm làm nhăn – dãn cằm và đẩy môi dưới ra. Cơ bàn đạp trong tai giữa dài khoảng 1mm (0,04 inch) đóng vai trò truyền âm. Nó giúp ngăn các âm thanh quá lớn làm hỏng bộ nhận mỏng manh của tai. https://thuviensach.vn 22 CƠ THỂ CHÚNG TA ĐÚNGhay SAI? Mống mắt của bạn cũng độc nhất như vân tay vậy Đây là thông tin mở tầm mắt cho bạn – mỗi người có đặc thù mống mắt riêng biệt! Vòng màu sắc chung quanh con ngươi là duy nhất cho từng cá thể, cũng như vân tay, khẳng định bạn là “độc nhất vô nhị” trên thế gian này. NHẬN DẠNG MỐNG MẮT Vì mống mắt có kiểu (pattern) khác nhau, phần mềm nhận dạng mắt được phát triển để nhận dạng cá nhân. Hình ảnh quét của mống mắt được mã hóa và lưu trong cơ sở dữ liệu cùng với các mã thông tin cá nhân khác. Lớp ngoài chắc chắn của mắt là màng cứng, giữ hình dạng của mắt. Tất cả những người mắt xanh có gì giống nhau? https://thuviensach.vn Thị giác là giác quan quan trọng bậc nhất, cho phép ta nhìn thấy thế giới. Ánh sáng từ các vật thể bên ngoài tự động hội tụ vào một lớp các thụ quan nhận sáng ở phía sau của mắt (võng mạc). Những thụ quan này gửi thông tin tới não về các mẫu ánh sáng. Não xử lý những thông tin nhận được thành những hình ảnh chuyển MẮT 23 THÔNG TIN NHANH MẮT CÓ THỂ PHÂN BIỆT TỚI 10 TRIỆU MÀU KHÁC NHAU Thần kinh thị giác mang các động màu 3D của những gì xảy ra quanh ta. Mống mắt phức tạp và có nhiều lớp tới mức mắt phải và Mống mắt Giác mạc làm lệch tia ánh sáng tín hiệu từ võng mạc tới não. trái của bạn cũng đã khác nhau. Anh em sinh đôi giống hệt nhau cũng có mống mắt khác nhau. Màu mống mắt quyết định bởi các tế bào tạo màu (pigment) và các mô kết nối. Nhiều pigment làm mắt nâu hơn, còn ít pigment làm Các tia sáng đi vào con ngươi Thủy tinh thể hội tụ các tia sáng Hình ảnh lộn ngược trên võng mạc mắt xanh hơn. Lông mi bảo vệ mắt khỏi bụi và phấn hoa xâm nhập. Con ngươi (đồng tử) không phải là một vòng đen mà là một cái lỗ trong mống mắt cho phép ánh sáng đi vào. Các tia sáng được giác mạc và thủy tinh thể hội tụ tạo hình ảnh trên võng mạc. Chúng ta nhìn được màu vì các tế bào nhạy sáng trong mắt đáp ứng với các màu sắc khác nhau và gửi các tín hiệu tới não. NHIỀUBÉ TRAI BỊ BỆNH MÙ MÀU HƠN CÁC BÉ GÁI BÉ TRAI - 8% BÉ GÁI - 1% Những người mắc bệnh mù màu xanh/đỏ (phổ biến hơn cả) - khó phân biệt được các màu có thành phần xanh hay đỏ trong đó. Người mù màu thường lại rất giỏi phát hiện các vật ngụy trang và giỏi nhìn đêm. https://thuviensach.vn 24 CƠ THỂ CHÚNG TA ĐÚNG hay SAI? Lưỡi có các zone vị giác Bản đồ vị có từ thế kỷ 20, khi đó người ta cho rằng lưỡi có thể chia thành các zone ứng với từng vị. Nhưng sau đó các nhà khoa học phát hiện rằng vị có thể được cảm nhận ở bất cứ nơi nào trên lưỡi. Đúng như người ta nói – “khẩu vị mỗi người mỗi khác”! Umami là từ tiếng Nhật, có thể dịch là “vị thơm ngon dễ chịu”. Nó được “nhận dạng” bởi Kikunae Ikeda, giáo sư Đại học GỐC CỦA VỊ Lưỡi được phủ bởi rất nhiều núm li ti gọi là các gai. Nhiều gai có dạng đốt gờ, giúp lưỡi giữ thức ăn. Một số gai khác có các cảm biến nhận biết vị thức ăn gọi là gai vị giác. Các gai hình nấm (xem hình) cảm nhận toàn dải vị, trong khi khoảng 10 gai hình đài lớn ở cuối lưỡi nhạy cảm với vị đắng hơn. Hoàng gia Tokyo, vào năm 1908. Ô liu thường được coi là “vị thu nạp” (an acquired taste) – những đồ ăn bạn có thể không thích khi ăn lần đầu, nhưng lại thích sau vài lần thử. Vài vùng của lưỡi từng được coi là chịu trách nhiệm riêng biệt cho các vị khác nhau. Vùng này từng được cho là vùng cảm nhận vị mặn. Cảm giác ngọt được nhận biết bởi các gai vị giác và được não bộ rất ưa thích. https://thuviensach.vn MÙI VỊ 25 THÔNG TIN NHANH Lưỡi người giống vòi voi như thế nào? 80% CẢM GIÁC Một số đồ ăn để lại vị khó chịu trong miệng. Chua và đắng có thể là các vị gắt, hoặc là dấu hiệu thức ăn chưa chín, hay thậm chí có độc. Đồ ăn quá mặn kích hoạt não phải làm giảm cơn khát bằng chất lỏng. Hồi đầu, người ta tin rằng 4 vị cơ bản – mặn, ngọt, chua và đắng – chỉ được cảm nhận ở những vùng riêng biệt của lưỡi. Nay chúng ta biết toàn bộ lưỡi sẽ đáp ứng mỗi khi có vị bất kỳ xuất hiện trong miệng. Chỉ có thêm một vị được công nhận. Đó là umami, vị thơm ngon kiểu thịt, có trong nước tương (xì dầu), nấm, thịt và pho mát. NGON MIỆNG CỦA THỨC ĂN ĐẾN TỪ MÙI CỦA NÓ Mũi có thể nhận biết hơn 1 tỷ tỷ mùi khác nhau. Khi ta không ngửi được mùi, thức ăn sẽ trở nên nhạt nhẽo. Hãy thử bóp chặt mũi khi ăn, bạn sẽ cảm thấy thức ăn gần như vô vị. KHỨU GIÁC CỦA PHỤ NỮ MẠNH HƠN ĐÀN ÔNG Phụ nữ không chỉ tỏa mùi dễ chịu hơn nam giới, họ cũng có khả năng cảm nhận mùi tốt hơn. Phụ nữ cũng giỏi tìm từ để diễn tả mùi và vị hơn. MIỆNG CÓ HƠN MỘT TRIỆU TẾ BÀO NHẬN VỊ Mỗi gai vị giác có hơn 100 tế bào chuyên dụng này. Những sợi “tóc” li ti gắn với từng tế bào nhận vị này nhận biết các phân tử vị hòa tan trong nước bọt. Các tế bào nhận gửi thông tin tới não bộ để não phân định mùi vị của thức ăn. https://thuviensach.vn 26 CƠ THỂ CHÚNG TA SAI? Chấy (chí) ĐÚNG hay thích tóc bẩn Thực sự chấy không quan tâm tóc bạn rối bù hay chải chuốt. Những sinh vật này không hề “kén cá chọn canh”. Bất kể đầu bạn sạch hay bẩn, những chú nhóc khó chịu này đều sẵn sàng nhảy vô coi như nhà mình vậy. Nhưng chỉ cần bạn làm vài lần “hóa trị” cho mái tóc, là mọi sự lại đâu vào đó. CHẤY TÍ HON Bạn có thể không nhận thấy nhưng lũ chấy tí hon này sống trong nang lông mi của bạn. Chúng sống nhờ các tế bào da chết và dầu tiết từ da đầu. Chúng quá nhỏ để nhìn thấy được và không có cách nào đuổi được những vị khách không mời vô hại này đi. Chấy dễ dàng di cư từ đầu này sang đầu khác, nên đám trẻ ở trường có nguy cơ cao nhất. https://thuviensach.vn Chấy có 6 chân với vuốt nhỏ dùng TÓC 27 THÔNG TIN NHANH để bám vào tóc khi chúng cắn xuống da đầu và hút máu. 9m (30 foot) 7,3m (24 foot) 5,5m (18 foot) 3,7m (12 foot) 1,8m (6 foot) 0m (0 foot) MỘT NGƯỜI ĐÀN ÔNG TRUNG BÌNH CẢ ĐỜI KHÔNG CẠO RÂU CÓ THỂ NUÔI RÂU DÀI HƠN 9M(30 FOOT) Bộ râu đàn ông dài nhất đo được là 1,83m (6 foot) tính từ cằm tới chỏm râu. Bộ râu phụ nữ dài nhất đo được là 27,9cm (11 inch). Râu, cũng như các loại lông tóc khác, mọc theo giai đoạn. Có giai đoạn mọc, giai đoạn ngưng trước khi rụng khỏi lỗ chân lông, rồi lại mọc mới. Màu tóc tự nhiên nào hiếm nhất trên thế giới? ALEXANDER ĐẠI ĐẾ CẤM ĐỂ RÂU Alexander Đại đế (356 - 323 TCN) luôn được mô tả là “mày râu nhẵn nhụi”, và ông ra lệnh cho binh sĩ cũng phải cạo râu. Ông cho rằng để râu sẽ bất lợi khi lâm trận vì dễ bị kẻ thù túm lấy. Tóc, cùng với tủy, là loại mô phát triển nhanh nhất trong cơ thể. Cấu tạo từ các protein dai chắc gọi là chất sừng (keratin), tóc bảo vệ đầu khỏi nhiệt và là lớp đệm chống va đập bất ngờ. Mỗi ngày có khoảng 100 sợi tóc rụng, không đủ nhiều để bạn nhận thấy, nhỉ? Chấy cái đẻ khoảng 5 trứng mỗi ngày, bám như những hạt màu trắng nhỏ xíu trên tóc gần da đầu. Trứng nở thành chấy sau 7-10 ngày. https://thuviensach.vn 28 CƠ THỂ CHÚNG TA SAI? Bạn bị ĐÚNG hay cảm vì lạnh Đúng là bạn hay bị cảm cúm vào mùa đông và gió lạnh làm bạn chảy nước mũi, nhưng nói “bị cảm vì lạnh” thì bạn sẽ bị nhìn bằng nửa con mắt. Thứ duy nhất gây ra bệnh cảm là virus cúm. CÁCH MẠNG KHÁNG SINH Thuốc kháng sinh giúp cơ thể chống nhiễm bệnh. Dược phẩm kỳ diệu này tìm và diệt những vi khuẩn riêng biệt. Nhưng kháng sinh không trị được cúm, vì cúm do virus gây ra, mà kháng sinh chỉ chống được vi khuẩn. THÔNG TIN NHANH Hơn 200 loại virus có thể gây bệnh cảm cúm thông thường, với các triệu chứng như hắt hơi, đau họng và nghẹt mũi. CÓ THỂ 80 120 100 BÀN PHÍM MÁY TÍNH HẮT HƠI KHIMỞ MẮT Mi mắt đóng lại một cách tự nhiên khi hắt hơi nhưng bạn cố mở mắt thì vẫn hắt hơi được - và trái lại với truyền thuyết nổi tiếng, có mở thì mắt chúng ta cũng không bị phọt ra ngoài. Người ta tin rằng nhắm mắt khi hắt hơi chỉ là cách cơ thể bảo vệ mắt khỏi vi khuẩn và tạp chất bắn ra khi “sụt sùi”. 60 140 40 160 HẮT HƠI CÓ THỂ ĐẠT VẬN TỐC TỐI ĐA 160KM/H (100 DẶM/H) Lực và cường độ hắt hơi làm vi trùng bắn ra rất nhanh, dễ truyền bệnh cho những người khác ở bất kỳ nơi nào nước mũi “đáp” xuống. BẨN HƠN BỆ BỒN CẦU Những thiết bị khác trong nhà như remote, điện thoại và tay nắm cửa cũng chứa nhiều vi khuẩn hơn một cái bệ toilet trung bình. Vì bệ toilet thường hay được gia chủ để ý khử trùng nên nó luôn là một trong những bề mặt sạch nhất nhà. https://thuviensach.vn Xoang là khoảng rỗng sau trán, hốc mũi và mắt. Chất nhầy tiết quá nhiều khi cảm cúm có thể làm tắc xoang, gây nghẹt mũi và đau đầu. Sau một ngày vất vả, các chiến binh bảo vệ cơ thể hân hoan mừng chiến thắng. Lớp chất nhầy chăm chỉ bắt và vô hiệu hóa virus, còn các bạch cầu làm nốt công việc dọn dẹp. Có tới 80% bệnh cúm do nhóm virus có tên Rhinovisus gây ra. Những virus tí hon này chỉ bằng 1 phần 30 triệu của 1mm (0,04 inch). Khi kẻ thù xâm nhập, niêm mạc mũi chống lại bằng cách tiết ra chất nhầy “tóm” lấy virus, bụi và phấn hoa. Virus cảm cúm tồn tại trong không khí mà chúng ta hít thở. Khi xâm nhập mũi, virus đã vào bên trong cơ thể. Virus kích thích niêm mạc mũi, bật phản xạ tự động – hắt hơi. Do hắt hơi làm bắn ra hàng nghìn giọt li ti vào không khí, những người khác cũng bị lây bệnh theo. BỆNH TẬT 29 Nguyên nhân nào khác gây hắt hơi 20% dân số? https://thuviensach.vn 30 CƠ THỂ CHÚNG TA ĐÚNG hay SAI? Rau chân vịt (cải bó xôi) giúp bạn khỏe Cải bó xôi vơ trọn bộ giải thưởng của bất cứ cuộc thi thực phẩm nào, khiến các loài rau củ khác tím tái vì ghen tị. Dù nặng ký trong hạng dưỡng chất, cải bó xôi thực sự hơi yếu khi tính về hàm lượng sắt. Trong chuyện này, thịt đỏ và hải sản đã ra tay để giật giải có nhiều sắt nhất. Cải bó xôi nhiều lá, tươi, trồng hữu cơ không dùng thuốc trừ sâu LIỆU PHÁP NGỌT NGÀO Được làm từ hạt cacao, chocolate đen có rất nhiều lợi ích. Các chất chống oxy hóa của nó bảo vệ cơ thể khỏi bệnh tật và làm chậm các dấu hiệu lão hóa, còn các chất sắc tố thực vật (flavonoid) kiểm soát lượng đường huyết. Chất phenylethylamine làm cho não bộ tiết endorphin - hợp chất làm bạn cảm thấy hạnh phúc. Còn chần chừ gì nữa, hãy tự thết đãi mình ngay thôi! là thứ tốt nhất cho bữa ăn. https://thuviensach.vn THÔNG TIN NHANH ĐƯỜNG KHÔNG LÀM BẠN QUÁ KHÍCH Đường hay bị đổ lỗi này vì người lớn nhận thấy trẻ con có hành vi quá phấn khích khi ăn ngọt. Thực tế do đồ ngọt thường được dùng trong những dịp đặc biệt, như tiệc sinh nhật, khi trẻ nhỏ có xu hướng phấn khích và hoạt năng hơn bình thường. CÔNG DỤNG CỦA THỰC PHẨM 31 MÙI BÁNH MÌNƯỚNG ĐƯỢC CHỨNG MINH LÀ LÀM MỌI NGƯỜI THẤY HẠNH PHÚC HƠN Nhiều người gắn mùi này với những ký ức hạnh phúc của những ngày cuối tuần và không khí gia đình. Khi ký ức được bật lên bởi mùi nào đó, nó được gọi là “hiệu ứng Proust”. “Chiêu” này có thể dùng trong bán hàng. Chẳng hạn, khi xem ngôi nhà có mùi bánh mì mới nướng và cà phê thơm lừng, khách hàng tiềm năng sẽ cảm thấy gần gũi như đang ở nhà. Vitamin nào tối cần cho xương bạn? Cải bó xôi nấu chín có lợi nhiều hơn. Một bát cải bó xôi nấu chín cung cấp dưỡng chất hơn gấp 3 lần một bát cải bó xôi sống. Cũng như các rau xanh khác, cải bó xôi giàu vitamin B6 – là chất giúp cơ thể tạo protein và giải phóng năng lượng. Thực phẩm giàu sắt cần thiết để cơ thể được khỏe mạnh, nhưng cải bó xôi chỉ ở hạng trung bình tính về hàm lượng sắt. Song cải bó xôi lại dồi dào các vitamin và khoáng chất khác. Là nguồn cung beta - carotene, cải bó xôi là chiến binh chống lại bệnh hiểm nghèo. Nó có những đặc tính tốt giúp bảo vệ tim, cải thiện da, tăng cường thị lực và giữ cho hệ tiêu hóa vận hành ổn định. https://thuviensach.vn 32 CƠ THỂ CHÚNG TA ĐÚNGhay SAI? Chúng ta có chung 96% DNA với tinh tinh Khỉ cũng có “việc” trong bể gene di truyền. Mọi cơ thể sống đều chung một cây phả hệ và vì thế đều dùng DNA để lưu giữ các chỉ thị di truyền của chúng. Tinh tinh là họ hàng gần nhất với người, có bộ gene hầu như đồng nhất với chúng ta. Chuột - 75% QUAY LẠI VẠCH XUẤT PHÁT Mỗi tế bào của cơ thể chứa các chuỗi phân tử dài axit deoxyribonucleic (DNA) ở dạng xoắn kép. DNA mang các chỉ thị để xây dựng và vận hành cơ thể sống. Những chỉ thị này được viết bằng mã là tổ hợp của 4 “chữ cái”. Loài có vú cao cấp này gần loài người nhất vì có chung tới 96% DNA. Những công ty phân tích gene có thể kiểm tra DNA để truy tìm tổ tiên của bạn, rồi lập ra cây phả hệ cho cá nhân. Cây phả hệ khủng nhất có được khi đi ngược thời gian để tìm tổ tiên chung của loài người với các loài khác. Tất cả các loài đều chia sẻ tỷ lệ DNA đáng ngạc nhiên giống chúng ta, như hình bên. Tinh tinh - 96% https://thuviensach.vn Nhóm người nào có DNA phóng xạ? Người - 100% Ruồi giấm - 60% Bò - 80% Mèo - 90% Chuối - 50% GENE 33 THÔNG TIN NHANH CHA MẸ MẮT NÂU CÓ THỂ SINH CON MẮT XANH Dù cả cha và mẹ mang gene mắt nâu, họ vẫn có thể có con mắt xanh. Màu mắt người định bởi nhiều gene và quá trình phức tạp tới mức hầu như tổ hợp cha mẹ - con nào cũng có thể xảy ra. MỖI NGƯỜI CÓ CẤU TRÚC DNA RIÊNG BIỆT, KỂ CẢ ANH CHỊ EM SINH ĐÔI Gần như toàn bộ (99,9%) cấu trúc gene của tất cả mọi người là như nhau. Tuy nhiên, bộ gene của chúng ta như cuốn sách lớn với hơn 3 tỷ chữ cái, nên phần 0,1% còn lại cũng dư để phân biệt từng cá thể. Trẻ sinh đôi ban đầu có DNA giống nhau, song khi chúng lớn lên, và các “chữ cái” được sao chép, các “lỗi” có thể xuất hiện khác nhau ở hai anh (chị) em. Nói cách khác, DNA sẽ dần thành khác biệt. LOÀI NGƯỜI CÓ CHUNG TỔ TIÊN Ở CHÂU PHI Bà tổ Eve (Mitochondrial Eve), người sống cách đây hơn 200.000 năm, là thủy tổ của cả nhân loại đang sống ngày nay. Đây là kết quả truy ngược cây phả hệ theo người mẹ. Nhà tự nhiên học Charles Darwin là người đầu tiên đề xuất nguồn gốc chung của mọi cơ thể sống. https://thuviensach.vn 34 CƠ THỂ CHÚNG TA ĐÚNGhay SAI? Tai và mũi bạn tiếp tục phát triển khi bạn về già Bạn đã từng nghe điều này? Các mô sụn trong tai và mũi tiếp tục tăng trưởng khi bạn già đi. Dái tai cũng dài ra vì trọng lực dần kéo nó xuống. Tai chùng xuống có thể là kết quả của việc độ đàn hồi của da mất đi độ căng của nó. NGƯỜI PHỤ NỮ SỐNG THỌ NHẤT Da của người lớn tuổi thường có nếp nhăn vì hạ bì sản sinh collagen và các sợi đàn hồi elastin, những thành phần làm da căng và không nếp nhăn như ở người trẻ, ít hơn. Người thọ nhất thế giới là bà Jeanne Calment (1875-1997). Người phụ nữ Pháp ham mê đạp xe này mất ở tuổi 122 năm lẻ 164 ngày. Bà nói rằng bí quyết sống lâu là giữ trầm tĩnh và không lo lắng. Tác động của thời gian không chừa ai ra cả. Trong lúc tai và mũi tiếp tục tăng trưởng, các phần còn lại của cơ thể bắt đầu chậm đi. Các tế bào và mô mòn đi, da mỏng hơn và có nếp nhăn. Tai và mắt cũng đều kém dần. https://thuviensach.vn SINH - LÃO 35 Vùng hải mã (hippocampus – vùng não THÔNG TIN NHANH duy trì trí nhớ) có thể vận hành kém hiệu quả đi, thế nên người già trở nên hay quên và lúng túng. TUỔI THỌ CON NGƯỜI TĂNG GẤP ĐÔI TRONG VÒNG Dái tai dài có ý nghĩa gì với người Trung Hoa cổ? 200 NĂM QUA Năm 2013, tuổi thọ trung bình ở Hong Kong, Nhật và Thụy Sĩ chiếm vị trí cao nhất, 83 tuổi. Chót bảng là Sierra Leone, với tuổi thọ trung bình chỉ 45 năm. Năm 90 80 70 60 50 40 30 20 10 83 45 TUỔI THỌ BỊ ẢNH HƯỞNG TỚI 70% BỞI ĐIỀU KIỆN SỐNG VÀ CHỈ 30% BỞI DI TRUYỀN Có rất nhiều thứ gây ảnh hưởng đến tuổi thọ của chúng ta. Ai cũng biết rằng những người hút thuốc lá, ăn thực phẩm nhiều cholesterol, không vận động đầy đủ và có lối sống nhiều căng thẳng thường chết trẻ hơn. 30% di truyền 70% điều kiện sống Loãng xương - bệnh làm xương xốp hơn và giòn hơn - phổ biến ở người già, với 8,9 triệu ca gãy xương ghi nhận hàng năm. Cứ 3 giây là có 1 vụ! Đau và nhức khớp – bạn sẽ cảm nhận rõ dần theo thời gian, song co duỗi cơ nhẹ và đi bộ có thể giảm bớt sự khó chịu này. https://thuviensach.vn 36 Ngôn ngữ cơ thể Xương dài nhất trong cơ thể bạn là xương đùi, nó “dài” bằng ¼ chiều cao của bạn. WOW, D À I QUÁ! (6.5 foot), hơn chiều cao của người đàn ông. m CHỜ MỘT PHÚT Cứ mỗi phút, bạn: • sinh ra 120 triệu tế bào hồng cầu trong tủy xương. • rụng khoảng 40.000 tế bào da. • thực hiện 180 cử động mắt nhỏ xíu. • đập 70 nhịp tim. • thở 20 lần. • lọc 1.200ml (2,1 pint) máu trong thận để thải ra 1ml (0,002 pint) nước tiểu. 2 Nếu DNA trong MỘT TẾ BÀO được kéo dài ra, nó sẽ có chiều dài cỡ KHÓ NHẰN THẬT Xương NHỎ NHẤT trong cơ thể bạn có kích thước bằng một hạt gạo. Đó là HỆ TIÊU HÓA là đường ống dài 9m (30 foot) từ miệng xuống tới hậu môn. Ngang với chiều xương bàn đạp, 1 trong 3 xương ở tai giữa. Hạt gạo Xương bàn đạp Kích thước thực của xương bàn đạp: 3 x 2,5 mm (0,12 x 0,1 inch) dài của một chiếc xe buýt trường học. Móng tay có thể dài 28m (90 foot) nếu bạn không bao giờ cắt nó. Bằng chiều dài của 4 con voi. https://thuviensach.vn CHUYỂN ĐỘNG Máu di chuyển 19.000km (12.000 dặm) mỗi ngày. Đó là nửa vòng quanh Trái đất, hay bằng lộ trình bay từ cực Bắc tới cực Nam. Tín hiệu thần kinh nhanh nhất có thể di chuyển 402km/h (250 dặm/h), nhanh hơn chim cắt và xe đua Thể thức 1. CƠ THỂ CON NGƯỜI 37 Có ít nhất 50% cơ thể bạn là nước. Song nước trong mỗi cơ quan là bao nhiêu? NƯỚC TRONG CƠ THỂ GAN 86% THẬN Xe đua Thể thức 1 386km/h (240 dặm/h) Chim cắt 389km/h (242 dặm/h) Tín hiệu thần kinh 402km/h (250 dặm/h) 83% Bạn sinh ra có 300 xương, nhưng khi đã trưởng thành, bạn chỉ có tổng cộng 206 chiếc. BUỒN NGỦ Một hormone gọi là melatonin tiết ra nhiều nhất về đêm, làm ta thấy buồn ngủ. n g ủ k h o ả n g 1 NÃO 80% PHỔI 80% Men răng là chất CỨNG NHẤT trong cơ thể. Nó n ạ B 33,3% 66,7% / 3 c u ộ c TIM 73% không có tế bào sống, nên cơ thể bạn không thể phục hồi nếu nó bị hư hại. đ ờ i Các bạn tuổi teen không tiết melatonin trước 1h sáng, muộn hơn nhiều so với người lớn tuổi, có thể vì thế mà rất khó đánh thức họ dậy vào buổi sáng. XƯƠNG 23% Bàn chân bạn có khoảng 250.000 tuyến mồ hôi. Chúng có thể tiết 0,5 lít (1 pint) mồ hôi mỗi ngày. https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn Thiên nhiên Sự sống trên Trái đất cực kỳ đa dạng. Ước đoán có ít nhất 8,7 triệu loài cùng chung sống trên hành tinh chúng ta, từ vi khuẩn tới động vật có vú, từ tảo tới cây có hoa. Thế nên không tránh khỏi có những ngộ nhận về sự sống trên Trái đất. Chuyến đi vào chốn hoang dã này là hành trình vất vả truy tìm sự thật để sắp đặt các dữ liệu vào đúng vị trí của nó. Én Bắc Cực bay thành đội hình trên bầu trời hoàng hôn khắp Iceland. Còn có tên là “nhạn biển”, loài chim này di cư tới Nam Cực để sinh sản trong suốt mùa hè phương Nam, tránh cái lạnh của mùa đông phương Bắc. https://thuviensach.vn 40 THIÊN NHIÊN Loài chim có tổ tiên TIẾN HÓA KHÁC THƯỜNG Tiến hóa đi theo mọi nẻo đường lý thú. Cho dù cũng là họ kền kền, loài kền kền cọ dầu (palm-nut vulture) chủ yếu ăn chay. Vẹt kea New Zealand (hình trên) là ví dụ tương tự. Thay vì ăn trái cây và hạt như hầu hết các giống vẹt khác, vẹt kea ăn tạp và xơi tuốt cá, cua, chim và cả bò sát khi cây cỏ khan hiếm. bản y như loài chim ngày nay. Có vẻ mấy đôi hay ? SAI là khủng long Nếu một chú chim nhỏ bé kể với bạn rằng những người bạn lông vũ của chúng ta có họ hàng với những con khủng long vĩ đại từng rong ruổi khắp Trái đất 245 – 265 triệu năm trước, liệu bạn có tin nổi? Những hóa thạch còn sót lại được phát hiện trong các lớp đá cổ đại đã bới tung lên vài cái lông. Loài chim ngày nay được xác định có nguồn gốc từ khủng long với rất nhiều đặc tính chung. Một loài lông vũ có tên Archaeopteryx (cánh cổ đại) có đôi cánh với hình thù cơ cánh lông vũ ban đầu được tiến hóa chỉ để giữ ấm, rồi sau đó mới để bay lượn. ĐÚNG https://thuviensach.vn TIẾN HÓA CỦA ĐỘNG VẬT 41 bay Kỷ Phấn trắng. Hoatzin làm tổ trên mặt nước và chim non lặn xuống nước nếu có nguy, sau đó chúng dùng vuốt để trèo lại về tổ. Hoatzin là loài chim duy nhất có hệ tiêu hóa giống như bò, cho phép nó sống KHỦNG LONG PSITTACOSAURUS 25.000.000 Khủng long mỏ khoằm ăn cỏ Psittacosaurus giữ kỷ lục này. Để so sánh, loài người hiện đại đã tồn NGƯỜI 200.000 năm năm THÔNG TIN NHANH Vuốt cánh của chim Hoatzin. Chim Hoatzin (gà móng), nhỏ cỡ gà nhà, sống ở các đầm lầy Nam Mỹ. Những con chim non có vuốt ở cánh, giống như loài khủng long hoàn toàn nhờ ăn lá và nụ. KHỦNG LONG NGƯỜI LOÀI KHỦNG LONG TỒN TẠI LÂU NHẤT ĐÃ SỐNG TRONG VÒNG 25 TRIỆU NĂM tại chỉ mới 200.000 năm. MỘT SỐ LOÀI CHIM VẪN CÒN VUỐT CÁNH Ở chỗ nào trên loài chim vẫn có thể thấy vẩy giống như trên thân loài bò sát? Nhiều khủng long có chi trước nhỏ nhưng khỏe với 3 vuốt, giống như 3 ngón của chim hiện đại, dù các ngón này không thấy rõ trong cánh. Hầu hết khủng long có răng, vuốt và một cái đuôi nhỏ nhiều xương, song một số đặc điểm đã mất đi khi tiến hóa thành chim. Loài chim hiện đại vẫn có chân vuốt và một cái đuôi gọi là xương bánh lái. Những tương đồng giải phẫu học giữa khủng long và loài chim hiện đại bao gồm các xương rỗng, nhẹ và lông vũ. Qua hàng triệu năm, xương tay dài của khủng long có thể tiến hóa thành cánh. Các hành vi của khủng long và chim cũng gắn kết với nhau, cả hai đều làm tổ và đẻ trứng. https://thuviensach.vn 42 THIÊN NHIÊN ĐÚNG hay SAI? Khủng long bạo chúa T-rex (Tyrannosaurus rex) là khủng long lớn nhất Đuôi với cơ hoạt động như đối trọng cho đầu và thân khi T-rex di chuyển. Một phần xương sống của loài khủng long Tyrannosaurus rex không phải là khủng long lớn nhất, nhưng là một trong số động vật ăn thịt lớn nhất. Có khả năng cắn với lực gấp 4 lần hàm cá sấu, kẻ phàm ăn này kết liễu con mồi ngay tức khắc. Sau khi lột da con mồi, T-rex thỏa thuê chén tiệc thịt tươi sống. THÔNG TIN NHANH ĐỘNG VẬT BIẾT BAY LỚN NHẤT CÓ KÍCH THƯỚC Amphicoelias được tìm thấy hơn một trăm năm trước. Kích thước của phần xương giúp ta ước tính loài khủng long này dài từ 40 đến 60m (130 – 196 foot). T-rex dài 12m (39 foot). Chân dài, cơ bắp và đùi khỏe sinh ra để chạy. BẰNG MÁY BAY Với sải cánh 11m (36 foot), loài thằn lằn bay khổng lồ Quetzalcoatlus có kích thước ngang ngửa chiếc máy bay Spitfire sử dụng trong Thế chiến thứ 2. Dù lớn xác, nó chỉ nặng 250kg (550 pound). KHỦNG LONG KHỦNG NHẤT NẶNG BẰNG 6 XE CỨU HỎA Khủng long Argentinosaurus thuộc chi sauropod Kỷ Phấn trắng dài khoảng 30m (98 foot) và nặng đâu đó giữa 60 và 100 tấn, bằng 6 chiếc xe cứu hỏa. https://thuviensach.vn KHỦNG LONG 43 Kẻ săn mồi điển hình này của thời tiền sử thống trị kỷ nguyên cuối cùng của khủng long. Song con “thằn lằn bạo chúa” này về kích thước còn bị nhiều loài khủng long khác lớn hơn nhiều qua mặt. Các mắt hướng ra trước để lấy thời điểm tấn công con mồi. Hàm răng khỏe với hơn 60 cái răng nhọn như chông có thể cắn gãy xương cứng. TÌM HÓA THẠCH Mỗi tay khỏe có 2 hoặc 3 vuốt. Khi nào loài chó có tiếng giống y tiếng của T-rex? Những vuốt lớn tạo lực kéo cho chuyển động vững vàng. Mắt cá mảnh khảnh cho thấy T-rex có thể chạy khá nhanh. Một phần của biên giới giữa Utah và Colorado, Mỹ, giờ được gọi là Công viên Khủng long Quốc gia. Khu vực này là nơi tập trung các hóa thạch khủng long, với 1.500 hóa thạch xương khủng long được tìm thấy chỉ trên một tường đá sa kết. Những hóa thạch này “kể” cho chúng ta biết nhiều điều về loài khủng long. https://thuviensach.vn 44 THIÊN NHIÊN ĐÚNGhay SAI? Cá sấu khóc khi ăn thịt con mồi Hãy cẩn thận với nụ cười cá sấu, và coi chừng khi nó khóc! Cá sấu xé toạc các tảng thức ăn và nuốt chửng chúng. Tuyến lệ để giữ ẩm mắt của cá sấu lại nằm gần họng, nên khi ăn nó đồng thời ứa ra nước mắt. Nhưng đừng bao giờ đưa khăn giấy cho nó, trừ khi bạn muốn là món tiếp theo trong thực đơn. Không có tuyến mồ hôi, cá sấu giải nhiệt bằng cách nào? THẰN LẰN JESUS Loài thằn lằn basilisk sống trên cây này có ở Trung và Nam Mỹ. Được biết với cái tên “thằn lằn Jesus”, loài bò sát này có thể chạy trên nước, nhờ bàn chân có màng lớn, tạo thành túi khí chung quanh giúp nó đứng được trên mặt nước. Kỹ năng kỳ diệu này rất hữu ích khi nó cần thoát khỏi kẻ săn mồi trong rừng. https://thuviensach.vn THÔNG TIN NHANH TIM RÙA VẪN ĐẬP LÂU SAU KHI CHẾT Với nhiều động vật, não điều khiển tim đập, nhưng những tế bào thần kinh đăc biệt trong tim giữ nó tiếp tục đập dù cho tim đã bị lấy khỏi cơ thể. Thường thì hiện tượng này kéo dài không lâu, nhưng tim rùa có thể tiếp tục đập như vậy tới vài giờ đồng hồ. BÒ SÁT 45 RẮN CHUÔNG CÓ THỂ GIẾT NGƯỜI CẢ KHI ĐÃ CHẾT Đừng bao giờ nghĩ chặt đứt đầu rắn chuông là xong chuyện! Tới cả giờ đồng hồ sau, cái đầu này vẫn có thể nhìn, cử động và cắn bạn với mấy cái răng nanh chết người của nó đấy. Là một trong những họ hàng gần nhất còn sống của khủng long, cá sấu là loài bò sát khỏe nhất. Kẻ săn mồi thuần thục này có thể phục kích, giết và nuốt sống bất kỳ con mồi nào. Nếu cá sấu hạ được con mồi lớn như ngựa vằn, nó có thể sống vài tháng mà không cần thêm vụ giết chóc nào nữa. Cá sấu nuốt đá để dễ nghiền thức ăn trong dạ dày. Đá cũng giúp nó cân bằng tốt hơn trong nước. Lưỡi cá sấu nối với vòm miệng. Cá sấu ăn cả cá, chim và hàng loạt động vật khác. Loài bò sát này có thể mọc lại bộ răng để thay thế răng già hay mất, ít nhất 40 lần trong đời. https://thuviensach.vn 46 THIÊN NHIÊN ĐÚNGhay Voi không bao giờ quên SAI? Điều này còn hơn cả câu chuyện “voi vỏi vòi voi”. Voi có thể nhận biết bạn bè cũ sau thời gian dài xa cách và phân biệt được mùi của khoảng 30 họ hàng. Những con voi Voi nhạy cảm và hiểu chuyện, chúng thể hiện sự dịu dàng và lo lắng khi voi con khó chịu. Chúng thích chơi cùng nhau vào những giờ nhất định, giúp thắt chặt các liên kết bầy đàn. Như một cách chào hỏi, 2 con voi có thể quấn vòi nhau một cách tình cảm. đau buồn chạm vòi vào đầu và ngà của con voi đã chết rồi trở về chỗ, giống như trong lễ tang. KANZI THÔNG MINH Kanzi, chú tinh tinh bonobo, giao tiếp với người bằng các ký hiệu. Nó cũng biết dùng in hình đi kiếm ăn cuộn vòi cần dụng cụ, thậm chí nấu thức ăn trên đống lửa trại - cho thấy khả năng suy nghĩ và thể hiện bản thân rất giống người. Vòi có hơn 100.000 cơ và đầu vòi đủ khéo léo để gắp lên một hạt đậu phộng. https://thuviensach.vn Dù có da dày tới 2,5cm (1 inch), voi vẫn phủ bùn lên mình để tránh côn trùng cắn và nắng gắt. tắm bùn kiểm tra cân nặng đấu bóng quần vào HÀNH VI CỦA ĐỘNG VẬT 47 thoa kem chống nhăn Voi dùng chân để phát hiện tiếng động như thế nào? đặt vé máy bay phản lực thứ sáu THÔNG TIN NHANH KOALA NGỦ TỚI 22H MỘT NGÀY Những cái đầu luôn mơ ngủ này cũng là những đệ Z Z Z Z MỘT SỐ LOÀI SẴN SÀNG “XẢ THÂN” Đối diện với kẻ săn mồi, một số loài thằn lằn tự làm đứt KHỈ NHẬT BẢN THÍCH TẮM NÓNG Năm 1963, một chú khỉ Nhật Bản tò mò mạo hiểm thử xuống suối nước nóng trong Công viên tử ăn kiêng triệt để nhất. Koala chỉ ăn lá cây họ bạch đàn (eucalyptus) - ít dưỡng chất mà cứng và xơ - nên cần rất nhiều năng lượng để tiêu hóa. Ngủ gần nguyên ngày là cách để koala tiết kiệm năng lượng. đuôi để đánh lạc hướng rồi tìm cách thoát nhanh. Hươu nai thường bị mất sừng trong cuộc đấu giành con cái, và rắn lột bỏ da khi thấy chật chội trong “y phục” cũ. Khỉ Jigokudani ở Nagano, Nhật. Rất nhanh sau đó, tất cả khỉ Nhật Bản tự sưởi ấm mùa đông bằng tắm suối nước nóng thường xuyên, cho thấy khả năng học hỏi từ đồng loại của chúng. https://thuviensach.vn 48 THIÊN NHIÊN ĐÚNG hay SAI? Lạc đà trữ nước trong bướu Mong là bạn không có thêm cục u nào nếu bạn nghĩ câu trả lời là Đúng. Bướu lạc đà là một tảng mỡ khổng lồ. Nó là nguồn dự trữ thức ăn giúp lạc đà sống được một thời gian Hai hàng lông mi dài ngăn cát bay vào mắt khi có bão cát. dài trong sa mạc. Lỗ mũi lạc đà giữ và hút hơi ẩm khi thở nên không bị mất nước. Lạc đà là loài can trường của tạo hóa, sinh ra để đối đầu với những khó khăn của cuộc sống sa mạc. Nhiều đặc tính thích nghi của chúng như đường ruột lớn và dài đảm bảo hấp thụ triệt để nước từ thức ăn. Khi nước hay thức ăn hiếm hoi, mỡ trong bướu được dùng để cung cấp năng lượng. THÔNG TIN NHANH MỘT SỐ CÔN TRÙNG SỐNG SÓT NHỜ ĐÓNG BĂNG CỨNG SAO BIỂN CHUYỂN GIỚI SÓC CHUỘT TRỮ THỨC ĂN TRONG MÁ QUA MÙA ĐÔNG Sao biển Asterina Sóc chuột dùng khả năng Sâu lông sống ở các vùng lạnh như Bắc Cực. Vào mùa đông, sâu đóng băng cứng, làm tim ngừng đập. Nó thích nghi để sống qua giá lạnh và tan cùng với băng khi mùa xuân về. gibbosa sinh ra là đực, nhưng chuyển thành con cái khi lớn lên. Các sao biển khác chuyển giới tùy thuộc vào nguồn thức ăn và bạn đời. đặc biệt này để vận chuyển hạt quả rừng và các loại thức ăn khác. Nó có túi ở má phủ lông, túi co dãn ra và giữ cho thức ăn tươi, giúp chúng mang về hang để bảo quản. https://thuviensach.vn THÚ LÔNG NHÍM TIẾN HÓA Thú lông nhím Úc có nhiều thích nghi trong tìm kiếm thức ăn và tự bảo vệ. Mõm dài và lưỡi dính giúp nó vươn sâu vào tổ kiến kiếm ăn. Những kẻ tấn công bị dội lại khi chú nhím đầy lông nhọn cuộn lại thành trái bóng gai góc. Chân cao giúp lạc đà di chuyển dễ dàng trên quãng đường dài, và cũng giúp phần thân cách xa mặt cát nóng bỏng. ĐỘNG VẬT BIẾT THÍCH NGHI 49 Lạc đà uống hết 100 lít (26 gallon) nước trong bao lâu? Mỡ trong bướu lạc đà, lưng hẹp và lông dày, tất cả giúp nó chống lại cái nóng thiêu người của mặt trời sa mạc. https://thuviensach.vn 50 THIÊN NHIÊNGIÚP NGƯỜI Thỉnh thoảng cá heo tới giúp nạn nhân bị cá mập tấn công. Tay lướt sóng Todd Endris bị cá mập cắn ở California, Mỹ, vào năm 2007. Một đàn cá heo mũi chai đã tới vây quanh anh, giúp vào được bờ. Anh nói chúng đã cứu sống anh. Kẻ săn mồi đáng sợ nhất, cá mập trắng lớn nổi danh là quái vật biển cả mạnh nhất. Tuy thế, những vụ tấn công người chỉ là tai nạn, thường xảy ra khi cá mập nhầm bề mặt của ván lướt sóng với sư tử biển và hải cẩu – thức ăn ưa thích của chúng. Cá mập trắng lớn ăn khoảng 11 tấn thức ăn mỗi năm. Chúng sử dụng và rụng mất hơn 1.000 cái răng trong cả cuộc đời thọ ít nhất 70 năm của mình. Trái dừa rơi giết nhiều người hơn cá mập Trái dừa rơi có thể chết người, nhưng chỉ là truyền thuyết thành thị nếu coi nó nguy hiểm hơn cá mập. Mỗi năm trung bình chỉ có 8 người chết do cá mập. Số người chết do côn trùng không có nọc độc nhiều gấp 10 lần, do chó cắn – gấp 30 lần, và do các loại ong bắp cày, ong vò vẽ, ong mật – gấp hơn 60 lần. hay ĐÚNG ? SAI https://thuviensach.vn NHỮNG SINH VẬT NGUY HIỂM 51 Khả năng cảm nhận chung nào có ở cá mập và hổ? Chiều dài trung bình của cá mập trắng là 4m (13 foot), nhưng con lớn nhất từng bắt được ngoài khơi đảo Hoàng tử Edward, Canada, năm 1993, dài tới 6m (20 foot). Nọc độc tấn công tim, hệ thần kinh và da, những người HÀ MÃ LÀ SÁT THỦ ĐÁNG NỂ NHẤT CHÂU PHI Mặc dù trông đáng yêu và hiền lành, hà mã có bộ hàm khỏe với những cái răng to và sắc. Trên hết, chúng cực kỳ dữ tợn khi bị đe dọa và giết chết trung bình 3.000 người mỗi năm. NHỮNG VÙNG CÓ GHI NHẬN TỬ VONG DO SỐT RÉT Muỗi mang ký sinh trùng Plasmodium, và muỗi cái đốt truyền bệnh cho 700 triệu người mỗi năm. Trong số này có 2 triệu người chết, chủ yếu vì sốt rét, căn bệnh tấn THÔNG TIN NHANH SỨA HỘP LÀ SÁT THỦ THỰC THỤ CỦA BIỂN Đừng đánh giá thấp sinh vật độc nhất Trái đất này. Chúng là nguyên nhân của khoảng 100 cái chết mỗi năm. sống sót vẫn còn thấy đau hàng tuần sau đó. HÀ MÃ 3.000 người /năm CÁ SẤU 1.000 người /năm VOI 500 người /năm MUỖI ĐỐT LÀM KHOẢNG 2 TRIỆU NGƯỜI CHẾT MỖI NĂM công các tế bào máu. https://thuviensach.vn 52 THIÊN NHIÊN ĐÚNG hay SAI? Tắc kè hoa đổi màu để hòa vào chung quanh Nếu có tủ quần áo, hẳn tắc kè hoa thay bộ vía hàng ngày. Nhưng thay đổi vẻ ngoài không chỉ là lẫn vào màu sắc chung quanh. Ánh sáng và nhiệt độ cũng ảnh hưởng tới màu tắc kè hoa, hay chúng thuần túy chỉ đang có “tâm trạng” đổi màu! Loài vật nào vừa có da sọc vừa có lông sọc? Khoa học đã chứng minh tắc kè hoa không muốn là một phần của đám đông. Hòa màu với môi trường chỉ có lợi khi nghỉ ngơi hay khi chạy trốn. Khi môi trường thay đổi, như chiếu sáng hay nhiệt độ khác đi, có thể làm đổi màu da tắc kè hoa trong 20 giây. Thay đổi tâm trạng là “show” đổi màu lớn nhất. Tắc kè hoa bị chọc giận, đang hung hăng có các màu sáng chói và rực rỡ nhất. https://thuviensach.vn Con đực có màu sặc sỡ hơn con cái, với dải màu từ nâu tới xanh lam. Chúng trở nên sáng màu hơn khi bị đe dọa, khi tán tỉnh hay khi bảo vệ lãnh thổ. Mắt tắc kè hoa chuyển động độc lập nhau và mỗi mắt có thể xoay gần 180o. ĐỘNG VẬT ĐÁNH DẤU 53 BẮT CHƯỚC PHI THƯỜNG Có những động vật bắt chước ngoại hình của loài khác để đánh lừa kẻ săn mồi. Một ví dụ là bọ châu chấu, loài côn trùng có vẻ ngoài và tiếng kêu như ong, dù chúng chẳng hề có khả năng đốt! THÔNG TIN NHANH KHÔNG TỒN TẠI 2 CHÚ NGỰA VẰN CÓ VẰN Y NHƯ NHAU Mỗi con ngựa vằn có bộ vằn riêng biệt. Khi chúng co cụm lại với Các lớp da nằm dưới lớp da ngoài cùng của tắc kè hoa có các tế bào tạo màu chứa pigment. Chúng có thể co lại hay dãn ra để đổi màu da. CÁO BẮC CỰC ĐỔI MÀU LÔNG THEO MÙA Vào mùa đông, khi mọi vật phủ tuyết, cáo Bắc Cực có lông dài, dày và trắng để hòa màu và giữ ấm. Tới mùa xuân, cáo nhau, thú săn mồi khó xác định mục tiêu trong một biển vằn như vậy. Vằn cũng giúp chúng tránh bị côn trùng hút máu - loài chỉ ưa sắc màu đồng nhất - đốt. thay lông ngắn hơn với màu xám, nâu, đen hay xanh. Mùa đông Mùa hè https://thuviensach.vn 54 THIÊN NHIÊN ĐÚNG hay SAI? Khi sợ hãi, đà điểu vùi đầu xuống cát Đây chỉ là ý kiến của mấy kẻ não chim. Đà điểu quả có vùi đầu xuống cát, nhưng không phải vì sợ. Loài chim lớn nhất thế giới này đâu phải gà. Vận động viên nước rút siêu đẳng này có thể thoát nguy bằng cách chạy rất nhanh trên quê nhà châu Phi đầy đất hoang bụi rậm của chúng. Cổ dài hoạt động như đối trọng cho phần thân. BẮT CHƯỚC NHIỀU GIỌNG Chim nhại phương Bắc, đúng như tên gọi, không chỉ bắt chước tiếng hót của nhiều loài chim khác, nó còn có thể tạo ra những âm thanh khác như tiếng cửa cọt kẹt, tiếng còi xe hơi, hay tiếng mèo kêu. Chúng giỏi bắt chước tiếng tới mức có tên khoa học là Mimus polyglottos, có nghĩa “nhại nhiều giọng”. Nó cũng giúp cho mắt có tầm nhìn tốt để phát hiện nguy hiểm và chạy trốn. Mắt đà điểu lớn hơn não của chúng. Trứng đà điểu là trứng chim lớn nhất – mỗi quả nặng tới 2,3kg (5 pound), bằng với 24 quả trứng gà. https://thuviensach.vn Đà điểu đứng thẳng cao tới 3m (9 foot). CHIM 55 Lầm lẫn trong câu chuyện về đà điểu đến từ thói quen đẻ trứng của chúng. Sau khi con mái đẻ trứng, con trống sẽ đào hố trong cát và chuyển trứng vào giữ. Chúng thay nhau nằm ấp trứng và dùng mỏ đảo trứng suốt ngày. Vì trứng có thể bị đảo xuống cách mặt đất tới 0,9m (3 foot), đà điểu trông như đang vùi đầu trong cát. Đà điểu có thể nặng tới 180kg (400 pound). THÔNG TIN NHANH HẢI ÂU LỚN BAY VÒNG QUANH THẾ GIỚI TRONG 46 NGÀY Đà điểu chỉ có 2 ngón chân thay vì 3 hay 4 như các loài Hải âu lớn bay hơn 22.000km (13.670 dặm) từ Nam Georgia vòng quanh Nam bán cầu chỉ trong vòng 46 ngày. Loài chim chim khác. đáng kinh ngạc này có thể lượn theo luồng gió hàng giờ không cần vỗ cánh và thậm chí có thể ngủ trong lúc bay. CHIM RUỒI Tốc độ chạy nhanh nhất của đà điểu trong tự nhiên là bao nhiêu? LÚC NÀO CŨNGĐÓI Những chú chim ruồi năng động có sự trao đổi chất nhanh nhất trong giới động vật. Nhanh tới mức dù uống mật hoa nhiều hơn trọng lượng cơ thể mỗi ngày, chúng luôn ở trạng thái đói vài giờ là kiệt sức chết. https://thuviensach.vn 56 THIÊN NHIÊN ĐÚNG hay SAI? Chuột thích pho mát (phô mai) Đây chỉ là khẩu vị của chuột hoạt hình, các chú tí ngoài đời không như vậy đâu. Khi đói, các chú xơi tất mọi thứ, nhưng nếu được chọn, chuột nghiêng về trái cây, ngũ cốc và hạt chứ không phải pho mát. Chuột khoái ăn vặt, gặm nhấm các ĐOÀN KẾT Trái với quan niệm phổ biến, chuột là loài tình cảm và có tính xã hội. Một nghiên cứu vào năm 2011 cho thấy chuột thể hiện sự thông cảm, sẵn sàng hỗ trợ nhau. Khi một con bị kẹt, chúng sẽ tìm cách giải thoát. Con chuột nào cũng chọn giải thoát cho bạn mình, ngay cả khi được dụ hoặc bằng đồ ăn. loại thức ăn khác nhau tới 20 lần trong ngày. Râu giúp chuột định vị trong không gian hẹp và khảo sát xung quanh chúng. https://thuviensach.vn Quốc gia tiêu thụ pho mát theo đầu người nhiều nhất thế giới là Hy Lạp. Có gì khác thường trong răng cửa của chuột? Chuột ẩn mình quanh nguồn thức ăn. Những kẻ leo trèo, chạy nhảy và bơi lội hoàn hảo này định vị đường đi quanh nhà và vườn tược một cách dễ dàng. Một nghiên cứu gần đây cho thấy chuột đực biết hát những bài tình ca cho con cái, nhưng ở tông cao tới mức ta không nghe thấy. Nếu ái tình suôn sẻ, chuột cái có thể đẻ tới 120 chuột con mỗi năm! Chuột thích khám phá, chúng có thể co người lại để lọt qua khe nhỏ, hay gặm dần vật cản để đi qua. LOÀI GẶM NHẤM 57 THÔNG TIN NHANH CÁC LOÀI CÓ VÚ KHÁC 60% LOÀI GẶM NHẤM 40% LOÀI GẶM NHẤM CHIẾM KHOẢNG 40% TẤT CẢ ĐỘNG VẬT CÓ VÚ Loài gặm nhấm có lẽ là nhóm động vật thành công nhất qua mọi thời đại, bởi chúng đã tồn tại qua khoảng 160 triệu năm và cho tới giờ vẫn rất đông đảo. NGƯỜI LA MÃ NGHĨ CHUỘT TRẮNG MANG LẠI MAY MẮN Nhưng nếu chuột đen xơi bữa trưa của bạn, đó là điềm xấu. Bạn cũng nên biết, đền Karni Mata của đạo Hindu ở Rajasthan, Ấn Độ, thờ chuột - khoảng 20.000 con chuột sống ở đó. Và nếu chẳng may làm chết một con, bạn phải thế vào một bức tượng chuột bằng vàng kích thước bằng chuột thật. CHUỘT DÀI NHẤT TO BẰNG CON MÈO Chuột xù Bosavi được phát hiện khi nhóm làm phim tài liệu truyền hình quay về núi Bosavi, núi lửa đã chết ở Papua New Guinea. Với chiều dài 82cm (32 inch), nó dài hơn mèo nhà cỡ trung bình là 76,2cm (30 inch). https://thuviensach.vn 58 THIÊN NHIÊN ĐÚNGhay SAI? Ong sẽ chết sau khi đốt (chích) kẻ thù Ong mật nhìn và ngửi để xác định hoa và tìm mật hoa. Ong mật đốt bạn rồi chết, nhưng ong bắp cày có thể đốt rồi đốt nữa. Nhầm lẫn giữa 2 kẻ chích vòi này dẫn tới những lo lắng vô bổ. Để phân biệt nếu chúng vo ve tới vườn nhà bạn, ong mật sẽ mập hơn, hòa nhã hơn trong khi ong bắp cày thon hơn nhưng dữ tợn hơn! ONG LIỆU PHÁP Một số nhà trị liệu tin rằng nọc ong có thể giúp chữa viêm hay đa xơ cứng khớp. Những vùng ảnh hưởng được chủ ý cho ong đốt để chữa đau và sưng tấy. Liệu pháp này cần theo chỉ định của bác sĩ, vì nọc ong có thể gây sốc mẫn cảm, dẫn tới tử vong đột ngột ở số ít những người dễ bị dị ứng. https://thuviensach.vn Ong thợ làm nhiều việc khác nhau, tùy theo tuổi và nhu cầu trong đàn. CÔN TRÙNG ĐỐT 59 THÔNG TIN NHANH TRƯỞNG THÀNH HÚT MÁU VÒNG ĐỜI CỦA MUỖI CÁI TRỨNG NHỘNG ẤU TRÙNG (LĂNG QUĂNG) Ong và rùa có gì chung? CHỈ CÓ MUỖI CÁIĐỐT Muỗi cái cần dưỡng chất từ máu động vật để đẻ trứng. Muỗi đực chỉ hút mật hoa vì không cần đẻ trứng. Sau khi đẻ trứng, muỗi cái sẽ chết. KIẾN LỬA PHỐI HỢP NHAU ĐỐT KHI BỊ ĐE DỌA Không ai biết chắc chúng làm việc này ra sao, nhưng nếu đụng vào tổ kiến lửa, chúng sẽ đáp trả có tổ chức, sao cho tất cả đốt bạn cùng một lúc. Kết quả, giống như tên mà chúng mang, bạn thấy như chạm phải lửa vậy. Ôi! PHÂN HẠNG CÔN TRÙNG Ong mật không chết khi chích các côn trùng khác, nhưng khi đốt động 1 2 3 4 4+ Kiến lửa phương Nam (Solenopsis xyloni) Ong mật, ong châu Phi, ong nghệ, ong vàng (ong bắp cày thường) Kiến Velvet, ong bắp cày giấy Ong Tarantula hawk (ong bắp cày Pepsis) Kiến đầu đạn (Paraponera clavata) vật có vú như người, ngòi đốt bị mắc vào da. Khi ong bay đi, một phần của hệ tiêu hóa, cơ và thần kinh bị kéo ra ngoài cùng ngòi đốt. Ong không thể sống tiếp được. Trái lại, ong bắp cày và những loài ong khác có ngòi đốt trơn hơn, cho phép nó đốt nhiều mục tiêu và nhiều lần. MỨC ĐỘ ĐAU KHI BỊ ĐỐT ĐƯỢC PHÂN THEO THANG ĐIỂM STARR TỪ 1 TỚI 4 Được lập bởi chuyên gia côn trùng học Christopher Starr, thang điểm này mô tả mức độ đau khi bị ong, ong bắp cày và kiến đốt. Kiến đầu đạn là chúa tể chích đốt - tên chúng nói lên tất cả. https://thuviensach.vn 60 THIÊN NHIÊN SAI? Cá vàng ĐÚNG hay có trí nhớ 3 giây Cá vàng có năng khiếu hơn chúng ta nghĩ. Các nghiên cứu cho thấy chúng là học trò tiếp thu nhanh và giữ thời gian chính xác, với khả năng nhớ màu sắc, âm nhạc và những tín hiệu khác hàng tháng sau khi học. Điều này nhấn chìm chuyện tưởng tượng về trí nhớ của chúng xuống đáy bể cá vàng. TAY BƠI CÁ HỒI Cá hồi trưởng thành luôn trở lại sông nguồn nơi nó lớn lên để đẻ trứng. Khi gần về đích, những tay bơi tốc độ này dò nhận các khoáng chất trong nước để xác định “đường về quê” đúng chỗ. Cá hồi về đích sau khi bơi tới 3.220km (2.000 dặm) trong 60 ngày qua dòng sông Yukon ở Canada và Alaska. Cá vàng cứu mạng người ra sao? Cá vàng là cá cảnh phổ biến nhất thế giới. Ánh sáng cần để cá vàng tổng hợp pigment màu cam, nếu không, chúng sẽ nhạt màu trong bóng tối. https://thuviensach.vn CÁ 61 THÔNG TIN NHANH Các nhà nghiên cứu thử nghiệm trò chơi trí tuệ với cá vàng phát hiện chúng có trí nhớ trong khoảng từ 3 tới 5 tháng. Ta có thể dạy chúng tìm bóng, đẩy cần bẫy, giải mê cung, đi limbo dưới các thanh xà, sinh vật dưới nước đa năng này cũng rất vui vẻ với thời gian biểu, biết chính xác giờ ăn hàng ngày của mình. 1939-1945 Thế chiến thứ II 1914-1918 Thế chiến thứ I 1969 Con người đặt chân lên Mặt trăng 1876 1977 Chết 1765-1783 Cách mạng Mỹ 1781 Alexander Graham Bell nhận bằng sáng chế điện thoại đầu tiên Động cơ hơi nước của James Watt ra đời 1789-1799 Cách mạng Pháp 1751 ra đời CÁ CHÉP NHẬT (CÁ KOI) CÓ THỂ SỐNG HƠN 200 NĂM Giống như cây, tuổi của loài cá có thể xác định bằng đếm số vòng trên vẩy của chúng. Hầu hết cá chép Nhật chết ở tuổi ngũ thập, nhưng có huyền thoại về cá chép Nhật sống lâu nhất tên Hanako (Nàng Hoa) đã sống được 226 năm trước khi chết vào năm 1977. MỘT SỐ SON MÔI CHỨA VẨY CÁ Tinh chất ngọc trai là một chất màu bạc được tìm thấy trong vẩy cá và được dùng trong son môi và sơn móng bóng để tạo hiệu ứng lung linh lấp lánh. Vẩy cá là một trong nhiều phụ phẩm từ công nghiệp chế biến hải sản thương mại và chủ yếu được lấy từ cá trích. Các phiên bản tổng hợp của tinh chất ngọc trai cũng đã được phát triển. https://thuviensach.vn 62 THIÊN NHIÊN ĐÚNGhay SAI? Gián có thể sống tiếp 3 ngày dù đã mất đầu Sống sót qua thời tuyệt chủng của khủng long, những kẻ cứng đầu này đã nâng độ bền bỉ lên tầm cao mới. Chúng có thể sống thiếu không khí trong 45 phút và không có đầu ít nhất 3 ngày. Đáng sợ, rất đáng sợ! NÃO BƯỚM Ăng-ten, hay xúc tu, cho gián cảm nhận mùi. Với kỹ thuật quét CT, các nhà khoa học có thể khảo sát sâu bướm trong lúc hóa thành bướm. Họ phát hiện ra bướm trưởng thành nhớ những gì đã xảy ra với chúng khi còn là sâu. Trong hàng loạt thí nghiệm, bướm phản ứng với các mùi khó chịu giống như cách chúng làm khi là sâu, chứng tỏ chúng vẫn nhớ những mùi này. Hóa thạch cổ nhất từ loài côn trùng giống như gián có niên đại từ 315 triệu năm trước. Thứ sinh vật diệu kỳ siêu khỏe của tạo hóa này có thể sống ít nhất 1 tháng không ăn uống. Chúng sinh sản như cháy rừng, gieo nỗi khiếp sợ trong tim gia chủ khi tràn vào nhà. Song chỉ có vài loài gián sống trong thành phố. Phần lớn chúng cư ngụ trong rừng hay hang động xa cách với thế giới văn minh. https://thuviensach.vn THÔNG TIN NHANH NHỮNG KỲ TÍCH CỦA CÔN TRÙNG 63 9m tương đương chiều cao của 5 người 9m (29,5 foot) TỔ MỐI CÓ THỂ CAO TỚI 9M (29,5 FOOT) Những thợ xây bậc thầy MỘT SỐ BƯỚM CHÚA BAY 2.800KM (1.750 DẶM) TRONG CUỘC ĐỜI 7,3m (24 foot) 5,5m (18 foot) 3,7m (12 foot) của thế giới côn trùng này xây tổ tháp của chúng từ hỗn hợp gỗ, đất, bùn, nước bọt và phân. Mối dùng những lối mở phía dưới chân tổ để ra vào, trong lúc mối thợ tạo CANADA USA MEXICO Bay hướng Nam tới Mexico, một số bướm chúa di chuyển xa để tránh thời tiết lạnh. Không chỉ bay giỏi, chúng còn biết dùng các cơ quan cảm nhận đặc biệt ở chân và đầu để 1,8m (6 foot) Có 4.600 loài gián những lối đi mới và sửa chữa những chỗ hư hỏng. xác định loại cây ưa thích - cây bông tai (milkweed). Chúng có thể sống tới 8 tháng. đã được định danh.Loài ăn xác thối này gần như ăn bất cứ thứ gì để sống sót. Liệu gián có sống sót qua vụ nổ hạt nhân? Sáu chân giúp gián chạy nhanh nhất tới 1,5m/s (3,4 dặm/h). https://thuviensach.vn 64 THIÊN NHIÊN ĐÚNG hay SAI? Chúng ta nuốt 8 con nhện trong lúc ngủ mỗi năm Suy nghĩ này quả là ác mộng cho những ai mắc chứng arachnophobia (chứng sợ nhện), nhưng đó chỉ như cái mạng nhện rối rắm toàn chuyện thêu dệt. Khả năng xảy ra tình huống như vậy gần như là không tưởng, và hoàn toàn không có trường hợp nào được khoa học hay y học ghi nhận. MẠNG DIỆU KỲ Năm 2012, các nhà khoa học dùng mô phỏng máy tính để tìm hiểu mạng nhện có thể chịu đựng ứng suất ra sao. Một số có thể chống chọi với gió bão. Độ siêu bền này giúp mạng nhện vững vàng khi con mồi mắc vào. Nhện nhà thông thường bẫy ruồi và các sâu bọ khác vào mạng của mình trước khi lao ra tiêu thụ chúng. Sải chân của nhện ăn chim Goliath ngang với đường kính của một cái đĩa. Nhện nhảy có 8 mắt và có thể bật cao gấp 50 lần chiều dài của chính mình. https://thuviensach.vn THÔNG TIN NHANH NHỆN CHUÔNG LẶN CÓ THỂ Ở DƯỚI NƯỚC 24H MẠNG NHỆN CÓ THỂ NHỆN 65 MỘT SỐ NHỆN Được biết đến như là loài nhện duy nhất sống hoàn toàn dưới nước, nhện chuông lặn dệt tơ nhện thành chuông nhỏ chứa không khí, dùng để thở khi ở dưới nước. Nguồn cung này thường đủ dùng cho một ngày. VẮT QUA SÔNG Mạng nhện lớn nhất mà một con nhện tạo ra có kích thước 25m (82 foot). Mạng do nhện Darwin’s bark làm vào năm 2010 và vắt qua sông ở Công viên Quốc gia Andassibe - Mantadia trên một hòn đảo của Madagascar. Nhện góa phụ đen cái là nhện độc nhất Bắc Mỹ. GHIỀN XĂNG Nhện túi vàng thích mùi xăng tới mức chúng giăng lưới ngay trong máy xe. Qua thời gian, mạng nhện có thể gây nghẽn và tích áp. Năm 2014, Mazda thu hồi 42.000 xe hơi vì sợ mạng nhện có thể làm nghẽn bình nhiên liệu, gây cháy nổ. Những dấu hiện màu sắc của nhện lưng đỏ cái cảnh báo kẻ săn mồi tiềm năng đừng có tấn công chúng, và nó có nguyên cớ. Loài nhện Úc này khi cắn có thể gây tử vong, ngay cả với người. Nhện là một phần của họ arachnid (họ nhện) – động vật không xương sống 8 chân với các xương ngoài cứng nhưng không có cánh. Thống kê cho thấy khoảng 50% phụ nữ và 10% đàn ông sợ nhện, nhưng nỗi sợ đã phóng đại sự thật về loài vật 8 chân này. Tất cả nhện đều có nọc, nhưng chỉ vài loài có hại cho con người. Vài giống nhện đi săn mồi, còn những loại khác nằm chờ cho con mồi dính bẫy. Nhện golden silk orb weaver, còn có tên nhện chuối, chăng những chiếc Nhện ăn chim Goliath sống được bao lâu? mạng ánh vàng nhẹ đẹp đẽ. https://thuviensach.vn 66 THIÊN NHIÊN ĐÚNGhay SAI? Hoa hướng dương luôn dõi theo hướng đi của Mặt trời Con chiên Mặt trời tận tâm này đón nhận tia nắng trong một quá trình gọi là “tính hướng dương” (heliotropism). Quay sang hướng Đông lúc bình minh, đài hoa bám theo đường Mặt trời đi suốt ngày và hướng về phía Tây khi chiều về. THÔNG TIN NHANH Một bông hoa hướng dương gồm hơn 1.000 hoa nhỏ hợp lại cùng nhau trên một đài hoa. GIÁ HƠN VÀNG SÚP-LƠ (BÔNG CẢI) LÀ HOA HOA TULIP CÓ Ừ, cái loại rau mà bạn hay ăn Chí ít, điều này đúng vào thế kỷ 17. Cơn cuồng si với loài hoa đến từ châu Á dẫn tới thời điểm cao trào của “chứng cuồng tulip”, khi những củ giống được bán với giá gấp hơn 20 lần tiền lương trung bình một năm. đấy. Những đầu xanh trên bắp súp-lơ sẽ nở thành hoa màu vàng nếu bạn để chúng tiếp tục phát triển. Giờ thì bạn hiểu vì sao chúng được gọi là cải bông, chúng gồm các hoa nhỏ li ti tô điểm một đài hoa. https://thuviensach.vn Những phần màu xanh của hoa hướng dương chuyển hóa năng lượng ánh sáng mặt trời thành đường giúp chúng phát triển nhanh. Quá trình này gọi là quang hợp. Cây hướng dương cao nhất được ghi nhận vươn cao hơn 8m (27 foot). Là một trong số loài cây mọc nhanh nhất, hướng dương có thể cao 2,5m (8 foot) chỉ trong vòng 6 tháng. HOA 67 HOA THỐI Hoa xác chết (rafflesia), chẳng khi nào đọ mùi với những bông hồng. Chúng tỏa mùi chuột chết - do vậy mà có tên tương xứng - để lôi cuốn côn trùng, nhất là ruồi. Mọc trong rừng mưa Indonesia, chúng là loài hoa lớn nhất thế giới và cũng thuộc loại hiếm nhất. Cánh của loài hoa nào có thể giết mèo? https://thuviensach.vn 68 THIÊN NHIÊN ĐÚNGhay SAI? Cà chua là quả Không bao giờ được chọn bày lên đĩa trái cây, cà chua sống đời tuổi trẻ với đám rau xanh. Song, theo định nghĩa, cà chua là quả vì có bầu nhụy và hạt của cây ra hoa. Các nghiên cứu khoa học cho thấy ngửi mùi hay ăn cam giúp cải thiện tâm trạng. HƯ CẤU 5-LẦN-MỖI-NGÀY Cây mâm xôi (raspberry) thuộc họ hoa hồng. Việt quất (blueberry) chứa các chất chống oxy hóa nhiều hơn bất cứ loại trái cây hay rau nào. Năm 2011, các nghiên cứu khoa học với hơn 300.000 người châu Âu cho thấy chế độ ăn 5 suất rau quả mỗi ngày không đảm bảo sống lâu hơn. Hoa quả và rau xanh không ngăn được bệnh tật, trừ phi kết hợp với lối sống lành mạnh và tập luyện thường xuyên. Nho được dùng làm rượu từ hơn 5.000 năm TCN. Hơn 100 tỷ quả chuối được tiêu thụ mỗi năm trên toàn thế giới. https://thuviensach.vn RAU QUẢ 69 THÔNG TIN NHANH Vì sao ở Singapore, sầu riêng bị cấm mang lên giao thông công cộng? HAI TRÁI DƯA ĐƯỢC BÁN Dâu tây giúp làm trắng răng vì chứa axit tẩy vết ố. Có hơn 7.000 loại táo khác nhau. Một trái kiwi nhỏ có lượng vitamin C ngang với một trái cam lớn. Cà chua thường được đánh đồng với rau vì chứa ít đường hơn các trái cây khác, nhưng rau có thể là nguyên thân của bất cứ loại cây cỏ nào hay một phần của chúng. Cà chua thực tế là một loại quả mọng, và cũng chỉ là một trong số hàng trăm loại trái cây mọc trên khắp thế giới ngày nay. VỚI GIÁ 12.000£ (23.500$) Được bán đấu giá ở Nhật Bản năm 2008, hai trái dưa Hoàng đế Yubari này là trái cây xa hoa, và có lẽ chỉ để làm quà. Thị trấn Yubari trồng số lượng nhỏ loại dưa này mỗi năm, bởi vậy nên nhu cầu (và giá) rất cao. ĐẬU PHỘNG LÀ QUẢ Quả hạch (nut) là những hạt lớn có vỏ cứng. Nhưng với một số hạt như đậu phộng, hạnh nhân (almond), hạt phỉ (hazelnut) và hạt dẻ, vỏ thực chất là trái quả nhưng xơ và cứng thay vì mềm và mọng nước như thông thường. TRỰC THĂNG ĐƯỢC DÙNG ĐỂ SẤY KHÔ ANH ĐÀO (CHERRY) Khi trái cherry ngấm nước mưa, chúng có xu hướng bục ra vì lớp da không co dãn. Để cherry không bị hỏng, trực thăng bay phía trên để thổi bay nước và làm khô trái cây - giống như máy sấy tóc khổng lồ. https://thuviensach.vn 70 Bản chất tự nhiên CÁC LOÀI SINH VẬT SỐNGSo với cây cỏ, nấm và các nguyên sinh thì vương quốc động vật có tổng số loài được định danh nhiều nhất. NẤM VÀ CÁC NGUYÊN SINH* 153.500 CÂY CỎ 288.500 ĐỘNG VẬT 1.583.000 NÀO ĐẮM GIẤC NỒNG 22 Động vật có vú có giờ ngủ dài ngắn 18 rất khác nhau. HƯƠU CAO CỔ sẽ có nguy cơ bị tấn công cao hơn 1 5,8 nếu chúng ngủ nhiều hơn. 9,7 T 8 h ời g giờ g ian tín h b ằn 3,8 1,9 Hươu cao cổ Cừu Người Tinh tinh Hổ Trăn Koala ĐỘNG VẬT TỬ THẦNMột số động vật có thể giết người. Dưới đây là những sát thủ đầu bảng, với ĐỘNG VẬT KHÔNG XƯƠNG SỐNG 96% ĐỘNG VẬT CÓ XƯƠNG SỐNG 4% CÁ 50% Có hơn 5.000 loài bọ rùa. số người chết trung bình mỗi năm: MUỖI 2.000.000 RẮN 50.000 BỌ CẠP 5.000 HÀ MÃ 3.000 CÁ SẤU 1.000 9% LOÀI CÓ VÚ LƯỠNG CƯ CHIM 16% SỨA 180 10% BÒ SÁT 15% * Nguyên sinh là các sinh vật đơn bào. CÁ MẬP 8 https://thuviensach.vn THIÊN NHIÊN 71 NHỮNG KẺ ỒN ÀO CỦA VƯƠNG QUỐC ĐỘNG VẬT Những động vật phát tiếng nghe được từ rất xa: ))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))) TIẾNG HÁT CỦA CÁ VOI XANH = 800KM (500 DẶM) ))) )) TIẾNG GIẬM CHÂN CỦA VOI = 10KM (6 DẶM) TIẾNG GẦM CỦA SƯ TỬ = 8KM (5 DẶM) TÔM SÚNG LỤC (PISTOL SHRIMP) BẬT 1 CÀNG ĐỂ TẠO BONG BÓNG - CÓ THỂ NỔ TO ĐẾN 200 DECIBEL, ĐỦ LÀM CHOÁNG CON MỒI. CON NON BỊ BẮT Trứng gà* MỘT QUẢ 32OC CON ĐỰC HẢI MÃ ĐỰC mang thai.Số hổ sống trong “quản thúc” ở Mỹ (5.000) TRỨNG CHIM RUỒI ĐUÔI THÌA CÓ Nhiệt Thấp hơn 31OC Hơn 33OC KÍCH THƯỚC BẰNG HẠT ĐẬU, KHOẢNG 1/6 CON CÁI CON CÁI sấu. cá nhiều hơn số hổ sống CHIỀU CAO CỦA MỘT QUẢ TRỨNG GÀ. Trứng chim ruồi đuôi thìa* độ quyết định GIỚI TÍNH của hầu hết loài tự nhiên ở châu Á (3.200). * Cả hai quả trứng được thể hiện bằng kích thước thực. CÁC BỘ PHẬN CƠ THỂ Bạch tuộc có 3 tim, còn sứa chẳng có Mực khổng lồ có thể dài tới 15m (49 foot), ngang với chiều dài một chiếc máy bay phản lực cỡ nhỏ. Mực khổng lồ Lear Jet 25D 15m (49 foot) quả tim nào. Dù cổ hươu cao cổ dài tới 1,5m (5 foot), nó cũng chỉ có số đốt xương bằng với cổ người. https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn Khoa học và công nghệ Với những kiến thức “choáng đầu”, những sáng chế cách tân, những thành tựu công nghệ và những kỳ tích hiện đại, khoa học dễ làm chúng ta “lóa mắt”. Những ngộ nhận, lầm lẫn nhan nhản xung quanh, và đây là lúc chúng ta chỉnh chúng lại cho cùng bước sóng. Phản lực cơ của Hải quân Mỹ ghi hình trên camera vượt qua rào cản âm thanh với vận tốc 344 m/s (1.130 foot/s). Máy bay để lại vòng mây hơi khổng lồ màu trắng, gọi là “đai sốc” (shock collar). https://thuviensach.vn 74 KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆKhông thể đun sôi nước Nấu thức ăn trong nước ấm rất mất thời gian, nên ở núi cao, người leo núi thỉnh thoảng sẽ dùng nồi áp suất để tăng áp trong nồi nấu. hay ? SAI trên núi cao Hãy quên đi chuyện ngoạn cảnh với ấm trà ngon! Nước có sôi trên đỉnh núi cao nhưng ở nhiệt độ thấp hơn nhiều, vì áp suất không khí thấp hơn khi bạn lên cao. Kết quả là, nước không đủ nóng để bạn có cốc trà hay cà phê ngon. Quốc gia nào BIỂN MUỐI uống trà Nước biển đặc hơn nhiều nhất tính nước ngọt vì có muối bình quân hòa tan. Biển Chết đầu người? chứa lượng muối nhiều tới nỗi nặng hơn cả cơ thể người. Vì thế bạn có thể nổi trên mặt nước. ĐÚNG https://thuviensach.vn NƯỚC 75 oF 120 100 80 60 40 32 20 0 20 (32oF). Đá (băng) có thể tích tăng 9% so với nước lạnh. Điều này giải thích vì sao ống nước có thể bị vỡ toác vào những oC 50 40 30 20 10 0 10 20 30 NƯỚC NỞ RA KHI ĐÓNG BĂNG Không như các chất khác, nước nở ra khi nhiệt độ giảm từ 4oC (39oF) xuống 0oC ngày lạnh. Nước luôn bốc hơi. Tốc độ bốc hơi tăng cùng với nhiệt độ. Nước sôi khi hơi sinh ra có áp suất ngang với khí quyển và hơi đủ lực thoát ra ngoài. Do áp suất khí quyển giảm khi lên cao, nước sôi PHẦN LỚN TIÊU THỤ NƯỚC MỘT VÒI NƯỚC RÒ RỈ 1 GIỌT CỦA THẾ GIỚI PHỤC VỤ CHO NÔNG NGHIỆP Nông nghiệp 70% Công nghiệp 22% Sinh hoạt 8% Lượng nước tiêu thụ trên thế giới khác nhau đáng kể. Tại châu Phi, nông nghiệp sử dụng 88% tổng lượng nước. Trong khi châu Âu dùng nước chủ yếu cho công nghiệp. ngay ở nhiệt độ thấp trên đỉnh núi, như tại núi Matterhorn trên hình. Nước là vật chất tự nhiên duy nhất trên Trái đất tồn tại ở cả ba thể rắn (băng), lỏng và khí (hơi nước). THÔNG TIN NHANH MỖI GIÂY LÃNG PHÍ LƯỢNG NƯỚC ĐỔ ĐẦY 100 BỒN TẮM Tương đương với 10.000l (2.200 gallon) mỗi năm, và điều này cho thấy thay đổi nhỏ có thể tạo ra khác biệt lớn khi nói về tiết kiệm nước. 2/3 nước sinh hoạt được dùng trong nhà tắm, phục vụ tắm rửa và xả bồn cầu. https://thuviensach.vn 76 KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ ĐÚNG hay SAI? Mọi tia sáng di chuyển với cùng vận tốc Hãy cài dây an toàn! Ánh sáng di chuyển trong chân không (nơi không có vật chất) nhanh hơn bất cứ thứ gì trong Vũ trụ, với vận tốc khoảng 300.000km/s (186.000 dặm/s). Nhưng mỗi khi di chuyển qua vật chất, như không khí, nước hay kính, nó đi chậm lại, giải tỏa điều ngộ nhận nêu trên. THÔNG TIN NHANH PHẢN LỰC CƠ X-43 NƯỚC GIẢM VẬN TỐC ÁNH VỚI TỐC ĐỘ CỦA NASA BAY TỪ NEW YORK LANY SÁNG XUỐNG MỨC 75% VẬN TỐC CỰC ĐẠI CỦA NÓ TRONG CHÂN KHÔNG ÁNH SÁNG, TRONG 1 GIÂY BẠN CÓ THỂ TỚI LOS ANGELES CHỈ TRONG 20 PHÚT Đó là vận tốc bằng 0,000405% tốc độ ánh sáng! Tương đương 11.000km/h (7.000 dặm/h), đây là phi cơ nhanh nhất trong lịch sử. Đi bằng máy bay chở khách thông thường, hành trình này sẽ mất 6 giờ đồng hồ. 0% 50% 100% Thủy tinh giảm vận tốc ánh sáng xuống còn 66% và kim cương giảm nó xuống còn 50%. Các phân tử trong các vật liệu này đặc tới mức tia sáng va đập rất nhiều lần với chúng trên đường đi, và quãng đường đi từ A đến B trở lên dài hơn. ĐI VÒNG QUANH XÍCH ĐẠO 7,5 LẦN Theo Thuyết tương đối, tốc độ ánh sáng là giới hạn tốc độ tuyệt đối của tự nhiên - và chỉ những gì không trọng lượng, như ánh sáng, mới có thể di chuyển nhanh như vậy. Để bạn đạt được tốc độ ánh sáng, phải cần tới năng lượng vô hạn. https://thuviensach.vn Ánh sáng di chuyển trong chân không với vận tốc cực đại vì không có gì cản nó. Nếu hiện diện bất cứ dạng vật chất nào, ánh sáng tương tác với chúng và đi chậm lại. Ánh sáng di chuyển với tốc độ khác nhau trong những môi trường khác nhau – và nếu đi từ điểm này tới điểm khác theo góc xiên, ánh sáng có thể đổi hướng – đó lý do vì sao ánh sáng bị lệch đi khi qua thấu kính. Không khí làm chậm sóng ánh sáng. Bước sóng ánh sáng khác nhau tạo ra màu khác nhau. Ánh sáng đỏ di chuyển trong không khí hay thủy tinh nhanh hơn ánh sáng xanh một chút. ÁNH SÁNG 77 TÍNH BẰNG ÁNH NẾN Cường độ (độ sáng) của ánh sáng được đo bằng đơn vị candela (nến). Nó được tính theo độ sáng phát ra từ một ngọn nến. Một tia chớp thông thường tạo ra ánh sáng với cường độ cỡ 8 nghìn tỷ ngọn nến. 1.4 1.2 1.6 1.8 2 2.2 1 0.8 0.6 2 45 3 1 6 7 8 9 10 2.4 2.6 2.8 0.4 Quốc gia nào dùng ánh sáng nhiều nhất, tính trên lượng tiêu 0.2 11 0 foot/s 3 x 100 triệu 0 3.2 m/s TỐC ĐỘ ÁNH SÁNG thụ điện theo đầu người? 299.792.458 m/s 983.571.056 foot/s https://thuviensach.vn 78 KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ NỔ ÂM Vận tốc âm thanh trong không khí là 344 m/s (1.130 foot/s). Thứ gì chuyển động nhanh hơn sẽ phá rào cản âm thanh và tạo ra sóng chấn gọi là nổ âm. Tiếng kêu khi quất roi là nổ âm khi đầu roi di chuyển nhanh hơn âm thanh. Pha lê cao cấp là loại thủy tinh dường như rất dễ vỡ bởi sóng âm. Ca sĩ Opera ? có thể hát vỡ kính Ca sĩ Opera người Ý Enrico Caruso tuyên bố có thể hát cao tới mức làm vỡ ly champagne. Không sai! Những tông cao chói tai được biết có thể làm vỡ cả kính. Một giọng khỏe tạo ra đơn âm rất lớn ở cao độ hoàn hảo có thể làm vỡ ly rượu vang. Xoảng! Bạn có thể phải đi nhặt mảnh vỡ đó. Thủy tinh có tần số cộng hưởng tự nhiên – tốc độ mà nó dao động khi bạn gõ vào hay có sóng âm dội lên. Nếu ca sĩ chuyên nghiệp hát với cao độ và âm lượng thích hợp làm cho các phần tử trong không khí dao động chính xác với tần số cộng hưởng, thủy tinh sẽ rung. Tăng âm lượng lên cao hơn có thể làm thủy tinh vỡ. hay SAI ĐÚNG https://thuviensach.vn