🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Tài Liệu Tập Huấn Kỹ Thuật Cho Khuyến Nông Viên Cấp Xã - Tập 2 Ebooks Nhóm Zalo https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn TÀI LIỆU TẬP HUẤN KỸ THUẬT CHO KHUYẾN NÔNG VIÊN CẤP Xà (Tập 2) https://thuviensach.vn Héi ®ång chØ ®¹o xuÊt b¶n Chñ tÞch Héi ®ång pgs.TS. NguyÔn ThÕ kû Phã Chñ tÞch Héi ®ång TS. HOµNG PHONG Hµ Thµnh viªn trÇn quèc d©n TS. NguyÔn §øC TµI TS. NGUYÔN AN TI£M NguyÔn Vò Thanh H¶o https://thuviensach.vn BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN TÀI LIỆU TẬP HUẤN KỸ THUẬT CHO KHUYẾN NÔNG VIÊN CẤP Xà (Tập 2) NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA NHÀ XUẤT BẢN NÔNG NGHIỆP HÀ NỘI - 2015 https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn LỜI NHÀ XUẤT BẢN Trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn, đội ngũ cán bộ làm công tác khuyến nông có vai trò rất quan trọng. Hiện nay, hệ thống khuyến nông viên đã phát triển rộng rãi ở khắp các tỉnh, thành phố trong cả nước. Việc trang bị các kiến thức kỹ thuật nông - lâm - ngư nghiệp về nuôi, trồng cây, con phù hợp với từng địa phương, giúp các khuyến nông viên hoàn thành tốt nhiệm vụ chuyển giao tiến bộ kỹ thuật cho các hộ gia đình ở nông thôn là vấn đề rất cần thiết. Nhằm cung cấp thêm tài liệu hữu ích cho các khuyến nông viên cấp xã nói riêng và những người làm công tác khuyến nông nói chung, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia - Sự thật phối hợp với Nhà xuất bản Nông nghiệp xuất bản cuốn sách Tài liệu tập huấn kỹ thuật cho khuyến nông viên cấp xã. Nội dung cuốn sách tập hợp kỹ thuật trồng, chăm sóc một số cây nông nghiệp, cây lâm nghiệp và kỹ thuật nuôi một số loài thủy sản nước ngọt phù hợp với nước ta. Cuốn sách giới thiệu chi tiết và có hình vẽ minh họa rõ ràng về điều kiện nuôi, trồng và kỹ thuật nuôi, trồng các giống cây, con. 5 https://thuviensach.vn Tập 1 giới thiệu kỹ thuật trồng, chăm sóc một số cây nông nghiệp (cây lương thực, cây ăn quả). Tập 2 giới thiệu kỹ thuật trồng, chăm sóc một số cây lâm nghiệp và kỹ thuật nuôi một số loài thủy sản nước ngọt. Chúng tôi rất mong sẽ tiếp tục nhận được ý kiến đóng góp của bạn đọc để cuốn sách được hoàn thiện và phục vụ đông đảo người sử dụng hơn trong những lần xuất bản sau. Xin giới thiệu Tập 2 của cuốn sách với bạn đọc. Tháng 8 năm 2015 NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA - SỰ THẬT 6 https://thuviensach.vn Phần thứ nhất KỸ THUẬT TRỒNG MỘT SỐ LOẠI CÂY LÂM NGHIỆP Chương I KỸ THUẬT TRỒNG KEO LAI TỰ NHIÊN I. GIỚI THIỆU CÂY KEO LAI Keo lai (Acacia hybrids) là tên gọi của giống lai tự nhiên giữa keo tai tượng (Acacia mangium) và keo lá tràm (Acacia auriculiformis). Đây là giống có nhiều đặc điểm hình thái trung gian giữa bố và mẹ, đồng thời có ưu thế lai rõ rệt về sinh trưởng nhanh, có hiệu suất bột giấy, độ bền cơ học và độ trắng của giấy cao hơn hẳn các loài bố mẹ, có khả năng cố định đạm khí quyển trong đất nhờ các nốt sần ở hệ rễ. Hình 1. Lá các loài keo a. Keo tai tượng; b. Keo lá tràm; c. Keo lai 7 https://thuviensach.vn Giống keo lai này đã được phát hiện đầu tiên ở một số tỉnh vùng Đông Nam Bộ (1993), ở Ba Vì (Hà Nội) và một số tỉnh khác và được Trung tâm nghiên cứu giống cây rừng thuộc Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam nghiên cứu khảo nghiệm thành công. Qua khảo nghiệm dòng vô tính và nhân giống bằng hom, Trung tâm đã chọn được 7 dòng vô tính: BV10, BV16, BV32, TB03, TB05, TB06, TB10 đã được Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn công nhận là giống tiến bộ kỹ thuật. Vì vậy đưa nhanh các dòng vô tính này vào sản xuất sẽ góp phần đáng kể vào việc tăng năng suất rừng và cải thiện điều kiện đất đai ở những vùng đồi núi trọc. Rừng trồng sau 7 - 8 năm có thể khai thác được 120 - 140m3 gỗ/ha. II. ĐIỀU KIỆN NƠI TRỒNG Keo lai có thể trồng trên nhiều loại đất khác nhau từ vùng đồng bằng đến vùng núi. Riêng các loại đất: cát khô hạn, đất phèn, kiềm mặn và vùng núi cao trên 700m do chưa được khảo nghiệm nên khi trồng keo lai cần lưu ý. III. KỸ THUẬT NHÂN GIỐNG BẰNG HOM 1. Xây dựng vườn vật liệu lấy hom - Vườn giống lấy hom keo lai được gây trồng 8 https://thuviensach.vn trên đất vườn ươm gần khu nhân giống tạo cây con bằng hom. Diện tích vườn giống lấy hom bằng 1/1.000 - 1/1.500 diện tích trồng rừng keo lai hàng năm của đơn vị. - Cây trồng trong vườn giống lấy hom là các dòng keo lai đời F1 đã được Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn công nhận. Phải trồng bằng cây con từ hom, tuyệt đối không trồng bằng cây con từ hạt. Hình 2. Vườn giống lấy hom của một số dòng keo lai - Chọn đất có thành phần cơ giới nhẹ, tầng đất dày và thoát nước tốt để xây dựng vườn giống lấy hom. Phương pháp làm đất là cày bừa toàn diện 2 lần sau đó cày rạch hàng. 9 https://thuviensach.vn - Tùy điều kiện địa hình và quy mô vườn giống mà cây giống trong mỗi dòng vô tính được trồng theo hàng hoặc theo khối riêng rẽ và phải có biển ghi rõ số hiệu từng dòng. Cây giống lấy hom được trồng theo cự ly hàng 0,8m và cây 0,4m. Trước khi trồng bón lót mỗi hố 2kg phân chuồng hoai và 100g NPK hoặc 300g phân lân hữu cơ vi sinh Thiên Nông. Mùa trồng cây giống ở các tỉnh Bắc Bộ và Thanh Hóa là vụ xuân và vụ thu, ở các tỉnh miền Trung là tháng 11 - 12, ở các tỉnh Nam Bộ và Tây Nguyên là các tháng 6 - 7. - Cây giống phải được chăm sóc bảo vệ cẩn thận, không để sâu bệnh, người và gia súc phá hoại. Xung quanh vườn cây giống phải có hàng rào, hàng tháng làm cỏ vun gốc cho cây giống. - Sau 3 - 5 năm khi cây giống đã qua nhiều lần cắt hom không còn sinh trưởng tốt nữa thì phải gây trồng vườn giống mới một năm trước khi hủy vườn giống cũ. 2. Cắt tạo chồi cho cây giống - Tạo chồi lần đầu cho cây giống bằng cách dùng kéo sắc cắt ngang cây ở độ cao cách mặt đất 70cm. Gốc cây đã cắt được khử trùng bằng thuốc Benlát nồng độ 0,15% (1,5g thuốc pha trong 1 lít nước) hoặc Benlát - C nồng độ 0,3%. Việc cắt tạo chồi lần đầu cho cây giống nên kết hợp với việc lấy hom giâm để tận dụng hom. 10 https://thuviensach.vn - Mùa cắt tạo chồi lần đầu thích hợp là cuối mùa khô, đầu mùa mưa, ở Bắc Bộ và Thanh Hóa là tháng 1 - 2, ở miền Trung là tháng 7 - 8, ở Nam Bộ và Tây Nguyên là tháng 3 - 4. - Sau đó, hàng năm cuối mùa sinh trưởng phải đốn tạo chồi và làm trẻ hóa cây giống. Sau khi cắt đốn, tiến hành xới đất quanh gốc cây, làm cỏ toàn diện, bón thúc mỗi cây 50g NPK hay 100g phân lân hữu cơ vi sinh Thiên Nông và tưới đủ ẩm cho cây. 3. Xây dựng khu giâm hom Khu giâm hom là nơi để sản xuất và huấn luyện cây hom cho các yêu cầu trồng rừng. Khu giâm hom được xây dựng có mái che bằng lưới nilon hoặc bằng tấm tre đan có độ che 60% (lỗ trống có kích thước dưới 2 ⋅ 2cm) cao cách mặt đất 2,2m và xung quanh có bao che bằng tôn nhựa trong đến độ cao 1,5m. Phía trong khu giâm hom là các lều giâm hom đặt cách nhau 40cm và có đường đi lại thuận tiện. Nền lều giâm hom được làm dạng bể nông có chiều rộng 1,4m, chiều dài thì tùy theo địa hình cho phép và chiều cao 6cm. Nền xây bằng gạch có độ dốc cần thiết và có hệ thống thoát nước tốt. Giữa nền có xây gờ cao 5cm, trên đó đặt ống của hệ thống tưới phun. Khung lều và mái lều hình vòm cung phủ kín nilon trắng trong. Khung lều làm bằng sắt tròn đường kính 8mm, vòm cung cao 90cm có hàn 11 https://thuviensach.vn thanh giằng phía dưới dài 1,4m đặt cách chân 8cm, thanh giằng phía trên đặt cách đỉnh 20cm. Trên khung sắt hình vòng cung có hàn 7 ốc vít không rỉ phía trong để bắt các thanh giằng dọc. Thanh giằng dọc có bản rộng 1,5cm, dày 3mm, dài 1m, hai đầu có lỗ để bắt vào ốc vít ở các khung vòm. Tùy chiều dài của lều mà ghép nối các khung vòm nhiều hay ít (nơi không có điều kiện làm khung sắt thì có thể dùng tre nứa thay thế). Hình 3. Khu giâm hom với các dãy lều giâm hom keo lai Trong lều giâm hom tưới bằng hệ thống tưới phun bán tự động với vòi phun cao 35cm đặt cách nhau 1m, đường kính lỗ vòi phun nhỏ hơn 1mm hoặc tưới bằng bình phun thì mở tấm phủ nilon ra để tưới sau đó đậy kín lại. 12 https://thuviensach.vn Hình 4. Lều giâm hom 4. Kỹ thuật cắt cành và giâm hom - Dùng kéo hoặc dao sắc để cắt cành từ vườn giống lấy hom. Việc cắt cành phải tiến hành vào buổi sáng. Cành đã cắt phải được bảo quản nơi râm mát hoặc ngâm gốc cành vào nước. Khi cắt cành phải để lại ở phần gốc ít nhất 2 đôi lá hoặc 2 chồi ngủ. Những cành có nhiều chồi phụ chưa thể làm hom thì cần được giữ lại để cắt lần sau. - Tùy mức độ phát triển của cành mà quyết định thời gian cắt đợt tiếp theo. Cắt cành đầu vụ thì sau đó 1 - 1,5 tháng có thể cách 15 - 20 ngày cắt một lần. Cắt cành xong phải dọn vệ sinh gốc bằng cách phun Benlát nồng độ 0,15%, xới xáo đất quanh gốc và bón thúc, nếu trời khô hanh phải tưới nước đủ ẩm cho cây. 13 https://thuviensach.vn Hình 5. Cắt hom keo lai - Cành đã cắt ra sẽ dùng kéo sắc cắt thành hom để giâm. Chiều dài hom 6 - 7cm, mỗi hom có 1 - 2 lá và phải cắt bớt 2/3 diện tích phiến lá. Phần gốc hom cắt vát 45o. Hom đã cắt được ngâm ngay vào dung dịch Benlát nồng độ 0,15% trong 1 tiếng, sau đó vớt ra cấy ngay vào luống giâm hoặc giữ hom có phủ khăn ẩm để không bị khô. Hom cắt lần nào phải cấy ngay lần ấy, không được để hom qua đêm. - Trước khi cấy phải phun Benlát - C nồng độ 0,3% vào luống cát để khử trùng. Hom được xử lý thuốc bột TTG hoặc Seradex bằng cách chấm gốc hom vào thuốc sao cho phủ kín mặt cắt (100g thuốc dùng cho 10.000 - 12.000 hom). 14 https://thuviensach.vn - Hom được cấy trực tiếp vào bầu đất cát pha (không trộn phân) hoặc vào luống cát thô. Mỗi bầu cấy 1 hom hoặc giâm trên cát thô thì theo khoảng cách 7 ⋅ 2cm. Độ sâu cấy hom khoảng 2 - 3cm. Hình 6. Cấy hom vào luống 5. Mùa giâm hom Mùa giâm hom phụ thuộc vào mùa trồng cây của từng vùng. Ở các tỉnh Bắc Bộ và Thanh Hóa, mùa giâm hom bắt đầu từ cuối tháng 4, đầu tháng 5 và kết thúc vào đầu tháng 11. Những hom giâm từ tháng 8 trở đi được lưu lại vườn ươm để trồng vào vụ xuân năm sau. Ở các tỉnh miền Trung, mùa giâm hom bắt đầu từ tháng 7 đến tháng 12. 15 https://thuviensach.vn Những hom giâm từ tháng 11 trở đi được lưu lại vườn để trồng vào đầu mùa mưa năm sau. Còn ở các tỉnh Nam Bộ và Tây Nguyên, mùa giâm hom bắt đầu từ tháng 5 - 6 và kết thúc vào tháng 11 là tốt nhất. Nguyên tắc chung là giâm hom phải được thực hiện trước khi trồng rừng 3 tháng, nếu giâm hom trước quá lâu thì phải có biện pháp hãm cây. 6. Chăm sóc hom giâm và cây hom - Sau khi cấy hom phải phủ nilon lên vòm khung sắt của lều giâm hom để giữ ẩm. Những ngày trời nắng gắt phải che râm hoàn toàn cho luống hom. - Tưới ẩm cho hom giâm bằng hệ thống tưới phun bán tự động hoặc bằng bình bơm thuốc trừ sâu. Thời gian giữa hai lần phun về mùa hè cách nhau 30 phút, về mùa đông 60 phút; thời gian phun mỗi lần là 6 - 10 giây. - Sau khi giâm 1 tháng thì chuyển bầu hom có lá còn xanh (tức đã ra rễ) ra khỏi lều nilon, song vẫn để dưới giàn che. Trường hợp giâm hom trên cát thô thì nhổ hom đã ra rễ chuyển sang cấy vào bầu đất kích thước 6 ⋅ 11cm. Sau khi cấy phải cắm ràng ràng để che râm, nơi không có ràng ràng thì dùng cót phên để che. Khi cây đã sống ổn định thì tháo bỏ giàn che và chăm sóc cây. 16 https://thuviensach.vn Hình 7. Cây hom và cây con keo lai Hom keo lai đã mọc rễ Cây con có bầu đủ tiêu chuẩn đem trồng - Định kỳ 15 ngày xới đất phá váng 1 lần, nhổ sạch cỏ, tưới thúc bằng NPK nồng độ 1% và tưới đủ ẩm tùy theo điều kiện thời tiết cụ thể. Phun thuốc dung dịch Benlát nồng độ 0,15% hoặc Benlát - C nồng độ 0,3% định kỳ 10 ngày/1 lần để phòng nấm cho cây con. Phun cho ướt cả cây thì thôi. - Trong quá trình nuôi cây hom phải kịp thời bấm tỉa các chồi bất định, trên mỗi cây hom chỉ để một chồi phát triển. IV. KỸ THUẬT TRỒNG VÀ CHĂM SÓC RỪNG 1. Tiêu chuẩn cây con đem trồng Cây con có bầu đạt 3 tháng tuổi có chiều cao 20 - 25cm, cây khỏe mạnh xanh tốt, một ngọn. 17 https://thuviensach.vn Trước khi xuất vườn 1 tuần phải cắt bớt lá, đảo bầu, xén rễ kết hợp loại bỏ cây yếu kém để bảo đảm tỷ lệ sống và chất lượng rừng trồng. 2. Kỹ thuật trồng - Làm đất: Nơi địa hình ít dốc và điều kiện cho phép thì cày đất toàn diện hoặc cày theo băng sẽ bảo đảm tỷ lệ sống cao và cây sinh trưởng nhanh. Nơi địa hình dốc mạnh thì xử lý thực bì theo băng rồi cuốc hố 40 ⋅ 40 ⋅ 40cm, lấp hố và xới quanh hố rộng 1m vào mùa khô. - Bón lót: Trồng rừng thâm canh cần phải bón lót mỗi hố 1kg than bùn hoặc phân hữu cơ, trộn 1% supe lân hoặc mỗi hố bón 100 - 200g supe lân. - Thời vụ trồng rừng: Các tỉnh Bắc Bộ và Thanh Hóa có 2 vụ trồng thích hợp là vụ xuân và vụ thu, nhưng tốt nhất là vụ xuân. Các tỉnh Nam Bộ và Tây Nguyên trồng vào mùa mưa. - Mật độ trồng rừng: Keo lai mọc nhanh nên cần trồng thưa, thường từ 1.100 - 1.600 cây/ha. Nơi đất tốt năm đầu có thể trồng xen 1 vụ sắn hoặc lạc, đỗ... - Kỹ thuật trồng: Đặt bầu vào hố nhất thiết phải xé bỏ vỏ bầu polyetylen rồi lèn đất dần xung quanh bầu cho chặt. 3. Chăm sóc rừng trồng - Trong 2 - 3 năm đầu sau khi trồng cần phải 18 https://thuviensach.vn chăm sóc cây trồng mỗi năm 2 lần vào đầu mùa mưa và đầu mùa khô. - Nội dung chăm sóc là rãy cỏ và xới đất quanh cho đường kính rộng 1m. Hình 8. Chăm sóc rừng keo lai 19 https://thuviensach.vn Chương II KỸ THUẬT TRỒNG TRÁM TRẮNG I. GIÁ TRỊ KINH TẾ Trám trắng (Canarium album Reausch) là cây gỗ có giá trị kinh tế cao được nhân dân ưa chuộng. - Gỗ trám trắng, nhẹ, mềm, thớ mịn được sử dụng làm gỗ dán, gỗ lạng và đóng đồ mộc thông thường. - Quả trám dùng làm thực phẩm, chế biến ô mai, làm thuốc Hình 1. Giá trị kinh tế của trám chữa ho, giải độc và giải rượu. - Nhựa trám dùng để chưng cất tinh dầu, chế 20 https://thuviensach.vn biến côlôphan dùng trong công nghiệp chế biến xà phòng, làm hương, nước hoa, sơn tổng hợp, làm chất cách điện và xi đánh giày. Trong 100kg nhựa trám có thể chiết xuất được 18 - 20kg tinh dầu, 57 - 60kg côlôphan. II. ĐIỀU KIỆN GÂY TRỒNG - Vùng trồng trám trắng cần có: Nhiệt độ không khí bình quân mỗi năm từ 21oC - 25oC; lượng mưa bình quân năm trên 1.500mm; thực bì che phủ bề mặt tối thiểu là cây bụi cao trên 1m, độ che phủ trên 50%. - Trám trắng phù hợp với hầu hết các loại đất có thành phần cơ giới từ thịt nhẹ đến sét nhẹ, lượng mùn còn khá, tầng đất dày trên 50cm, thoát nước và còn tính chất đất rừng. III. KỸ THUẬT THU HÁI VÀ BẢO QUẢN HẠT GIỐNG 1. Chọn cây lấy giống - Cây lấy giống phải là những cây trên 10 năm tuổi, sinh trưởng tốt, chưa bị chích nhựa, thân thẳng, tán rộng, không bị sâu bệnh và đã có 2 mùa quả trở lên. Tốt nhất là lấy giống từ các rừng giống chuyển hoá đã được Nhà nước đầu tư. 21 https://thuviensach.vn Hình 2. Cây trám đủ tiêu chuẩn được chọn làm cây giống 2. Tiêu chuẩn hạt giống - Đường kính hạt trên 1,2cm; - Chiều dài hạt trên 3 cm; - Có 450 - 500 hạt/1kg hạt; - Tỷ lệ nảy mầm đạt trên 60% (mỗi hạt chỉ tính 1 mầm). 22 https://thuviensach.vn Hình 3. Hạt trám có kích thước đủ tiêu chuẩn 3. Thu hái hạt giống - Quả trám trắng chín vào tháng 9 - 10. Khi thấy vỏ quả chuyển từ màu xanh sang màu vàng mơ, ăn có vị chua ngọt, nhân hạt màu trắng là thu hái được. - Phương pháp thu hái giống chủ yếu bằng cách chờ cho quả rụng rồi nhặt hoặc dùng sào có móc để móc các chùm quả chín, tránh việc chặt cành, ken cây làm ảnh hưởng đến mùa quả sau. Hình 4. Thu hái quả trám bằng sào có móc 23 https://thuviensach.vn 4. Chế biến hạt giống - Quả sau khi thu hái về cần loại bỏ những quả kém phẩm chất, sau đó ủ quả 2 đến 3 ngày cho quả chín đều. Hình 5. Chế biến hạt giống - Ngâm quả vào nước nóng già (3 sôi : 2 lạnh) trong thùng đậy nắp kín. Sau 2 - 3 giờ vớt ra và tách lấy hạt có thể gieo ngay hay đem bảo quản. 5. Bảo quản hạt giống Hạt chế biến xong áp dụng một trong các phương pháp bảo quản sau: - Bảo quản trong cát ẩm từ 5 - 8%; - Hong, phơi khô dưới nắng nhẹ rồi bảo quản trong chum, vại sành; - Dù bảo quản tốt cũng chỉ có thể giữ được phẩm chất hạt trong thời gian từ 3 - 4 tháng. 24 https://thuviensach.vn Hình 6. Hong phơi khô hạt trám IV. KỸ THUẬT TẠO CÂY CON 1. Chọn vườn ươm Vườn ươm phải được lập ở những nơi có đủ các điều kiện sau: - Gần nơi trồng rừng và thuận tiện cho việc vận chuyển cây con; - Vườn phải bằng phẳng, thoát nước, đủ nắng và gần nguồn nước tưới. 2. Tạo bầu - Sử dụng vỏ bầu P.E cỡ 9 ⋅ 13cm dán đáy đục lỗ để ươm cho cây con 6 - 7 tháng tuổi và vỏ bầu P.E cỡ 10 ⋅ 15cm dán đáy, đục lỗ để ươm cho cây con 9 - 12 tháng tuổi. - Thành phần ruột bầu gồm 90% đất tầng mặt + 9% phân chuồng hoai + 1% supe lân. 25 https://thuviensach.vn - Bầu đóng đầy, chặt, xếp thành luống rộng 0,8 - 1m, dài 5m, mặt bầu bằng phẳng, lấp đất xung quanh luống cao 2/3 bầu, rải đất bột vào các khe hở giữa các bầu. Các luống bầu đặt cách nhau 50 - 60cm để thuận tiện cho việc đi lại chăm sóc cây con. 3. Xử lý hạt - Ngâm hạt vào nước lã 10 - 12 giờ, sau đó trộn vào cát ẩm 20%, tỷ lệ 1 hạt : 2 cát (tính theo thể tích). - Vun hạt và cát đã trộn đều thành luống trên nền đất cứng ngoài trời dày 7 - 10cm, trên cùng rải một lớp cát dày 2 - 3cm. - Dùng rơm rạ phủ lên trên hoặc làm giàn che, mức độ che bóng 100%. - Kiểm tra hàng ngày để tưới nước giữ ẩm, sau 20 ngày hạt sẽ nảy mầm. Hình 7. Xử lý hạt 26 https://thuviensach.vn 4. Gieo ươm - Khi hạt nảy mầm thì tiến hành cấy vào bầu đã đóng sẵn và tưới nước đủ ẩm. Có hai cách cấy như sau: Hình 8. Cấy hạt vào bầu - Để cho cây mạ mọc lên khỏi mặt luống, khi lá đã xòe hết và màu chuyển từ vàng sang xanh thì bứng đem cấy vào bầu, chú ý không để đứt rễ. - Chọn những hạt đã nứt nanh đem cấy vào bầu, lấp kín đất dày 1cm. - Tưới nước ngay sau khi cấy xong. 5. Chăm sóc cây con 5.1. Che bóng cho cây - Trong 20 ngày đầu cây phải được che bóng 100%, sau đó giảm độ che bóng xuống 50%. Khi cây con đã ra 1 - 2 lá thật (khoảng 40 ngày) giảm độ che bóng xuống 25%. Nguyên liệu dùng làm giàn che tốt 27 https://thuviensach.vn nhất là nứa đập giập đan thành phên. Dỡ bỏ giàn che trước khi trồng 1 - 2 tháng, dỡ giàn che vào ngày râm mát để tránh cây con bị nắng đột ngột. 5.2. Làm cỏ tưới nước - Duy trì tưới nước đủ ẩm mỗi ngày một lần trong 15 ngày đầu vào lúc sáng sớm hay chiều mát, sau đó tưới 2 ngày một lần cho đến trước khi xuất vườn một tháng, lượng nước tưới tùy thuộc thời tiết, nhưng phải bảo đảm cho bầu luôn đủ ẩm. - Định kỳ 20 ngày một lần nhổ cỏ, phá váng kết hợp sửa sang, điều chỉnh cho cây mầm đứng thẳng. Vào mùa đông cần chú ý đề phòng sương muối bằng cách che cho cây, hoặc khi có sương muối thì sáng sớm phải tưới rửa lá bằng nước lã (Hình 9). Hình 9. Chăm sóc vườn ươm 28 https://thuviensach.vn 5.3. Bón phân - Sau khi cây con đã phát triển lá kép, chiều cao đạt trên 10cm thì bón thúc NPK (2 : 3 : 1) với liều lượng: 0,2kg hòa vào 10 lít nước, tưới 3 lít/1m2, phải tưới nước lã rửa lá ngay sau khi tưới phân. - Cây bình thường, trong giai đoạn vườn ươm cần tưới phân 3 lần, mỗi lần cách nhau ít nhất là 1 tháng. Phải ngừng tưới phân trước khi cây xuất vườn từ 1,5 đến 2 tháng. 5.4. Phòng trừ sâu bệnh - Phải kiểm tra hàng ngày luống ủ hạt để đề phòng kiến cắn mầm trám. Nếu phát hiện có kiến phải tưới dầu hỏa xung quanh luống ủ. - Để đề phòng bệnh lở cổ rễ, trước lúc gieo hạt vào bầu cần dùng Benlát với nồng độ 0,3 - 0,5%, phun 1 lít/10m2 mặt bầu. Phun vào sáng sớm hoặc chiều mát. - Nếu thấy cây con bị lở cổ rễ thì phải ngừng tưới nước, dùng Benlát với nồng độ 0,3 - 0,5%, phun 1 lít/5m2 hoặc Boócđô với nồng độ 0,5 - 1%, phun 1 lít/4m2. - Nếu có sâu cắn ngọn hay ăn lá thì trực tiếp bắt hoặc dùng thuốc Malathion nồng độ 0,1%, phun 1 lít/5m2. 5.5. Đảo bầu - Sau khi gieo hạt vào bầu được 2 tháng thì 29 https://thuviensach.vn đảo bầu lần đầu và đảo bầu lần thứ 2 trước khi xuất vườn từ 1 đến 1,5 tháng. Chú ý đảo bầu vào ngày râm mát, che nắng và tưới nước sau khi đảo bầu cho đến lúc cây ổn định. - Kết hợp lúc đảo bầu lần đầu để dãn cự ly giữa các bầu cho cây phát triển cân đối giữa đường kính và chiều cao. Khoảng cách giữa các bầu tối thiểu là 10cm. 6. Tiêu chuẩn cây con xuất vườn * Đối với phương thức trồng rừng theo rạch, cây con xuất vườn phải đạt các tiêu chuẩn: - Tuổi cây từ 9 - 12 tháng; - Chiều cao đạt 60 - 70cm; - Đường kính cổ rễ 0,6 - 0,7cm; - Cây sinh trưởng bình thường, không bị cụt ngọn hoặc sâu bệnh (Hình 10). * Đối với cây trồng theo phương thức khác, cây con phải đạt tiêu chuẩn sau: - Tuổi cây từ 6 - 7 tháng; - Chiều cao đạt 30 - 50cm; - Đường kính cổ rễ 0,4 - 0,5cm; - Cây sinh trưởng bình thường, không bị cụt ngọn hoặc sâu bệnh (Hình 11). 30 https://thuviensach.vn Hình 10. Cây con đủ tiêu chuẩn trồng rừng theo rạch Hình 11. Cây con đủ tiêu chuẩn trồng rừng theo phương thức khác V. KỸ THUẬT TRỒNG 1. Phương thức trồng Áp dụng 3 phương thức trồng sau đây: * Trồng toàn diện có sử dụng cây phù trợ và cây che phủ đất: Phát trắng thực bì, sau đó trồng với mật độ cao 800 - 1.600 cây/ha. Giữa các hàng trám có trồng các cây họ đậu mọc nhanh để hỗ trợ cây trám giai đoạn đầu như: keo tai tượng, keo lá tràm, đậu tràm, cốt khí. 31 https://thuviensach.vn Hình 12. Trồng toàn diện * Trồng theo rạch: Rừng thứ sinh nghèo kiệt hay rừng phục hồi kém chất lượng không đủ cây tái sinh, thì phải xử lý lớp thực bì cũ cho thích hợp (hạ chiều cao xuống dưới 5m) và mở rạch để trồng trám. Mật độ trồng từ 500 - 600 cây/ha (hàng cách hàng 8 - 10m, cây cách cây 2m). Hình 13. Trồng theo rạch 32 https://thuviensach.vn * Trồng theo phương thức nông - lâm kết hợp: Trám được trồng với mật độ cuối cùng (100 - 200 cây/ha) để che bóng cho chè, cà phê hoặc cây nông nghiệp khác. Hình 14. Trồng theo phương thức nông - lâm kết hợp 2. Phương pháp trồng Trồng bằng cây con có bầu được tạo từ hạt ở vườn ươm đã đạt tiêu chuẩn quy định trên. Ngoài ra có thể trồng bằng cây ghép để lấy quả. 3. Mật độ trồng * Trồng toàn diện: Mật độ trồng rừng là: 1.600 cây/ha (cự ly 3 ⋅ 2m). - Mật độ trám trắng là: 800 cây/ha. 33 https://thuviensach.vn - Mật độ cây phù trợ hoặc cây bản địa khác: 800 cây/ha. - Các loài cây được bố trí trồng hỗn loài gieo theo hàng. * Trồng theo rạch: Mật độ từ 500 - 625 cây/ha (cự ly 10 ⋅ 2m, 8 ⋅ 2m). * Trồng theo nông - lâm kết hợp: Mật độ từ 200 - 250 cây/ha (cự ly 7 ⋅ 7m, 8 ⋅ 5m). 4. Thời vụ trồng Thời vụ trồng thích hợp là đầu mùa mưa, nhưng cần chú ý chọn thời tiết râm mát để trồng. 5. Chuẩn bị đất xử lý thực bì - Đối với phương thức trồng rừng toàn diện: Thực bì được phát trắng, dọn sạch, nơi có điều kiện có thể đốt. - Đối với phương thức trồng theo rạch, xử lý thực bì như sau: mở các rạch song song cách đều nhau (tốt nhất là rạch mở theo hướng Đông - Tây). Cự ly giữa các rạch là 8 hoặc 10m (tính từ tâm rạch). Trên rạch phát trắng thực bì, chiều rộng rạch từ 3 - 4m và thiết kế trồng 1 hàng cây, cự ly giữa các cây là 2m. - Trong phương thức nông - lâm kết hợp: Xử lý thực bì áp dụng theo quy trình trồng cây nông nghiệp. 34 https://thuviensach.vn Hình 15. Xử lý thực bì theo rạch Cuốc hố Hố trồng trám có kích thước 40 ⋅ 40 ⋅ 40cm. Khi cuốc để riêng lớp đất tốt (đất mặt, đất tơi xốp) sang 1 bên, còn 1 bên là lớp đất còn lại. Lấp hố Sau khi cuốc hố 15 - 20 ngày thì tiến hành lấp hố, lấp lớp đất tốt xuống trước và lớp đất còn lại sau. Lấp đất đầy bằng miệng hố, ở tâm hố cao hơn miệng từ 3 - 5cm. Việc lấp hố phải hoàn thành trước lúc trồng 15 - 20 ngày. 6. Trồng Dùng cuốc, xẻng đào một lỗ chính giữa hố sâu 20cm, rạch bỏ vỏ bầu, đặt bầu ngay ngắn giữa hố, mặt bầu cách miệng hố 3 - 5cm. Lấp đất nhỏ xung quanh hố, dùng hai tay hoặc chân ấn xung quanh cho chặt bầu, tránh làm vỡ bầu. Trên cùng lấp một lớp đất mỏng. 35 https://thuviensach.vn 7. Chăm sóc cây trồng Thời gian chăm sóc là 5 năm đầu (kể cả năm trồng), số lần và kỹ thuật chăm sóc được quy định cho các năm như sau: - Năm thứ nhất: Trồng vụ xuân, chăm sóc 2 lần, 1 lần phát quang toàn diện, 1 lần phát và xới xáo quanh gốc đường kính 1m. Trồng vụ thu, 1 lần phát và xới xáo quanh gốc đường kính 1m. Hình 16. Chăm sóc rừng trám - Năm thứ hai, thứ ba và thứ tư: Chăm sóc 3 lần, trong đó 2 lần phát dây leo, cỏ dại và 1 lần phát, 36 https://thuviensach.vn xới xáo quanh gốc đường kính 1m. Chăm sóc vào các thời điểm tháng 2 - 3, tháng 6 - 7 và tháng 10 - 11. - Năm thứ năm: Chăm sóc 2 lần, chủ yếu là cắt dây leo, kết hợp tỉa cành. * Với rừng trồng theo phương thức rạch, từ năm thứ ba mỗi năm cần luỗng phát, cắt dây leo trên băng chừa 1 lần để hỗ trợ những cây tái sinh tự nhiên phát triển. Trong quá trình chăm sóc năm thứ nhất và năm thứ hai phải kết hợp trồng giặm những cây đã chết. VI. PHÒNG TRỪ SÂU BỆNH VÀ BẢO VỆ RỪNG TRÁM ⑩ Rừng trám trồng từ 1 - 3 năm tuổi thường có sâu vòi voi xanh đục ngọn, sâu xuất hiện từ tháng 4 đến tháng 9 hàng năm. Nếu phát hiện thấy sâu cần áp dụng các biện pháp phòng trừ sau đây: - Chăm sóc kịp thời và đúng kỹ thuật để cây sinh trưởng nhanh trong mấy năm đầu để ngọn trám vượt khỏi tầm hoạt động của sâu trưởng thành. - Dùng đèn để bẫy và giết sâu trưởng thành. - Bắt sâu non lúc mới nở. - Phun thuốc trực tiếp lên ngọn các cây bị sâu hại. ⑩ Bảo vệ: Không chăn thả trâu, bò vào nơi trồng trám. 37 https://thuviensach.vn Chương III KỸ THUẬT TRỒNG DÓ TRẦM I. GIÁ TRỊ KINH TẾ - Giá trị lớn nhất của cây dó là trầm hương. Trầm hương được dùng làm chất định hương trong công nghiệp mỹ phẩm. Khi đốt trầm hương có mùi thơm ngào ngạt nên được dùng trong các dịp lễ, Tết và làm hương. - Trong đông y, trầm hương được coi là vị thuốc quý. - Gỗ dó trầm được dùng làm nguyên liệu giấy cao cấp và đồ gỗ gia dụng thông thường. Hình 1. Mảng trầm lấy từ thân cây dó 38 https://thuviensach.vn II. ĐIỀU KIỆN NƠI TRỒNG ⑩ Khí hậu: Thích hợp vùng khí hậu nóng ẩm. Nhiệt độ bình quân năm 20 - 25oC, lượng mưa hàng năm trên 1.500mm, độ ẩm không khí trên 80%. Ở Việt Nam, dó trầm được trồng nhiều ở các tỉnh miền Trung và Tây Nguyên. ⑩ Đất đai: Có thể trồng dó trầm trên nhiều loại đất khác nhau (trừ đá vôi, đất cát, đất ngập úng). Độ dày tầng đất trên 50cm, đất ẩm, thoát nước, nhiều mùn. ⑩ Thực bì: Trạng thái thực bì thích hợp nhất với dó trầm là: - Rừng nghèo kiệt. - Rừng sau nương rẫy. III. THU HÁI VÀ BẢO QUẢN HẠT GIỐNG - Tiêu chuẩn cây lấy giống: Tuổi cây trên 12 năm, sinh trưởng tốt, tán đều, thân thẳng, cây không bị sâu bệnh. - Quả dó trầm chín vào tháng 6 - 7. Khi thấy vỏ quả chuyển từ màu xanh sang màu vàng mơ, nhân hạt phát triển đầy đủ và chuyển sang màu trắng là thu được, không thu hái quả non. Dùng sào có móc để hái quả. - Quả thu hái về cần được bảo quản và chế biến ngay, ủ quả từ 2 - 3 ngày cho chín đều, sau đó đem phơi dưới nắng nhẹ từ 12 - 14 giờ để hạt tách khỏi quả. - Hạt thu được nên đem gieo ngay. Nếu chưa 39 https://thuviensach.vn gieo phải bảo quản trong cát ẩm (cát ẩm khi nắm lại không có nước chảy ra, mở tay ra thì còn vết tay trên cát). Trộn cát đều với hạt, theo tỷ lệ 2 phần cát : 1 phần hạt theo thể tích. Để nơi thoáng mát, thường xuyên đảo hạt, tối thiểu 1 ngày 3 lần và giữ cát ẩm thường xuyên. Không phơi hạt ra nắng, không để hạt trong bao tải hoặc vun thành đống cao. Hình 2. Lá, quả và hạt Hình 3. Trộn cát ẩm để bảo quản hạt Chú ý: Dù bảo quản trong cát ẩm, thời gian bảo quản chỉ giữ hạt được trong 7 - 10 ngày. 40 https://thuviensach.vn IV. TẠO CÂY CON 1. Xử lý hạt giống - Ngâm hạt 3 - 4 giờ trong dung dịch thuốc tím, nồng độ 0,1%, sau đó rửa sạch, nhặt hết hạt lép, thối, rồi đem gieo. Vãi đều hạt trên mặt luống, lượng hạt 0,2 - 0,25 kg/m2. Sàng đều đất bột hay cát mịn trên mặt luống đủ phủ kín hạt (2,5 - 3mm). - Thường xuyên tưới đủ ẩm cho hạt nảy mầm và đến khi đủ tiêu chuẩn đem đi cấy. Luống gieo hạt phải làm giàn che, độ che bóng 50 - 60%. Có thể dùng tế guột cắm cho luống gieo. Định kỳ 4 - 5 ngày phun dung dịch Bayphyzan liều lượng 2 - 3ml cho 1 bình 8 lít, phun ướt đều trên mặt lá. - Vỏ bầu bằng polyetylen kích thước 10 ⋅ 16cm, dán đáy, đục lỗ. Hỗn hợp ruột bầu gồm: 85% đất tầng B (dưới lớp đất mặt) + 14% phân chuồng hoai + 1% supe lân (theo thể tích), trộn đều, thêm nước cho đủ ẩm, rồi đổ đầy vào bầu và ấn chặt. - Cấy cây vào bầu: Sau khi gieo hạt 30 - 40 ngày, cây con cao từ 6 - 8cm, có 2 - 4 lá có thể nhổ cây để cấy. Hình 4. Vườn ươm cây dó trầm 41 https://thuviensach.vn - Trước khi cấy cây cần tưới đẫm nước vào luống gieo và luống đặt bầu. Cây mạ nhổ đến đâu cấy đến đó hoặc xếp vào đĩa nước cấy dần. Khi cấy cần phải bảo đảm cho rễ cây tiếp xúc đều với đất, thân thẳng. Sau khi cấy phải tưới nước để giữ ẩm và làm giàn che nắng. Nên cấy vào lúc có mưa nhỏ hoặc râm mát. 2. Chăm sóc cây con - Sau khi cấy cây 4 - 5 ngày tiến hành kiểm tra và giặm lại cây bị chết. - Tùy theo điều kiện thời tiết, tuổi cây con mà điều chỉnh lượng nước tưới cho phù hợp. Nguyên tắc là phải giữ cho cây đủ ẩm. Tháng tuổi Lượng nước tưới (lít/m2) Số lần tưới < 2 1 - 1,5 2 lần/ngày 3 - 4 1 - 1,5 1 lần/ngày > 4 2 - 3 1 lần/2 - 3 ngày - Cần phải làm giàn che nắng cho cây con, giàn che nắng điều chỉnh theo tuổi cây: Tháng tuổi Độ che bóng (%) < 2 50 - 60 3 - 5 30 - 40 > 5 Dỡ bỏ giàn che - Trong quá trình chăm sóc cây con cần tiến hành nhổ cỏ, phá váng: 42 https://thuviensach.vn Tháng tuổi Định kỳ (ngày/lần) < 3 tháng 15 - 20 3 - 6 tháng 30 - 40 > 6 tháng 60 - 70 - Bón phân: Dùng phân bón hỗn hợp DAP hoặc 1 phần đạm urê + 2 phần supe lân hòa với nước lã nồng độ 0,5% (1 kg/200 lít nước) tưới cho cây. Cần tưới nước phân lúc trời râm mát, không mưa. Sau khi bón phân phải tưới nước để rửa sạch lá. Thực hiện bón phân sau khi làm cỏ, phá váng. - Đảo bầu: Cây con ở giai đoạn vườn ươm cần được đảo bầu ít nhất 2 lần. Lần 1 sau 6 tháng, lần 2 trước khi trồng 20 - 25 ngày và kết hợp giãn cự ly bầu. Trong quá trình đảo bầu kết hợp phân loại cây theo chiều cao. Chọn thời tiết lúc râm mát, có mưa nhỏ để đảo bầu. - Phòng trừ sâu bệnh hại cây con: Thường xuyên theo dõi tình hình sâu bệnh hại, đặc biệt là bệnh thối thân, lở cổ rễ xuất hiện vào mùa mưa. Dùng dung dịch Bayphyzan, liều lượng 3 - 4ml cho 1 bình 8 lít nước, phun ướt đều mặt lá. Cứ 15 - 20 ngày thì phun một lần. Nếu có sâu keo, sâu xanh ăn lá phải trực tiếp bắt hoặc dùng thuốc (theo hướng dẫn ghi trên nhãn thuốc). - Tiêu chuẩn cây con xuất vườn: Cây có bầu đủ 8 - 12 tháng tuổi, cao trên 40cm, đường kính cổ rễ trên 0,35cm, không cụt ngọn, không bị sâu bệnh. 43 https://thuviensach.vn V. TRỒNG CÂY 1. Phương thức trồng Tùy thuộc vào loại đất, dạng thực bì và đối tượng áp dụng mà có thể trồng theo 3 phương thức sau: - Trồng thuần; - Trồng xen; - Trồng phân tán trong vườn hộ. 2. Phương pháp trồng - Xử lý thực bì là các loại rừng nghèo kiệt. Trước khi trồng cần xử lý thực bì theo băng. Chiều rộng của băng chặt bằng 1/3 - 1/2 chiều cao bình quân của rừng, cần xử lý toàn bộ thực bì trên băng chặt, gốc chặt cao không quá 15cm, băm nhỏ, xếp gọn, sau đó đào hố trồng. - Xử lý thực bì là các loại rừng sau nương rẫy: xử lý thực bì toàn diện, băm nhỏ, dọn sạch sau đó đào hố trồng rừng theo hàng. - Đào hố: Kích thước 40 ⋅ 40 ⋅ 40cm. Khi đào để lớp đất mặt sang một phía. Đào hố trước khi trồng 1 tháng. Sau đó lấp hố, bón phân: Dùng lớp đất mặt trộn đều với phân để lấp hố, lượng phân bón lót 0,3 - 0,5kg phân NPK cho 1 hố. Hố lấp xong phải cao hơn mặt đất tự nhiên 2 - 3cm. Lấp hố, bón phân phải hoàn thành trước khi trồng 7 - 10 ngày. - Mật độ trồng: Nếu trồng xen trên các loại đất 44 https://thuviensach.vn rừng nghèo kiệt, mật độ trồng từ 400 - 500 cây/ha, cây cách cây 2m, hàng cách hàng từ 10 - 12,5m. Nếu trồng thuần trên các loại đất rừng sau nương rẫy, mật độ trồng 1.100 cây/ha, cây cách cây 3m, hàng cách hàng 3m. 3. Thời vụ và kỹ thuật trồng - Thời vụ trồng thích hợp nhất là vào giữa mùa mưa. - Chọn những ngày có mưa nhỏ liên tục, thời tiết râm mát, không có gió heo may để trồng, trước khi trồng rạch bỏ vỏ bầu. Dùng cuốc, bay khơi rộng lòng hố vừa đủ đặt bầu, chiều sâu cao hơn chiều cao của bầu từ 1 - 2cm. Sau đó đặt cây ngay ngắn, thân thẳng, lấp đất và lèn chặt. Vun đất quanh gốc cây cao hơn mặt đất tự nhiên 4 - 5cm. Hình 5. Cây dó trầm trồng phân tán 45 https://thuviensach.vn VI. CHĂM SÓC CÂY TRỒNG ⑩ Cây mới trồng cần được chăm sóc theo chế độ sau đây: - Năm thứ nhất: Chăm sóc từ 1 - 2 lần; - Năm thứ hai đến năm thứ ba: Chăm sóc mỗi năm 3 lần; - Từ năm thứ tư đến khi rừng khép tán: Mỗi năm 1 lần. ⑩ Kỹ thuật chăm sóc: - Trồng giặm lại những cây con đã bị chết vào lần chăm sóc đầu tiên của năm thứ nhất. Chọn cây sinh trưởng tốt, kích thước tương đương cây đã trồng. Luỗng phát dây leo, cây bụi và cỏ dại ở rừng trồng. - Xới xáo quanh gốc cây thành hình vòng tròn, đường kính 0,8 - 1m cho những lần chăm sóc từ năm thứ nhất đến năm thứ ba. - Bón thúc 0,1kg/cây phân NPK, cách gốc 20 - 30cm. Mỗi năm bón 1 lần, thực hiện trong 3 năm đầu. - Đối với phương thức trồng theo băng phải tỉa cành, chặt cây ở băng chừa điều chỉnh độ tàn che để đến năm thứ tư cây dó trầm đủ ánh sáng. ⑩ Gây tạo trầm: Sau 4 - 5 tuổi, có thể tác động gây tạo trầm. VII. BẢO VỆ RỪNG DÓ TRẦM 1. Phòng trừ sâu bệnh Sâu ăn lá thường xuất hiện phá hoại từ tháng 4 46 https://thuviensach.vn đến tháng 8 hàng năm. Biện pháp diệt trừ là dùng dung dịch Trebon liều lượng 1,5 - 2ml thuốc trong 1 lít nước rồi phun cho cây hoặc nuôi kiến vàng trên rừng dó trầm. Dùng đèn bẫy bướm để tiêu diệt sâu đục thân. 2. Phòng chống cháy rừng Triệt để phòng chống cháy rừng, những nơi dễ gây ra hỏa hoạn phải có đường ranh cản lửa, cấm đun nấu, đốt ong ở rừng dó trầm. Không cho người và súc vật vào phá hoại rừng. 47 https://thuviensach.vn Chương IV KỸ THUẬT TRỒNG BA KÍCH I. GIÁ TRỊ KINH TẾ - Ba kích (Morinda officinalis How.) còn gọi là cây ruột gà, thuộc họ cà phê. Dạng cây leo, thường xanh. Trong tự nhiên, ba kích mọc dưới rừng thứ sinh, thường thấy ở các tỉnh trung du và miền núi Bắc Bộ. Hình 1. Hoa, quả, củ ba kích a. Cành mang hoa và quả; b. Hoa; c. Quả; d. Củ48 https://thuviensach.vn - Ba kích là một cây dược liệu quý có nhiều công dụng như bổ thần kinh, bổ gân cốt, tăng lực, chữa thấp khớp, giảm xơ cứng động mạch, tăng cường khả năng sinh lý của nam giới... và có giá trị xuất khẩu cao. Từ năm 1972, Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam đã nghiên cứu tạo cây con ba kích, trồng dưới tán rừng trồng và rừng tự nhiên đã thu được kết quả tốt và nhiều nơi đã trồng thành công, tạo ra sản phẩm tăng thu nhập cho các hộ gia đình thay vì việc khai thác tự nhiên; góp phần gìn giữ được một nguồn gen quý. II. ĐIỀU KIỆN NƠI TRỒNG - Ba kích sinh trưởng và phát triển tốt ở những vùng có đặc trưng khí hậu nhiệt đới mưa mùa. Một năm có 2 mùa rõ rệt: mùa khô và mùa mưa. Nhiệt độ không khí trong mùa khô từ 8 - 24oC và trong mùa nóng từ 28 - 35oC. Độ ẩm không khí trung bình cả năm trên 80% và tổng lượng mưa cả năm đạt từ 1.100 - 2.000mm. - Về đất đai, chỉ nên trồng ba kích trên các loại đất ẩm mát còn tính chất đất rừng và thoát nước tốt, thành phần cơ giới trung bình (cát pha đến thịt), tầng đất dày trên 1m, nhiều mùn, tơi xốp. Tuyệt đối không trồng ở nơi úng bí, trường hợp trồng trong vườn nơi đất thấp cần phải lên luống cao. - Ba kích là cây chịu bóng, nếu trồng ở nơi đất trống cần trồng cây che phủ. 49 https://thuviensach.vn III. KỸ THUẬT TẠO CÂY GIỐNG Có 2 cách tạo cây giống là gieo ươm từ hạt và tạo cây con từ hom thân. 1. Tạo cây giống từ hạt 1.1. Thu hái hạt giống và chế biến Ba kích ra hoa vào cuối tháng 5, đầu tháng 6 và quả chín rộ vào tháng 12. Khi chín, quả chuyển từ màu xanh sang màu hồng nhạt rồi màu đỏ. Chỉ nên lấy giống từ những cây mẹ 3 năm tuổi trở lên. Khi thu hái quả làm giống phải chú ý chọn những quả chín đỏ, không thu hái hàng loạt cả chùm sẽ dẫn đến chất lượng gieo ươm của hạt giảm. Sau khi thu hái về, cho quả vào bao, ủ trong vài ba ngày để vỏ quả chín nhũn ra, đem chà xát và rửa thật sạch lớp thịt, đãi lấy hạt, rồi đem hong hạt nơi râm mát cho ráo nước và khô. Hình 2. Thu hái và chế biến hạt giống a. Hái chọn hạt; b. Ủ hạt trong bao tải; c. Đãi hạt 50 https://thuviensach.vn Hạt ba kích rất nhanh mất sức nảy mầm, khó bảo quản, sau khi chế biến hạt xong nên gieo ươm ngay. Chỉ trong trường hợp có điều kiện thì cất trữ hạt khô lạnh bằng cách lót vôi cục dưới hạt trong túi nilon, rồi cất trong tủ lạnh ở nhiệt độ 5oC. Với cách này cũng chỉ giữ được hạt trong vòng 6 tháng. 1.2. Gieo hạt Có thể gieo trên khay cát ẩm, trên luống, hoặc gieo thẳng vào bầu. Gieo vào khay: Trải một lớp cát ẩm (nắm có vết tay), dày 5cm trên khay làm bằng gỗ hoặc bằng tre nứa, rồi rắc hạt đều trên mặt cát. Đặt khay trong nhà sẽ giữ được ẩm, hạt mau nảy mầm hơn. Hằng ngày phun nước đủ ẩm. Hình 3. Gieo hạt trên khay Gieo trên luống: - Làm đất từ 1,5 - 2 tháng trước cho đất ải. Đất cần làm kỹ tơi mịn, nhặt hết rễ cây và cỏ dại. 51 https://thuviensach.vn Lên luống nổi cao 20cm, mặt luống bằng phẳng, rộng 1m và có gờ cao 3 - 5cm. - Bón lót bằng phân chuồng hoai 5kg/m2. Tuyệt đối không bón phân tươi. Sau đó đánh rạch ngang trên mặt luống, cự ly rạch cách nhau 15cm, sâu 3 - 5cm. Tưới nước nhẹ trên mặt luống rồi rắc hạt theo rạch, xong lấp đất bột kín hạt, tủ rạ hoặc cắm ràng ràng cho hạt gieo, tưới nước đủ ẩm. Hình 4. Gieo hạt trên luống Gieo thẳng vào bầu: Dùng vỏ bầu nilon có đường kính 5 - 7cm, chiều cao 12 - 15cm. Thành phần một bầu gồm 78% đất tơi nhỏ + 20% phân chuồng hoai + 2% supe lân (tính theo trọng lượng bầu). Đóng bầu xong xếp thành luống. Dùng que chọc lỗ sâu 2cm rồi gieo 3 - 4 52 https://thuviensach.vn hạt vào mỗi bầu, lấp kín đất, cắm ràng ràng che kín mặt bầu và tưới nước đủ ẩm. 1.3. Cấy cây Sau khi gieo khoảng 1,5 - 2 tháng thì hạt mọc đều, nếu gieo trong khay hoặc gieo trên luống thì nhổ cây mạ cấy vào bầu đã đóng sẵn. Dùng que chọc lỗ rồi đặt ngay ngắn cây mạ vào cho ngập đến cổ rễ, ấn nhẹ cho chặt rễ. Nếu gieo thẳng vào bầu thì nhổ tỉa giữ lại mỗi bầu 1 cây tốt nhất. Sau khi cấy cần cắm ràng ràng hoặc che phên cho mặt luống và tưới nước đủ ẩm. Hình 5. Cấy cây vào bầu 2. Tạo cây giống từ hom - Lấy hom ở thân cây mẹ 3 năm tuổi trở lên, lấy từ đoạn gốc lên đến hết phần bánh tẻ của thân, không lấy phần ngọn non. 53 https://thuviensach.vn - Chọn những đoạn thân hom có đường kính từ 3mm trở lên và có từ 1 - 3 lóng gồm 2 - 4 mắt. Mỗi đoạn hom cắt dài khoảng 25 - 35cm và tỉa bỏ hết lá. - Cắt hom đến đâu giâm đến đó. Nếu phải vận chuyển đi xa thì xếp hom vào hộp bẹ chuối, buộc chặt và đặt vào trong các bao tải đã nhúng nước. - Thời vụ giâm hom vào vụ xuân hoặc vụ thu. Cần chuẩn bị sẵn các luống nổi, đánh rạch sâu 10cm ngang trên mặt luống, rạch nọ cách rạch kia 30cm. Đặt hom vào rạch theo chiều nằm nghiêng 45o, hom nọ cách hom kia khoảng 5cm, rồi phủ đất mịn dày 2 - 3cm và lèn chặt. Hình 6. Hom giống a. Đoạn hom giống; b. Mặt cắt ngang đoạn hom Sau đó cắm ràng ràng hoặc che phên trên luống và tưới đủ ẩm. Chồi sinh trưởng sẽ nảy từ các đốt phía trên, thời gian nảy chồi và ra rễ của hom 54 https://thuviensach.vn khoảng 20 - 25 ngày. Cây hom giống được xuất vườn đem trồng khi chồi thứ cấp đạt chiều cao 20 - 25cm, có 5 - 6 cặp lá trở lên và rễ dài 5 - 7cm. Hình 7. Đặt hom vào rạch theo chiều nghiêng 45o 3. Chăm sóc cây giống Cây giống dù tạo ra bằng hạt hay bằng hom đều phải được chăm sóc chu đáo ngay từ khi gieo hạt (hoặc giâm hom) cho đến khi xuất vườn đem trồng. - Tưới đủ nước cho cây, thời gian đầu phải tưới hàng ngày vào lúc sáng sớm hoặc chiều tối. Khi cây đã mọc ổn định thì có thể cách 2 - 3 ngày tưới một lần. Lượng tưới cần đủ ẩm. - Định kỳ 7 - 10 ngày/lần, dùng bay làm cỏ phá váng để đất tơi xốp, thoáng khí. Khi cây có từ 3 cặp lá trở lên cần bón thúc bằng hỗn hợp 70 - 80% phân chuồng hoai + 20 - 30% supe lân. - Cây gieo từ hạt trong giai đoạn gieo ươm thường bị bệnh lở cổ rễ. Biện pháp phòng trừ là làm vệ sinh vườn thật tốt, không để nước đọng và 55 https://thuviensach.vn rác tồn, không được dùng phân tươi. Khi thấy cây bị bệnh xuất hiện phải nhổ bỏ và đốt hết ngay, đồng thời phun toàn diện mặt luống bằng thuốc Boócđô nồng độ 0,5% với liều lượng 1 lít/m2. - Cây con xuất vườn đạt: 6 - 7 tháng tuổi, cao 20 - 25cm, có 5 - 6 cặp lá. Sinh trưởng bình thường, không sâu bệnh. IV. KỸ THUẬT GÂY TRỒNG 1. Phương thức trồng 1.1. Trồng ba kích dưới tán rừng Rừng thứ sinh nghèo kiệt, rừng khoanh nuôi phục hồi, rừng trồng có độ tàn che 0,3 - 0,5 đều có thể trồng xen cây ba kích. Tùy theo hiện trạng thực bì của đối tượng rừng mà quyết định trồng theo hàng, theo ô hay theo đám. Hình 8. Ba kích trồng dưới tán rừng 56 https://thuviensach.vn 1.2. Trồng nơi đất trống Có thể trồng ba kích nơi đất trống sau nương rẫy, đất đồi còn tốt, nhưng cần phải gieo trước các loài cây che bóng như cốt khí, đậu triều, đậu ma... gieo vãi toàn diện hoặc gieo theo băng (Hình 9). Hình 9. Trồng ba kích trên nương có gieo cây che bóng 1.3. Trồng ba kích trong vườn hộ gia đình (Hình 10) Có thể trồng dưới tán các loại cây ăn quả như mít, nhãn, vải, na... Hình 10. Trồng ba kích trong vườn hộ gia đình, dưới tán cây ăn quả 57 https://thuviensach.vn 2. Kỹ thuật trồng, chăm sóc - Nơi đất bằng phải lên luống để tránh ngập úng làm thối rễ. Nơi đất dốc cần đào hố có kích thước 50 ⋅ 50 ⋅ 50cm, cự ly giữa các hố khoảng 2m. Bón lót 5kg phân chuồng hoai + 0,2kg supe lân hoặc 0,3kg phân NPK cho mỗi hố, dùng cuốc trộn đều phân với đất, lấp cho gần đầy hố. Đặt cây giống vào giữa hố, nếu vỏ bầu bằng nilon cần xé bỏ trước, lấp đất và lèn chặt, tránh làm vỡ bầu. - Thời vụ trồng vào vụ xuân hoặc vụ thu, chọn những ngày râm mát hoặc có mưa nhỏ. - Chăm sóc cây trong hai năm đầu mỗi năm 2 - 3 lần và từ năm thứ ba mỗi năm 1 - 2 lần. Nội dung chăm sóc là cuốc xới đất quanh khóm cây, nhặt cỏ dại và diệt bỏ những cây chèn ép. Năm thứ hai có thể bón bổ sung khoảng 3kg phân chuồng hoai, hoặc 0,3kg NPK cho mỗi gốc. - Ba kích là loài dây leo nên cần phải tạo giá đỡ cho cây leo lên. Trường hợp trồng dưới tán rừng thì có thể sử dụng giá đỡ tự nhiên là cây có sẵn hoặc cắm que ban đầu giúp cây leo lên giá đỡ tự nhiên. Trường hợp trồng nơi đất trống cần phải chôn các giá đỡ nhân tạo bằng cọc tre, gỗ,... cao 1 - 1,5m. V. THU HOẠCH VÀ CHẾ BIẾN - Bộ phận có giá trị nhất của cây ba kích là củ có hình xoắn như ruột gà. Theo kinh nghiệm dân 58 https://thuviensach.vn gian thì những củ có tuổi từ 5 năm trở lên và có màu tím là khai thác, sử dụng tốt. Đào lấy củ ba kích vào các tháng 12 và tháng 1, đây là thời kỳ cây ngừng sinh trưởng. Chú ý khi thu hoạch cần kết hợp lấy dây thân làm hom giống. - Củ thu hoạch về cần phân làm 3 loại. Loại A là củ có đường kính từ 1,2cm trở lên, loại B là loại củ có đường kính từ 0,8 - 1,1cm và loại C là những củ bé còn lại. Củ loại A và B có thể dùng để chế biến xuất khẩu, còn loại C thì chế biến tiêu dùng nội địa. Cách chế biến đơn giản là tước bỏ phần lõi cứng của củ rồi đem phơi khô để cất giữ lâu dài. 59 https://thuviensach.vn Chương V KỸ THUẬT TRỒNG QUẾ I. GIÁ TRỊ KINH TẾ Quế (Cinnamomum cassia Blume) là cây đa mục đích, có giá trị kinh tế cao. Đặc biệt là vỏ và tinh dầu quế là dược liệu quý, từ lâu đã trở thành hàng hoá tiêu thụ trong nước và xuất khẩu. Quả được dùng trong công nghiệp dược liệu và thực phẩm. Gỗ quế màu nâu nhạt, thớ thẳng mịn, được dùng để đóng đồ gia dụng thông thường. Hình 1. Một số sản phẩm từ cây quế a. Vỏ quế; b. Tinh dầu; c. Dược liệu; d. Đồ mộc 60 https://thuviensach.vn II. ĐIỀU KIỆN GÂY TRỒNG - Khí hậu: Nhiệt độ không khí bình quân năm 20 - 24oC, lượng mưa hàng năm trên 1.800mm, độ ẩm không khí lớn hơn 80%. - Đất đai: Trên các loại đất khác nhau (trừ đất kiềm, đất cát, đất ngập úng), thành phần cơ giới từ thịt nhẹ đến sét trung bình, độ dày tầng đất lớn hơn 50cm, ẩm nhưng thoát nước tốt, nhiều mùn và còn tính chất đất rừng. Độ cao so với mực nước biển từ 100 - 700m. - Trạng thái thực bì: Trạng thái thực bì thích hợp với việc trồng quế là các dạng rừng thứ sinh nghèo kiệt, rừng phục hồi, rừng nứa hoặc cây bụi có cây gỗ rải rác, đất sau 1 - 2 năm làm nương rẫy. Không trồng quế nơi đồi núi trọc, nơi chỉ còn thảm thực vật là cỏ, cây bụi thấp, hoặc cỏ tranh. III. KỸ THUẬT THU HÁI VÀ BẢO QUẢN HẠT GIỐNG 1. Nguồn giống Hạt giống được thu hái từ những cây mẹ ở trong rừng tự nhiên hoặc rừng trồng có các tiêu chuẩn sau đây: - Cây trên 10 tuổi đã có 2 vụ quả trở lên. - Sinh trưởng tốt có tán đều, cành lá xum xuê và chưa bị bóc vỏ, thân thẳng, cân đối. - Cây không bị sâu bệnh. - 1 kg hạt có khoảng 3.000 - 4.000 hạt. 61 https://thuviensach.vn - Tốt nhất là lấy giống từ rừng giống đã được chuyển hoá, cây lá nhỏ và giống tại chỗ. Hình 2. Cây quế chọn làm giống đạt tiêu chuẩn 2. Thu hái hạt giống - Thời gian thu hái hạt giống từ tháng 1 đến tháng 3, khi vỏ quả chuyển từ màu xanh sang màu tím sẫm. - Có thể thu hái bằng cách trèo cây hái quả hoặc dọn sạch dưới gốc cây mẹ trước mùa thu hoạch 1 tháng để nhặt quả rơi. Không chặt cành và cây để lấy quả. 62 https://thuviensach.vn 3. Chế biến và bảo quản hạt giống - Quả quế khi thu hái về được ủ từ 1 - 2 ngày để vỏ thịt ngoài mềm ra. Sau đó cho vào nước đãi bỏ vỏ thịt ngoài để lấy hạt, xong để ráo nước, hong hạt nơi thoáng mát, rồi đem gieo ngay hoặc cho vào bảo quản. - Nếu chưa gieo ngay thì bảo quản hạt bằng cát ẩm (kiểm tra cát đủ ẩm bằng cách nắm cát trong lòng bàn tay, khi thả tay ra còn in hình ngón tay trên nắm cát thì chứng tỏ cát vừa ẩm). Cứ hai phần cát trộn lẫn một phần hạt, tạo thành luống cao 20cm, trên phủ một lớp cát dày 3cm ở nơi thoáng mát, thường xuyên đảo hạt, mỗi ngày đảo 2 lần và bổ sung nước để giữ ẩm. Thời gian bảo quản không quá 30 ngày. Nếu có điều kiện nên bảo quản trong các kho lạnh với nhiệt độ ổn định 5 - 8oC. - Không phơi hạt ra ngoài nắng, không để hạt trên gác bếp và không để hạt trong các bao tải hoặc vun thành đống cao quá 20cm. Hình 3. Bảo quản hạt quế bằng cát ẩm 63 https://thuviensach.vn IV. KỸ THUẬT TẠO CÂY CON 1. Chọn vườn ươm - Vườn ươm gần nơi trồng và thuận tiện cho việc vận chuyển cây con. - Vườn ươm phải bằng phẳng, gần nguồn nước tưới, không bị úng ngập. Hình 4. Vườn ươm quế 2. Làm đất Trường hợp gieo hạt trên luống: - Đối với vườn ươm mới phải được dọn sạch cỏ, đánh bỏ gốc cây còn sót lại, cày bừa kỹ và phơi đất cho ải trước khi gieo 1 - 2 tháng. - Đất phải nhỏ và sạch cỏ mới tiến hành lên luống. Luống rộng 0,8 - 1m, dài 5 - 10m, cao 12 - 15cm, 64 https://thuviensach.vn gờ luống cao 5cm, rãnh luống rộng 40 - 50cm. Luống chạy theo hướng Đông - Tây. - Bón lót bằng phân chuồng hoai đã được sàng nhỏ. Lượng bón 2 - 4kg/m2, phân được trộn đều với lớp đất mặt ở độ sâu 5 - 10cm. - Dùng Benlát nồng độ 0,05% (5g thuốc pha trong 10 lít nước) phun đều cho 100m2 luống gieo để diệt trừ mầm bệnh. Hình 5. Kích thước luống gieo 65 https://thuviensach.vn 3. Tạo bầu - Hỗn hợp ruột bầu gồm: 95% đất tầng B + 4% phân chuồng đã ủ hoai + 1% phân NPK. - Vỏ bầu polyetylen, kích thước 7 ⋅ 11cm cho cây 1 năm và 12 ⋅ 18cm cho cây 2 năm, có dán đáy, đục lỗ. 4. Xử lý hạt Đãi sạch hạt, loại bỏ hạt thối, hạt lép sau đó ngâm hạt bằng nước ấm 30oC trong 3 tiếng, vớt ra để ráo nước rồi ngâm tiếp vào thuốc tím nồng độ 0,01% trong 15 phút. 5. Gieo hạt - Hong hạt ráo nước rồi đem gieo, khi gieo rải hạt đều trên mặt luống với số lượng 1kg/m2, dùng cát mịn phủ kín hạt, thường xuyên tưới phun đủ ẩm cho luống gieo đến khi hạt nảy mầm dài 1cm đem cấy vào bầu. Thao tác cấy cây: Cắm que vào bầu, đặt mầm rễ vào lỗ sau đó lấp hạt dày 0,5 - 1cm. - Có thể áp dụng gieo hạt trực tiếp vào Hình 6. Cấy hạt vào bầu bầu: sau khi đã xử lý bằng thuốc tím, ủ hạt trong bao vải, mỗi ngày rửa chua 1 - 2 lần, khi hạt nứt nanh thì gieo vào mỗi bầu 1 hạt, lấp đất dày 0,5cm. 66 https://thuviensach.vn 6. Chăm sóc cây con - Cần phải che bóng cho cây con từ 1 - 3 tháng đầu, mức độ che bóng 70 - 80%, tránh ánh sáng. - Cây con từ 3 - 6 tháng tuổi, cần che bóng khoảng 40 - 50%. - Sau tháng thứ bảy thì giảm mức che bóng xuống 20 - 25% và trước lúc trồng 1 tháng thì dỡ bỏ toàn bộ giàn che. Giàn che được làm bằng nứa đập giập hoặc lưới nilon sẫm màu. - Trong khoảng 15 ngày đầu, sau khi gieo hạt vào bầu phải tưới nước đều đặn và luôn giữ ẩm cho luống cây. Sau một tháng tiến hành nhổ cỏ, phá váng trên mặt bầu. - Bón phân thúc cho cây bằng phân chuồng hoai, từ tháng thứ tư về sau có thể tưới thêm NPK nồng độ 0,5% (tưới 2 - 3 lít/m2). - Phân loại cây con để tiện chăm sóc cây chưa đủ tiêu chuẩn và đảo bầu để tránh rễ cây đâm xuống đất. Hình 7. Giàn che vườn ươm quế 67 https://thuviensach.vn 7. Phòng trừ sâu bệnh trong vườn ươm Cần đề phòng bệnh lở cổ rễ, bệnh thường xuất hiện vào giai đoạn cây con 2 - 5 tháng tuổi, thời kỳ độ ẩm cao, mưa nhiều, bệnh có thể làm cho cây con chết hàng loạt. Biện pháp phòng trừ là dùng Boócđô nồng độ 1%, định kỳ 15 ngày phun 1 lần hoặc dùng Benlát nồng độ 0,05%, phun 1 lít/2m2. 8. Tiêu chuẩn cây con đem trồng ⑩ Nếu trồng tập trung, cây con cần đạt: - Tuổi cây từ 9 - 12 tháng. - Chiều cao cây: 25 - 35cm. - Đường kính cổ rễ: 0,4 - 0,5cm. - Cây sinh trưởng bình thường, không bị sâu bệnh. ⑩ Nếu trồng phân tán trong các vườn hộ gia đình, cây con đem trồng phải đạt tiêu chuẩn: - Tuổi cây: 18 - 24 tháng. - Chiều cao cây: 50 - 60cm. - Đường kính cổ rễ: 0,6 - 0,8cm. - Cây sinh trưởng bình thường, không bị sâu bệnh. ⑩ Nếu trồng xen cây ăn quả thì tốt nhất trồng cây con 2 năm tuổi. V. KỸ THUẬT TRỒNG 1. Phương thức trồng - Trồng quế dưới tán rừng nghèo kiệt hoặc 68 https://thuviensach.vn rừng mới phục hồi sau nương rẫy có độ tàn che 0,3 - 0,4. Mật độ trồng 1.000 - 2.500 cây/ha, sau 2 - 4 năm chặt dần các cây gỗ tạp kém giá trị để cho quế phát triển (Hình 8a). - Trồng quế theo phương thức nông - lâm kết hợp (Hình 8b, 8c): + Quế + lúa nương + Quế + sắn (hoặc ngô) - Trồng quế kết hợp với cây ăn quả hoặc cây cải tạo đất như: đậu triều, cốt khí trong các vườn hộ gia đình (Hình 8d). Hình 8. Phương thức trồng quế a. Trồng quế dưới tán rừng; b, c. Trồng quế theo phương thức nông - lâm kết hợp; d. Trồng quế kết hợp với cây ăn quả. 69 https://thuviensach.vn 2. Xử lý thực bì - Nếu trồng dưới tán rừng thì phải luỗng phát toàn bộ dây leo, cỏ dại, gốc tre nứa và điều chỉnh độ tàn che của cây gỗ, cây tái sinh khoảng 0,3 - 0,4. Nếu trồng theo băng phải phát dọn theo băng và xử lý tán rừng thích hợp. - Nếu trồng theo phương thức nông - lâm kết hợp và xen cây ăn quả thì thực bì phải phát trắng và dọn sạch. 3. Làm đất - Đào hố: Kích thước 40 ⋅ 40 ⋅ 40cm, khi đào chú ý để riêng lớp đất mặt một bên phía trên dốc, chặt đứt toàn bộ rễ cây có trong lòng hố. Hoàn thành việc đào hố trước khi trồng 1 tháng. Hình 9. Cuốc hố trồng quế - Lấp hố: Trước khi trồng 15 ngày tiến hành lấp toàn bộ lớp đất mặt xuống hố. Trong trường hợp trồng quế thâm canh cần bón lót thêm khoảng 1kg 70 https://thuviensach.vn phân chuồng, phân xanh hoặc 50 - 100g NPK cho mỗi hố trồng. 4. Thời vụ trồng - Đối với các tỉnh phía Bắc (từ Thừa Thiên Huế trở ra), trồng quế vụ xuân vào tháng 2, 3; vụ thu vào tháng 8, 9. - Đối với các tỉnh phía Nam (từ Quảng Nam trở vào), thời vụ trồng quế bắt đầu vào mùa mưa (tháng 9 - 12). 5. Kỹ thuật trồng Rạch bỏ túi bầu nilon, đặt bầu cây ngay ngắn trong lòng hố, vun đất nhỏ lấp xuống quanh bầu, dùng bàn tay hoặc chân dậm nhẹ phần đất mới lấp phía ngoài. Vun đất xung quanh gốc cây mới trồng cao hơn mặt đất tự nhiên 5 - 10cm. 6. Chăm sóc cây trồng - Rừng quế mới trồng cần chăm sóc trong 5 năm liền. - Nếu trồng theo phương thức nông - lâm kết hợp thì khi chăm sóc cây nông nghiệp kết hợp chăm sóc cho cây quế, tối thiểu 1 năm chăm sóc 2 lần. - Nếu trồng quế dưới tán rừng thì từ năm thứ nhất đến năm thứ ba chăm sóc mỗi năm 2 lần, từ năm thứ tư trở đi chăm sóc mỗi năm 1 lần. - Nếu có điều kiện thì trong quá trình chăm 71 https://thuviensach.vn sóc kết hợp bón phân cho cây quế, lượng bón từ 50 - 100g NPK/lần. Nội dung chăm sóc bao gồm: + Xới rộng quanh gốc 1m. Phát dây leo, cỏ dại, cây bụi lấn át cây trồng. + Điều chỉnh tàn che cho phù hợp. Hình 10. Chăm sóc quế 7. Phòng trừ sâu bệnh Quế thường xuất hiện loài sâu ăn lá, sâu đo, sâu đục thân và bệnh đốm nâu trên thân cây quế. Cần dùng các biện pháp diệt trừ sâu ăn lá (nếu có) bằng dung dịch Trebon nồng độ 0,2% phun trực tiếp lên thân lá hoặc dùng bẫy bướm đối với sâu đục thân. 8. Nuôi dưỡng và tỉa thưa - Từ năm thứ tám trở đi, cây quế bắt đầu ổn 72 https://thuviensach.vn định về chiều cao và sinh trưởng mạnh về đường kính, cần phải điều chỉnh mật độ vừa phải để ánh sáng có thể lọt vào rừng làm cho cây to, vỏ dày. - Công tác tỉa thưa giai đoạn đầu tiến hành 2 - 3 năm một lần. Đến năm thứ tám mật độ còn khoảng 800 cây/ha. Từ năm thứ 20 trở đi mật độ chỉ để lại khoảng 500 cây/ha. 73 https://thuviensach.vn Chương VI KỸ THUẬT TRỒNG THẢO QUẢ DƯỚI TÁN RỪNG I. GIÁ TRỊ KINH TẾ - Hạt thảo quả có hàm lượng tinh dầu 1 - 1,5%, vị cay, dùng làm gia vị ăn liền với thịt, cá. Nó còn được dùng trong sản xuất bánh kẹo. - Thảo quả là một loại dược liệu, để chữa bệnh đau bụng, đầy trướng, đau ngực, ỉa chảy, lá lách to và trị cả bệnh sốt rét. Nó cũng dùng để chữa ho, hôi miệng, đau răng, viêm lợi... - Hiện nay, thảo quả được sử dụng nhiều trong nước và xuất khẩu. Ở nước ta, hàng năm sản xuất được 300 tấn thảo quả. Riêng tỉnh Lào Cai đã sản xuất tới 200 tấn thảo quả khô/năm. - Giá thảo quả khô khoảng 35.000 - 40.000 đ/kg ở thị trường trong nước, nhưng từ năm 2000 giá thảo quả khô trên thị trường trong nước tăng vọt lên 120.000 - 150.000đ/kg do nhu cầu xuất khẩu tăng. - Trồng thảo quả dưới tán rừng có thể cho năng suất từ 2.000 - 2.500kg quả tươi/ha/năm. 74 https://thuviensach.vn II. ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI - Thảo quả là một loài cây thân thảo sống lâu năm mọc thành bụi thuộc họ gừng, cao 2 - 3m. Thân ngầm mọc ngang, có nhiều đốt, đường kính to tới 2,5 - 4cm. Hình 1. Hoa, quả thảo quả a. Cây mang hoa; b. Quả - Lá mọc sole, có cuống hoặc không, bẹ lá có khía dọc, phiến lá dài 70cm, rộng 20cm, nhẵn, mặt trên màu lục sẫm, mặt dưới nhạt hơn. - Cụm hoa dạng bông mọc từ gốc, dài 13 - 20cm, hoa màu đỏ nhạt. 75 https://thuviensach.vn - Quả hình trứng, màu đỏ sẫm, đường kính 2 - 3cm, chia thành 3 ô, mỗi ô có khoảng 7 hạt. Hạt có áo hạt và có mùi thơm, hình tháp dẹt. Thảo quả ra hoa tháng 5 - 7, có quả vào tháng 8 - 12. III. PHÂN BỐ Giống như sa nhân, thảo quả là một loài cây dược liệu thân thảo, ưa bóng, mọc tự nhiên dưới tán rừng tự nhiên. Nhưng cây thảo quả chỉ phân bố ở vùng núi cao trung bình và núi cao ở miền Bắc, có độ cao trên mặt biển khoảng 1.000 - 2.000m. Ở Việt Nam, thảo quả phân bố tự nhiên ở các vùng núi cao như Sa Pa, Bát Xát (Lào Cai), Mù Cang Chải (Yên Bái), Hoàng Su Phì (Hà Giang), một số vùng thuộc tỉnh Lai Châu và biên giới phía Bắc. Hiện nay, ở Phong Thổ (Lai Châu) nhân dân đã khoanh nuôi, bảo vệ và phát triển được 200ha rừng dẻ, dưới tán rừng là tầng thảm tươi thảo quả. IV. ĐIỀU KIỆN NƠI TRỒNG - Cây thảo quả ưa khí hậu á nhiệt đới ẩm - ẩm ướt, cận nhiệt đới, có nhiệt độ trung bình từ 15 - 20oC với lượng mưa trên 2.000mm/năm, độ ẩm không khí cao, thuộc dạng ẩm ướt. 76 https://thuviensach.vn Hình 2. Thảo quả trồng dưới tán rừng - Thảo quả cũng chịu được tuyết và băng giá trong một thời gian ngắn của khí hậu mùa đông ở vùng núi cao. - Đất đai thích hợp với cây thảo quả là loại đất màu mỡ, nhiều mùn, giàu đạm, đất có phản ứng chua, ẩm quanh năm, tầng đất trung bình hoặc dày, thịt pha cát, xốp, thấm nước nhanh, thoát nước. - Thảo quả mọc nhiều ở những nơi gần khe suối, không khí mát - ẩm nhưng không chịu được đất úng nước. - Thảo quả là cây ưa bóng, luôn cần có độ tàn che 0,4 - 0,7. Những nơi bị nắng trống trải, lá thảo 77 https://thuviensach.vn quả bị vàng và chết nhiều. Vì vậy, có thể trồng xen thảo quả dưới tán rừng tự nhiên và rừng trồng. Thân ngầm và rễ thảo quả phân bố tập trung ở tầng đất mặt từ 0 - 20cm. - Thảo quả ưa ẩm, kém chịu nóng, chịu được khí hậu giá lạnh có sương muối và có nhu cầu cao về chất khoáng dinh dưỡng, đặc biệt là đạm, kali. V. KỸ THUẬT GÂY TRỒNG 1. Tạo giống 1.1. Giống bằng thân ngầm - Chọn những cây từ 1 - 2 tuổi, trưởng thành trong các bụi cây đã ra hoa. - Đào lấy thân ngầm dài từ 7 - 10cm, đường kính từ 2,7 - 5cm; thân ngầm phải có 2 - 3 mắt (chồi ngủ) còn tươi. Chặt bớt phần thân khí sinh, chỉ để đoạn dài 35 - 45cm. Hình 3. Đoạn thân ngầm kèm với đoạn thân khí sinh để làm giống 78 https://thuviensach.vn