🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Sổ tay cây thuốc và vị thuốc đông y Ebooks Nhóm Zalo Sổ tay CÂY THUỐC VÀ VỊ THUỐC ĐÔNG Y *TÀI LIỆU SƯU TẦM* Sƣu tầm và biên soạn : Lê Đình Sáng Trƣờng Đại Học Y Khoa Hà Nội Email : [email protected] Trang web : http://ykhoaviet.tk Điện thoại : 0947040443 Ngày hoàn thành : 30-05-2010 LỜI NÓI ĐẦU Cuốn sách này nằm trong quyển sách lớn Bách Khoa Y Học 2010 do Lê Đình Sáng sưu tầm,tổng hợp, dịch và soạn ebook , kế tiếp các phiên bản năm 2009 . Do nhu cầu tra cứu mang tính chất chuyên môn nên Bách Khoa Y Học 2010 sẽ được tách thành các cuốn nhỏ hơn để giảm thiểu dung lượng và đáp ứng tốt hơn nhu cầu của bạn đọc . “Sổ tay cây thuốc và Vị thuốc Đông Y” là tài liệu tôi sưu tầm và tổng hợp từ một số cuốn sách về Đông Y như Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển, Đông Dược học Thiết Yếu, Hòa Hán Dược Khảo, Việt Nam dược điển, Dược Tài Học, Thiên Gia Diệu Phương, Đông Dược Học Thiết Yếu, Phương Pháp Bào Chế Đông Dược, Trung Dược Đại Từ Điển, Độc Lý Dữ Lâm Sàng, Y Học Khải Nguyên, Dược Tính Luận,… và một số trang web như Kỳ Bá Linh, Y học cổ truyền, Từ Điển Đông Dược của Bác sĩ-Lương Y Hoàng Duy Tân,… Mỗi loại cây thuốc vị thuốc đều có ảnh minh họa, nói rõ nguồn gốc xuất xứ, tên gọi khác, tên Khoa học,tên Việt Nam, Dược tính,cách Bào chế,Thành phần hóa học, tác dụng Dược lý,tác dụng và chủ trị, liều dùng, thận trọng, chống chỉ định,bàn luận,… Cuốn sách này được biên soạn với mục đích duy nhất là chia sẻ tài liệu học tập,tham khảo cho các sinh viên Y và Nhân viên Y Tế, cũng như cho bất cứ ai có niềm say mê nghiên cứu về Y Học cổ truyền Việt Nam. Tôi không chịu bất cứ trách nhiệm nào đối với việc áp dụng hoặc trích dẫn thông tin trong cuốn sách này gây ảnh hưởng đến sức khỏe, tiền bạc, sinh mệnh, uy tín,danh dự ,…của bất cứ ai . Nghiêm cấm mọi hành vi lợi dụng, chỉnh sửa, sao chép , mua bán cuốn sách này dưới bất cứ hình thức nào, bằng bất cứ phương tiện nào. Nội dung của cuốn sách này có thể được cập nhật hoặc sửa đổi mà không cần thông báo trước. Không được tự ý áp dụng thông tin trong sách để chẩn đoán và điều trị bệnh. Cuối cùng xin cám ơn bạn đã đọc những dòng này, nếu bạn đã sẵn sàng và chấp nhận điều khoản sử dụng , xin mời bạn xem tiếp những trang sau. Bạn có thể tải các cuốn sách Y học khác do tôi sưu tầm và biên soạn : Bách Khoa Y học,Triệu chứng học Nội Khoa,Tâm thần học,… Tất cả đều có trên website của tôi tại http://ykhoaviet.tk . Chúc bạn luôn dồi dào sức khỏe,thành công và hạnh phúc. Hà Nội, Ngày 30/5/2010 Lê Đình Sáng Mục lục tra cứu : A GIAO................................................................................................................................................ 5 AN NAM TỬ..................................................................................................................................... 13 AN TỨC HƢƠNG............................................................................................................................. 15 ANH TÚC XÁC ................................................................................................................................ 19 BA CHẼ............................................................................................................................................. 23 BA GẠC ............................................................................................................................................ 25 BA KÍCH THIÊN .............................................................................................................................. 28 BA LA MẬT...................................................................................................................................... 36 BA TIÊU............................................................................................................................................ 37 BA ĐẬU ............................................................................................................................................ 41 BÁ TỬ NHÂN................................................................................................................................... 48 BÁCH BỘ.......................................................................................................................................... 51 BÁN CHI LIÊN ................................................................................................................................. 58 BÁN HẠ ............................................................................................................................................ 59 BÍ ĐAO.............................................................................................................................................. 69 BÍ ĐỎ................................................................................................................................................. 72 BẠC HÀ ............................................................................................................................................ 78 BẠCH BIỂN ĐẬU ............................................................................................................................ 84 BẠCH CHỈ ........................................................................................................................................ 90 BẠCH CƢƠNG TẰM ....................................................................................................................... 98 BẠCH CẬP...................................................................................................................................... 104 BẠCH GIỚI TỬ .............................................................................................................................. 112 BẠCH HOA XÀ.............................................................................................................................. 116 BẠCH HOA XÀ THIỆT THẢO...................................................................................................... 123 BẠCH HẠC..................................................................................................................................... 128 BẠCH PHÀN................................................................................................................................... 129 BẠCH THƢỢC ............................................................................................................................... 132 BẠCH TRUẬT ................................................................................................................................ 140 BẠCH TRUẬT ................................................................................................................................ 150 BẠCH VI......................................................................................................................................... 160 BẠCH ĐẦU ÔNG ........................................................................................................................... 163 BẠCH ĐẬU KHẤU ........................................................................................................................ 166 BẠCH ĐỒNG NỮ........................................................................................................................... 170 BỐI MẪU ........................................................................................................................................ 172 BỒ CÔNG ANH.............................................................................................................................. 178 BỒ CÔNG ANH NAM.................................................................................................................... 182 BỒ HOÀNG .................................................................................................................................... 187 CAM THẢO .................................................................................................................................... 192 CAM TOẠI...................................................................................................................................... 207 CAN KHƢƠNG............................................................................................................................... 211 CAO LƢƠNG KHƢƠNG ............................................................................................................... 216 CHI TỬ............................................................................................................................................ 220 CHỈ THỰC ...................................................................................................................................... 227 CHỈ XÁC......................................................................................................................................... 232 CÀ DÁI DÊ ..................................................................................................................................... 238 CÁP GIỚI ........................................................................................................................................ 241 CÁT CÁNH ..................................................................................................................................... 246 CÁT CĂN ........................................................................................................................................ 252 CÂU KỶ TỬ.................................................................................................................................... 261 CÚC HOA........................................................................................................................................ 269 DI ĐƢỜNG...................................................................................................................................... 275 DIÊN HỒ SÁCH.............................................................................................................................. 277 DIỆP HẠ CHÂU.............................................................................................................................. 282 DÂM DƢƠNG HOẮC .................................................................................................................... 284 DẠ GIAO ĐẰNG ............................................................................................................................ 290 DẠ MINH SA.................................................................................................................................. 292 HÀ THỦ Ô....................................................................................................................................... 295 HÀ.................................................................................................................................................... 306 HOÀNG BÁ .................................................................................................................................... 307 HOÀNG CẦM................................................................................................................................. 317 HOÀNG KỲ .................................................................................................................................... 325 HOÀNG LIÊN................................................................................................................................. 339 HOÀNG TINH................................................................................................................................. 349 HOÈ HOA........................................................................................................................................ 353 HOẮC HƢƠNG............................................................................................................................... 359 HUYỀN SÂM.................................................................................................................................. 364 HY THIÊM THẢO.......................................................................................................................... 372 HƢƠNG NHU ................................................................................................................................. 378 HƢƠNG PHỤ TỬ ........................................................................................................................... 384 HẢI PHIÊU TIÊU............................................................................................................................ 392 HẢI SÂM......................................................................................................................................... 397 HẬU PHÁC ..................................................................................................................................... 402 HỒ ĐÀO.......................................................................................................................................... 411 HỒNG HOA .................................................................................................................................... 413 HỔ CỐT........................................................................................................................................... 419 KHIÊN NGƢU TỬ.......................................................................................................................... 425 KHIẾM THỰC ................................................................................................................................ 428 KHOẢN ĐÔNG HOA..................................................................................................................... 431 KHƢƠNG HOẠT............................................................................................................................ 435 KHẾ ................................................................................................................................................. 438 KHỔ QUA ....................................................................................................................................... 440 KHỔ SÂM ....................................................................................................................................... 442 KIM ANH TỬ.................................................................................................................................. 448 KIM NGÂN ..................................................................................................................................... 450 KIM TIỀN THẢO............................................................................................................................ 457 KINH GIỚI...................................................................................................................................... 461 KÊ HUYẾT ĐẰNG ......................................................................................................................... 467 KÊ NỘI KIM ................................................................................................................................... 470 LAI PHỤC TỬ................................................................................................................................. 474 LAI PHỤC TỬ................................................................................................................................. 478 LINH DƢƠNG GIÁC...................................................................................................................... 482 LIÊN KIỀU...................................................................................................................................... 487 LONG NHÃN NHỤC...................................................................................................................... 492 LONG NÃO..................................................................................................................................... 496 LONG ĐỞM THẢO ........................................................................................................................ 500 LÔ CĂN........................................................................................................................................... 504 LÔ HỘI........................................................................................................................................... 505 LỆ CHI HẠCH ................................................................................................................................ 510 LỘC GIÁC....................................................................................................................................... 514 LỘC NHUNG .................................................................................................................................. 515 MA HOÀNG.................................................................................................................................... 521 MẠCH MÔN ................................................................................................................................... 528 MỘC HƢƠNG................................................................................................................................. 533 ĐẠI PHÚC BÌ.................................................................................................................................. 539 NGÔ THÙ DU................................................................................................................................. 543 NGŨ GIA BÌ.................................................................................................................................... 545 NGŨ VỊ TỬ..................................................................................................................................... 547 NGƢ TINH THẢO.......................................................................................................................... 550 NHỤC THUNG DUNG................................................................................................................... 551 PHỤ TỬ........................................................................................................................................... 556 SƠN TRA ........................................................................................................................................ 561 SỬ QUÂN TỬ............................................................................................................................... 565 THIÊN MÔN ................................................................................................................................... 570 THÔNG BẠCH ............................................................................................................................... 575 THĂNG MA.................................................................................................................................... 576 THƢƠNG TRUẬT .......................................................................................................................... 580 THẠCH CAO .................................................................................................................................. 586 THẢO QUẢ..................................................................................................................................... 590 THỎ TY TỬ .................................................................................................................................... 593 THỤC ĐỊA HOÀNG ....................................................................................................................... 597 TOAN TÁO NHÂN......................................................................................................................... 602 TRẠCH TẢ...................................................................................................................................... 606 TRẦN BÌ.......................................................................................................................................... 611 TÂN DI............................................................................................................................................ 615 TẮC KÈ (CÁP GIỚI) ...................................................................................................................... 616 UẤT KIM ........................................................................................................................................ 618 VIỄN CHÍ........................................................................................................................................ 623 VỪNG ĐEN..................................................................................................................................... 629 XUYÊN KHUNG ............................................................................................................................ 632 XẠ CAN .......................................................................................................................................... 641 ÍCH MẪU ........................................................................................................................................ 645 ÁC TI SÔ...................................................................................................................................... 653 ÍCH TRÍ........................................................................................................................................... 655 Ô DƢỢC.......................................................................................................................................... 659 Ô MAI.............................................................................................................................................. 664 Ý DĨ ................................................................................................................................................. 668 ĐÀO NHÂN .................................................................................................................................... 673 ĐƠN BÌ............................................................................................................................................ 680 ĐẠI HOÀNG................................................................................................................................... 686 ĐẠI KÍCH........................................................................................................................................ 697 ĐẠI KẾ............................................................................................................................................ 702 ĐẠI TÁO ......................................................................................................................................... 707 ĐẢNG SÂM .................................................................................................................................... 714 ĐỊA CỐT BÌ .................................................................................................................................... 723 ĐỊA DU............................................................................................................................................ 729 ĐỊA LONG ...................................................................................................................................... 732 ĐỊA PHỦ TỬ................................................................................................................................... 740 ĐỖ TRỌNG..................................................................................................................................... 742 ĐỘC HOẠT..................................................................................................................................... 749 PHẦN NỘI DUNG A GIAO - Xuất Xứ: Sách Bản Kinh. - Tên Khác: A giao nhân, A tỉnh giao, A tỉnh lƣ bì giao, Bồ hoàng sao A giao (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển), Bì giao, Bồn giao, Hiển minh bả, Ô giao, Phó tri giao, Phú bồn giao (Hòa Hán Dƣợc Khảo), Cáp sao a giao, Châu a giao, Hắc lƣ bì giao, Sao a giao, Sao a giao châu, Thanh a giao, Thƣợng a giao, Trần a giao (Đông Dƣợc học Thiết Yếu), Lƣ bì giao (Thiên Kim). - Tên Khoa Học: Colta Asini, Gelantinum Asini, Gelantina Nigra. - Mô Tả: A giao là keo chế từ da con lừa (Equus Asinus L.). Thƣờng A giao đƣợc làm dƣới dạng miếng keo hình chữ nhật, dài 6cm, rộng 4cm, dầy 0,5cm, mầu nâu đen, bóng, nhẵn và cứng. Khi trời nóng thì mềm, dẻo, trời khô thì dòn, dễ vỡ, trời ẩm thì hơi mềm. Mỗi miếng nặng khoảng 20g. vết cắt nhẵn, mầu nâu đen hoặc đen, bóng, dính (Dƣợc Tài Học). - Bào Chế: a - Theo Trung Quốc. * Chọn loại da gìa, dầy, lông đen. Vào mùa đông - xuân (khoảng tháng 2 -3 hàng năm, lấy da lừa ngâm vào nƣớc 2-5 ngày cho mềm ra rồi cạo lông, cắt thành từng miếng mỏng (để nấu cho dễ tan) . Nấu 3 ngày 3 đêm, lấy nƣớc cũ ra, thay nƣớc mới, làm nhƣ vậy 5-6 lần để lấy hết chất keo của da lừa. Lọc qua rây bằng đồng có lỗ nhỏ rồi khuấy với nƣớc lọc có ít phèn chua, chờ vài giờ sau cho các tạp chất lắng xuống, gạn lấy 1 lớp nƣớc trong ở trên và cô đặc lại. Trƣớc khi lấy ra chừng 2 giờ thì thêm đƣờng và rƣợu vào (cứ 600g da lừa thêm 4 lít rƣợu và 9kg đƣờng), nửa giờ trƣớc khi lấy ra lại thêm dầu đậu nành cho đỡ dính (600kg thêm 1kg dầu). Đổ ra,để nguội, cắt thành phiến dài 10cm, rộng 4-4.5cm, dầy 0.8 - 1.6cm (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). * Sao Với Cáp Phấn: Lấy chừng 1kg bột Cáp phấn cho vào chảo rang cho nóng rồi bỏ các miếng A giao vào rang cho đến khi A giao nở dòn không còn chỗ cứng nữa thì dùng rây ray bỏ bột Cáp phấn đi (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). * Sao Với Bồ Hoàng: Cho Bồ hoàng vào chảo, rang nóng rồi cho A giao xắt mỏng vào, rang cho đến khi A giao nở dòn thì bỏ Bồ hoàng đi (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). * Ngâm với rƣợu hoặc nấu với nƣớc cho tan ra (Đông Dƣợc Học Thiết Yếu). b- Theo Việt Nam: Lấy khăn vải sạch lau cho hết bẩn, thái nhỏ bằng hạt bắp, cho vào chảo, sao với bột Cáp phấn hoặc Mẫu lệ (20%) cho phồng đều (Phƣơng Pháp Bào Chế Đông Dƣợc). - Thành Phần Hóa Học: + Trong A giao chủ yếu là chất keo (Collagen). Khi thủy phân Collagen sẽ cho ra các Axit Amin bao gồm: Lysin 10%, Acginin 7%, Histidin 2%, Xystin 2%, Glycin 2%. Lƣợng Nitơ toàn phần là 16.43 - 16.54% , Can xi 0.079 - 0,118%, Sunfua 1,10 - 2,31%, độ tro 0,75 - 1,09% (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). + Glycine, Proline, Glutamic acid, Alanine, Arginine, Asparíc acid, Lysine, Phenylalanine, Serine, Histidine, Cysteine, Valine, Methionine, Isoleucine, Leucine, Tyrosine, Trytophan, Hydroxyproline, Threonine (Lƣu Lƣơng Sơ, Trung Thành Dƣợc Nghiên Cứu 1983, (1): 36). - Tác Dụng Dược Lý: 1+ Tác Dụng Tạo Máu: Rút máu của chó để gây thiếu máu rồi chia làm 2 lô, 1 lô dùng A giao, 1 lô không dùng A giao. Lô dùng A giao: dùng dung dịch A giao (30g/ 1 lít) rót vào bao tử chó. Sau đó xét nghiệm hồng cầu và các yếu tố khác của máu thấy A giao làm tăng nhanh lƣợng hồng cầu và các sắc tố của máu (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). 2+ Tác Dụng Đối Với Chứng Loạn Dƣỡng Cơ Dần Dần: Cho chuột bạch ăn theo 1 chế độ đặc biệt để gây loạn dƣỡng cơ dần dần: nhẹ thì què, nặng thì tê liệt không đi đứng đƣợc . Sau đó cho ăn dung dịch A giao thì sau hơn 100 ngày, đa số các con vật hết các triệu chứng tê liệt (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). 3- Tác Dụng Chống Choáng: Gây choáng đối với mèo rồi dùng dung dịch A giao 5% thêm muối (để gây đẳng trƣơng và kiềm hóa), lọc, nấu sôi khoảng 30-40 phút, đợi nhiệt độ hạ xuống 38o thì tiêm từ từ vào tĩnh mạch thấy huyết áp trở lại bình thƣờng và con vật đƣợc cứu sống (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). 4- Ảnh Hƣởng Chuyển Hoá Đối Với Chất Canxi: Cho chó uống dung dịch A giao đồng thời cho ăn Canxi Carbonat, thấy lƣợng Can xi trong huyết thanh tăng cao. Cho uống dung dịch A giao khả năng đông máu không tăng nhƣng nếu tiêm dung dịch 5% A giao đã tiệt trùng thì khả năng đông máu tăng (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). 5- Tác Dụng Chống Ngất: Tinh chất A giao chế thành dịch có tác dụng chống chảy máu, ngất. Tiêm 5-6% dung dịch A giao (8ml/kg) có tác dụng làm cho huyết áp thấp tăng lên (Trung Dƣợc Dƣợc Lý, Độc Lý Dữ Lâm Sàng). 6- Tác dụngchuyển hóa tế bào Lympho: A giao có tác dụng chuyển hóa tế bào Lympho. A giao dùng chung với bài Phúc Phƣơng Nhân Sâm Thanh Phế Thang có tác dụng nâng cao sự chuyển hóa tế bào Lympho nơi ngƣời bị mụn nhọt sƣng (Trung Dƣợc Dƣợc Lý, Độc Lý Dữ Lâm Sàng). + Tác dụng cầm máu: Có thể do tác dụng tăng Canxi máu, giữ đƣợc sự cân bằng eủa Canxi (Trung Dƣợc văn Kiện Trích Yếu 1965, (304) nhƣng chỉ với chảy máu nhẹ, không có tác dụng đối với chảy máu nặng (Trung Dƣợc Ứng Dụng Lâm Sàng). + A giao có tác dụng chuyển dạng Lympho bào đối với nguời khỏe (Trung Dƣợc Học) + Cho chó uống A giao làm cho Canxi huyết thanh tăng trên 10% nhƣng thời gian máu đông không thay đổi. Nếu tiêm dung dịch 5% A giao đã tiệt trùng thì khả năng đông máu tăng (Trung Dƣợc Học). + A giao cũng có tác dụng nhuận trƣờng (Trung Dƣợc Dƣợc Lý, Độc Lý Dữ Lâm Sàng). - Tính Vị: + Vị ngọt, tính bình (Bản Kinh). +Vị hơi ấm, không độc (Biệt Lục). +Vị nhạt tính bình (Y Học Khải Nguyên) . + Vị ngọt, cay, tính bình (Thang Dịch Bản Thảo). - Quy Kinh: +Vào kinh Thủ Thái dƣơng Tam tiêu, Túc Thiếu âm Thận và Túc Quyết âm Can (Thang Dịch Bản Thảo). +Vào kinh Thủ Thiếu âm Tâm, Túc Thiếu âm Thận và Túc Quyết âm Can (Bản Thảo Hối Ngôn). + Vào kinh Can, Phế, Thận, Tâm (Bản Thảo Cầu Chân). +Vào 3 kinh Can, Phế, Thận (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). - Tác Dụng, Chủ Trị: + Ích khí, an thai.Trị lƣng, bụng đau, tay chân đau nhức, lao nhọc gây ra chứng giống nhƣ sốt rét, rong huyết, mất ngủ (Bản Kinh). + Dƣỡng Can khí. Trị bụng dƣới đau, hƣ lao, gầy ốm, âm khí không đủ, chân đau không đứng đƣợc (Biệt Lục). + Làm mạnh gân xƣơng, ích khí, chỉ lỵ (Dƣợc Tính Luận). + Trị đại phong (Thiên Kim). + Tiêu tích.Trị các chứng phong độc, khớp xƣơng đau nhức, giải độc rƣợu (Thực Liệu Bản Thảo). + Trị các chứng phong, mũi chảy nƣớc, nôn ra máu, tiêu ra máu, lỵ ra máu, băng trung, đới hạ (Nhật Hoa Tử Bản Thảo). + Hòa huyết, tƣ âm, trừ phong, nhuận táo, lợi tiểu tiện, điều đại trƣờng. Trị nôn ra máu, chảy máu cam, tiểu buốt, tiểu ra máu, tiêu ra máu, lỵ, phụ nữ bị các chứng về huyết gây ra đau, huyết khô, kinh nguyệt không đều, không có con, đới hạ, các chứng trƣớc khi có thai và sau khi sinh, khớp xƣơng đau nhức, phù thũng, hƣ lao, ho suyễn cấp, ho khạc ra máu, ung nhọt thủng độc (Bản Thảo Cƣơng Mục). + Làm mạnh gân cơ, sáp tinh, cố Thận. Trị lƣng đau do nội thƣơng (Bản Thảo Cƣơng Mục Thập Di). +Tƣ âm, bổ huyết, an thai (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). +Tƣ âm, dƣỡng huyết, nhuận phế, chỉ huyết (cầm máu), an thai (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Tự Điển). - Liều Dùng: Ngày dùng 8 - 24g, uống với rƣợu hoặc cho vào thuốc hoàn, tán. - Kiêng Kỵ : + Kỵ dùng chung với vị Đại hoàng (Bản Thảo Kinh Tập Chú). +Vị (bao tử) yếu, nôn mửa: không dùng. Tỳ Vị hƣ, ăn uống không tiêu không nên dùng (Bản Thảo Kinh Sơ). +Vị hƣ, nôn mửa, có hàn đàm, lƣu ẩm, không nên dùng (Bản Thảo Hối Ngôn). +Tiêu chảy không nên dùng (Bản Thảo Bị Yếu). + Ngƣòi tỳ vị hƣ yếu (tiêu chảy, ói mửa, tiêu hóa kém...) không dùng (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). + Rêu lƣỡi béo bệu, ăn không tiêu, tiêu chảy: không dùng (Trung Dƣợc Dƣợc Lý, Độc Lý Dữ Lâm Sàng). - Phƣơng Thuốc Kinh Nghiệm: * Về Huyết: + Trị Nôn ra máu không cầm: A giao (sao) 80g, Bồ hoàng 40g, Sinh địa 120g. Sắc với 600ml nƣớc còn 200ml, chia làm 2 lần uống (Thiên Kim Dực Phƣơng). + Trị ho ra máu: A giao (sao) 12g, Mộc hƣơng 4g, Gạo nếp 40g. Tán bột, ngày uống 3 lần mỗi lần 4g. (Phổ Tế phƣơng). + Trị có thai ra máu: 1- A giao sao vàng,tán nhỏ. Ngày uống 16g với nƣớc cháo, trƣớc bữa ăn (Thánh Huệ phƣơng) . 2- A giao 120g, sao, sắc với 200ml rƣợu cho tan ra rồi uống (Mai sƣ phƣơng). + Trị kinh nguyệt máu ra nhiều: 1- A giao sao vàng. Ngày uống 16g với rƣợu (Bí Uẩn Phƣơng). - A giao, Đƣơng quy, Bạch thƣợc, Sinh địa, Cam thảo, Xuyên khung, Ngải diệp. Các vị thuốc sau khi sắc xong, lọc bỏ bã rồi mới cho A giao vào, quấy đều uống (Giao Ngải Thang - Kim Quỹ Yếu Lƣợc). + Trị nôn ra máu: A giao (sao với Cáp phấn) 40g, thêm 2g Thần sa, tán bột. Uống chung với nƣớc cốt Ngó sen và Mật ong (Nghiệm phƣơng). + Trị nôn ra máu, Mũi chảy máu, Tai ra máu: A giao,sao chung với 20g Bồ hoàng. Ngày uống 2 lần mỗi lần dùng 8g pha với 200ml nƣớc và 200ml nƣớc cốt Sinh Địa, uống (Thánh Huệ phƣơng). * Về Hô Hấp: + Trị ho lâu ngày: 1- A giao (sao)40g, Nhân sâm 80g, Tán bột. Mỗi lần dùng 12g uống với nƣớc sắc Thông bạch (A Giao Ẩm - Thánh Tế Tổng Lục). 2- A giao (chƣng cách thủy )12g, Mã đâu linh 8g, Ngƣu bàng tử 8g, Hạnh nhân 12g, Nhu mễ 16g, Cam thảo 4g. Sắc uống (Bổ Phế A Giao Thang - Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). + Trị suyễn (do phong tà nhập Phế): A giao (loại tốt), sao. Dùng Tử tô và Ô mai, sao, tán bột, sắc uống (Nhân Trai Trực Chỉ phƣơng). + Trị trẻ nhỏ Phế bị hƣ, khí suyễn: A giao 40g (sao), Thử niêm tử (sao thơm) 10g, Mã đâu linh (sấy) 20g, Hạnh nhân (bỏ vỏ, đầu nhọn, sao) 7 hột, Cam thảo (nƣớng) 10g, Gạo nếp (sao) 40g. Tán bột. Mỗi lần dùng 8g, sắc uống ấm (A Giao Tán - Tiểu Nhi Dƣợc Chứng Trực Quyết). * Về Thai-Sản . + Tri có thai mà bụng đau, hạ lỵ: Hoàng liên 120g, Thạch lựu bì 120g, Đƣơng quy 120g, A giao (nƣớng) 80g, Ngải diệp 60g . Sắc uống (Kinh Hiệu Sản Bảo). + Trị thai động không yên: A giao 80g, Ngải diệp 80g, Thông bạch 20g, nƣớc 800ml, sắc còn 200ml chia 2 lần uống ( Sản Bảo phƣơng). + Trị hai động làm tiểu són, trong ngƣời bứt rứt: A giao 120g, sắc với 400ml nƣớc còn 80ml, uống nóng (Thiên Kim). * Về Tiêu Hóa. + Trị táo Bón (nơi ngƣời lớn tuổi, hƣ yếu): A giao (sao) 8g, Thông bạch 12g, Sắc chung với rƣợu cho tan ra, thêm 8ml mật ong vào uống nóng (Trực Chỉ phƣơng). + Trị khí ở trƣờng vị bị hƣ: A giao 80g, Hoàng liên (sao) 120g, Phục linh 80g. Tán bột, làm viên, ngày uống 12 - 16g (Hòa Tễ Cục phƣơng) * Về Gân Cơ. + Trị gân cơ co quắp, tay chân run giật (do nhiệt làm tổn thƣơng tân dịch): A giao 12g, Bạch thƣợc (sống) 12g, Thạch quyết minh 12g, Câu đằng 12g, Sinh địa 16g, Phục thần 12g, Lạc thạch đằng 12g, Mẫu lệ (sống) 16g. Trừ A giao, các vị thuốc sắc, lọc bỏ bã, thêm A giao vào cho chảy ra, rồi cho Kê tử hoàng 1 trái vào, quấy đều, uống nóng (A Giao Kê Tử Hoàng Thang - Thông Tục Thƣơng Hàn Luận). + Trị lao phổi, ho ra máu: dùng A giao tán bột mịn, mỗi lần uống 20-30g, ngày 2-3 lần với nƣớc sôi ấm hoặc sắc nấu thành hồ uống. Trƣờng hợp ho ra nhiều máu không cầm, cho tiêm Pituitrin 5-10 đơn vị hoặc các loại thuốc Tây cầm máu khác cho ho ra máu bớt đi rồi dùng A giao uống. Trƣờng hợp ho ra máu ít và vừa, chỉ dùng A giao cầm máu. Có kết hợp thuốc chống lao. Trị 56 ca, kết quả tốt 37 ca, có kết quả 15 ca, không kết quả 4 ca, tỷ lệ có kết quả 92,7% (Trƣơng Tâm Nhƣ, A Giao Điều Trị 56 Ca Lao Phổi, Ho Ra Máu, Liêu Ninh Tạp Chí Trung Y 1987, 9: 39). + Trị xuất huyết tử cung cơ năng: A giao là vị thuốc thƣờng dùng, thƣờng kết hợp với bài Tứ Vật Thang, dùng bài Giao Ngải Tứ Vật Thang: A giao 20g (hòa tan), Ngải diệp 20g, Đƣơng qui 16g, Thụcđịa 20g, Bạch thƣợc 12g, Xuyên khung 12g, Chích thảo 4g, sắc uống. Tùy chứng có thể gia giảm(Giao Ngải Tứ Vật Thang - Kim Qũy Yếu Lƣợc). + Trị suy nhƣợc thần kinh, mất ngủ, huyết hƣ tâm phiền, mạch Tế Sác: A giao 20g (hòa tan), Hoàng ìiên 8g, Hoàng cầm 8g, Bạch thƣợc 8g, sắc nƣớc uống, gia thêm lòng đỏ trứng gà (Kê Tử Hoàng) 2 cái, khuấy đều, chia 2 lần, uống nóng trong ngày (Hoàng Liên A Giao Thang - Thƣơng Hàn Luận). + Trị chứng âm hƣ co giật: thƣờng gặp trong các bệnh di chứng não, di chứng màng não, động kinh thể âm huyết hƣ:: A giao, Bạch thƣợc (sống), Thạch quyết minh, Câu đằng, Phục thần, mỗi thứ 12g, Sinh địa, Mẫu lệ (sống), Qui bản, mỗì thứ 16g. A giao, Kê tử hoàng (để riêng), các thuốc khác sắc lấy nƣớc, bỏ bã, lúc nƣớc đang sôi, cho A giao rồi cho Kê tử hoàng vào, khuấy đều uống lúc còn nóng (A Giao Kê Tử Hoàng Thang – Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dƣợc). + Trị cẳng chân loét (mạn tính): Rửa vô trùng vùng loét, chiếu tia hồng ngoại 10-15 phút, cho A giao vào l chén đổ 70ml nƣớc, sắc nhỏ lửa cho thành cao rồi phết cao vào miếng gạc độ 2- 3g, tùy diện tích to nhỏ của vết loét, mỗi ngày đắp l lần, thƣờng khoảng 20 lần là khỏi. Đã trị 24 ca đều khỏi (Duẫn Hồng Nhƣ và cộng sự, Dùng Tia Hồng Ngoại Kết Hợp A Giao Trị Loét Cẳng Chân 24 Ca, Tạp Chí Trung Tây Y Kết Hợp 1987, 4: 24). + Trị chứng bạch cầu giảm và thiếu máu nhƣợc sắc: dùng cao lỏng A giao (A giao, Nhân sâm, Thục địa, Đảng sâm, Sơn tra...), có tác dụng tăng bạch cầu, bổ huyết và tăng miễn dịch. Đã trị bạch cầu giảm 179 ca, tỷ lệ kết quả 79,33%, thiếu máu nhƣợc sắc 230 ca, tỷ lệ kết quả 6',8% (Lý Thƣợng Ngọc, Kết Quả Nghiên Cứu A Giao, Báo Công Nghiệp Sơn Đông, 1986, 3: 21). + Trị động thai: Thuốc có tác dụng an thai. Dùng A giao 12g, Trứng gà 2 quả, đƣờng đỏ 30g. Trị 36 ca, khỏi 30 ca, tỷ lệ khỏi 83,3% (Vƣơng Tâm Hảo, Tự Chế A Giao Kê Tử Hoàng Thang Trị Động Thai, Hoạt Thai, báo Trung Y Sơn Tây 1987, 2: 35). - Tham Khảo: +―A Tỉnh, nay ở 30 dặm về phía Đông-Bắc huyện Dƣơng Cốc, phủ Đoài Châu tỉnh Sơn Đông (huyện Đông A xƣa) nơi đó là cấm địa của quan ở. Ly Đạo Nguyên trong ‗Thủy Kinh Chú ‗ ghi: ―Huyện Đông A có cái giếng to nhƣ bánh xe ngựa, sâu hơn 20 mét, hàng năm lấy nƣớc giếng đó nấu cao dâng cho triều đình. Nƣớc trong giếng này bắt nguồn từ sông Tế chảy xuống, lấy nƣớc này nấu cao. Khi quậy, nƣớc (đang) trọc đục thì trong lại, vì vậy dùng vào việc thông quan cách, làm cho tiêu đờm, cầm nôn mửa. Vì nƣớc sông Tế trong mà nặng, tính của nó hƣớng xuống, do đó chữa đƣợc ứ đọng, bẩn đục và đờm nghịch đi lên vậy ― (Bản Thảo Cƣơng Mục). +―Nay tại tỉnh Sơn Đông cũng làm đƣợc nhƣ vậy. Loại da xử dụng có loại gìa loại non, loại cao thì có loại thanh loại trọc. Khi nấu phải bỏ vào 1 miêng sừng hƣơu (Lộc giác) thì sẽ thành đƣợc keo, nếu không làm nhƣ vậy thì không đƣợc .Về cao có 3 loại: + Loại trong mà mỏng là loại các họa sĩ thƣờng dùng . + Loại trong mà dầy gọi là Phúc Bồn Giao 2 loại này thƣờng dùng làm thuốc. + Loại trọc đục mà đen thì không dùng làm thuốc nhƣng có thể làm keo dán dụng cụ‖ (Thực liệu bản thảo). +―...Ngày nay các nhà bào chế thuốc dùng Hoàng minh giao, đa số là da trâu, bò. A giao trong ‗Bản Kinh‘ cũng là da trâu,bò. Dù là da lừa hoặc trâu bò đều có thể dùng đƣợc . Nhƣng hiện nay cách chế da trâu bò không đƣợc tinh xảo nên chỉ dùng vào việc dán dụng cụ... không thể dùng vào việc làm thuốc đƣợc . Trần Tàng Khí nói rằng:‖ Các loại ‗giao‘ đều có thể chữaphong,cầm tiết, bổ hƣ vì vậy cao da lừa chuyên chữavề phong là vậy‖. Đây là điều cho thấy rằng A giao hơn các loại cao khác vậy - Chác Nhai nhận định: ―Nghe nói cách chế keo ngày xƣa là trƣớc tiên lấy nƣớc ở khe suối tên Lang ( Lang Khê) ngâm da sau đó lấy nƣớc giếng A Tỉnh nấu thành cao. Lang Khê phát nguồn từ suối Hồng Phạm, tính nó thuộc Dƣơng, còn nƣớc giếng A Tỉnh thuộc Âm, ý là lấy Âm Dƣơng phối hợp với nhau. Dùng lửa cây dâu tằm luyện thành cao, sau 4 ngày 4 đêm thì thành A giao. Lại nói rằng ngƣời dùng A giao kỵ nhất là rƣợu, nên cố gắng phòng tránh . Đây là điều ngƣời xƣa chƣa từng nói, vì vậy ghi lại để biết vậy - Vị A giao chủ yếu bổ huyết dịch, vì vậy nó có khả năng thanh phế, ích âm, chữa đƣợc các chứng bệnh. Trần -Tự-Minh cho rằng:‖ Bổ hƣ thì dùng Ngƣu bì giao, trừ phong thì dùng Lƣ bì giao (keo da lừa)‖. Thành-Vô-Kỷ lại cho rằng:‖Phần âm bị bất túc thì bổ bằng thuốc có vị đậm đặc, vị ngọt của A giao để bổ âm huyết‖. Dƣơng Sĩ Doanh cho rằng: ―Hễ trị chứng ho suyễn, bất luận Phế bị hƣ hoặc thực, nếu dùng phép hạ hoặc phép ôn đều phải dùng đến A giao để an và nhuận Phế. Tính của A giao bình hòa,là thuốc cần thiết cho kinh Phế. Trẻ nhỏ sau khi bị động kinh, cơ thể co rút, dùng A giao, tăng gấp đôi vị Nhân Sâm sắc uống là tốt nhất (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Tự Điển). +― Giếng A Tỉnh là con mắt của sông Tế Thủy. Sách Nội Kinh cho rằng Tế Thủy cũng nhƣ cái gan của trời đất cho nên phần nhiều có công dụng nhập vào tạng Can. Da con lừa mầu đen, mầu sắc hợp với hành Thủy ở phƣơng Bắc, là giống vật hiền lành mà đi khỏe, cho nên nhập vào Thận cũng nhiều. Khi Thận thủy đầy đủ thì tự nhiên chế đƣợc hỏa, hỏa tắt thì không sinh ra phong, cho nên chứng Mộc vƣợng làm động phong, tâm hỏa thịnh, Phế kim suy, không gì là không thấy kiến hiệu. Lại nói: A giao thứ thật khó mà có đƣợc thì dùng Hoàng Minh Ngƣu Giao, nhƣng da trâu thƣờng chế không đúng phép, mình tự chế lấy thì tốt. Khi nấu phải cho vào 1 miếng gạc hƣơu, nếu không thì không thành cao. Cao da trâu gọi là Ngƣu Bì Giao hoặc Thủy Giao, có tác dụng nhuận táo, lợi đại tiểu trƣờng, là thuốc chủ yếu để chữa đau, hoạt huyết của ngoại khoa, trị tất cả các chứng về huyết của nam và nữ. Mọi thứ cao đều bổ huyết, dƣỡng hƣ, mà A giao lại là da lừa đen nấu thành với nƣớc giếng A Tỉnh, tức là nƣớc sông Tế Thủy ngâm vào, mầu sắc chính biếc, tính thì chạy xuống gấp, trong mà lại nặng, hoàn toàn âm tính, rất khác với nƣớc ở các sông khác, do đó càng có khả năng để nhuận Phế, dƣỡng Can và tƣ bổ Thận‖ (Dƣợc Phẩm Vậng Yếu) + ― A giao là vị thuốc phải gia công chế biến . Dùng da lừa đen, lấy nƣớc giếng Đông A ở tỉnh Sơn Đông nấu thành cao để chữa ho lao, là vị thuốc chủ yếu chỉ (cầm) huyết của các chứng về huyết. Dùng loại trong, sáng, dòn, không tanh hôi, không mềm nhũn là tốt. Khi dùng vị thuốc này phải làm cho chảy ra rồi hòa với thuốc khác mà uống, không nên sắc chung với các vị thuốc khác vì sắc nó khó tan ra nƣớc cốt, hiệu quả điều trị không cao‖ (Đông Dƣợc Học Thiết Yếu) + ―A giao gặp đƣợc lửa rất tốt‖ (Bản Thảo Kinh Tập Chú). +‖A giao có Thự Dự (Hoài Sơn) làm sứ thì tốt ( Dƣợc Tính Luận) +‖ Thứ keo nấu bằng da lừa loại tốt đƣợc gọi là ‗Cống Giao‘ (dùng để cống cho nhà vua) còn thứ nấu bằng da trâu, bò gọi là Minh Giao (Phƣơng Bào Chế Đông Dƣợc Việt Nam). +A giao và Lộc giác giao là những vị thuốc đại bổ, rất có liên hệ với huyết. Cả 2 đều có tác dụng tƣ âm, dƣỡng huyết, chỉ huyết. Nhƣng A giao vị ngọt, tính bình thiên về bổ huyết, chỉ huyết. Kiêm tƣ Phế, an thai, cầm huyết hƣ ra nhiều. Còn Lộc giác giao vị ngọt, mặn, tính ấm, thiên về ôn bổ Can,Thận, cố tinh. Phần hỏa suy nhiều phải dùng Lộc giác giao‖ (Trung Dƣợc Lâm Sàng Giám Dụng Chỉ Mê). + Thục địa và A giao có tác dụng tƣ âm, bổ huyết nhƣng Thục địa thiên về bổ Thận âm, trấn tinh tủy mà bổ huyết còn A giao thiên về nhuận Phế, dƣỡng Can, bổ huyết mà tƣ âm, chỉ huyết. Hễ âm hƣ, bất túc thì hƣ hỏa bốc lên gây ra hƣ phiền, mất ngủ, thai động không yên, dễ bị xẩy thai. Dùng bài Tứ Vật Thang Gia Vị trị 19 trƣờng hợp dọa xẩy thai đạt kết quả tốt. Bài thuốc dùng: A giao, Ngải diệp, Bạch thƣợc, Đƣơng quy, Cam thảo, Xuyên khung, Thục địa (tức là bài Tứ Vật Thang thêm A giao, Cam thảo, Ngải diệp). Tùy chứng gia giảm thêm (Trung Dƣợc Dƣợc Lý, Độc Lý Dữ Lâm Sàng). + A giao có đầy đủ tác dụng dƣỡng âm, bổ huyết và nhuận Phế, chỉ khái. Lại do chất keo dính, béo, có thể ngƣng cố huyết lạc cho nên tốt về chỉ huyết. Thƣờng dùng trong các chứng thổ huyết, chảy máu cam, tiêu ra huyết, cũng nhƣ phụ nữ bị băng huyết, lậu huyết. A giao có thể nhuận Phế, chỉ khái lại trị ho ra máu, cho nên nó là thuốc chính để trị phế lao. A giao không những dùng cho nội thƣơng mà còn dùng cho những trƣờng hợp sau khi bị nhiệt bệnh nhƣ tâm phiền, mất ngủ do nhiệt làm tổn thƣơng phần âm huyết, có thể dùng chung với thuốc thanh nhiệt. Trƣờng hợp bệnh âm dịch hao tổn, huyết hƣ sinh phong thì có thể dùng chung với thuốc tức phong, trấn kinh, thanh nhiệt. Vị này dùng sống hoặc sao đều có công dụng chỉ huyết, bổ huyết. Chỉ có dùng sống thì công hiệu tƣ âm mới tốt, dùng sao thì công dụng chỉ huyết mới mạnh (Thực Dụng Trung Y Học). AN NAM TỬ Tên Việt Nam: Cây Lƣời ƣơi, Đƣời ƣơi, Cây thạch, Cây Ƣơi Tên Hán - Việt khác: Bàng đại hải, An nam tử (Cƣơng Mục Thập Di). Hồ đại hải (Tục Danh), Đại hải tử (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). Lịch sử: An Nam là tên của ngƣời Trung Quốc gọi tên nƣớc Việt Nam trƣớc đây. Vì cây này có ở nƣớc ta dùng làm thuốc tốt hơn cả nên gọi là An Nam tử (An Nam: tên nƣớc có vị thuốc, tử, hạt). Tên khoa học: Sterclia lyhnophora Hance hoặc Sahium lychnporum (Hance) Kost. Họ khoa học: Sterculiacae Mô tả: Cây to, cao 20-25cm, cành có góc, lúc non có lông màu hung, về sau nhẵn. Lá mọc tập trung đỉnh cành, lá to dày, nguyên hay sẻ ra 3-5 thùy dạng bàn tay, cuống lá to, mập, nhăn. Lá non có màu nâu tím, lá gìa rụng vào mùa khô. Hoa nhỏ, quả nặng, mặt ngoài màu đỏ, mặt trong màu bạc, hạt to bằng ngón tay, hình bầu dục hay thuôn, dính ở gốc qủa. Ra hoa từ tháng 1đến tháng 3, có quả tháng 6-8. Phân biệt chống nhầm lẫn: Có một vài tài liệu nói An Nam tử là hạt của cây Trái xuống (Sterculia scapphigela Wall) cùng một họ với cây trên. Cây này ít thấy ở nƣớc ta, mặc dù hạt loại này ngâm vào nƣớc cũng có chất nhờn nhày và nở ra nhƣ hạt Đƣời ƣơi. Ở các nƣớc khác vẫn dùng thay cho An nam tử và thƣờng dùng bằng cách cho 4~5 hạt vào 1 lít nƣớc nóng thì sẽ có nƣớc sền sệt nhƣ thạch, trộn đƣờng vào uống. Thƣờng dùng trong trƣờng hợp ho khan không có đàm, viêm niệu đạo, đau họng. Địa lý: Có ở Trảng bom, Tây Ninh, Biên Hòa, Bình Định, Bà Rịa, Bình Thuận, Phú Yên, Quảng Trị. Thƣờng ngƣời ta cho loại mọc ở Việt Nam là loại tốt nhất. Phần dùng làm thuốc: Dùng hạt. Thu hái, sơ chế: Thu hoặc vào tháng 4-5, phơi hay sây khô, có màu nâu Tính vị: + Vị ngọt đậm, không độc (Trung Dƣợc Học). + Vị đậm, ngọt, tính mát (Đông Dƣợc Học Thiết Yếu). Quy Kinh: + Vào kinh Phế (Đông Dƣợc Học Thiết Yếu). Tác dụng: + Uất hỏa, tán bế (Trung Dƣợc Học). + Thanh Phế nhiệt, làm trong tiếng (Đông Dƣợc Học Thiết Yếu). Chủ trị: + Trị ho khan, sƣng đau cổ họng, nôn ra máu, chảy máu cam (Trung Dƣợc Học). + Trị khan tiếng, mất tiếng, họng sƣng đỏ đau (Đông Dƣợc Học Thiết Yếu). Cách dùng: Sau khi lấy hạt, ngâm nƣớc nở to gấp 8-10 lần thể tích của hạt thành một chat nhầy màu nâu nhạt trong, vị hơi chat và mát. Vì vậy ở miền nam hay dùng làm thuốc uống giải khat. Gốc cuống lá và vỏ trong của hạt, ngâm nƣớc cho chất nhày rất nhiều nên hạt thƣờng đƣợc ngâm nƣớc cho đƣờng vào làm thạch để giải khát. Lá non nấu canh ăn đƣợc. Chất nhày của hạt dùng làm thuốc trị các chứng đau ruột và các bệnh về đƣờng đại tiện. Kiêng Kỵ: + Phế có phong hàn hoặc đờm ẩm: không dùng (Đông Dƣợc Học Thiết Yếu). Liều Dùng: 2~3 đến 5~6 trái. Đơn Thuốc Kinh Nghiệm: + Trị khan tiếng, tắc tiếng, mất tiếng, ho không long đờm: Bàng đại hải, 2 trái, ngâm với nƣớc sôi, uống thay nƣớc trà (Đông Dƣợc Học Thiết Yếu). Tham khảo: + Xuất xứ từ núi Đại đổng của đất An Nam nơi chỗ đất chí âm, tính của nó thuộc thuần âm, vì vậy có khả năng chữa đƣợc hỏa của lục kinh. Dân địa phƣơng gọi nó là An nam tử, lại gọi là Đại đổng. Quả nó hình nhƣ trái Thanh quả khô, vỏ màu vàng đen, có nếp nhăn, ngâm với nƣớc nó phình to ra từng lớp nhƣ mây trôi vậy. Trong có hạt vỏ mềm, trong hạt có nhân 2 cánh, vị ngọt nhạt. Chữa đậu sởi không mọc ra đƣợc do hỏa tà, uống thuốc vào đậu sởi mọc ra ngay. Thuốc cũng có tác dụng chữa tất cả các chứng nhiệt, lao thƣơng, nôn ra máu, chảy máu cam, tiêu ra máu, tiêu độc, trừ thử, đau mắt đỏ lây lan, đau răng do phong hỏa, giun lãi, trùng tích, trĩ sang, rò, ho khan không có đờm, nóng âm ỉ trong xƣơng, các chứng ghẻ lở, hỏa của tam tiêu đều có hiệu quả, công hiệu thƣờng khó nói hết (Triệu Thứ Hiên). + Bị khan tiếng do phong hàn bế tắc ở Phế, dùng vị Ma hoàng, lấy vị cay, tính ôn để khai thông. Nếu bị khan tiếng do phong nhiệt ngăn trở ở Phế, dùng Bàng đại hải, lấy vị đạm, tính hàn để khai thông (Đông Dƣợc Học Thiết Yếu). AN TỨC HƢƠNG Xuất Xứ: Đƣờng Bản Thảo. Tên Khác: An tức hƣơng chi, Bồ đề, Cánh kiến trắng, Mệnh môn lục sự, Thiên kim mộc chi, Thoán hƣơng, Tịch tà, Tiện khiên ngƣu (Hòa Hán Dƣợc Khảo), Chuyết bối la hƣơng (Phạn Thƣ). Tên Khoa Học: Styrax Tonkinensis (Pier.) Craib. Thuộc họ Styracaceae. Mô Tả: Cây nhỏ, cao chừng 15~20cm. Búp non phủ lông mịn, mầu vàng nhạt. Lá mọc so le, có cuống, dài khoảng 6~15cm rộng 22,5cm. Phiến lá nguyên hình trứng, tròn ở phía dƣới, nhọn dài ở đầu, mặt trên mầu xanh nhạt,mặt dƣới mầu trắng nhạt do có nhiều lông mịn. Hoa nhỏ, trắng, thơm, mọc thành chùm, ít phân nhánh, mang ít hoa.Quả hình cầu, đƣờng kính 10~16mm, phía dƣới mang đài còn sót lại, mặt ngoài quả có lông hình sao. Địa Lý: Có ở Hoàng Liên Sơn, Hà Tuyên, Sơn La, Lai Châu, Hà Sơn Bình, Thanh Hóa, Nghệ Tĩnh. Thu Hoạch: Vào giữa tháng 6~7, chọn cây từ 5~10 tuổi, rạch vào thân hoặc cành để lấy nhựa. Đem về chia thành 2 loại: . Loại tốt: mầu vàng nhạt, mùi thơm vani. . Loại kém: mầu đỏ, mùi kém hơn, lẫn nhiều tạp chất (vỏ cây, đất cát. ..). -Phần Dùng Làm Thuốc: Dùng nhựa của cây (Benzoinum). Thƣờng là khối nhựa mầu vàng nhạt hoặc nâu, đỏ nhạt, mặt bẻ ngang có mầu trắng sữa nhƣng xen kẽ mầu nâu bóng mƣợt, cứng nhƣng gặp nóng thì hóa mềm, có mùi thơm. Bào Chế: Lấy nhựa ngâm vào rƣợu rồi nấu sôi 2~3 lần cho đến khi nhựa chìm xuống, lấy ra, thả vào nƣớc, khi nhựa cứng là đƣợc. Phơi cho khô. Thành Phần Hóa Học: + An Tức Hƣơng của Trung quốc chủ yếu gồm Acid Sumaresinolic, Coniferyl Cinnamate, Lubanyl Cinnamate, Phenylpropyl Cinnamate 23%, Vanillin 1%, Cimanyl Cinnamate 1%, Styracin, Styrene, Benzaldebyde, Acid Benjoic, tinh dầu quế 10~30%, chất keo 10~20%. + An Tức Hƣơng của Việt Nam có chất keo 70~80%, Acid Siaresinolic, Coniferyl Benzoate, Lubanyl Benzoate 11,7%, Cinnamyl Benzoate, Vanillin 0,3%, Phenylpropyl Cinnamate 2,3%. Tính Vị: + Vị cay, đắng, tính bình, không độc(Đƣờng Bản Thảo). + Vị cay, đắng, hơi ngọt, tính bình, không độc (Bản Kinh Phùng Nguyên). +Vị cay, đắng, tính ấm (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). + Vị cay, đắng, tính ấm (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). Quy Kinh: + Vào thủ Thiếu âm Tâm kinh (Bản Thảo Kinh Sơ). +Vào thủ Thái âm Phế, túc Quyết âm Can kinh (Ngọc Quyết Dƣợc Giải). +Vào kinh Tâm và Tỳ (Bản Thảo Tiện Độc). + Vào kinh Tâm, và Tỳ (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). +Vào kinh Tâm, Can, Tỳ (Trung Dƣợc Học). Tác Dụng: + Hành khí huyết, trừ tà, khai khiếu, an thần (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). + Tuyên hành khí huyết, phá phục, hành huyết, hạ khí, an thần (Bản Thảo Tùng Tân). + Khai khiếu, thanh thần, hành khí, hoạt huyết, chỉ thống (Trung Hoa Nhân Dân Cộng Hòa Quốc Dƣợc Điển). + Làm ấm Thận, trừ ác khí (Hải Dƣợc Bản Thảo). Chủ Trị: + Trị ngực và bụng bị ác khí(Đƣờng Bản Thảo). + Tri di tinh (Hải Dƣợc Bản Thảo). + Trị huyết tà, hoắc loạn, đau nhức do phong, sinh xong bị huyết vận (Nhật Hoa Tử Bản Thảo) + Trị trúng phong, phong thấp, phong giản, hạc tất phong, lƣng đau, tai ù (Bản Thảo Thuật). + Trị tim thình lình đau, ói nghịch (Bản Thảo Phùng Nguyên). + Trị trẻ nhỏ bị động kinh, kinh phong (Trung Dƣợc Tài Thủ Sách). + Trị thình lình bị trúng ác khí, hôn quyết, ngực và bụng đau, sinh xong bị chứng huyết vận, trẻ nhỏ bị kinh phong, động kinh, phong thấp, lƣng đau (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). + Trị trúng phong, đờm quyết, khí uất, hôn quyết, trúng ác khí bất tỉnh, ngực bụng đau, sản hậu bị huyết vận, trẻ nhỏ bị kinh phong (Trung Hoa Nhân Dân Cộng Hòa Quốc Dƣợc Điển). Liều Dùng: . Dùng uống: 2g 4g. . Dùng ngoài: Tùy theo vùng bệnh mà dùng. Kiêng Kỵ: + Khí hƣ, ăn ít, âm hƣ hỏa vƣợng không dùng(Bản Thảo Phùng Nguyên). + Bệnh không liên hệ đến ác khí, không dùng (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). + Âm hƣ hỏa vƣợng không dùng (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). Đơn Thuốc Kinh Nghiệm: + Trị phong thấp, các khớp xƣơng đau nhức: Lấy thịt heo nạc 160g, thái ra, trộn với 80g An tức hƣơng, cho vào ống hoặc bình để lên lò, đốt lửa lớn nhƣng phải để 1 miếng đồng để An tức hƣơng cháy ở phía trên, để bánh có lỗ hƣớng về phía đau mà xông ( Thánh Huệ Phƣơng). + Trị trúng phong, trúng ác khí: An tức hƣơng 4g, Quỷ cửu 8g, Tê giác 3,2g, Ngƣu hoàng 2g, Đơn sa 4,8g, Nhũ hƣơng 4,8g, Hùng hoàng 4,8g. Tán bột. Dùng Thạch xƣơng bồ và Sinh khƣơng đều 4g, sắc lấy nƣớc uống thuốc (Phƣơng Mạch Chính Tông). + Trị tim bỗng nhiên đau, tim đập nhanh kinh niên: An tức hƣơng, tán bột. Mỗi lần uống 2g với nƣớc sôi (Thế Y Đắc Hiệu Phƣơng). + Trị hàn thấp, lãnh khí, hoắc loạn thể âm: An tức hƣơng 4g, Nhân sâm 8g, Phụ tử 8g. Sắc uống (Bản Thảo Hối Ngôn). + Trị phụ nữ sinh xong bị huyết vận, huyết trƣớng, cấm khẩu: An tức hƣơng 4g, Ngũ linh chi ( thủy phi) 20g. Tán bột, trộn đều. Mỗi lần uống 4g với nƣớc Gừng sao (Bản Thảo Hối Ngôn). + Trị trẻ nhỏ bụng đau, chân co rút, la khóc: An tức hƣơng chƣng với rƣợu thành cao. Đinh hƣơng, Hoắc hƣơng, Mộc hƣơng, Trầm hƣơng, Bát giác hồi hƣơng đều 12g, Hƣơng phụ tử, Súc sa nhân, Cam thảo (chích) đều 20g. Tán nhuyễn, trộn với cao An tức hƣơng và mật làm hoàn. Ngày uống 8g với nƣớc sắc lá Tía tô (An Tức Hƣơng Hoàn - Toàn Ấu Tâm Giám). + Trị trẻ nhỏ bị kinh phong do tà: An tức hƣơng to bằng hạt đậu, đốt xông cho đứa trẻ (Kỳ Hiệu Lƣơng Phƣơng). + Trị vú bị nứt nẻ: An tức hƣơng 20g, ngâm với 100g cồn 80o trong 10 ngày, thỉnh thoảng lắc cho đều thuốc. Dùng cồn này hòa thêm nƣớc bôi lên cho nứt nẻ (Những Cây Thuốc Và Vị Thuốc Việt Nam). Tham Khảo: + ―Diệp Đình Khuê, trong tác phẩm ‗Hƣơng Phổ‘ ghi: ―Nhựa cây này có hình dạng và mầu sắc giống nhƣ trái Hồ đào, không nên đốt, nó có thể phát mùi thơm. Uông Cơ viết: Hoặc nói rằng khi đốt lên có khả năng quy tụ chuột lại là thứ tốt‖ (Y Học Cƣơng Mục). + ―An tức hƣơng mầu nâu (đỏ đen), hơi vàng, giống nhƣ Mã não, đập ra có sắc trắng là thứ tốt. Loại mầu đen bên trong lẫn cát, đất là loại xấu, do cặn bã kết lại. Dù là vụn hoặc thành khối cũng là thứ xấu, vì sợ là có mùi hƣơng và tạp chất khác. Khi chế biến lại, rất kỵ lửa‖ (Bản Thảo Phùng Nguyên). + Theo Tây Dƣơng Tạp Trở của ĐoạnThànhThức nói rằng: cây An tức hƣơng xuất xứ từ nƣớc Inran đƣợc gọi là cây trừ tà, cao khoảng 6,5 9,5m, vỏ mầu vàng đen, lá có 4 gốc, chịu lạnh không bị héo, tháng 2 hoa nở, mầu vàng, nhụy hoa hơi xanh biếc, không kết trái, đõe khoét vỏ cây thì có chất keo chảy ra nhƣ kẹo mạch nha, gọi là An tức hƣơng. Tháng 67 keo đông cứng lại thì lấy dùng . Đốt nó có công hiệu thông thần, trừ các mùi hôi thối (ChƣởngVũTích). Sách TQYHĐT.Điển chỉ có 1 bài mang tên An Tức Hoàn. Sách TTP.Thang giới thiệu 1 bài mang tên An Tức Hƣơng Hoàn. ANH TÚC XÁC Xuất xứ: Bản Thảo Phát Huy. Tên khác: Anh tử xác, Giới tử xác, Mễ nang, Mễ xác, Oanh túc xác, Túc xác (Hoà Hán Dƣợc Khảo), Mễ xác (Dị Giản Phƣơng), Ngự mễ xác (Y Học Khải Nguyên), Yên đầu đầu, Nha phiến yên quả quả (Trung Dƣợc Chí). Tên khoa học: Fructus paraveris Deseminatus Mô tả: Anh túc xác là qủa ( trái) cây A phiến (Thuốc phiện). Qủa là một nang hình cầu hoặc trụ dài 4~7cm, đƣờng kính 3~6cm, khi chín có mầu vàng xám, cuống qủa phình to ra, đỉnh qủa còn núm. Trong qủa chín có nhiều hạt nhỏ hơi giống hình thận, trên mặt có vân hình mạng mầu xám trắng hoặc xám đen. Khi hái để làm Anh túc xác thƣờng thấy trên mặt qủa có các vết ngang hoặc dọc tùy theo cách lấy nhựa, mỗi vết gồm 3~4 đƣờng. Thu hái: Vào tháng 4~5, lúc trời khô ráo. Bào chế: + Rửa sạch, loại bỏ hết hạt và gân màng , chỉ lấy vỏ ngoài, xắt mỏng, sấy khô hoặc tẩm mật ong (sao qua) hoặc sao với dấm cho hơi vàng, tán nhuyễn để dành dùng (Bản Thảo Cƣơng Mục). + Lấy nƣớc rửa ƣớt rồi bỏ tai và gân màng, chỉ lấy vỏ màng ngoài, phơi trong râm, xắt nhỏ, tẩm dấm, sao hoặc tẩm mật sao (Trung Hoa Nhân Dân Cộng Hòa Quốc Dƣợc Điển). + Rửa sạch bụi, bỏ hết hột, bỏ tai và gân màng, chỉ lấy vỏ ngoài, xắt nhỏ, phơi trong râm cho khô để dùng hoặc tẩm mật sao qua hoặc tẩm giấm sao vàng (Phƣơng Pháp Bào Chế Đông Dƣợc). Thành phần hóa học: +Trong Anh túc xác có Morphin, Codein, Thebain, Narcotin, Narcotolin, Cedoheptulose, DMannoheptulose, Myoinositol, Erythritol, Sanguinarin, Norsanguinarin, Cholin, Cryptopl, Protopine (Trung Dƣợc Học). +Trong Anh túc xác có Narcotoline, Sedoheptulose, D-Mannoheptulose, Myoinositol, Erythritol, Sanguinarine, Norsanguinarine, Cryptoplne (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). + Tác dụng dƣợc lý: Theo sách 'Trung Dƣợc Học': - Tác dụng giảm đau: Morphin là 1 chất giảm đau rất mạnh. Nó nâng ngƣỡng chịu đau và cũng làm dịu đau. Codein có gía trị giảm đau bằng 1/4 của Morphin. - Tác dụng thôi miên: Morphin và Codein đều có tác dụng thôi miên nhƣng chỉ gây ngủ nhẹ mà thôi. - Đối với hệ hô hấp: Morphin là một chất ức chế mạnh và cao đối với hệ hô hấp. Liều có tác dụng đối với hệ hô hấp nhỏ hơn là liều giảm đau. Cơ chế của hậu qủa này là do sự cảm nhận thấp của hệ thần kinh hô hấp đối với mức độ của Carbon Dioxid. Dấu hiệu ức chế hô hấp bao gồm thở nhanh và thở dốc. Nếu dùng qúa liều hô hấp có thể trở nên khó khăn và có thể ngƣng hô hấp. Tác dụng của Codein đối với hệ hô hấp yếu hơn là Morphin. Morphin cũng ức chế cơn ho với lều nhỏ hơn liều dùng để giảm đau. Codein có tác dụng long đờm yếu hơn nhƣng thƣờng đƣợc dùng nhiều hơn vì ít tác dụng phụ. - Đối với hệ tuầøn hoàn: Morphin gây ra gĩan mạch ngoại vi và giải phóng Histamin có thể dẫn đến huyết áp thấp. Vì thế phải dùng rất cẩn thận đối với bệnh nhân mệt lả do thiếu máu. - Đối với vết vị trƣờng: Morphin dùng với liều rất thấp gây ra bón do nó làm tăng trƣơng lực và giảm sự thúc đẩy co cơ trong thành ruột đồng thời làm giảm dịch nội tiết tiêu hóa. Ngoài ra, nó gia tăng sứs ép trong ống mật. Những hậu qủa này gây ra ói mửa, bụng đau cơn đau mật. Codein tác dụng yếu hơn đối với vết vị trƣờng. - Đối với hệ sinh dục niệu: Morphin gia tăng trƣơng lực nơi đƣờng tiểu và cơ bàng quang. Tính vị: +Vị chua, tính sáp (Y Học Khải Nguyên). +Vị chua, tính sáp, hơi lạnh, không độc (Bản Thảo Cƣơng Mục). +Vị chua, tính sáp, bình (Bản Thảo Tùng Tân). +Vị chua, tính sáp, hơi lạnh, có độc ( Trung Quốc Dƣợc Học Đại Tự Điển). +Vị chua, tính bình (Trung Dƣợc Đại Tự Điển). Quy kinh: +Vào kinh túc quyết âm Can (Đắc Phối Bản Thảo). +Vào kinh Phế, Đại trƣờng và Thận (Bản Thảo Cầu Chân). +Vào kinh Phế, Thận, Đại trƣờng (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). Tác dụng, chủ trị: + Cố thu chính khí (Y Học Khải Nguyên). + Thu liễm Phế khí, chỉ khái, chỉ thấu, cầm không cho đại trƣờng ra máu, cầm tiêu chảy lâu ngày, cầm xích bạch lỵ (Trấn Nam Bản Thảo). + Cầm tiêu chảy, kiết lỵ, cầm không cho ruột hƣ thoát, liễm Phế, sáp trƣờng. Trị di tinh, ho lâu ngày, tim đau, bụng đau, các khớp xƣơng đau (Bản Thảo Cƣơng Mục). + Nƣớng mật có tác dụng giảm ho; Nƣớng dấm có tác dụng trị lỵ (Bản Kinh Phùng Nguyên). + Cố thận. Trị di tinh (Bản Thảo Tùng Tân). + Trị lỵ lâu ngày mà suy yếu, ruột xuất huyết, thoát giang, bụng đau, lƣng đau, đới hạ, ho mạn tính, lao phổi, ho ra máu, suyễn (Hiện Đại Thực Dụng Trung Dƣợc). Liều dùng: 3~6g dƣới dạng thuốc sắc, hoặc tán thành bột làm hoàn, viên. Cấm kỵ: + Mới bị lỵ hoặc mới ho: không dùng ( Trấn Nam Bản Thảo). + Trẻ nhỏ dƣới 3 tuổi: không dùng. Ngƣời suy yếu, chân khí suy mà có thực tà, con gái tuổi dậy thì, ngƣời gìa gan và thận suy: không dùng (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). Đơn thuốc kinh nghiệm: + Trị ho lâu ngày: Anh túc xác, bỏ gân, nƣớng mật, tán bột. Mỗi lần uống 2g với nƣớc pha mật (Thế Y Đắc Hiệu Phƣơng). + Trị lao, suyễn, ho lâu năm, mồ hôi tự ra: Anh túc xác 100g, bỏ đế và màng, sao với giấm, lấy 1 nửa. Ô mai 20g. Tán bột, mỗi lần uống 8g khi đi ngủ (Tiểu Bách Lao Tán Tuyên Minh Phƣơng). + Trị thủy tả không cầm: Anh túc xác 1 cái, Ô mai nhục, Đại táo nhục đều 10 cái, sắc với 1 chén nƣớc còn 7 phân, uống ấm (Kinh Nghiệm Phƣơng). + Trị lỵ: Anh túc xác (bỏ núm trên và dƣới, đập dập, nƣớng với mật cho hơi đỏ), Hậu phác (bỏ vỏ, ngâm nƣớc cốt gừng 1 đêm, nƣớng). 2 vị tán thành bột. Mỗi lần dùng 8~12g với nƣớc cơm (Bách Trung Tán - Bách Nhất Tuyển Phƣơng). + Trị lỵ lâu ngày: 1- Anh túc xác, nƣớng với dấm, tán bột, trộn với mật làm hoàn. Ngày uống 6~8g với nƣớc sắc gừng ấm (Bản Thảo Cƣơng Mục). 2- Anh túc xác 400g, bỏ màng, chia làm 3 phần: 1 phần sao với dấm, 1 phần sao với mật, 1 phần để sống. Tán bột, trộn với mật làm hoàn. Ngày uống 8~12g với nƣớc cơm (Y Học Nhập Môn). + Trị trẻ nhỏ bị xích bạch lỵ: Anh túc xác 20g, sao với giấm, tán nhỏ, lấy chảo đồng sao qua. Binh lang,20g, sao đỏ, nghiền nhỏ. Xích lỵ uống với mật ong, bạch lỵ uống với nang đƣờng (Toàn Ấu Tâm Giám Phƣơng). + Trị trẻ nhỏ bị thổ tả, không muốn ăn uống, bạch lỵ: Anh túc xác (sao), Trần bì (sao), Kha tử (nƣớng, bỏ hạt), đều 40g Sa nhân, Chích thảo đều 8g. Tán bột. Ngày uống 8~12g với nƣớc cơm (Anh Túc Tán - Phổ Tế Phƣơng). Tham khảo: + ―Anh túc xác có tính thu liễm nên khí đi vào thận, rất thích hợp chữa bệnh ở xƣơng (Dụng Dƣợc Pháp Tƣợng). + ― Ngƣời đời nay bị ho, ho lao thƣờng dùng Anh túc xác để chữa, bệnh kiết lỵ dùng vị này để cầm lỵ.Công hiệu chữa của Anh túc xác tuy nhanh nhƣng giết ngƣời nhƣ gƣơm, vì vậy, phải cẩn thận. Lại cho rằng chữa ho không nên ngần ngại dùng Anh túc xác nhƣng cần phải chữa gốc bệnh trƣớc hết, còn Anh túc xác dùng sau cùng. Chữa lỵ cùng vậy, trƣớc hết phải tán tà, hành trệ, há có thể dùng các thuốc Long cốt, Anh túc xác gây bế tắc đƣờng ruột, làm cho tà khí đƣợc bổ thì bệnh càng nặng hơn, biến chứng mà kéo dài vậy‖(Bản Thảo Diễn Nghĩa Bổ Di). + ―Vƣơng Thạc [Đức Phu] trong sách ‗Giản Dị Phƣơng‘ cho rằng Anh túc xác chữa lỵ công hiệu nhƣ thần, nhƣng tính nó sáp qúa khiến ngƣời ta bị ói, vì vậy ngƣời ta sợ không dám dùng. Nếu dùng dấm và thêm Ô mai vào thì đúng cách, hoặc dùng chung với bài ‗Tứ Quân Tử Thang‘ thì đặc biệt là không làm tắc dạ dầy hoặc gây rối loạn việc ăn uống mà đƣợc công hiệu nhƣ thần‖ (Bản Thảo Cƣơng Mục). + ―Anh túc xác đƣợc Giấm, Ô mai và Trần bì thì tốt‖ (Bản Thảo Cƣơng Mục). BA CHẼ -Tên Khác: Đậu Bạc Đầu, Lá Ba Chẽ, Niễng Đực, Tràng Quả Tam Giác, Ván Đất. -Tên Khoa Học: Desmodium triangulare (Retz.) Merr. -Họ Khoa Học: Họ Đậu (Fabaceae). -Mô Tả: Cây bụi nhỏ, sống lâu năm, cao 0,5-2m, có khi hơn. Thân tròn, phân nhiều cành, cành non hình tam giác dẹt, uốn lƣợn, có cạnh và lông mềm mầu trắng, mặt sau nhẵn. Lá kép mọc so le, có 3 lá chét, lá chét giữa to hơn. Phiến lá chét nguyên hình thoi, bầu dục hoặc hình trứng. Đƣờng gân mặt trên lõm, mặt dƣới lồi. Các lá non, ở ngọn có phủ lớp lông tơ trắng nhiều hơn ở cả 2 mặt. Hoa nhỏ, mọc thành chùm đơn ở kẽ lá. Hoa nhỏ 10-20 cái, mầu trắng, cánh hoa có móng. Đài hoa có lông mềm, chia làm 4 thùy, thùy dƣới dài hơn 3 thùy trên. Quả loại đậu, không cuống, có mép lƣợn, thắt lại ở giữa các hạt thành 2-3 đốt, có lông mềm mầu trắng bạc.Quả giáp hạt hình thận. Mùa hoa: Tháng 5-8. Mùa quả: tháng 9-11. -Địa Lý: Mọc nhiều ở vùng núi thấp,cao nguyên và trung du. Tập trung ở các vùng Lai Châu, Lào Cai, Hòa Bình, Lạng Sơn, Hà Bắc, Đắc Lắc, Gia Lai, Kon Tum. -Bào Chế: Dùng tƣơi hoặc phơi, sấy khô ở nhiệt độ không quá 500C. Bào chế thành dạng cao nƣớc, cao khô hoặc dập thành viên. - Thành Phần Hóa Học: Lá Ba Chẽ chứa rất ít Alcaloid (0,0048% trong lá,0,011% trong thân và rễ). Đã chiết xuất đƣợc các Alcaloi: Salsolidin, Hocdenin, Candixin, Phenethylamin và các Alcaloid có Nitơ bậc 4 (Dƣợc Liệu). Ngoài ra còn chứa Tanin, Flavnoid, Saponin, Acid nhân thơm (Dƣợc Liệu) Acid hữu cơ, Flavonoid (TNCTV.Nam). -Tác Dụng Dược Lý: (Theo ‗Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam): · Đối với trực khuẩn lỵ: trong thí nghiệm In Vitro, tác dụng kháng sinh rõ đối với Shigella dýenteriae, Shigella Shigae. Cao nƣớc có tác dụng mạnh hơn cao cồn, độ cồn của dung môi càng cao thì tác dụng kháng khuẩn càng giảm. · Cũng có tác dụng ức chế Staphylococus Aureus và ức chế yếu hơn đối với Sh. Flexneri, Sh. Sonnei, Eschesichia Coli. · Không có tác dụng với Enterococus, Streptococus, Hemolyticus, Diplococus Pneumoniae. · Tác dụng chống viêm: rõ rệt đối với cả 2 giai đoạn cấp và bán cấp của phản ứng viêm thực nghiệm. · Tác dụng gây thu teo tuyến ức chuột cống non khá mạnh. · Không độc. · Lá phơi hoặc sấy khô ở nhiệt độ thích hợp, lá còn giữ đƣợc mầu xanh, có tác dụng kháng khuẩn tốt hơn lá phơi đến úa vàng. -Tác Dụng, Chủ Trị: + Chữa lỵ: lá (phơi khô hoặc sao vàng), mỗi ngày dùng 30-50g, thêm nƣớc, nấu sôi khoảng 15-30 phút. Chia 2-3 lần uống trong ngày. +Chữa rắn cắn: lá tƣơi, gĩa hoặc nhai nát, nuốt nƣớc, bã đắp. -Kiêng Kỵ: Không nên dùng dài ngày vì có thể gây bón. -Đơn Thuốc Kinh Nghiệm: VIÊN BA CHẼ. (Viện Dƣợc Liệu Việt Nam). .TP: Cao khô Ba Chẽ 0,25g. Tá dƣợc vừa đủ 1 viên. .TD: Trị lỵ trực khuẩn, tiêu chảy và các trƣờng hợp nhiễm khuẩn do tụ cầu khuẩn. .CD: Ngƣời lớn: 10-12 viên chia làm 2 lần uống. Trẻ nhỏ: 1-3 tuổi: 2-3 viên, chia 2 lần uống. 4-7 tuổi: 4-5 viên, chia 2 lần uống. BA GẠC Tên khác: Ba Gạc lá to, Ba Gạc lá mọc vòng, La phu mộc, Lạc tọc (1 rễ - vì cây chỉ có 1 rễ - Cao Bằng), San to ( Ba chạc - vì cây có 3 lá, chia 3 cành - Sapa). Tên khoa học: Rauwolfia Verticillata (Lour) Baill. Họ khoa học: Trúc đào (Apocynaceae). -Mô tả: Cây thấp, cao 1-1,5m, thân nhẵn, có nốt sần. Lá mọc vòng 3 lá một, có khi 4-5 lá, hình mác, dài 6-11cm, rộng 1,5-3cm. Hoa hình ống, mầu trắng, phình ở họng, mọc thành xim, tán ở kẽ lá. Quả đôi, hình trứng, khi chín mầu đỏ tƣơi. Toàn cây có nhựa mủ. Mùa hoa: Tháng 4-6. Mùa quả: tháng 7-10. -Địa lý: Mọc hoang, có nhiều ở Cao bằng, Lạng sơn, Vĩnh phú. -Thu hái: Vào mùa thu, đông, đào rễ về, rửa sạch đất, phơi hoặc sấy khô. Cần chú ý bảo vệ lớp vỏ vì lớp vỏ chứa nhiều hoạt chất nhất. -Bộ phận dùng: Rễ và vỏ rễ. -Bào chế: Có thể dùng tƣơi, khô hoặc nấu thành cao. -Thành phần hóa học: Trong rễ và lá có Alcaloid (0,9-2,12% ở rễ, 0,72 - 1,69 ở lá) trong đó quan trọng nhất là 1 Alcaloid gọi là Rauwolfia A, công thức thô C25H28N2O2, còn có Reserpin, Ajmalin, Ajmalixin và secpentin (theo NCTVVTV.Nam và Dƣợc Liệu). -Tác dụng dược lý: + Đối với huyết áp: dùng nƣớc sắc Ba Gạc nghiên cứu trên thỏ và chó thấy có tác dụng giảm áp rõ với liều 0,5/kg thân thể súc vât (Bộ môn sinh lý đại học y dƣợc Hà Nội 1960). +Đối với tim: trên tim ếch cô lập và tại chỗ thấy nƣớc sắc Ba Gạc làm chậm nhịp tim(do Ajmalin). Trên hệ mạch ngoại biên của thỏ không thấy có tác dụng trên mạch máu ngoại biên. +Trên ruột thỏ cô lập thấy liều nhẹ làm tăng nhu động ruột. +Trên hệ thần kinh trung ƣơng thấy không làm giảm sốt. +Có tác dụng trấn tĩnh, gây ngủ (do Reserpin, Retxinamin). Theo ‗Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam‘: *Reserpin đƣợc coi là Alcaloid quan trọng nhất, đại biểu cho dƣợc tính của Ba Gạc. Hai tác dụng dƣợc lý quan trọng của Reserpin đƣợc xử dụng trong điều trị là hạ huyết áp và an thần. Reserpin làm hạ huyết áp cả trên súc vật gây mê hoặc không gây mê. Tác dụng này xuất hiện chậm và kéo dài.cơ chế tác dụng hạ áp là do làm cạn dần kế hoạch dự trữ chất dẫn truyền trung gian Noradrenalin trong các dây thần kinh giao cảm, đƣợc coi nhƣ hiện tƣợng cắt hệ thần kinh giao cảm bằng hóa chất. Reserpin không có tác dụng làm liệt hạch, có tác dụng làm chậm nhịp tim, làm dãn các mạch máu dƣới da. * Đối với thần kinh trung ƣơng, Reserpin có tác dụng ức chế, gây trấn tĩnh rõ, giông là các dẫn chất Phenothiazin * Đối với mắt, Reserpin có tác dụng thu nhỏ đồng tử 1 cách rõ rệt (là 1 trong những triệu chứng sớm nhất sau khi dùng thuốc). Reserpin còn làm sa mi mắt, làm thƣ dãn mi mắt thứ 3 (Nictitating membrane) của mèo và chó. *Đối với hệ tiêu hóa: Reserpin làm tăng nhu động ruột và bài tiết phân. * Đối với thân nhiệt: sau khi dùng Reserpin, có sự rối loạn về điều hòa thân nhiệt. * Đối với hệ nội tiết: Reserpin có tác dụng kích thích vỏ tuyến thƣợng thận giải phóng các Corticoid. Có tác dụng kháng lợi niệu yếu. Trên chuột cống cái, Reserpin làm ngừng chu kỳ động dục, ức chế sự phóng noãn. Trên chuột đực, ức chế sự phân tiết Androgen. * Độc tính của Reserpin: . Liều chịu đựng đƣợc bằng đƣờng uống đối với súc vật: 10-2000mg/kg. . LD50 bằng đƣờng tiêm tĩnh mạch trên chuột cống trắng: 28 ± 1,6mg/kg, bằng đƣờng uống trên chuột nhắt là 500mg/kg. -Chủ Trị: Các chế phẩm từ Ba Gạc đƣợc dùng điều trị bệnh huyết áp cao và 1 số bệnh tâm thần gồm Reserpin, Alcaloid toàn phần, cao và bột rễ. -Đơn thuốc kinh nghiệm: *Reserpin: viên nén 0,0001g, 0,00025g và 0,0005g. Thuốc tiêm 5mg/2ml. *Viên Rauviloid (2mg Alcaloid toàn phần của R.Serpentina), liều dùng cho bệnh huyết áp cao là 2-4mg/ngày. *Viên Raudixin (bôt rễ R.Serpentina) 50-100mong, liều dùng trung bình hàng ngày là 200- 400mg. -Kiêng kỵ: Không nên dùng Reserpin và các chế phẩm từ Ba Gạc trong các trƣờng hợp dạ dầy tá tràng bị loét, nhồi máu cơ tim, hen suyễn ... (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). BA KÍCH THIÊN -Xuất xứ: Bản Kinh. -Tên khác: Ba kích (Bản Thảo Đồ Kinh), Bất điêu thảo (Nhật Hoa Tử Bản Thảo), Ba cức, Diệp liễu thảo, Đan điền lâm vũ, Lão thử thích căn, Nữ bản (Hòa Hán Dƣợc Khảo), Kê nhãn đằng, Đƣờng đằng, Tam giác đằng, Hắc đằng cổ (Trung Dƣợc Đại Từ Điển), Kê trƣờng phong (Trung Dƣợc Chí), Tam mạn thảo (Đƣờng Bản Thảo), Thỏ tử trƣờng (Trung Dƣợc Tài Thủ Sách), Dây ruột gà (Việt Nam). -Tên khoa học: Morinda officinalis How. -Họ khoa học: Họ Cà Phê (Rubiaceae). -Mô tả: Cây thảo, sống lâu năm, leo bằng thân quấn. Thân non mầu tím, có lông, phía sau nhẵn. Cành non, có cạnh. Lá mọc đối, hình mác hoặc bầu dục, thuôn nhọn, cứng, dài 6-14cm, rộng 2,5- 6cm, lúc non mầu xanh lục, khi già mầu trắng mốc. Lá kèm mỏng ôm sát thân. Hoa nhỏ, lúc non mầu trắng, sau hơi vàng, tập trung thành tán ở đầu cành, dài 0,3-1,5cm, đài hoa hình chén hoặc hình ống gồm những lá đài nhỏ phát triển không đều. Tràng hoa dính liền ở phia dƣới thành ống ngắn. Quả hình cầu, khi chín mầu đỏ, mang đài còn lại ở đỉnh. Mùa hoa: tháng 5-6, mùa quả: tháng 7-10. Rễ dùng làm thuốc thƣờng khô, thƣờng đƣợc cắt thành từng đoạn ngắn, dài trên 5cm, đƣờng kính khỏang 5mm, có nhiều chỗ đứt để lộ ra lõi nhỏ bên trong.Vỏ ngoài mầu nâu nhạt hoặc hồng nhạt, có vân dọc. Bên trong là thịt mầu hồng hoặc tím, vị hơi ngọt. -Địa lý: Ba Kích mọc hoang, phân bố nhiều ở vùng đồi núi thấp của miền núi và trung du ở các tỉnh phía Bắc. Ba Kích có nhiều ở Quảng Ninh, Vĩnh Phú, Hà Bắc, Lạng Sơn, Hà Giang, Hà Tây. -Thu Hoạch: Ba Kích trồng đƣợc 3 năm có thể thu hoạch. Thời gian thu hoạch thƣờng vào tháng 10-11. Dùng cuốc đào rộng chung quanh gốc, lấy toàn bộ rễ rửa sạch. Loại rễ to, mập, cùi dầy, mầu tía là loại tốt. Rễ nhỏ, gầy, cùi mỏng, mầu trong là loại vừa. Mô Tả Dược Liệu: Ba kích thiên hình trụ tròn, hơi cong, dài không nhất định, đƣờng kinh 0,7-1,3cm. Mặt ngoài mầu vàng tro, nhám, có vân dọc. Vỏ ngoài và trong gẫy lộ ra phần lõi gỗ và vân nứt ngang, giống nhƣ chuỗi hạt trai. Chất cứng, cùi dầy, dễ bóc. Mặt gẫy mầu tím nhạt, ở giữa mầu nâu vàng. Không mùi, vị ngọt nhƣng hơi chát. -Bào chế: 1. Dùng nƣớc Câu Kỷ Tử ngâm Ba Kích 1 đêm cho mềm, lấy ra ngâm rƣợu 1 đêm, vớt ra, sao với Cúc Hoa cho vàng thuốc, dùng vải lau sạch, để dành dùng (Lôi Công Bào Chích Luận). 2. Ngâm với rƣợu 1 đêm cho mềm, xắt nhỏ, sấy khô, để dành dùng (Bản Thảo Cƣơng Mục). 3. Dùng Cam Thảo, giã dập, sắc, bỏ bã. Cho Ba Kích vào nấu cho đến khi xốp mềm, rút lõi, phơi khô. Liều lƣợng: 6kg Cam Thảo cho 100kg Ba Kích (Trung Hoa Nhân Dân Cộng Hòa Quốc Dƣợc Điển) 4. Diêm Ba Kích: Trộn Ba Kích với nƣớc Muối (20g Muối cho 1kg Ba Kích), cho vào chõ, đồ, rút lõi, phơi khô (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). 5. Rửa sạch, ủ mềm, bỏ lõi, thái nhỏ rồi tẩm rƣợu 2 giờ, sao qua hoặc nấu thành cao lỏng [1ml = 5g] (Phƣơng Pháp Bào chế Đông Dƣợc Việt Nam). -Thành phần hóa học: · Trong Ba Kích có Gentianine, Carpaine, Choline, Trigonelline, Díogenin, Yamogenin, Gitogenin, Tigogenin, Vitexin, Orientin, Quercetin, Luteolin, Vitamin B1 (Chinese Hebral Medicine). · Morindin, Vitamin C (Trung Dƣợc Học). · Rễ chứa Antraglycozid, đƣờng, nhựa, Acid hữu cơ, Phytosterol và ít tinh dầu, Morindin. Rễ tƣơi có sinh tố C (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). · Trong Ba kích có Rubiadin, Rubiadin-1-Methylether (Vƣơng Yến Phƣơng – Thực Vật Học Báo 1986, 28 (5): 566). · Palmitic acid, Vitamin C, Nonadecane (Chu Pháp Dữ - Trung Dƣợc Thông Báo q986, 11 (9): 554). · 24-Ethylcholesterol (lý Quán – Trung Quốc Trung Dƣợc Tạp Chí 1991, 16 (11): 675). -Tác dụng dược lý: 1. Tăng sức dẻo dai: Với phƣơng pháp chuột bơi, Ba Kích với liều 5-10g/kg dùng liên tiếp 7 ngày thấy có tác dụng tăng sức dẻo dai cho súc vật thí nghiệm (Trung Dƣợc Học). 2. Tăng sức đề kháng: dùng phƣơng pháp gây nhiễm độc cấp bằng Ammoni Clorua trên chuột nhắt trắng, với liều 15g/kg, Ba Kích có tác dụng tăng cƣờng sức đề kháng chung của cơ thể đối với các yếu tố độc hại (Trung Dƣợc Học). 3. Chống viêm: Trên mô hình gây viêm thực nghiệm ở chuột cống trắng bằng Kaolin với liều lƣợng 5-10g/kg, Ba Kích có tác dụng chống viêm rõ rệt (Trung Dƣợc Học). 4. Đối với hệ thống nội tiết: thí nghiệm trên chuột lớn và chuột nhắt cho thấy Ba Kích không có tác dụng kiểu Androgen nhƣng có thể có khả năng tăng cƣờng hiệu lực của Androgen hoặc tăng cƣờng quá trình chế tiết hormon Androgen (Trung Dƣợc Học). 5. Nƣớc sắc Ba Kích có tác dụng tƣơng tự nhƣ ACTH làm cho tuyến ức chuột con bị teo (Trung Dƣợc Học). 6. Nƣớc sắc Ba Kích có tác dụng làm tăng co bóp của chuột và hạ huyết áp (Trung Dƣợc Học). 7. Không có độc. LD50 của Ba Kích đƣợc xác định trên chuột nhắt trắng bằng đƣờng uống là 193g/kg (Trung Dƣợc Dƣợc lý, Độc lý Dữ Lâm Sàng). + Rễ Ba kích chiết xuất bằng rƣợu có tác dụng giáng áp huyết; có tác dụng nhanh đối với các tuyến cơ năng; tăng cƣờng não; chống ngủ ngon dùng Ba kích nhục (Trung Dƣợc Dƣợc lý, Độc lý Dữ Lâm Sàng). + Tác dụng đối với hệ nội tiết: Cho chuột và chuột nhắt uống Ba kích thiên thấy không có tác dụng giống nhƣ chất Androgen (Trung Dƣợc Học). + Đối với những bệnh nhân nam có hoạt động sinh dục không bình thƣờng, Ba Kích có tác dụng làm tăng khả năng gioa hợp, đặc biệt đối với những trƣờng hợp giao hợp yếu và thƣa. Ba Kích có tác dụng tăng cƣờng sức dẻo dai, mặc dầu nó không làm tăng đòi hỏi tình dục, không thấy có tác dụng kiểu Androgen. Tuy không làm thay đổi tinh dịch đồ nhƣng trên thực tế có tác dụng hỗ trợ và cải thiện hoạt động sinh dục cũng nhƣ điều trị vô sinh cho những nam giới có trạng thái vô sinh tƣơng đối và suy nhƣợc thể lực. Còn các trƣờng hợp tinh dịch ít, tinh trùng chết nhiều, không có tinh trùng, không xuất tinh khi giao hợp thì xử dụng Ba Kích chƣa thấy kết quả (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). + Đối với cơ thể những ngƣời tuổi già, những bệnh nhân không biểu hiện mệt mỏi, ăn kém, ngủ ít, gầy yếu mà không thấy có những yếu tố bệnh lý gây nên và 1 số trƣờng hợp có đau mỏi các khớp, Ba Kích có tác dụng tăng lực rõ rệt, thể hiện qua những cảmgiác chủ quan nhƣ đỡ mệt mỏi, ăn ngon, ngủ ngon và những dấu hiệu khách quan nhƣ tăng cân nặng, tăng cơ lực. Còn đối với bệnh nhân đau mỏi các khớp thì sau khi dùng Ba Kích dài ngày, các triệu chứng đau mỏi giảm rõ rệt (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). -Tính vị: +Vị cay, hơi ấm (Bản Kinh). +Vị ngọt, không độc (Biệt Lục). +Vị đắng (Nhật Hoa Tử Bản Thảo). +Vị cay, ngọt, tính ấm (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). +Vị ngọt, tính ấm (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). +Vị cay, ngọt, tính hơi ấm (Trung Dƣợc Học). +Vị ngọt, cay, hơi ấm (Trung Hoa Nhân Dân Cộng Hòa Quốc Dƣợc Điển). -Quy kinh: +Vào kinh Tỳ và Thận (Lôi Công Bào chế Dƣợc Tính Giải). +Vào kinh Tâm và Thận (Bản Thảo Tân Biên). +Vào kinh túc quyết âm Can và túc dƣơng minh Vị (Bản Thảo Kinh Giải). +Vào kinh Thận (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). +Vào kinh Can và Thận (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). +Vào kinh Thận (Trung Dƣợc Học). +Vào kinh Thận và Can (Trung Hoa Nhân Dân Cộng Hòa Quốc Dƣợc Điển). -Tác dụng: +Chủ đại phong tà khí, cƣờng cân cốt, an ngũ tạng, bổ trung, tăng chí, ích khí (Bản Kinh). +Hạ khí, bổ ngũ lao, ích tinh (Biệt Lục). +Khứ phong, bổ huyết hải (Bản Thảo Cƣơng Mục). +An ngũ tạng, định tâm khí, trừ các loại phong ( Nhật Hoa Tử Bản Thảo). +Bổ thận, ích tinh, tán phong thấp (Bản Thảo Bị Yếu). +Hóa đờm (Bản Thảo Cầu Nguyên). +Cƣờng âm, hạ khí (Dƣợc Tính Luận). +Ôn thận, tráng dƣơng, cƣờng tráng cân cốt, khứ phong thấp (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). +Bổ thận âm, tráng cân cốt, khứ phong thấp (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). +Bổ thận dƣơng, cƣờng cân cốt, khứ phong thấp (Trung Hoa Nhân Dân Cộng Hòa Quốc Dƣợc Điển). +Bổ thận, tráng dƣơng, cƣờng cân cốt, khứ phong thấp (Thƣờng Dụng Trung Thảo Dƣợc Thủ Sách - Quảng Châu). -Chủ trị: +Trị liệt dƣơng [âm nuy bất khởi] (Bản Kinh). +Trị đầu diện du phong, bụng dƣới đau xuống âm hộ (Biệt Lục). +Trị các chứng phong, thủy thũng (Nhật Hoa Tử Bản Thảo). +Trị ngũ lao, thất thƣơng, phong khí, cƣớc khí, thủy thũng (Bản Thảo Bị Yếu). +Trị nam giới bị mộng tinh, di tinh, đầu mặt bị trúng phong (Dƣợc Tính Luận). +Trị cƣớc khí (Bản Thảo Cƣơng Mục). +Trị ho suyễn, chóng mặt, tiêu chảy, ăn ít (Bản Thảo Cầu Nguyên). +Trị liệt dƣơng, bụng dƣới lạnh đau, tiểu không tự chủ, tử cung lạnh, phong hàn thấp,lƣng gối đau (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). +Trị liệt dƣơng, di tinh, không thụ thai do tử cung lạnh, kinh nguyệt không đều, bụng dƣới lạnh đau, phong thấp đau nhức, gân xƣơng mềm yếu (Trung Hoa Nhân Dân Cộng Hòa Quốc Dƣợc Điển). +Trị thận hƣ, lƣng gối mỏi, tê bại, phong thấp đau nhức, thần kinh suy nhƣợc, liệt dƣơng, di tinh, tảo tinh, tiết tinh, lãnh cảm, mất ngủ (Thƣờng Dụng Trung Thảo Dƣợc Thủ Sách - Quảng Châu). -Liều dùng: 6-12g dạng thuốc thang. Có thể ngâm rƣợu hoặc nấu thành cao, làm thành hoàn, tán... -Kiêng Kỵ: +Phúc Bồn Tử làm sứ, ghét Lôi Hoàn, Đan Sâm (Bản Thảo Kinh Tập Chú). +Những ngƣời bệnh tƣớng hỏa quá thịnh, âm hƣ hỏa vƣợng, đại tiện bón, tiểu đỏ, miệng đắng, mắt mờ, mắt đau, bứt rứt, khát nƣớc, cấm dùng (Bản Thảo Kinh Sơ). +Âm hƣ, tiết tinh (do hỏa động), tiểu tiện không thông, miệng lƣỡi khô, táo bón, kiêng dùng(Đắc Phối Bản Thảo). +Âm hƣ hỏa vƣợng, cấm dùng (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). +Ngƣời âm hƣ và bệnh tim không dùng (Trung Dƣợc Học). + Âm hƣ hỏa vƣợng, táo bón: không dùng (Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). -Đơn thuốc kinh nghiệm: + Trị liệt dƣơng, ngũ lao, thất thƣơng, ăn nhiều, hạ khí: Ba kích thiên, Ngƣu tất (sống) đều 3 cân ngâm với 5 đấu rƣợu, uống (Thiên Kim Phƣơng). + Trị phụ nữ tử cung bị lạnh, kinh nguyệt không đều, xích bạch đới hạ: Ba kích 120g, Lƣơng khƣơng 20g, Tử kim đằng 640g, Thanh diêm 80g, Nhục quế (bỏ vỏ)160g, Ngô thù du 160g. Tán bột. Dùng rƣợu hồ làm hoàn. Ngày uống 20 hoàn với rƣợu pha muối nhạt (Ba Kích Hoàn - Cục Phƣơng). + Trị lƣng đau do phong hàn, đi đứng khó khăn: Ba kích 60g, Ngƣu tất 120g, Khƣơng hoạt 60g, Quế tâm 60g, Ngũ gia bì 60g, Đỗ trọng (bỏ vỏ, sao hơi vàng) 80g, Can khƣơng (bào) 60g. Tán bột, trộn mật làm hoàn, uống với rƣợu ấm (Ba Kích Hoàn - Thánh Huệ Phƣơng). + Trị tiểu nhiều: Ích trí nhân, Ba kích thiên (bỏ lõi), 2 vị chƣng với rƣợu và muối, Tang phiêu tiêu, Thỏ ty tử (chƣng với rƣợu). Lƣợng bằng nhau. Tán bột. Dùng rƣợu chƣng hồ làm hoàn to bằng hạt ngô đồng lớn, mỗi lần uống 12 viên với rƣợu pha muối hoặc sắc thành thang uống với muối ( Kỳ Hiệu Lƣơng Phƣơng). + Trị bạch trọc: Thỏ ty tử (chƣng rƣợu 1 ngày, sấy khô), Ba kích (bỏ lõi, chƣng rƣợu), Phá cố chỉ (sao), Lộc nhung, Sơn dƣợc, Xích thạch chi, Ngũ vị tử đều 40g. Tán bột, Dùng rƣợu hồ làm hoàn, uống lúc đói với nƣớc pha rƣợu (Phổ Tế Phƣơng). + Trị bụng đau, tiểu không tự chủ: Ba kích (bỏ lõi), Nhục thung dung, Sinh địa đều 60g, Tang phiêu tiêu, Thỏ ty tử, Sơn dƣợc, Tục đoạn đều 40g, Sơn thù du, Phụ tử (chế), Long cốt, Quan quế, Ngũ vị tử đều 20g, Viễn chí 16g, Đỗ trọng (ngâm rƣợu, sao) 12g, Lộc nhung 4g. Tán bột, làm hoàn 10g. Ngày uống 2-3 hoàn (Ba Kích Hoàn - Chứng Trị Chuẩn Thằng). + Trị mạch yếu, mặt trắng nhạt, buồn sầu ca khóc: Ba kích (bỏ lõi), Hồi hƣơng (sao), Nhục thung dung (tẩm rƣợu), Bạch long cốt, Ích trí nhân, Phúc bồn tử, Bạch truật, Mẫu lệ, Thỏ ty tử, Cốt toái bổ (bỏ lông), Nhân sâm đều 40g. Tán bột, ngày uống 2 lần, mỗi lần 10-20g (Ba Kích Hoàn - Y Học Phát Minh). + Trị Thận bị hƣ hàn, lƣng và gối đau, liệt dƣơng, tiểu nhiều, không muốn ăn uống, xƣơng khớp yếu, đứng ngồi không có sức, bàng quang bị yếu lạnh, vùng rốn và bụng đầy trƣớng: Ba kích 30g, Bạch linh 22g, Chỉ xác 22g, Hoàng kỳ 22g, Lộc nhung 30g, Mẫu đơn 22g, Mộc hƣơng 22g, Ngƣu tất 22g, Nhân sâm22g, Nhục thung dung 30g, Phụ tử 30g, Phúc bồn tử 22g, Quế tâm 22g, Sơn thù 22g, Tân lang 22g, Thạch hộc 30g, Thục địa 30g, Thự dự 22g, Tiên linh tỳ 22g, Trạch tả 22g, Tục đọan 22g Viễn chí 22g, Xà sàng tử 22g. Tán bột, hoà mật làm hoàn. Ngày uống 16 - 20g với rƣợu nóng, lúc đói (Ba Kích Hoàn - Thái Bình Thánh Huệ Phƣơng). + Trị thận bị hƣ lao, lƣng và chân đau, chảy nƣớc mắt sống, hoảng sợ, khát, ăn uống không tiêu, bụng ngực thƣờng đầy trƣớng, tay chân tê đau, nôn ra nƣớc chua, bụng dƣới lạnh đau, tiểu són, táo bón: Ba kích 30g, Bá tử nhân 22g, Bạch linh 22g, Đỗ trọng 22g, Ngũ gia bì 22g, Ngƣu tất 22g, Nhục thung dung 30g, Phòng phong 22g, Phúc bồn tử 22g, Thạch hộc 22g, Thạch long nhục 22g, Thạch nam 22g, Thiên hùng 30g, Thiên môn 40g, Thỏ ty tử 30g, Thục địa30g, Thự dự 22g, Trầm hƣơng 30g, Tục đoạn 30g, Tỳ giải22g, Viễn chí 22g, Xà sàng tử 22g. Tán bột, trộn mật làm hoàn, ngày uống 16 -20g với rƣợu nóng, lúc đói (Ba Kích Hoàn - Thánh Huệ Phƣơng). + Trị nguyên khí bị hƣ thoát, mặt xạm đen, miệng khô, lƣởi dính, hay mơ, hoảng sợ, chảy nƣớc mắt sống, tai ù nhƣ ve kêu lƣng nặng, đau, các khớp xƣơng đau nhức, âm hƣ, ra mồ hôi trộm tay chân không có sức, tử cung bị lạnh, kinh nguyệt không đều xích bạch đới hạ: Ba kích 90g, Lƣơng khƣơng 180g, Ngô thù 120g, Nhục quế 120g, Thanh diêm 60g, Tử kim đằng 500g. Tán bột, trộn với rƣợu nếp làm hoàn. Ngày uống 16 - 20g với rƣợu hoà ít muối hoặc nƣớc muối loãng (Ba Kích Hoàn - Thái Bình Huệ Dân Hòa Tễ Cục Phƣơng). + Trị liệt dƣơng: Ba kích 30g, Đỗ trọng 30g, Ích trí nhân 30g, Ngũ vị tử 30g, Ngƣu tất 30g, Nhục thung dung 60g, Phục linh 30g, Sơn dƣợc 30g, Sơn thù 30g, Thỏ ty tử 30g, Tục đoạn 30g, Viễn chí 30g, Xà sàng tử 30g. Tán bột. Luyện mật làm hoàn, ngày uống 12 - 16 g với rƣợu, lúc đói (Ba Kích Hoàn - Ngự Dƣợc Viện). + Trị bụng ứ kết lạnh đau, lƣng đau, gối mỏi, 2 chân yếu, khớp xƣơng đau, chuột rútû, thận hƣ, liệt dƣơng : Ba kích 18g, Đƣơng quy 20g, Khƣơng hoạt 27g, Ngƣu tất 18g, Sinh khƣơng 27g, Thạch hộc 18g, Tiêu 2g. Giã nát, cho vào bình, thêm 2 lít rƣợu vào, đậy kín, bắc lên bếp, nấu 1 giờ, sau đó ngâm trong nƣớc lạnh cho nguội. Ngày uống 3 lần, mỗi lần 15 - 20ml (Ba Kích Thiên - Thánh Tế Tổng Lục). + Bổ thận, tráng dƣơng, tăng trƣởng cơ nhục, dƣỡng sắc đẹp: Ba kích (bỏ lõi ) 60g, Cam cúc hoa 60g, Câu kỷ tử 30g, Phụ tử (chế) 20g, Thục địa 46g, Thục tiêu 30g. Tán bột, cho vào bình, ngâm với 3 lít rƣợu. Ngày uống 2 lần, mỗi lần 15 - 20ml, lúc đói (Ba Kích Thục Địa Tửu - Nghiệm Phƣơng) + Trị sán khí do Thận hƣ: Ba kích thiên + Hoàng bá + Quất hạch + Lệ chi hạch + Ngƣu tất + Tỳ giải + Mộc qua + Kim linh tử + Hoài sơn + Địa hoàng (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). + Trị liệt dƣơng: Ba kích thiên + Bá tử nhân + Bổ cốt chỉ + Câu kỷ tử + Lộc nhung + Ngũ vị tử + Nhục thung dung + Sơn thù du (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). + Trị mộng tinh: Ba kích thiên + Bá tử nhân + Hoàng bá + Liên tu + Lộc giác + Phúc bồn tử + Thiên môn + Viễn chí (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). + Trị liệt dƣơng, di tinh, tiết tinh do Thận dƣơng hƣ: Thỏ ty tử, Nhục thung dung (Trung Dƣợc Học). + Trị tiểu nhiều, tiểu không tự chủ do Thận dƣơng hƣ: Bổ cốt chỉ, Phúc bồn tử (Trung Dƣợc Học). + Trị gân cơ sƣng đau, gân cơ suy yếu, teo cơ, khớp đau mạn tính do Thận hƣ: Đỗ trọng, Ngƣu tất, Tục Đoạn (Trung Dƣợc Học). + Trị liệt dƣơng, tảo tinh, tiết tinh, lƣng đau, vô sinh (ở nữ) do Thận dƣơng hƣ: Ba kích thiên 12g, Ngũ vị tử 6g, Nhân sâm 8g, Thục địa 16g, Nhục thung dung, Long cốt, Cốt toái bổ đều 12g. Tán bột, trộn mật làm hoàn 12g. Ngày uống 2-3 lần (Ba Kích Thiên Hoàn – Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). + Trị lƣng đau, di tinh, hoạt tinh do Thận hƣ: Ba kích thiên, Đảng sâm, Phúc bồn tử, Thỏ ty tử, Thần khúc đều 12g, Sơn dƣợc 24g. Tán bột, luyện mật làm hoàn. Mỗi lần uống 12g, ngày 2-3 lần (Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). + Trị ngƣời lớn tuổi lƣng đau, chân tê, chân yếu, chân mỏi: Ba kích thiên, Xuyên tỳ giải, Nhục thung dung, Đỗ trọng, Thỏ ty tử, lƣợng bằng nhau, Lộc thai 1 bộ. Tán nhuyễn, trộn với mật làm hoàn. Mỗi lần uống 8g, ngày 2-3 lần với nƣớc ấm (Kim Cƣơng Hoàn - Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). + Trị phong thấp đau nhức, cƣớc khí, phù: Ba kích, Đỗ trọng, Ngƣu tất, Tục đoạn đều 12g, Tang ký sinh 10g, Sơn thù nhục 8g, Hoài sơn 16g. Sắc uống (Ba Kích Khu Tý Thang - Trung Dƣợc Ƣùng Dụng Lâm Sàng). + Trị huyết áp cao thời kỳ tiền mãn kinh: Ba kích thiên, Tiên mao, Hoàng bá, Dâm dƣơng hoắc, Tri mẫu, Đƣơng qui, mỗi thứ 20 - 28g, sắc uống (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dƣợc). -Tham khảo: +‖Ba kích thiên chủ đại phong tà khí và đầu diện du phong. Phong thuộc dƣơng tà, phần lớn bốc lên trên. Kinh viết: Tà khí thịnh thì chính khí suy, Ba kích thiên có tác dụng bổ tráng dƣơng khí mà đẩy tà khí. Khi chân khí đƣợc bổ thì tà khí yên, vì vậy nó trừ đƣợc đại phong tà khí vậy. Trị âm nuy bất khởi (liệt dƣơng), cƣờng cân cốt, an ngũ tạng, bổ trung, tăng chí, ích khí; dƣỡng 2 kinh Tỳ và Thận , vì vậy các chứng hƣ tự khỏi. Trị bụng dƣới đau lan đến âm hộ, hạ khí, bổ ngũ lao, ích tinh, lợi nam tử, ngũ tạng bị lao (hƣ yếu), thận hƣ, hạ khí, giáng hỏa, hỏa giáng thì thủy thăng, âm dƣơng hỗ trợ, tinh thần yên ổn, cho nên chủ Thận khí bị thấp trƣớng, làm mạnh nguyên dƣơng, trị các chứng hƣ, không cần làm cho nó hết mà nó hết vậy‖ (Bản Thảo Kinh Sơ). +‖Ba kích thiên là thuốc chữa phần huyết của Thận kinh, bổ cho nguyên dƣơng mà dƣỡng Vị khí, các chứng hƣ đều tự hết; công dụng giống vị Tỳ giải và Thạch hộc. Trƣờng hợp nhiệt nhiều, Ba kích hợp với Hoàng bá, Tri mẫu có tác dụng cƣờng âm; Hợp với Nhục thung dung, Tỏa dƣơng có tác dụng tráng dƣơng, đó là cách dùng nhiệt để tránh nhiệt, dùng hàn để tránh hàn vậy‖(Bản Thảo Hối). +‖Nếu mệnh môn hỏa suy thì Tỵ Vị bị hƣ hàn, không thể kích thích tiêu hóa, dùng Phụ tử, Nhục quế để làm ấm mệnh môn, nhƣng lại quá nhiệt, còn nếu dùng Ba kích thiên, vị ngọt ấm, bổ hỏa mà không nung đốt thủy sao? Hoặc hỏi rằng Ba kích thiên ngƣời đời sau dùng trong thuốc hoàn, tán, không dùng trong thuốc thang là sao ? Đáp: Ba kích thiên chính là vị thuốc hay trong thang dƣợc, vì nó ấm mà không nhiệt, kiện Tỳ, khai Vị, ích nguyên dƣơng, uống vào có thể trừ đƣợc âm thủy, là dụng cụ bồi tiếp trực tiếp, có công hiệu trực tiếp và gián tiếp‖(Bản Thảo Tân Biên). +‖Ba kích thiên là thuốc chủ yếu bổ Thận, năng trị ngũ lao, thất thƣơng, cƣờng âm, ích tinh, khí vị cay, ấm, có tác dụng khứ phong, trừ thấp, vì vậy, phàm các chứng lƣng đau, gối mỏi, phong thấp, cƣớc khí, thủy thủng, dùng Ba kích rất có ích. Xem trong bài ‗Địa Hoàng Ẩm Tử, dùng để trị phong tà, lấy Ba kích làm đầu, vì nó bổ âm vậy‖(Bản Thảo Cầu Chân). +‖Ba kích với Phá cố chỉ và Hồ lô ba đều có tác dụng ôn Thận nhƣng Phá cố chỉ có sở trƣờng đặc biệt là thu nạp đƣợc Thận khí, bình đƣợc suyễn nghịch do hƣ hàn; Hồ lô ba có tác dụng ôn tán hàn khí bên trong, trị bụng dƣới đau do nội hàn; Ba kích thiên có tác dụng phát tán, thích hợp với chứng đau nội hàn do hàn tà bên ngoài gây ra. Tuy giống nhau về ôn Thận nhƣng chủ trị khác nhau‖ (Đông Dƣợc Học Thiết Yếu). +‖Dâm dƣơng hoắc bổ thận dƣơng, thiên nhập vào phần khí của Thận kinh, có tính táo; Ba kích thiên bổ Thận dƣơng, thiên nhập vào phần huyết của Thận kinh, không có tính táo. Nhục thung dung bổ Thận dƣơng mà nhuận táo, thông tiện; Ba kích thiên bổ Thận dƣơng mà có tác dụng trừ phong hàn, thấp tý. Ba kích thiên trị các chứng cƣớc khí do: 1. Nội nhân: Thận dƣơng hƣ, thủy thấp đình trệ. 2. Ngoại cảm phong hàn Ba kích bổ Thận tráng dƣơng công hiệu không giống vị Uy linh tiên ― (Trung Dƣợc Dƣợc lý Độc lý Dữ Lâm Sàng). + Ba kích có tác dụng giống với Dâm dƣơng hoắc, cũng có tác dụng làm mạnh gân xƣơng, tán phong thấp. Nhƣng Ba kích vị cay kèm ngọt, tính hoà hoãn hơn, tác dụng của nó chuyên về hạ tiêu, đa số dùng trong trƣờng hợp lƣng đau, mỏi gối, cƣớc khí, còn tác dụng đối với trị chứng dƣơng nuy thì không bằng Dâm dƣơng hoắc (Thực Dụng Trung Y Học). BA LA MẬT -Xuất xứ: Bản Thảo Cƣơng Mục. -Tên khác: Nãng gìa kết (Bản thảo cƣơng mục), Ngƣ đởm tử thảo (Trung quốc cao đẳng thực vật đồ giám), Thiên bà la Vƣu chu huyện (Trung quốc thụ mộc phân loại học), Thụ bà la (Quảng châu thực vật chí). -Tên khoa học: Artocarpus Heterophyllus Lam. -Họ khoa học: Moraceae. -Mô tả: l Loại cây to, cao có thể đến 30m, với cành non rất nhiều lông ở ngọn. Lá đơn, nguyên, dầy, dài 9-22cm, rộng 4-9cm, cuống 1-1,5cm. Hoa tự cái mọc ngay trên thân hoặc trên cành, dài 5- 8cm, dầy 2-5cm. Hoa tự đực hình chùy. Quả phức to, dài 30-60cm, mặt tua tủa gai ngắn. Khi chín vỏ vẫn giữ mầu xanh lục hoặc hơi ngả vàng. Thịt quả chín, mầu vàng nhạt, vị ngọt, rất thơm, nhiều hạt. -Thành phần hoa học: Trong toàn cây và lá, có chất nhựa mủ mầu trắng, khô, rất dính. Trong múi mít khô có 11- 15% đƣờng (Fructoza và Glucoza), một ít tinh dầu thơm, 1,60% Protid, 1-2% muối khoáng bao gồm Calci (18mg%), Phospho (25mg%), Sắt (0,4mg%), Caroten (0,4mg%), Vitamin B2 (0,04mg%), Vitamin C (4mg%). Lá mít có chứa chất Cycloheterophyllin. Trong hạt mít có 70% tinh bột, 5,2% Protid, 0,62% chất béo, 1,4% muối khoáng. Ngoài ra, trong hạt mít có chất men ức chế men tiêu hóa trong ruột, vì vậy, ăn hạt mít dễ bị đầy hơi, trung tiện. -Tính vị, quy kinh: +Vị ngọt, thơm, hơi chua, tính bình, không độc (Bản Thảo Cƣơng Mục). +Vị ngọt, khí thơm, không độc (Nam Dƣợc Thần Hiệu). +Vị ngọt, khí thơm, không độc (Dƣợc Phẩm Vậng Yếu). +Hạt mít, vị ngọt, hơi chua, tính bình, không độc (Bản Thảo Cƣơng Mục). +Nhựa mít vị nhạt, sáp (Quảng Tây Trung Thảo Dƣợc). -Tác dụng, chủ trị: +Chỉ khát, giải phiền, giải độc rƣợu (tỉnh rƣợu), ích khí (Bản Thảo Cƣơng Mục). +Chỉ khát, ích khí, trừ phiền, giải say rƣợu, ăn nhẹ mình, no bụng, đẹp da mặt (Nam Dƣợc Thần Hiệu). +Chỉ khát, ích khí, trừ phiền, giải rƣợu,ăn vào cơ thể cảm thấy nhẹ nhàng (Dƣợc Phẩm Vậng Yếu). + Sinh tân, chỉ khát, vận tiêu hóa ( Quảng Tây Dƣợc Thực Danh Lục). +Lá mít trị lở loét (Quảng Tây Dƣợc Thực Danh Lục). +Lá mít gĩa nát, chƣng, đắp vào vết thƣơng bị chém (Trung Quốc thụ mộc phân loại học). +Nhựa mít có tác dụng tán kết, tiêu thủng, chỉ thống. Đắp bên ngoài trị mụn nhọt sƣng đỏ, hoặc mụn nhọt sƣng nổi hạch (Quảng Tây Trung Thảo Dƣợc). +Chất rút từ vỏ cây mít dùng để trị lở loét (Trung Quốc Thụ Mộc Phân Loại Học). +Hạt mít có tác dụng bổ trung ích khí ( Bản Thảo Cƣơng Mục). +Hạt mít có tác dụng ích khí, thông sữa, trị sinh xong ít sữa hoặc sữa không thông (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). +Hạt mít trị khí suy, thông sữa (Lục Xuyên Bản Thảo). -Tham khảo: ―Ăn nhiều hạt mít nấu chín làm đầy hơi, lâu đói và hay trung tiện‖ (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). BA TIÊU -Tên khác: Ba thƣ, Bản tiêu, Đởm bình tiêu, Nha tiêu, Vô nhĩ văn tuyết (Hòa hán dƣợc khảo), Cam tiêu (Biệt lục), Thiên thƣ (Sử ký chú), Thiệt danh hƣơng tiêu (Cƣơng mục thập di), Thủy tiêu ( Gia hựu bản thảo đồ kinh), Ƣu đàm hoa (Phạn ngữ), Chuối tiêu (Việt Nam). -Tên khoa học: Musa Basloo Sieb. Et Zucc. -Họ khoa học: Musaceae. -Mô tả: Cây thảo, cao 5-6m, sống lâu năm. Thân cây tròn, mềm, thẳng, có bẹ lá. Cuống hình tròn có khuyết rãnh. Lá to, dài. Trái nằm trên buồng, có từ 6-8 nải, mỗi nải khoảng 12 trái. Trái nhỏ, dái, mùi thơm. Khi chín, vỏ vẫn mầu xanh nhƣng khi chín mùi thì mầu vàng. -Thành phần hóa học: +Trong 100g phần ăn đƣợc, có bột đƣờng (27,7g), chất đạm (1,1g), nƣớc (74,1g), sinh tố C (9mg), B1 (0,03mg), B2 (0,04mg), Caroten (359 Unit), Calcium (11mg), Magnéium (42mg), Kalium (279mg), Sắt (0,56mong), 8,6% Fructos, 4,7% Glucos, 13,7% Sacaros. Trong chuối có nhiều Pectin, là 1 Glucid không có giá trị về mặt năng lƣợng nhƣng là chất gíup cho sự tiêu hóa hấp thu tốt, chống nhiễm trùng đƣờng ruột. Chuối cung cấp nhiều năng lƣợng nhất (trên dƣới 100 Calori/100g nạc chuối chín tƣơi) vì chuối chứa nhiều bột đƣờng nhất (Trái cây và sức khỏe). -Tính vị: Vị ngọt, tính rất lạnh, không độc. -Tác dụng, chủ trị: +Thanh Vị hỏa, giải nhiệt độc. Trị phù thũng, ho (TQDHĐT.Điển). +Chuối chín làm tăng hồng cầu, huyết cầu tố, giúp giảm đƣợc tình trạng nhiễm Acid cho chế độ ăn nhiều thịt, mỡ hoặc quá nhiều ngũ cốc. Chuối chín tƣơi đƣợc coi là thuốc đối với ngƣời bị bệnh đƣờng ruột kể cả tiêu chảy, lỵ; là thuốc lợi tiểu cho ngày.2 bị thũng, tăng hấp thụ cho trẻ bị suy dinh dƣỡng (Trái cây và sức khỏe). -Đơn thuốc kinh nghiệm: +Trị trẻ nhỏ gầy ốm, suy dinh dƣỡng, cam tích, cam còm: Chuối ngự (dùng loại thật chín) 12g, Thịt cóc (Cóc lột da, rửa sạch máu, mủ, bỏ hết tạng phủ, chỉ lấy thịt - nhất là ở 2 đùi, sấy khô, tán bột) 10g, Trứng gà (luộc chín, chỉ lấy tròng đỏ) 2g, ba thứ trộn chung, gĩa nhuyễn, làm thành viên 6g, sấy khô. Ngày uống 6-12g. (Phòng và chữa bệnh bằng món ăn hàng ngày). +Thuốc bổ dùng cho ngƣời mới bệnh nặng dậy, sút cân, kém ăn, mất ngủ, thiếu máu: Chuối tiêu bóc vỏ 15 quả, Lòng đỏ trứng gà luộc 15 cái, Gạo nếp 1kg, Men rƣợu 10 miếng. Gạo nếp nấu đƣợc cơm, để nguội; Chuối tiêu và lòng đỏ trứng gà nghiền nhỏ; Men rƣợu tán bột. Các thứ trộn đều, cho vào hũ sành ủ thành rƣợu, sau 20 ngày là có thể dùng đƣợc, mỗi ngày ăn nửa chén vào lúc đói (Phòng và chữa bệnh bằng món ăn hàng ngày). +Trị hắc lào: lúc mới phát hiện, lấy quả chuối tiêu xanh, thái thành từng lát mỏng, xát liên tục lên chỗ ngứa (Kinh nghiệm dân gian Việt Nam). +Trị bạch đới: Ba tiêu căn (tƣơi) 250g, thịt heo 120g. Hầm cho nhừ, lấy nƣớc uống (Trung quốc dân gian bách thảo lƣơng phƣơng). +Trị bị phỏng: Lá chuối tiêu, sấy khô, tán nhuyễn, trộn với trứng gà, đắp (Trung quốc dân gian bách thảo lƣơng phƣơng). +Trị ho, lao phổi: Hoa chuối (tƣơi) 60g, Phổi heo 250g, thêm nƣớc, hầm cho nhừ, ăn cả nƣớc lẫn cái (Trung quốc dân gian bách thảo lƣơng phƣơng). +Trị ngực đau thắt (tâm giảo thống): Hoa chuối tiêu tƣơi 250g, Tim heo 1 cái. Thêm nƣớc, hầm cho thật nhừ, ăn (Trung quốc dân gian bách thảo lƣơng phƣơng). +Trị tai giữa viêm: dùng nõn chuối tiêu, 1 khúc, ép lấy nƣớc côt, nhỏ vào tai. Ngày 2-3 lần (Trung quốc dân gian bách thảo lƣơng phƣơng). +Trị chứng tiêu khát, họng khô, miệng khát khớp xƣơng phiền nóng: Rễ chuối tiêu tƣơi 1000g, ngày,2 nát, ép lấy nƣớc. Mỗi lần uống 20-30ml, ngày uống 2-3 lần (Trung quốc dân gian bách thảo lƣơng phƣơng). +Trị huyết áp cao, não xung huyết: Vỏ cây chuối hoặc quả chuối 30-60g, sắc uống (Trung quốc dân gian bách thảo lƣơng phƣơng). +Trị bàng quang viêm, tiểu gắt: Rễ cây chuối 30g, Hạn liên thảo 30g. Sắc, chia làm 3 lần uống (Trung quốc dân gian bách thảo lƣơng phƣơng). +Trị thai động không yên: Rễ cây chuối tƣơi 60g, thịt heo nạc 120g, thêm nƣớc, hầm thật nhừ, ăn (Trung quốc dân gian bách thảo lƣơng phƣơng). +Trị băng lậu: Ba tiêu căn 250g, Thịt heo nạc 100g. Nấu nhừ, ăn cả nƣớc lẫn cái (Trung quốc dân gian bách thảo lƣơng phƣơng). -Tham khảo: +‖ Cây chuối tiêu cho nhựa gọi là Ba Tiêu Trấp. Khi lấy nhựa chuối, dùng ống tre vót nhọn đầu, cắm vào thân cây chuối, nhựa chuối sẽ từ từ chảy ra, lấy chai hứng lấy, để dành dùng dần. Nhựa chuối có vị hơi ngọt, tánh lạnh, không độc. Có tác dụng trị chứng đầu phong, cuồng nhiệt, phiền khát, uống vào hễ nôn ra đƣợc là khỏi. Nƣớc trấp chuối trị phỏng lửa rất hay. Nhựa chuối bôi có tác dụng làm đen râu, tóc và bớt rụng. Hoa chuối gọi là Ba Tiêu Hoa, vị ngọt, tính lạnh, không độc, nấu hoặc luộc ăn cũng tốt. Trị chứng tê, tim đau: đốt tồn tính, uống với nƣớc muối. Rễ cây gọi là Ba Tiêu Căn, vị hơi ngọt, tính rất lạnh, không độc. Trị các chứng cuồng nhiệt lúc trời nóng, ngƣời bệnh mê man hoặc phiền nhiệt, phát cuồng, các chứng ung nhọt. Bị ung nhọt, đơn độc, sƣng đau, đào củ chuối thối đắp vào mụn nhọt đang sƣng nóng đau rất hay. Lá chuối gọi là Ba Tiêu Diệp, nghiền nát, trộn với nƣớc Gừng, bôi, trị các chứng sƣng độc mới phát (Bảm thảo cƣơng mục)‖. +‖ Ăn vài trái chuối chín và uống nửa lít sữa đậu nành hoặc sữa bò coi nhƣ 1 bữa ăn đầy đủ dƣỡng chất - Chuối gìa, chuối chín chƣa hoàn toàn chứa nhiều tinh bột không tiêu hóa đƣợc, khó qua khỏi dạ dầy, có thể gây xót ruột non, gây đau bụng và táo bón. Vậy phải ăn chuối chín mùi, vừa dễ tiêu hóa vừa bổ dƣỡng‖ (Trái cây và sức khỏe). +‖ Có kinh nghiệm cho rằng chuối gìa có tính lạnh, khó tiêu, nếu ngƣời dạ dầy và ruột có vấn đề thì không nên ăn. Ngƣời bình thƣờng phổi yếu, nhiều đờm, nhât là có bệnh suyễn, bệnh sốt rét chƣa khỏi hẳn, đều không nên ăn chuối gìa. Có ngƣời cho rằng dùng chuối gìa nấu với rƣợu có tác dụng bổ dƣỡng rất tốt. Tuy chuối gìa có tính lạnh và đầy nhƣng khi nấu với rƣợu gạo thì rƣợu có thể trừ đƣợc tính lạnh và đầy của chuối - Ngƣời bị bón kinh niên, huyết áp cao, động mạch xơ cứng, nên ăn chuối thƣờng xuyên để điều hòa ruột và dạ dầy, làm mát rạng phủ. Nếu ăn chuối gìa, nên ăn sau bữa cơm. Đừng ăn nhiều, mỗi bữa chỉ ăn 1 quả là đủ. Chuối có công dụng dự phòng hiện tƣợng xơ hóa động mạch dẫn đến chứng chân tay tê dại‖ (Chữa bệnh bằng thức ăn kết hợp với Trung y Trung dƣợc). +‖ Theo Giáo sƣ Khamian (Ấn Độ) thì những ngƣời bệnh bị loét dạ dầy đƣợc điều trị bằng chuối xanh đã cho kết quả khả quan. Chuối xanh đƣợc phơi khô ở nhiệt độ thấp kích thích sự tăng trƣởng của lớp màng nhầy bên trong dạ dầy bằng cách tạo thêm những tế bào sản xuất chất nhầy. không những nó làm cho màng nhầy dầy lên đúng mức mà còn làm cho lớp màng dầy lên đến mức có thể hàn gắn nhanh chóng bất cứ chỗ loét nào hiện có. Tuy nhiên, không phải tất cả các loại chuối đều cho kết quả nhƣ vậy. Những chuối chín và chuối đƣợc phơi ở nhiệt độ cao không thực sự kích thích sự tăng trƣởng của lớp màng nhầy. Mức độ hiệu quả của chuối cũng thay đổi tùy theo từng loại chuối. Vì thế, số lƣợng hoạt chất có trong loại chuối phải tùy thuộc vào giai đoạn quả chuối đƣợc hái, tùy thuộc nơi trồng và loại chuối đƣợc trồng. Các nhà nghiên cứu tạm đƣa ra ý kiến: Một khẩu phần ăn có chuối xanh chắc chắn giúp tránh đƣợc dạ dầy bị loét‖ (Thông tin khoa học kỹ thuật 424/1988). BA ĐẬU -Xuất Xứ: Bản Kinh. -Tên Khác: Ba thục (Bản Kinh), Cƣơng tử (Lôi Công Bào Chích Luận), Ba đậu sƣơng, Ba sƣơng (Đông Dƣợc Học Thiết Yếu), Ba đậu sƣơng tử, Ba tiêu cƣơng tử (Hòa Hán Dƣợc Khảo), Giang tử (Thụy Trúc Đƣờng Kinh Nghiệm Phƣơng), Lão dƣơng tử (Cƣơng Mục), Quả Màn Dẻ ( Nam Dƣợc Thần Hiệu), Ba tiêu, Hạt Màn đẻ (Lĩnh Nam Bản Thảo), Ba mễ (Dƣợc Tài Tƣ Khoa Hối Biên), Ba qủa (Trung Dƣợc Hình Tính Kinh Nghiệm Lam Biệt Pháp), Bát diện đao (Quảng Tây Trung Dƣợc Chí), Đại diệp song nhãn long, Ba nhân, Mang tử (Quảng châu Thƣờng Dụng Trung Thảo Dƣợc Thủ Sách), Độc ngƣ tử, Cống tử (Trung Dƣợc Chí), Mãnh tử nhân (Trung Quốc Dƣợc Thực Chí), Song nhãn long (Lĩnh Nam Thái Dƣợc Lục), Song nhãn hà, Hồng tử nhân, Đậu cống (Nam Ninh Thị Dƣợc Vật Chí ). Tên khoa học: Fructus Crotonis. Họ khoa học: Thầu Dầu (Euphorbiaceae). Mô tả: Cây gỗ nhỏ, thân tròn, không có lông. Lá mọc đơn, so le, phiến lá hình trái xoan, mỏng, dài 6- 12cm, rộng 3-6cm, mép lá khía răng cƣa nhỏ. Lá non mầu hồng đỏ. Cuống lá mảnh, dài 2- 6cm. Hoa mọc thành chùm dài 10-20cm, ở đầu cành, mang hoa đơn tính cùng gốc. Hoa đực ở phía trên, có 5 cánh hoa, 17 nhụy. Hoa cái ở dƣới có 1-2 cánh hoa hoặc không cánh. Bầu hình cầu, có lông hình sao, 3 vòi, nhụy xẻ đôi ở trên. Quả nang hình trái xoan, khi khô tách thành 3 mảnh vỏ, mang 3 hạt hình trứng, mầu nâu xám, dài khoảng 1cm, rộng 4-6cm. Ra hoa từ tháng 4 đến tháng 6. Địa lý: Ở Trung Quốc cây mọc nhiều ở các tỉnh Tứ Xuyên, Quảng Tây, Vân Nam, Quý Châu... Ở Việt Nam cây mọc hoang, trồng nhiều ở Hà Bắc, Vĩnh Phú. Thu hoạch: Lá: quanh năm, hạt: vào tháng 4-5. Phần dùng làm thuốc: Hạt đã chế biến. -Bào chế: + Lấy Ba đậu, gĩa nát, thêm nửa dầu mè, nửa rƣợu, nấu cho cạn khô, nghiền nát nhƣ cao, để dành dùng (Lôi Công Bào Chích Luận). + Ba đậu có khi dùng vỏ, có khi dùng hạt, có khi dùng dầu, có khi dùng sống, có khi sao với cám, với giấm hoặc đốt tồn tính, có khi bọ giấy ép cho ra hết dầu gọi là Ba sƣơng hoặc Ba đậu sƣơng ( Bản Thảo Cƣơng Mục). + Bỏ vỏ, gĩa nát, quấn giấy bản, ép, thay giấy bản khác, cứ làm nhƣ vậy cho đến khi dầu không thấm ra nữa thì thôi. Rồi sao qua cho vàng. Ché biến nhƣ trên rồi sao đen đi gọi là Hắc Ba Đậu (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). + Bóc bỏ vỏ ngoài lấy nhân ra, lấy giấy bản gói kín lại, nghiền nát cho dầu ngấm hết ra giấy còn lại gọi là Ba đậu sƣơng (Đông dƣợc học thiết yếu). + Bỏ vỏ, gĩa Ba đậu cho nhỏ, quấn giấy bản, ép cho dầu ra, thay giấy, lại ép cho đến khi hết dầu. Sao qua cho vàng thành Ba đậu sƣơng. Làm nhƣ trên rồi sao đen gọi là Hắc ba đậu (Phƣơng Pháp Bào Chế Đông Dƣợc). - Thành phần hóa học: + Hạt Ba đậu có 34-57%, dầu béo có tác dụng gây tẩy mạnh, 18% Protêin, một Glucocid gọi là Crotonoside (2 - oxy 6 - Aminopurin - Ribozit), Crotonic acid, Tiglic acid, một Anbumoza rất độc gọi là Crotin, một Ancaloid gần nhƣ chất Rixinin trong hạt Thầu dầu, men Lipaza và 1 số Acid Amin nhƣ Acgynin, Lycin... (Những Cây Thuốc Và Vị Thuốc Việt Nam). -Tác dụng dược lý: . Nƣớc sắc Ba Đậu có tác dụng ức chế mạnh tụ cầu vàng, bạch hầu trực khuẩn, ức chế hoạt tính đối với trực khuẩn cúm và trực khuẩn mủ xanh (Trung Dƣợc Ứng Dụng Lâm Sàng). . Liều rất nhỏ dầu Ba Đậu thí nghiệm trên chuột nhắt thấy có tác dụng giảm đau. Dầu Ba Đậu dùng tại chỗ gây phóng Histamin. Chích dƣới da làm tăng tiết chất nội tiết thƣợng thận. Ngƣời uống dầu Ba Đậu 20 giọt có thể bị chết (Trung Dƣợc Học). . Với liều 2 giọt trở lên gây ra viêm ruột và có triệu chứng ngộ độc, nôn mửa, tiêu chảy nhiều, toát mồ hôi và chết. Liều 10-20 giọt đủ giết 1 con ngựa. Dùng liều nhỏ liên tiếp cũng gây ngộ độc và chết (Những Cây Thuốc Vị Thuốc Việt Nam). -Tính vị quy kinh: + Vị cay, tính ấm (Bản Kinh) + Vị đắng, tính nóng (Y Học Khải Nguyên). + Vào kinh Tỳ, Vị, Đại trƣờng (Lôi Công Bào Chích Luận). + Vào kinh Can, Thận (Bản Thảo Tái Tân). + Tính rất nhiệt, có độc (Nam Dƣợc Thần Hiệu). + Vị cay, khí ấm, tính rất độc (Dƣợc Phẩm Vậng Yếu). + Vị cay, tính nóng, rất độc, vào kinh Vị, Đại trƣờng (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). + Vị cay, tính nóng, rất độc, vào kinh Vị, Đại trƣờng (THNDCHQDĐiển). + Vị cay, tính nóng, có độc, vào kinh Vị, Đại trƣờng (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). + Vị cay, tính ấm, vào kinh Vị, Đại trƣờng (Đông Dƣợc Học Thiết Yếu). -Tác dụng, chủ trị: . Làm sạch ngũ tạng, lục phủ, khai thông bế tắc, lợi thủy cốc đạo, khứ ố nhục, phá trƣng hà, kết tụ, tích tụ. Trị thƣơng hàn, ôn ngƣợc, hàn nhiệt, đờm ẩm tích trệ, bụng trƣớng to (Bản Kinh). . Trị kinh nguyệt không thông, trục thai chết ra, chấn thƣơng ứ máu không thông (Biệt Lục). . Trị khí kết tụ, thủy thũng (Dƣợc Tính Luận). . Đạo khí, tiêu tích, trừ hàn tích ở tạng phủ, trừ hàn thấp ở Vị (Bản thảo khải nguyên). . Vừa thông trƣờng, vừa chỉ tiết [ cầm tiêu chảy] (Thang Dịch Bản Thảo). . Trị tiêu chảy, lỵ, kinh phong, bụng và ngực đau, sán khí (thoái vị bẹn), răng đau (Bản Thảo Cƣơng Mục). . Trị trƣng hà, trong bụng có khối u, tích tụ, khí lạnh làm cho huyết bị tổn thƣơng, thức ăn không tiêu, nôn ra đờm dãi, nƣớc trong (Bản Thảo Bổ Di). . Thông trệ. Trị chứng đàm tích, trúng ác (khí), máu cục trong bụng, thủy thũng, trúng phong, các chứng đau tê (Nam Dƣợc Thần Hiệu). . Phá trƣng hà, kết tụ, lƣu ẩm, đờm tích, thủy trƣớng ở đại trƣờng, sốt rét, ôn ngƣợc, rửa sạch tạng phủ, khai thông bế tắc, trừ quỷ độc, chứng cổ chú, sát trùng, kinh nguyệt bế, làm tiêu nát thai (Dƣợc Phẩm Vậng Yếu). . Tiết ứ trệ, trừ phong, bổ lao, kiện Tỳ, khai Vị, tiêu đờm, phá huyết, bài nùng, tiêu thủng độc, diệt giun. Trị mụn nhọt độc, lở ngứa (Nhật Hoa Tử Bản Thảo). . Ôn thông hàn bí, trục thủy, tiêu thủng. Trị bón do hàn tích, phù thũng, bụng trƣớng nƣớc (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). . Trị mụn nhọt lở ngứa, mụn cơm, mụn cóc (THNDCHQD.Điển). . Tả các tích tụ thuộc chứng hàn, trục đờm thủy. Trị vùng ngực bụng đầy trƣớng, đau dữ dội, chứng hàn lâu ngày tích tụ trong bụng, bụng trƣớng nƣớc (Đông Dƣợc Học Thiết Yếu). -Liều dùng: + Uống trong, cho vào thuốc hoàn, tán: 0,5-1 phân (dùng Ba đậu sƣơng). + Dùng ngoài: bọc vào vải nhét vào mũi, tai... hoặc nghiền nát đắp bên ngoài. + Lúc dùng Ba Đậu mà gây tiêu chảy quá nhiều: dùng Hoàng Liên, Hoàng Bá sắc lấy nƣớc uống nguội hoặc ăn cháo nguội (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dƣợc). -Kiêng kỵ: + Trong Vị không có lạnh tích lại và chứng thuộc hƣ: kiêng dùng (Dƣợc Phẩm Vậng Yếu). + Ngƣời âm hƣ, dƣơng vƣợng, phụ nữ có thai: không dùng (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). + Ngƣời không có hàn, tích trệ, phụ nữ có thai hoặc cơ thể suy yếu : không dùng (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). + Kỵ vị Khiên ngƣu tử (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dƣợc). -Đơn thuốc kinh nghiệm: . Trị ngực bụng bỗng nhiên bị đau, đầy trƣớng, đau nhƣ kim đâm, khí cấp, cấm khẩu, bỗng nhiên chết ngất: Đại hoàng 40g, Can khƣơng 40g, Ba đậu 40g, (bỏ vỏ, lõi, sao). Tán bột, trộn mật làm hoàn. Ngày uống 8-12g. (Tam Vật Bị Cấp Hoàn - Kim quỹ yếu lƣợc). . Trị bụng căng đầy, ngực đau, đại tiện không thông: Ba đậu 2 hạt, bỏ nhân và vỏ, rang vàng. Hạnh nhân 2 hạt, bọc vải, đập dập. Trộn với 1 chén nƣớc nóng, lấy nƣớc uống, hễ đi tiêu đƣợc thì thôi (Ngoại Đài Bí Yếu). . Trị sốt rét, bụng sƣng to: Ba đậu, bỏ vỏ và nhân 8g, Tạo giáp, bỏ vỏ và hột 24g. Tán bột, làm viên to bằng hột đậu xanh. Mỗi lần uống 1 viên với nƣớc lạnh ( Trửu Hậu phƣơng). . Trị hàn tích, ăn không tiêu, đại tiện bí: Ba đậu 1 chén, rƣợu 5 chén, nấu nhỏ lửa 3 ngày 3 đêm cho khô, làm viên to bằng hạt đậu. Mỗi lần uống 1 viên với nƣớc. Nếu cần thì uống 2 viên (Thiên Kim phƣơng). .Trị phong ngứa, nổi ban, bứt rứt: Ba đậu 50 hạt, bỏ vỏ. Sắc với 7 chén nƣớc, còn 2 chén, lấy túi vải bọc lại, chƣờm vào chỗ ngứa (Thiên Kim phƣơng). . Trị lở loét, ngứa: Ba đậu 50 hạt, ngâm nƣớc cho vàng, bỏ nhân, nghiền thuận theo chiều tay phải rồi cho vào 1 chút váng sữa, 1 ít bột béo. Bóc màng vết thƣơng ra, bôi thuốc vào. Không đƣợc cho thuốc vào mắt hoặc dịch hoàn, nếu lỡ dính thuốc vào mắt hoặc dịch hoàn, phải dùng Hoàng đơn bôi vào để giải (Thiên Kim phƣơng). . Trị trúng phong méo miệng: Ba đậu 7 hạt, bỏ vỏ, gĩa nát. Đau bên trái đắp bên phải và ngƣợc lại, nhƣng phải lấy 1 chén nƣớc nóng áp lên thuốc (Thánh Huệ phƣơng). . Trị phục thử, thƣơng hàn, nóng lạnh không đều, hoắc loạn, thổ, lỵ, miệng khô, phiền khát: Ba đậu 25 hạt (bỏ vỏ, ép bỏ dầu, nghiền nát), Hoàng đơn (sao, tán bột) 40g. Trộn với sáp làm hoàn, to bằng hạt Ngô đồng, mỗi lần dùng 5 hoàn, nhúng vào nƣớc rồi nuốt, không nhai (Thủy Tẩm Đơn - Cục phƣơng). . Trị lỵ, tích trệ, bụng đau, mót rặn nhiều: Ba đậu, bỏ vỏ và nhân, Hạnh nhân, bỏ vỏ và nhân, mỗi thứ 49 hạt, đốt tồn tính, tán bột. Dùng sáp ong nấu chảy, trộn thuốc bột, làm hoàn to bằng hạt đậu xanh. Mỗi lần uống 2-3 viên với nƣớc sắc Đại hoàng, cách ngày uống 1 lần (Tuyên Minh phƣơng). . Trị tiêu ra máu không cầm: Ba đậu 1 hạt, bỏ vỏ. Lấy trứng gà, khoét 1 lỗ, cho Ba đậu vào, dán lại rồi nƣớng chín. Bỏ Ba đậu đi chỉ dùng trứng. Nếu ngƣời suy yếu thì chia thuốc làm 2 lần uống (Phổ Tế phƣơng). . Trị trúng độc: Ba đậu (bỏ vỏ nhƣng không bỏ dầu), Mã nha tiêu, lƣợng bằng nhau. Tán bột, làm viên to bằng viên đạn. Mỗi lần uống 1 viên (Quảng Lợi phƣơng ). . Trị tiêu chảy không ngừng vào mùa Hè: Ba đậu 1 hạt, châm vào đầu hạt rồi đốt tồn tính, tán bột. Nấu chảy sáp ong, trộn thuốc bột làm viên, uống (Châm Đầu Hoàn - Thế Y Đắc Hiệu phƣơng). . Trị trẻ nhỏ bị thổ tả: Ba đậu 1hạt, đâm lủng, đốt sơ trên ngọn đèn. Dùng 1 ít sáp vàng to bằng hạt Ba đậu, để trên đèn đốt cho sáp chảy giọt xuống trong nƣớc, rồi gĩa chung với Ba đậu, làm thành hoàn to bằng hạt bắp. Mỗi lần uống 5-7 hoàn với nƣớc sắc hạt Sen và Đăng tâm (Thế Y Đắc Hiệu phƣơng). . Trị thổ tả do ăn phải thức ăn lạnh lúc trời nắng quá: Ba đậu 25 hạt, bỏ vỏ và dầu. Hoàng đơn 48g, nghiền nát, trộn với Ba đậu. Dùng sáp vàng trộn làm hoàn, to bằng hạt đậu xanh. Mỗi lần uống 5-7 viên với nƣớc ngâm thuốc và nƣớc mới múc dƣới giếng lên (Hòa Tễ Ứng Nghiệm phƣơng). . Trị đại tiểu tiện không thông: Ba đậu (còn nguyên dầu), Hoàng liên, mỗi thứ 20g. Gĩa nát, trộn đều làm thành bánh. Trƣớc hết, bôi nƣớc Hành và muối vào trong rốn, đặt bánh thuốc lên cứu 14 tráng, làm nhƣ vậy cho đến khi đi tiêu đƣợc (Dƣơng Thị Gia Tàng). . Trị suyễn do hàn đàm: Thanh quất bì 1 trái, bỏ ruột, cho 1 hạt Ba đậu vào, cột chặt, để trên lửa đốt tồn tính, nghiền nát. Uống với nƣớc Gừng pha rƣợu (Trƣơng Cảo Y Thuyết). . Trị trẻ nhỏ miệng bị lở, không bú và ăn uống đƣợc: Ba đậu 1 hạt, và nguyên dầu, tán bột, cho vào ít Hoàng đơn. Cắt tóc trên thóp thở rồi đặt thuốc lên. Khi thấy chung quanh có nổi nốt phỏng nhỏ thì lấy nƣớc ấm rửa cho sạch, rồi lấy nƣớc sắc Thạch xƣơng bồ rửa lại cho khỏi lở (Thụy Trúc Đƣờng Kinh Nghiệm phƣơng). . Trị bỉ kết, trƣng hà: Ba đậu nhân 5 hạt (ép bỏ dầu), Hồng khúc (sao) 120g, Vỏ lúa mạch (sao) 40g. Tán bột, làm hoàn, to bằng hạt gạo to, uống 10 hoàn lúc đói với nƣớc (Hải Thƣợng phƣơng). . Trị âm độc thƣơng hàn kết ở tim gây đau, táo bón, trung tiện hôi thối: Ba đậu 10 hạt, nghiền nát,lấy 4g, rắc vào lỗ rốn, lấy mồi ngải cứu nhỏ, cứu 5 tráng, khí thông thì khỏi (Nhân Trai Trực Chỉ). . Trị trẻ nhỏ bị đờm suyễn: Ba đậu 1 hạt, nghiền nát, bọc vào vải, nhét vào bên mũi bị nghẹt, đờm sẽ hạ ngay (Cổ Kim Y Giám). . Trị trẻ nhỏ đờm suyễn: Ba đậu 1 hạt, gĩa nát, bọc vào bông (vải mỏng), nhét vào mũi: trai bên trái, gái bên phải, thì đờm từ từ hạ xuống (Cổ Kim Y Giám). . Trị nhọt độc lở loét: Ba đậu, sao đen, đắp vào chỗ đau để giải độc, đắp lên thịt để sinh thịt mới. Có thể thêm ít Nhũ hƣơng. Nếu vết thƣơng sâu quá, miệng không khép đƣợc, nên bóp lại cho khít (Ngoại Khoa Tinh Nghĩa). . Trị tích trệ: Ba đậu 40g, Cáp phấn 80g, Hoàng bá 120g, tán bột, trộn với nƣớc làm viên to bằng hạt đậu xanh. Mỗi lần uống 5 viên với nƣớc (Y Học Thiết Vấn). . Trị Mũi tên bọc sắt đâm vào thịt, không rút ra đƣợc: Ba đậu + Bọ hung, rang sơ qua, tán bột, dán lên vết thƣơng. Khi thấy bớt đau và có cảm giác ngứa không chịu nổi thì day nhẹ mũi tên và rút ra rồi bôi ‗Sinh Cơ Cao‘ vào (Kinh Nghiệm phƣơng). . Trị lở ngứa, lác đồng tiền: Ba đậu 3 hạt, để nguyên dầu, gĩa nát, lấy vải mềm bọc lại, xát vào chỗ tổn thƣơng, ngày 2-3 lần (Bí Truyền Kinh Nghiệm phƣơng). . Trị bụng sôi (kêu) nhiều, sắc da đen, gọi là chứng thủy trƣớng: Ba đậu 90 hạt (bỏ vỏ, nhân), Hạnh nhân 60 hạt (bỏ vỏ, đầu nhọn). Tán bột, làm viên, mỗi lần uống 0,4-0,8g (Bổ Khuyết Trửu Hậu Phƣơng). . Trị họng đau sắp chết, chỉ còn chút hơi thở: Ba đậu 1 hạt, bỏ vỏ, dùng sợi chỉ xâu vào giữa hạt, nhét vào cổ họng 1 chốc (lát) rồi nắm dây kéo Ba đậu ra là khỏi. Ba đậu, gói 2-3 lớp giấy, cuộn giấy lại làm mồi đốt cháy rồi thổi tắt đi, cho khói xông vào trong lỗ mũi 1 lúc sẽ thổ ra nƣớc dãi rồi khỏi. (Nam Dƣợc Thần Hiệu). . Trị họng sƣng đau: Bạch phàn 40g, Ba đậu 20g, sao chung với nhau cho Bạch phàn khô, bỏ Ba đậu đi, lấy Bạch phàn tán nhuyễn, thổi vào họng (Bách Nhất Tuyển Phƣơng). . Trị xơ gan cổ trƣớng: Ba đậu sƣơng 4g, Khinh phấn 2g. Tán bột. Trải 4-5 lớp trên vải, đặt vào trên rốn, bên trên lại để 2 lớp thuốc nữa. Bệnh nhẹ thì 1-2 giờ sau cảm thấy ngứa, đau là sẽ tiêu chảy. Nếu không tiêu chảy thì phải làm nhƣ vậy nhiều lần (Nội Gia Cổ, Trung Thảo Dƣợc Tân Y Liệu Pháp Tƣ Khoa Tuyển Biên). . Trị bụng trƣớng nƣớc: Ba đậu sƣơng + Hạnh nhân, lƣợng bằng nhau, tán bột, làm hoàn. Mỗi lần uống 0,3-0,6g với nƣớc sôi để nguội. Kiêng uống rƣợu (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dƣợc). Hoặc Ba đậu 200mg + Hạnh nhân 3g. Chế thành viên bằng hạt đậu xanh. Ngày uống 3-6 viên (Những Cây Thuốc Và Vị Thuốc Việt Nam). . Trị bạch hầu: Ba đậu nhân, Chu sa, lƣợng bằng nhau. Nghiền nát, trộn đều, mỗi lần dùng 1,2-2g, hòa với dầu bôi vào đầu chân mày (đừng cho thuốc chạm vào mắt). Khoảng 8-12 giờ, da vùng bôi thuốc xuất hiện nốt dộp giống thủy đậu thì bôi thuốc đi (Ba Đậu Chu Sa Cao - Tạp Chí Giang Tô Trung Y (11): 23, 1959). . Trị các loại nhọt độc hoặc nhọt có mủ: Ba đậu, bỏ xác, sao đen, nghiền nát thành cao, đắp vào vết thƣơng (Ô Kim Cao - Ung Thƣ Thần Bí Nghiệm Phƣơng). . Trị trẻ nhỏ bị tƣa lƣỡi: dùng Ba Đậu 1g, Nhân hạt dƣa hấu 0,5g, tán nhỏ, thêm ít dầu thơm, trộn đều, làm thành viên nhỏ, đắp vào huyệt Ấn Đƣờng, 15 giây sau lấy ra, ngày làm 1 lần. Thƣờng đắp 2 lần. Đã theo dõi trị 190 trƣờng hợp, có kết quả khỏi: 90 cas, có kết quả: 7,9%, không kết quả: 2,1 đã (Lâm Trƣờng Hỷ và cộng sự, tạp chí Trung Tây Y Kết Hợp, 1987,9: 548). . Trị hàn tả: dùng Ba Lƣu Tán (bột than Ba Đậu + bột Lƣu Hoàng) cho vào nang nhựa uống. Liều mỗi ngày: Ba đậu than 0,62g + bột Lƣu hoàng1,24g. Đã trị 38 cas tiêu chảy mạn tính thể hàn ngƣng, thời gian uống thuốc từ 1-30 ngày. Kết quả khỏi: 20 cas, có tiến bộ: 13 cas, không kết quả: 05 cas. Tỉ lệ có kết quả là 86,8%‖ (Sử Tài Tƣờng, tạp chí Trung Y -1979, 12:30). -Tham khảo: + ‖Một bà gìa hơn 60 tuổi, bị bệnh tiêu chảy (đƣờng tả) hơn 5 năm, ăn thịt, dầu, chất sống lạnh vào là đau, đã uống thuốc điều hòa Tỳ, thăng đề, chỉ sáp... uống vào thì lại tiêu chảy nặng hơn. Đến tôi chẩn bệnh, thấy mạch Trầm Hoạt, đó là Tỳ Vị bị tổn thƣơng, lãnh tích ngƣng trệ gây ra; đại hàn ngƣng ở trong, tả lỵ lâu ngày, khỏi rồi lại tái phát, năm này sang năm khác. Phép trị nên dùng phép nhiệt hạ thì hàn tắc sẽ đƣợc khứ lợi. Cho uống 50 viên Ba Đậu, 2 ngày đại tiện hết thông lợi, tiêu chảy khỏi dần‖ (Bản Thảo Cƣơng Mục). + ‖Nếu trị gấp và thông đƣờng thủy cốc thì để sống, bỏ hết màng mỏng trong ruột rồi bọc giấy, ép bỏ dầu. Chữa từ từ cho tiêu tích tụ: nấu với nƣớc 5 lần hoặc sao cho hết khói, thấy sắc đen thì nghiền nhỏ để dùng. Ba đậu vừa có thể làm thông ruột vừa có thể chỉ tả (cầm tiêu chảy) mà ngƣời đời không biết (Lôi Công Bào Chích Luận). + ‖Chu Đan Khê nói rằng: Ba đậu trừ đƣợc chứng tích hàn trong Vị, nếu không đúng bệnh thì kiêng không dùng, nói chung dùng Ba đậu phải cẩn thận. Ba đậu và Đại hoàng đều là thuốc công hạ nhƣng Đại hoàng tính hàn, vào phần huyết, bệnh của lục phủ có nhiều huyết thì nên dùng. Ba đậu tính nhiệt, vào phần khí, bệnh của ngũ tạng có nhiều hàn thì nên dùng. Lý Sĩ Tài nói: Tẩy rửa 5 tạng, 6 phủ, nhƣ nẫu ruột, nhƣ cạo dạ dầy, đánh tích cứng, phá đờm tích, trực tiếp làm nhiệm vụ chém tƣớng đoạt ải, khí huyết và thức ăn ngƣng tích, chỉ 1 lần công phá là hết sạch, đờm trùng và thủy trệ quét sạch mà không sót, thai nhi trụt ngay, đinh nhọt độc tiêu hết. Nhƣng uất trệ tuy trừ đƣợc mà tiếp đó chân âm cũng tổn hại. Hãy thử lấy một ít xát vào da, thấy da nổi dộp, huống hồ ruột và dạ dầy là chất mềm mỏng, bị nó xông đốt thì không nát loét sao đƣợc! Nên vạn bất đắc dĩ phải dùng thì nên sao chín, ép bỏ dầu, mà cũng chỉ dùng chút ít thôi, không đƣợc dùng nhiều. Có thuyết nói rằng để sống thì ôn, nấu chín thì hàn là không đúng - Tuy nói là để sống thì ôn, chín thì lạnh, sợ rằng chín cũng không lạnh lắm, vì Ba đậu bẩm thụ tính cấp tốc của hỏa, có cả khí vị cay, ôn và chạy tán - Ba đậu đƣợc Nguyên hoa làm sứ; Ghét Toan tƣơng thảo; Sợ Đại hoàng, Hoàng liên, Lê lô; Phản Khiên ngƣu; Kỵ Măng lau, Tƣơng xị và nƣớc lạnh (Dƣợc Phẩm Vậng Yếu). + ‖Ba Đậu và Đại Hoàng đều là thuốc công hạ nhƣng Đại Hoàng tính lạnh, dùng cho ngƣời bệnh có nhiều nhiệt ở phủ (bên trong), còn Ba Đậu tính nhiệt, chỉ dùng cho bệnh hàn nhiều ở tạng‖ (Bản Thảo Thông Huyền). + ‖Khi chế Ba Đậu, phải bảo vệ mắt và tay vì dầu Ba đậu rất nóng, có thể gây bỏng da (Phƣơng Pháp Bào Chế Đông Dƣợc). + ‖Thuốc tả hạ có phân biệt loại hạ từ từ (hoãn hạ) hoặc hạ mạnh (tuấn hạ), trong tuấn hạ lại chia ra hàn hạ và nhiệt hạ. Đại hoàng tính hàn là thuốc hàn hạ, nên dùng vào chứng đại tiện táo kết ( táo bón). Ba đậu tính nhiệt, là thuốc nhiệt hạ, nên dùng trong chứng đại tiện hàn kết. Phƣơng pháp hạ mạnh tuy giống nhau nhƣng khác nhau về hàn nhiệt - Ba đậu đƣợc nóng thì có tác dụng tả hạ, gặp lạnh thì ngƣng. Nếu sau khi uống Ba đậu mà đi tả nhiều thì có thể uống nƣớc lạnh để giải (Đông Dƣợc Học Thiết Yếu). + ‖Bộ phận độc và chất độc của Ba Đậu có trong lá, rễ, vỏ cây và đặc biệt là hạt Ba đậu. Hạt Ba đậu có 30-50 đã dầu chất béo- tác dụng gây tẩy mạnh, 18% protein, một chất rất độc gọi là Crotin‖ (Cây Độc Ở Việt Nam). BÁ TỬ NHÂN Xuất xứ: Bản Kinh Tên Việt Nam: Hạt cây Trắc bá, hột Trắc bá. Tên Hán Việt khác: Trắc bá tử nhân, Cúc hoa (Hoà Hán Dƣợc Khảo), Bách thử nhân, Bách thật (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển), Bách tử nhân, Bá thực (Đông Dƣợc Học Thiết Yếu). Tên khoa học: Thujae orietalis Semen. Họ khoa học: Thuộc họ Trắc Bách (Cupressaceae). Mô tả: Cây cao 3-5m. Thân phân nhánh nhiều trong những mặt thẳng đứng làm cho cây có dạng đặc biệt. Lá mọc đối, dẹt, hình vẩy, màu xanh sẫm. ―Quả hình nón‖ cấu tạo bởi 6-8 vẩy dày úp vào nhau, kẽ vảy có . Hạt hình trứng không có cánh, màu nâu sẫm, có một sẹo rộng màu nhạt hơn ở phía dƣới. Mùa hoa vào tháng 4-5. Trồng làm cảnh ở công viên, chùa đình, ít hoa ở nƣớc ta. Mùa quả vào tháng 9-10 Thu hái, sơ chế: Hái vào mùa đông phơi khô, xát bỏ vỏ ngoài, lấy nhân phơi khô thứ nào vàng nhạt, lớn hơn hạt mè vị đắng thơm là tốt Phần dùng làm thuốc: Dùng hạt. Thành phần hóa học: + Trong Bách tử nhân có 1 số hoạt chất chính: Saponin, Benzine (Trung Dƣợc Học). + Trong hạt có chất béo, Saponozit (Dƣợc Liệu Việt Nam). Tính vị: + Vị ngọt, cay, tính bình (Trung Dƣợc Học). + Vị ngọt, tính bình (Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). Quy kinh: + Vào kinh Tâm, Can, Tỳ (Trung Dƣợc Học). + Vào kinh Tâm, Can, Thận (Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). Tác dụng: + Dƣỡng tâm, an thần, nhuận trƣờng (Trung Dƣợc Học). + Dƣỡng tâm an thần, cầm mồ hôi. Đồng thời có tác dụng nhuận táo, thông tiện (Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). Chủ trị: + Trị mất ngủ, hồi hộp, táo bón, mồ hôi trộm (Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). Kiêng kỵ. + Tiêu chảy: không dùng (Trung Dƣợc Học). + Tiêu chảy, đàm nhiều cấm dùng (Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). + Bách tử nhân sợ Cúc hoa, Dƣơng đề thảo (Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). Cách dùng: Hạt tẩm rƣợu phơi khô, gĩa ra, sẩy sạch, lấy nhân sao qua mà dùng Đơn thuốc kinh nghiệm: + Trị động kinh, trẻ con hay khóc đêm, bụng đầy, tiêu phân xanh, tán bột Bá tử nhân trộn với nƣớc cơm 3-20g để uống. Trị tâm huyết bất túc, tinh thần hốt hoảng, mất ngủ, mộng mị, hồi hộp sộ sệt, giảm trí nhớ: Bá tử nhân 20g, Mạch đông, Câu kỷ, Đƣơng quy mỗi thứ 12g, Xƣơng bồ 4g, Phục thần, Huyền sâm mỗi thứ 12g, Thục địa 20g, Cam thảo 4g sắc uống (Bách Tử Dƣỡng Tâm Thang - Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). + Trị huyết không dƣỡng tâm, hồi hộp mất ngủ: Bá tử nhân, Toan táo nhân mỗi thứ 16g, Viễn chí mỗi thứ 8g, sắc uống (Dƣỡng Tâm Thang - Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). + Trị mất ngủ, tóc rụng do thần kinh suy nhƣợc: Bá tử nhân, Đƣơng quy mỗi thứ 640g, tán bột, luyện mật làm viên, mỗi lần uống 12g, ngày 2 lần (Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). + Trị mồ hôi ra nhiều do âm hƣ: Bách tử nhân 16g, Hạ khúc, Mẫu lệ, Đảng sâm, Ma hoàng căn, Bạch truật mỗi thứ 12g, Ngũ vị tử 8g, Mạch nhu (Trấu, vỏ hạt lúa tiểu mạch) 16g. Tán bột, trộn với Táo nhục làm viên, hoặc sắc uống (Bách Tử Nhân Hoàn - Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). Tham khảo: + Bách tử nhân và Toan táo nhân đều là thuốc trị bệnh mất ngủ cả, thƣờng dùng kết hợp cả hai. Toan táo nhân đặc hiệu về dƣỡng âm, Bách tử nhân đặc hiệu về lƣỡng tâm lại có tác dụng thông hoạt ruột (Tân Biên Trung Y Học Khái Luận) + Bách tử nhân là một vị thuốc bổ có chất nhuận làm cho mọi sự khô táo. Sách Bản thảo ghi rằng: Nó chữa đƣợc phong thấp, nhƣng chữa phong thì đúng mà chữa thấp thì khó hơn. Những chất nhu nhuận trƣờng làm im đƣợc phong khí, chữa phong là chữa cam táo sinh ra phong, không phải chữa phong cảm ngoại ở ngoài (Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). + Toan táo nhân và Táo tử nhân đều có tác dụng an thần trị mất ngủ, cả hai đều đƣợc dùng chung nhƣng Táo nhân thiên về bổ căn liễm hãn, Bách tử nhân thiên về dƣỡng tâm, lại có thể thông ruột (Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). + Mất ngủ thuộc về Can, Đởm hƣ thì dùng Toan táo nhân; Mất ngủ thuộc về Tâm huyết hƣ thì dùng Bá tử nhân. Toan táo nhân lấy vị chua để trị bệnh, vì vị chua hay liễm Can mà bổ Can. Bá tử nhân có nhiều chất nhờn tƣ bổ, dƣỡng đƣợc Tâm mà bổ Tâm (Đông Dƣợc Học Thiết Yếu). + Táo bón chia làm 2 loại: thực và hƣ. Thực chứng nên dùng phép tả, dùng Đại hoàng, Huyền minh phấn; Hƣ chứng nên dùng phép nhuận, Bá tử nhân là vị thuốc có thể dùng đƣợc, nhất là đối với ngƣời lớn tuổi bị táo bón, chất nhờn trong ruột thiếu mà dùng vị này, rất thích hợp (Đông Dƣợc Học Thiết Yếu). + Bá tử nhân là quả của cây Trắc bách, nhân mầu vàng, trông giống nhƣ hạt gạo, tính bình, không hàn, không táo, thực là 1 vị thuốc tử bổ dƣỡng tâm (Đông Dƣợc Học Thiết Yếu). + Bá tử nhân vị ngọt, tính bình. Vào Tâm thì có tác dụng dƣỡng thần, vào Thận có tác dụng định chí. Bá tử nhân có tác dụng giống nhƣ Toan táo nhân nhƣng Bá tử nhân thuộc loại phƣơng hƣơng, hoà trung, hạt có chất béo mà nhuận, thiên về dƣỡng Tâm và hoạt trƣờng. Toan táo nhân thiên về bổ Can, ngoài việc trị mất ngủ, còn có tác dụng liễm hãn (Thực Dụng Trung Y Học). BÁCH BỘ Xuất xứ: Biệt Lục. Tên khác: Bà Phụ Thảo (Nhật Hoa Tử Bản Thảo), Bách Nãi, Dã Thiên Môn Đông (Bản Thảo Cƣơng Mục), Vƣơng Phú, Thấu Dƣợc, Bà Tế, Bách Điều Căn, Bà Luật Hƣơng (Hòa Hán Dƣợc Khảo), Man Mách Bộ, Bách Bộ Thảo, Cửu Trùng Căn, Cửu Thập Cửu Điều Căn (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển), Dây Ba Mƣơi, Đẹt Ác, Bẳn Sam, Síp (Thái), (Pê) Chầu Chàng (H‘mông), Robat Tơhai, Hiungui (Giarai), Sam Sip lạc [Tày] (Dƣợc Liệu Việt Nam). Tên khoa học: Stemona tuberosa Lour. Họ khoa học: Bách Bộ (Stemonaceae). Mô tả: Dây leo thân nhỏ nhẵn, quấn, có thể dài 10cm, lá mọc đối có khi thuôn dài thân nổi rõ trên mặt lá, 10 - 12 gân phụ chạy dọc từ cuống lá đến ngọn lá, cụm hoa mọc ở kẽ lá, có cuống dài 2-4cm, gồm 1-2 hoa to màu vàng hoặc màu đỏ. Bao hoa gồm 4 phận, 4 nhụy giống nhau, chỉ nhị ngắn. Bầu hình nón, quả nặng có 4 hạt, ra hoa vào mùa hè. Rễ chùm gần đến 30 củ (nên mới gọi là Dây Ba Mƣơi), có khi nhiều hơn nữa. Địa lý: Mọc hoang dại khắp nơi, đặc biệt là những vùng đồng núi. Thu hái và sơ chế: Dùng củ nhiều năm để dùng thuốc, củ càng lâu năm càng to càng dài, thu hoặc vào đầu đông hàng năm, hoặc vào lúc đầu xuân, chồi cây chƣa hoạt động, trƣớc khi thu hoạch, cắt bỏ dây thân, nhổ bỏ cây choai, đào toàn bộ củ lên, rửa sạch phơi khô. Phần dùng làm thuốc: Dùng rễ củ, rễ thƣờng cong queo dài từ 5-25cm đƣờng kính từ 0,5- 1,5cm. Đầu trên hơi phình to, đầu dƣới thuôn nhỏ dần. Mô tả dược liệu: Rễ củ Bách bộ khô hình con thoi dài khoảng 6-12cm, thô khoảng 0,5-1cm, phần dƣới phồng to đỉnh nhỏ dần, có xếp vết nhăn teo có rãnh dọc sâu bên ngoài màu vàng trắng hoặc sám vàng. Chất cứng giòn chắc, ít ngọt, đắng nhiều, mùi thơm ngát, vỏ ngoài đỏ hay nâu sẫm là tốt (Dƣợc Tài Học). Bào chế: + Đào lấy củ gìa rửa sạch cắt bỏ rễ 2 đầu, đem đồ vừa chín, hoặc nhúng nƣớc sôi, củ nhỏ để nguyên, củ lớn bổ đôi, phơi nắng hoặc tẩm rƣợu, sấy khô (Bản Thảo Cƣơng Mục). + Rửa sạch, ủ mềm rút lõi, xắt mỏng phơi khô, dùng sống. Tẩm mật một đêm rồi sao vàng [dùng chín] (Phƣơng Pháp Bào Chế Đông Dƣợc). Bảo quản: Ít sâu mọt nhƣng dễ hút ẩm, mốc, nên sau khi phơi hay sấy khô, nên cất vào chỗ khô tránh ẩm Thành Phần Hóa Học: .Trong loại Radix Stemonae Japonicae có Stemonine, Stemonidine, Isostemonidine, Protostemonine, Paipunine, Sinostemonine (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). .Trong loại Radix Stemonae Sessilifoliae có: Stemonine, Isostemonidine, Protostemonine, Tubersostemonine, Hodorine, Sessilistemonine (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). .Trong loại Radix Stemonae Tuberosae có: Stemonine, Tubersostemonine, Isotubersostemonine, Stemine, Hypotubersostemonine, Oxotubersostemonine (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). + Rễ Bách bộ chứa Tuberostemonin, Stnin, Oxotuberostemonin. Ngoài ra còn 1 số Alcaloid khác chƣa rõ cấu trúc: Stmonin C22H33O4N4N, điểm chảy 1620, Isostemonin C22H33O4N, điểm chảy 2122160, Isotuberostemonin C22H33O4N, điểm chảy 1231250, Hypotuberostemonin C19H2123O3N, Stemotuberin, điểm chảy 77820, Setemonidin C19H31O5N, Paipunin C24H34O4N. Rễ còn chứa Glucid 2,3%, Lipid 0,84%, Protid 9,25% và 1 số Acid hữu cơ (Acid Citric, Malic, Oxalic, Succinic, Acetic...] (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). Tác dụng dược lý: + Tác dụng kháng vi trùng: Radix Stemonae in vitro có tác dụng kháng khuẩn đối với nhiều loại khuẩn gây bệnh gồm: Streptococus Pneumoniae, bHemolytic Streptococus, Neisseria Meningitidis và Staphylococus aureus (Trung Dƣợc Học). + Tác dụng diệt ký sinh trùng: dịch cồn hoặc nƣớc ngâm kiệt của Bách Bộ có tác dụng diệt ký sinh trùng nhƣ chấy rận, bọ chét, ấu trùng ruồi, muỗi, rệp... (Trung Dƣợc Học). + Tác động lên hệ hô hấp: nƣớc sắc Bách bộ không tỏ ra có tác dụng giảm ho do chích Iod nơi mèo. Bách bộ có tác dụng làm giảm hƣng phấn trung khu hô hấp của động vật, làm giảm ho do ức chế phản xạ ho. Đối với kháng Histamin gây co giật, Bách bộ có tác dụng giống nhƣ Aminophylline nhƣng hòa hoãn và kéo dài hơn (Trung Dƣợc Học). + Dùng trong bệnh nhiễm: Theo dõi hơn 100 bệnh nhân dùng nƣớc sắc Bách bộ, cho thấy có 85% có hiệu quả giảm ho (Trung Dƣợc Học). Tác dụng trị ho: Stemonin có tác dụng làm giảm tính hƣng phấn của trung tâm hô hấp của động vật, ức chế phản xạ ho, do đó có tác dụng trị ho. Bách bộ đã đƣợc thí nghiệm chữa lao hạch có kết quả tốt (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). + Tác dụng trị giun và diệt côn trùng: ngâm giun trong dung dịch 0,15% Stemonin, giun sẽ tê liệt sau 15 phút. Nếu kịp thời lấy giun ra khỏi dung dịch, giun sẽ hồi phục lại. Tiêm dung dịch Stemonin sulfat (3mg) vào ếch nặng 25g, có thể làm cho ếch tê bại, sau 12 giờ thì bình phục. Dùng rƣợu thuốc Bách bộ 1/10 trong rƣợu 700, ngâm hoặc phun vào con rận, rận sẽ chết sau một phút. Nếu ngâm rệp, con vật sẽ chết nhanh hơn (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). + Tác dụng kháng khuẩn: Bách bộ có tác dụng diệt vi khuẩn ở ruột gìa và kháng vi khuẩn của bệnh lỵ, phó thƣơng hàn (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). Nước sắc vỏ rễ Bách bộ có những tác dụng dược lý sau: . Nƣớc sắc 1050% rễ Bách bộ có tác dụng làm liệt giun (liệt mềm) sau thời gian từ 820 giờ. Giun đã bị liệt do tác dụng của thuốc không hồi phục lại sau khi đƣợc rửa sạch thuốc. Bách bộ có tác dụng làm tan rã chất Kitin bao bọc chung quanh giun (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). . Với liều vừa phải, Bách bộ không ảnh hƣởng đến hoạt động co bóp tim, huyết áp, hoạt động co bóp của ruột và tử cung và không gây độc đối với súc vật thí nghiệm (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). . Dung dịch Alcaloid toàn phần chiết từ rễ cũng nhƣ từ lá và thân Bách bộ đều có tác dụng long đờm rõ rệt trƣớc chuột nhắt trắng và làm liệt cơ giun đũa ở lợn. Do đó có thể sử dụng cả rễ, lá và thân cây Bách bộ làm thuốc trị ho và trị giun (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). Tính vị: + Tính hơi ôn (Danh Y Biệt Lục). + Vị ngọt, không độc (Dƣợc Tính Bản Thảo). + Vị đắng, không độc (Nhật Hoa Tử Bản Thảo). + Vị ngọt đắng, tính hơi ôn (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). + Vị ngọt đắng, tính hơi ôn (Trung Dƣợc Học). Quy kinh + Vào kinh Phế (Trấn Nam Bản Thảo). + Vào kinh Phế, Tỳ (Tân Biên Bản Thảo) + Vào kinh Phế (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). + Vào kinh Phế (Trung Dƣợc Học). Tác dụng: + Nhuận phế, chỉ khái, sát trùng (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). + Nhuận phế, chỉ khái, sát trùng (Trung Dƣợc Học). Chủ trị: Trị ho do hƣ lao. Thƣờng dùng trong trị lao phổi, khí quản viêm mạn tính, ho gà, giun đũa, giun kim (Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). Liều dùng: Dùng từ 4 - 20g, ngứa ngoài da, dùng ngoài tùy ý. Kiêng kỵ: + Tỳ hƣ, tiêu chảy: không dùng (Trung Dƣợc Học). + Vị này dễ làm thƣơng tổn tới Vị, có tính hoạt trƣờng,vì vậy ngƣời Tỳ hƣ, tiêu chảy: cấm dùng (Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). Cách dùng: Dùng sống: trị ghẻ lở, giun sán. Dùng chín: trị ho hàn, ho lao + Ngộ độc: Khi ăn nhiều rễ cũ sẽ gây tê liệt trung khu hô hấp, có thể chết. Kinh nghiệm dân gian dùng nƣớc gừng và uống giấm để giải cứu. Đơn thuốc kinh nghiệm: + Trị ho dữ dội: dùng rễ Bách bộ, Gừng sống, gĩa lấy nƣớc, 2 vị bằng nhau, sắc uống 2 chén (Trữu Hậu phƣơng). + Trị nuốt phải đồng tiền: dùng 160g rễ Bách bộ, 640g rƣợu, ngâm một đêm. Uống mỗi lần 1 tô, ngày 3 lần (Ngoại Đài Bí Yếu phƣơng). + Trị ho lâu năm: Bách bộ (rễ) 20 cân, gĩa vắt nƣớc, sắc lại cho dẻo quánh. Mỗi lần uống 1 muỗng canh, ngày 3 lần (Thiên Kim phƣơng) + Trị ho dữ dội: dùng rễ Bách bộ ngâm rƣợu, ngày uống 1 chén, ngày 3 lần (Trƣơng Văn Trọng). + Trị ho nhiều: dùng Bách bộ (cả dây lẫn rễ), gĩa vắt lấy nƣớc cốt, trộn với mật ong, 2 thứ bằng nhau. Nấu thành cao, ngậm nƣớc nuốt từ từ (Tục Thập Toàn phƣơng). + Trị tự nhiên ho không dứt: Bách bộ (củ rễ), hơ trên lửa nƣớng cho khô, mỗi lần lấy nƣớc một ít ngậm nuốt nƣớc (Phổ Tế phƣơng). + Trị trẻ nhỏ ho do hàn : Bách bộ sao, Ma hoàng khử mắt, mỗi thứ 30g, tán bột. Hạnh nhân (bỏ vỏ, bỏ đầu nhọn) sao, bỏ vào nƣớc thật sôi, vớt ra, nghiền bột,cho mật vào nặn viên bằng hạt Bồ kết. Mỗi lần uống 23 viên với nƣớc nóng (Tiểu Nhi Dƣợc Chứng Trực Quyết). + Trị phù, vàng da cả ngƣời:Bách bộ (củ) mới đào về, rửa sạch, gĩa nát. Đắp một miếng lên rốn, lấy nửa tô xôi gĩa mềm dẻo đắp trên miếng Bách bộ vừa rồi, xong lấy khăn bịt lại 12 ngày sau thấy trong ruột có hôi mùi rƣợu thì tiểu đƣợc, hết phù (Dƣơng Thị Gia Tàng Phƣơng). + Trị các loại côn trùng vào lỗ tai: Bách bộ (sao) nghiền nát, trộn với dầu mè bôi trong lỗ tai (Thánh Tế Tổng Lục). + Trị áo quần có rận, rệp, bọ chét, chí: dùng Bách bộ, Tần giao nghiền nhỏ cho vào lồng tre xông khói lên, có thể nấu nƣớc giặt (Kinh Nghiệm Phƣơng). + Trị giun kim: Bách bộ tƣơi, sắc kẹo thụt vào hậu môn trong một tuần (Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). + Trị giun đũa: Bách bộ 12g, sắc uống vào buổi sáng lúc đói, liên tục 5 ngày, sau đó dùng thuốc xổ mỗi sáng (Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). + Trị các chứng ho do hƣ chứng: Bách bộ, Tang căn bạch bì, Thiên môn đông, Mạch môn đông, Bối mẫu, Tỳ bà diệp, Ngũ vị tử, Tử uyển, sắc uống (Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). + Trị ho do cảm mạo, ngứa họng, đờm ít: Bách bộ 16g, Kinh giới 12g, Bạch tiền 12g, Cát cánh 12g, Sắc uống (Trung Dƣợc Học). + Trị lao phổi có hang: Bách bộ 20g, Hoàng cầm 10g, Đơn bì 10g, Đào nhân 10g, Sắc đặc còn 60ml, uống ngày 1 thang, liên tục 2 - 3 tháng. Đã trị 93 cas, kết quả tốt (Đặng Tƣờng Vinh Trung Quốc Phòng Lao Tạp Chí 1966, 1:27). + Trị lao phổi: Bách bộ 12g sắc uống với bột Bạch cập 12g (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dƣợc). + Trị lao phổi: Viên Bách bộ trị 153 cas lao phổi: dùng gà con, bỏ ruột và đầu, chân, theo tỉ lệ 1 cân gà - 1 cân thuốc. Cho gà và nƣớc vừa đủ nấu trong 4 giờ, đổ nƣớc gà ra, cho thêm nƣớc khác nấu trong 45 lần, mỗi lần 2 giờ. Các lần sắc nƣớc, trộn đều cho thuốc vào khuấy đều (cứ 1 cân thuốc cần 480g nƣớc hầm gà). Làm thành viên nhỏ, mỗi ngày uống 2 lần, mỗi lần 10g. Một liệu trình là 20-30 ngày. Nếu có kết quả, tiếp tục uống thêm 23 thang rồi sau đó uống thêm 23 thang để củng cố kết quả. Đa số bệnh nhân đều lên cân, triệu chứng lâm sàng đƣợc cải thiện (Trần Tƣờng Vinh Trung Y Tạp Chí 1959, 3:39). + Trị ho do lao phổi, do phế nhiệt: Bách bộ 640g, Sa sâm 640g, đổ 10 cân nƣớc sắc bỏ bã, trộn với 640g mật ong, nấu nhỏ lửa cho thành cao. Ngày uống 2 lần, mỗi lần 8ml (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dƣợc). + Trị ho, suyễn, khí quản viêm mãn tính: Bách bộ 20g, Miên hoa căn 5 cái, Ma hoàng 8g, Đại toán 1 củ, sắc uống (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dƣợc). + Trị ho gà: bách bộ 1015g, sắc uống (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dƣợc). + Trị ho gà: Bách bộ 1220g, sắc uống với đƣờng cát (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dƣợc). + Trị ho gà: Bách bộ 12g, Bạch tiền 12g, Cam thảo 4g, Đại toán 2 tép, sắc uống với đƣờng, mỗi ngày chia làm 3 lần uống liên tục 3 - 4 ngày (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dƣợc). + Trị các chứng ho: Bách bộ 20g, sắc 2 lần đƣợc 60ml, chia làm 3 lần uống trong ngày (Trịnh Tƣờng Quang, Thiểm Tây Trung Y Tạp Chí 1986, 10: 439). + Trị giun kim: Bách bộ, Binh lang, Sử quân tử, các vị bằng nhau tán bột, trộn dầu thụt quanh hậu môn (Những Cây Thuốc Vị Thuốc Việt Nam). + Trị giun kim: Bách bộ 40g, đổ nƣớc sắc còn 10-20ml thụt vào hậu môn trƣớc khi ngủ, liên tục 23 đêm. Hoặc dùng Bách bộ 20g, Tử thảo 20g, Vaselin 100g, tán bột, trộn với Thanh cao bôi quanh hậu môn (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dƣợc). + Trị giun kim: Bách bộ 40g tƣơi, sắc với 200ml nƣớc còn 30ml, thụt giữ 20 phút, liên tục 1012 ngày (Dƣợc Liệu Việt Nam). + Trị chí, rận, bọ chét: Bách bộ 120g, ngâm với 1 lít Cồn, sau 24 giờ sức ở ngoài da (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dƣợc). + Trị mần ngứa ngoài da, viêm da mề đay, muỗi cắn, vẩy nến: Bách bộ xắt ra, dùng mặt sắt đó xát vào nơi đau, ngày nhiều lần (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dƣợc). + Trị mề đay: Bách bộ 29g, Bằng sa, Hùng hoàng mỗi thứ 8g, sắc nƣớc, rửa (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dƣợc). + Trị mũi đỏ (tửu tra tỵ): Ngâm Bách bộ trong cồn 950 trong 57 ngày, chế thành 50% Tinctura Bách bộ, bôi ngoài ngày 23 lần. 1 tháng là 1 liệu trình, trị 13 cas có kết quả 92% (Đình Thụy Xuyên Trung Y Tạp Chí 1981, 4:273). + Diệt ruồi, bọ, giòi...: . Nƣớc sắc Bách bộ, cho thêm ít đƣờng, ruồi ăn chết đến 60%. . Dung dịch 1/20 giết chết 100% bọ gậy. . Rắc bột Bách bộ vào hố phân, giết chết 100% giòi. . Đốt Bách bộ rồi xông khói, diệt đƣợc ruồi, muỗi, bọ chó. (Những Cây Thuốc Và Vị Thuốc Việt Nam). Tham khảo: + Bách bộ cũng là loại có tác dụng nhƣ Thiên môn cũng chữa ho và có tác dụng sát trùng, nhƣng Thiên môn khí lạnh, Bách bộ khí ấm hơn, vì vậy, cách chữa cũng khác nhau (Bách Hợp). + Bách bộ tuy hơi ôn những nhuận mà không táo, còn có thể khai tiết, giáng khí, trị ho thì không thuốc nào bằng, nhất là ho lâu ngày (Bản Thảo Chính Nghĩa). + Dùng củ Bách bộ xắt mỏng, sao khô cho vào túi vải ngâm trong vỏ rƣợu lấy uống dần để trị các chứng ho gọi là Bách Bộ Tửu‖ (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). Phân biệt: (1) Ngoài cây Bách bộ lá mọc đối nói trên, ở Việt Nam còn có cây Bách bộ đá hay Bách bộ không quấn (Stemona saxorum Gagnep): Thân thảo không quấn, dài 20 - 25cm, có khi phân nhánh, có khi không. Lá dƣới biến thành vảy dài 5-7mm, phía trên có 2-3 lá hình trứng hay hình tim, đầu nhọn, gân cuống. Ra hoa vào tháng 4. Cây thƣờng gặp ở các hốc đá có mùn tại các rừng miền núi phía Bắc nƣớc ta. (2) Ở Trung Quốc và Nhật Bản thƣờng dùng cây Bách bộ (Stemona japonica (B1) Miq) là một loại cây nhỏ sống nhiều năm. Toàn cây nhẵn. Củ rễ chất thịt, hình chùy đều, mọc thành chùm gồm nhiều củ, Cây cao 1,72 - 3m, leo bò trên cây khác, thân có rãnh dọc, lá đơn mọc thành 2 -4 vòng lá nhọn hoặc hơi nhọn, lá không co răng cƣa, hơi uống hình làn sóng, phía cuống lá hình tròn hay gần nhƣ hình tiết, gân lá có 5 - 9, cuống lá hình sợi dây dài khoảng 1,5 - 3cm. Hoa mọc trên cuống dài hình sợi dây, mọc sen bên trên cuống lá, mỗi cuống lá có một hoa, hoa màu xanh nhạt, có 4 cánh, cánh hoa xẻ thành hai, hình trứng hay hình kim, đuôi nhọn, phần cuống hơi rộng, sau khi hoa nở cánh hoa xòe ra cụp xuống cong ra ngoài, 4 nhị đực màu tím, gần giống hình mũi tên, ngắn, có hai bao phấn, cọng hình sợi dây, bầu hình trứng không có vòi. Quả bế đôi quả hình trứng rộng và dẹt, vỏ nhẵn bóng không có lông, lúc còn non màu xanh nhạt, lúc chín thì vỏ nứt ra, trong có nhiều hạt. Hạt hình bầu dục dài nâu tím sẫm. Vỏ có nhiều nếp dọc, một đầu có chất màng màu trắng vàng. (3) Ngoài các loài đã mô tả ở trên, còn có mấy loài khác dƣới đây đều đƣợc dùng làm thuốc: a) Cây bách bộ hoa nhỏ (Stemona pariflora Wight) có ở đảo Hải Nam, vỏ cách, hoặc mọc thành vòng quanh mắt, đậy mỗi mặt có 34 lá, hình kim phình, chỗ cuống hình tiết. Hoa rất nhỏ, bao hoa hình chiết đục, có 4 cánh hoa, nứt 2 thùy, hình kim phình giữa. bầu hoa hình trứng, trong có 3 hạt dựng đứng. b) Cây Bách bộ lá hẹp (Stemona agula Sm) là loại cây thân thảo, leo bò, sống lâu năm. Thân dài 3060cm. Củ rễ chất thịt, mọc chùm, hình dài hay khác. Lá mọc đối hoặc chùm 3 - 5 lá vòng quanh mắc dây, hình kim phình thƣờng dài thƣờng co 3 gân, mọc từ sát cuống ra, cuống lá thƣờng nhỏ. Hoặc mọc riêng lẻ ở nách lá, phần gốc cuống nối liên với cuống lá, hoa màu trắng bên ngoài màu đỏ hay hồng, có 4 nhụy đực, 1 nhụy cái. Bầu hình trứng kiểu quả bầu nhỏ. Hạt màu nâu đen. c) Bách bộ thân đứng (Stemona sesslifolia Miq. Franch.) Cây đứng không phân cành, cao 60 - 65cm. Củ chất thịt, hình chùy đều, mọc thành chùm có nhiều củ. Mỗi mặt thân cây có 3 - 5 lá mọc xung quanh, hình trứng đến hình bầu dục dài, đuôi lá nhọn ngắn, gốc lá nhỏ dần, cuống lá ngắn, có 3 - 5 gân lá. Hoa mọc ở nách lá, hoa màu xanh nhạt pha màu tím, gồm 4 cánh. Bầu hoa hình trứng không có vòi. d) Ngoài các cây đã giới thiệu ở trên ra, riêng tỉnh tứ Xuyên còn có dùng một loài Thổ Bách bộ thuộc giống Thiên môn đông họ Liliaceae tức là Thiên Môn đông răng dê (Asparagus filicinus Ham) còn có tên khác là Thiên chùy tả, là củ ngắn nhỏ, dài độ 3cm, cũng gọi là Xuyên bách bộ, chỉ sản xuất và tiêu thụ trong tỉnh Tứ Xuyên (Danh Từ Dƣợc Vị Đông Y). BÁN CHI LIÊN Tên Việt Nam: Hoàng cầm râu. Tên Hán Việt khác: Nha loát thảo, Tinh dầu thảo, Hiệp diệp, Hàn tín thảo (Thƣờng Dụng Trung Thảo Dƣợc Thủ Sách). Tên gọi: Hoa có hình dạng nhƣ bàn chải đánh răng nên gọi là Nha loát thảo (Nha răng loát: bàn chải). Tên khoa học: Scutellaria barbata don = Scutallaria rivulars Wall. Họ khoa học: Labiatae. Mô tả: Cỏ đa niên thân 4 góc, bò ở gốc, mảnh ở ngọn, cao 0,15-0,20m. Lá mọc đối, lá trên không cuống, lá dƣới có cuống mảnh, phiến lá hình trứng hẹp đến hình mũi mác, dài 1-2cm, toàn mép môi trên mang một cái khiên rụng sớm, môi dƣới tồn tại. Tràng màu xanh 2 môi, môi trên 3 thùy, môi dƣới tròn, 4 nhị không thò ra ngoài. Ra hoa vào mùa xuân. Địa lý: Sinh ở hai bên bờ ruộng, rãnh nƣớc, nơi ẩm thấp gần nƣớc. Có ở miền bắc nƣớc ta. Phần dùng làm thuốc: Dùng toàn cây. Thu hái, sơ chế: Thu hái vào mùa xuân hạ, rửa sạch phơi nắng cất dùng. Tính vị: Vị hơi đắng, tính mát. Tác dụng sinh lý: Thanh nhiệt, giải độc, trị ung thƣ (Cancer), tiêu viêm giảm đau. Chủ trị: Dùng để kháng ung thƣ, có hiệu quả cải thiện chứng trạng ung thƣ. Trị viêm ruột thừa viêm gan, xơ gan cổ trƣớng, rắn trùng thú độc cắn, chấn thƣơng. BÁN HẠ Xuất xứ: Bản Kinh. Tên Hán Việt khác: Thủy ngọc, Địa văn (Bản Kinh), Hòa cô (Ngô Phổ Bản Thảo), Thủ điền, Thị cô (Biệt Lục), Dƣơng nhãn bán hạ (Tân Tu Bản Thảo), Trỉ mao ấp, Trỉ mao nô ấp, Bạch bang kỷ tử, Đàm cung tích lịch (Hòa Hán Dƣợc Khảo), Lão nha nhãn, Thiên lạc tinh, Dả vu đầu, (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển), Tam bộ khiêu (Hồ Nam Dã Sinh Thực Vật), Ma vu quả (Liễu Châu Dân Gian Phƣơng Dƣợc Tập), Địa chu bán hạ (Côn Minh Dƣợc Dụng Thực Vật Điều Tra Báo Cáo), Địa lôi công (Trung Dƣợc Chí) . Tên khoa học: Pinellia ternata (thunb) bret (pinellia tuberifera ten). Họ khoa học: Họ Ráy (Araceae). Mô tả: Bán hạ là loại thân củ. Củ hình tròn cầu hoặc tròn dẹt. Lá có cuống dài, về mùa xuân cây mọc 1-2 lá, dài 3-33cm, lá đơn chia làm 3 thùy, tùy theo tuổi cây mà lá mọc có khác nhau về hình dạng, cuống lá dài lá màu xanh, nhẵn bóng không có lông, lúc cây còn nhỏ lá đơn, hình trứng hay hình tim, đuôi nhọn mép lá nguyên hoặc hơi có làn sóng, gốc lá hình mũi tên, cây 2-3 tuổi lá có 3 thùy, hình bầu dục hay hình kim phình giữa, hai đầu nhọn. Cây 2-3 tuổi mới có hoa, hoa hình bông nở vào đầu mùa hạ, hoa có bao lớn, bao màu xanh, trong bao có hoa tự, hoa cái mọc ở phía dƣới, màu xanh nhạt, hoa đực mọc ở bên trên, màu trắng, đoạn trên cong hoa đài nhỏ. Quả mọng hình bầu dục, dạng trứng. Địa lý: Có nhiều ở Trung quốc, mọc hoang và trồng sản xuất. Nhân dân Trung quốc có tập quán cho Bán hạ sản xuất ở các tỉnh Hồ bắc, Hồ nam, An huy, Sơn đông có phẩm chất tốt nhất. Ở các tỉnh nhƣ Giang tô, Triết giang, Tứ xuyên, Vân nam, Quý châu, Giang tây, Quảng tây cũng có sản xuất vị này. Việt Nam còn phải nhập của Trung Quốc. Thu hái, sơ chế: Thu hoạch vào mùa hè, chọn củ đào về rửa sạch đất cắt bỏ vỏ ngoài (màu vàng tro) và rễ tơ phơi khô. Mô tả dƣợc liệu: Bán hạ hình cầu tròn hoặc hình tròn dẹt, hoặc dẹt nghiêng, đƣờng kính 0,7- 2cm. Mặt ngoài mầu trắng hoặc mầu vàng nhạt, phần trên thƣờng tròn, phẳng, ở giữa có chỗ lõm, đó là vết của thân, mầu vàng nâu, chung quanh chi chít vết rễ chấm nhỏ, mặt dƣới thƣờng hình tròn, tầy, bóng hoặc không phẳng, mầu trắng. Chất cứng, mặt bổ dọc hình quả Thận, có bột, mầu trắng, bóng mịn. Loại củ gìa hoặc khô thì mầu trắng tro hoặc có vân mầu vàng, không mùi, vị cay, nhấm thấy dính, tê lƣỡi, ngứa họng (Dƣợc Tài Học). Bào chế: + Vì Bán hạ dùng sống có độc, vì vậy khi dùng uống trong, cần phải bào chế. Cách bào chế có Pháp bán hạ, Tô bán hạ (chế với váng sữa) ngoài ra còn có Bán hạ khúc để dùng có tác dụng giải uất trừ đàm. Sau đây là các phép bào chế: a- Bào chế Pháp Bán hạ: Lấy Bán hạ sạch ngâm nƣớc chừng 10 ngày cho đến khi bột trắng nổi lên thì vớt ra, rồi ngâm tiếp với Bạch phàn (cứ 50kg Bán hạ cho 1kg Bạch phàn). Ngâm 1 ngày rồi lại thay nƣớc, đến khi nhấm vào miệng không còn cảm giác tê cay thì vớt ra, phơi trong râm (tránh nắng). Ngoài ra còn có cách khác là gĩa dập Cam thảo hòa với nƣớc vôi, lắng gạn bỏ cặn rồi để Bán hạ vào ngâm. Quấy trộn hàng ngày đến khi màu vàng thấm đều vào bên trong vớt ra phơi trong râm đến khô (Cứ 50kg Bán hạ thì dùng 8kg Cam thảo và 10kg vôi cục) (Dƣợc Tài Học). b- Bào chế Khƣơng Bán hạ: Bán hạ đã đƣợc bào chế theo pháp Bán hạ nhƣ trên, đến khi vị thuốc không còn tê cay thì xắt lát Gừng sống rồi cho Bạch phàn và Bán hạ vào đun cho thấm. Lấy ra phơi qua cho ráo nƣớc, cắt thành từng miếng phơi khô (Cứ 50kg Bán hạ thì dùng 12,5 kg Gừng sống 6,5kg Bạch phàn) (Dƣợc Tài Học). c- Bào chế Thanh Bán hạ: Lấy Bán hạ đã biến chế theo Pháp bán hạ nhƣ trên, đến khi vị thuốc không còn tê cay, thêm Bạch phàn và nƣớc đun kỹ, lấy ra phơi qua cho ráo nƣớc ủ ấm rồi xắt thành phiến, lại phơi trong râm mát (Cứ 50kg Bán hạ thì dùng 6,5kg Bạch phàn) (Dƣợc Tài Học). d-Bào chế Bán hạ khúc: Dùng Bán hạ sống đồ vào nồi nƣớc, dùng một chút phèn chua đun sôi ngâm 1 đêm, hôm sau lại đun nƣớc khác để thay nƣớc cũ đi, làm 7 ngày 7 đêm nhƣ vậy, rồi phơi khô, tán bột. Dùng nƣớc Gừng hòa với hồ làm thành Bánh sao vàng (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). + Dùng Bán hạ 160kg, Bạch giới tử 80g, giấm chua 200g. Cho Bạch giới tử gĩa nhỏ vào giấm khuấy đều, thêm Bán hạ vào ngâm trong 1 đêm. Lấy ra, rửa sạch hết nhớt mà dùng (Lôi Công Bào Chích Luận). + Theo kinh nghiệm của huyện Đạt tỉnh Tứ xuyên biến chế nhƣ sau: Có thể đem củ tƣơi chất đống ở trong nhà 10-15 ngày, sau lấy tay bóp vỏ củ tự bóc ra thế là đƣợc. Ngoài ra để rút ngắn thời gian ủ có thể trộn thêm một ít tro, có thể rút ngắn đƣợc nửa thời gian ủ. Ngoài ra có một biện pháp ủ nhanh nữa là dùng một số lƣợng vôi vừa phải trộn lẫn đều với củ xếp đống ở một góc nhà, đống cao khoảng 17cm, ủ khoảng 1-1,5 ngày là có thể xát bỏ vỏ đƣợc. Sau khi ủ xong bỏ vào rổ đầy, đem xuống chỗ nƣớc chảy, lấy chân đạp sát, chân có đi dép cỏ, đạp cho tới khi tróc hết vỏ, thành màu trắng là đƣợc, nhƣng phải đề phòng da chân bị ngứa lở. Ngoài ra còn có thể dùng chổi cứng hoặc que cứng đầu có buộc rạ hoặc lƣỡi ngô chọc vào rổ khoắng, trộn từ dƣới lên, trong ra ngoài làm cho củ bị sát bong hết vỏ ngoài. Nếu có 1 số củ bên ngoài chƣa tróc hết thì có thể chọn ra, sát lại cho sạch, nếu số lƣợng ít thì có thể lấy tay sát sạch, nhƣng phải bôi thuốc hoặc dầu để chống bị nhiễm độc. Sau khi qua giai đoạn sát bỏ vỏ là phơi khô, sau khi sát sạch vỏ ngoài nên phơi nắng ngay, nếu bị mƣa phải sấy khô, nếu không sẽ bị mốc thối. Nếu dùng lửa sấy trƣớc hết phải dùng lửa lớn cho củ bốc nóng tỏa hơn nƣớc, lấy vải khô lau nhẹ cho khô, trƣớc khi củ khô hết nƣớc không đƣợc trộn đảo, đến lúc không còn giọt nƣớc đọng, dùng lửa nhỏ để sấy cho khô kiệt. Nói chung sấy lúc đầu lửa lớn, nhƣng về sau nhỏ dần, nhƣ vậy phải qua một ngày đêm mới khô. Nếu không có dụng cụ sao sấy có thể ngâm vào trong phèn chua bão hòa (nếu đã phơi củ khô đƣợc một ít thì không cần đem ngâm, dùng Lƣu hoàng xông, có thể chống đƣợc mốc thối). Nên thay nƣớc luôn để phòng thối, đến lúc nắng phơi khô. Trong quá trình phơi khô, chú ý không dùng tay trộn đảo, tốt nhất là dùng que tre. Nếu phơi khô mà màu da củ không đƣợc trắng thì có thể dùng Lƣu hoàng xông 1 ngày (Cứ 50kg Bán hạ thì dùng 0,5kg Lƣu hoàng), có thể làm củ trắng trong và trừ sâu mọt, men mốc. Cứ 3-4 kg củ tƣơi có thể đƣợc 1kg củ khô (Kỹ Thuật Nuôi Trồng Và Chế Biến Dƣợc Liệu). Cách dùng: Bán hạ qua nhiều khâu chế biến khác nhau, nên dùng cũng khác. . Pháp Bán hạ dùng trong trƣờng hợp táo thấp, hóa đàm. . Khƣơng Bán hạ dùng trong trƣờng hợp giáng nghịch, chỉ ẩu. . Bán hạ khúc dùng trong trƣờng hợp kiện vị tiêu thực. . Còn Bán hạ sống chỉ dùng bên ngoài ít khi dùng để uống. Bảo quản: Để nơi khô ráo không đƣợc ẩm ƣớt, Bán hạ ít bị mối mọt. Nếu thấy mốc có thể lấy nƣớc rửa sạch phơi khô, dùng Lƣu hoàng xông, phơi khô, cất nhƣ cũ. Thành phần hóa học: + Coniine, Protoanemonin, Homogentisic acid, Nicotine, Aspartic acid, Glutamic acid, Arginine, b-Sitosterol, Cholesterol (Trung Dƣợc Học). + Ephedrine (Haruji Oshio và cộng sự, Chem Pharm Bull 1978, 26 (7): 2096) + Choline, b-Sitosterol, Daucosterol (Vĩ Quan Chiếu Nhị, Dƣợc Học Tạp Chí [Nhật Bản] 1962, (82): 766). + Homogentisic acid, Protocatechualdehyde (Triệu Cƣơng, Trung Quốc Trung Dƣợc tạp Chí 1990, 15 (3): 146). Tác dụng dược lý: + Tác dụng cầm nôn: Bán hạ chế thành hoàn và nƣớc sắc Bán hạ có tác dụng cầm nôn. Cao lỏng Bán hạ, bột Bán hạ (chế với nhiệt độ cao) cũng có tác dụng cầm nôn. Nhƣng Bán hạ sống ngƣợc lại, lại có tác dụng gây nôn (Trung Dƣợc Học). + Tác dụng giảm ho: Nƣớc sắc Bán hạ cho mèo đƣợc gây ho nhân tạo uống, có tác dụng giảm ho nhƣng kém Codein. Thuốc cũng có tác dụng giảm ho nếu chích vào tĩnh mạch. Chế phẩm của Bán hạ cho thỏ uống, có tác dụng làm giảm bớt tiết nƣớc miếng do chất Pilocarpine. Chế phẩm của Bán hạ cho chuột cống đƣợc gây bụi phổi uống, kết quả phân tích tế bào chứng minh thuốc có tác dụng làm chậm quá trình bệnh. Cho dùng thuốc càng sớm, kết quả càng tốt (Trung Dƣợc Học). + Bán hạ có tác dụng giải độc đối với trƣờng hợp nhiễm độc Strychnin và Acetycholin (Trung Dƣợc Học). + Protein Bán hạ với liều 30mg/kg đối với chuột nhắt, có tác dụng chống việc có thai sớm. Bán hạ sống ngâm kiệt có tác dụng chống rối loạn nhịp tim đối với súc cật thực nghiệm (Trung Dƣợc Học). + Cồn loãng hoặc nƣớc ngâm kiệt Chƣởng diệp Bán hạ (Pinellia pedatisect Schott) có tác dụng ức chế rõ rệt đối với ung thƣ và tế bào Hela trên súc vật thí nghiệm (Trung Dƣợc Học). Thành phần độc của Bán hạ khó hòa tan trong nƣớc, còn thành phần có tác dụng cầm nôn và giảm ho có thể hòa ào nƣớc nóng. Thành phần có độc không bị phá hủy bởi nƣớc Gừng đơn độc mà bị Bạch phàn (Phèn chua) làm cho hết độc (Trung Dƣợc Học). Độc tính: Liều LD50 của Bán hạ sống chích vào màng bụng chuột là 13g/kg. Bán hạ sống uống quá liều dễ bị ngộ độc. Ăn Bán hạ sống miệng lƣỡi có cảm giác tê. Uống liều lớn làm cho miệng và họng có cảm giác tê, cay mạnh, ngứa, nóng bỏng, sƣng, tiết nƣớc miếng, muốn nôn, nôn, nói ngọng, khan tiếng, miệng há ra khó. Trƣờng hợp nặng sẽ bị nghẹt thở, khó thở dẫn đến tử vong (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dƣợc). Tính vị: + Vị cay, tính bình (Bản Kinh). + Sống: tính hơi hàn; Chín: có độc (Biệt Lục). + Rất độc (Dƣợc Tính Bản Thảo). + Vị cay tính ấm, có độc (Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). Quy kinh: + Vào kinh Phế, tỳ, Vị (Lôi Công Bào Chích Luận). + Vào kinh thủ Dƣơng minh Vị, thủ Thái âm Phế, thủ Thiếu âm Tâm (Bản Thảo Hối Ngôn). + Vào kinh Tỳ, Vị (Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). Tác dụng: + Táo thấp, hóa đàm, giáng nghịch, chỉ thổ Chủ trị: + Trị ho suyễn, khí nghịch do đàm thấp thủy ẩm, thấp trệ trung tiêu, nôn mửa bụng đầy, đinh nhọt, sƣng tấy, dùng sống tán bột, đắp ngoài. Kiêng kỵ: + Đàn bà có thai, chứng táo nhiệt, không đƣợc dùng. Không có hàn thấp khí cấm dùng + Tính nó ghét Tạo giác, sợ Hùng hoàng, Gừng sống, Gừng khô, Tần bì, Quy giáp, Phản Ô đầu, kỵ máu dê, Hải tảo, Mạch nha, Đƣờng. Đơn thuốc kinh nghiệm: + Trị đau nhói ở ngực, chính giữa tim đè vào thấy đau, mạch Phù Hoạt: Bán hạ nửa cân, Hoàng liên 40g, Qua lâu 1 trái, 8 bát nƣớc. Trƣớc hết, sắc Qua lâu còn 3 bát, bỏ bã rồi bỏ hai vị kia vào, sắc còn 2 bát, chia làm 3 lần uống (Tiểu Hãm Hung Thang – Thƣơng Hàn Luận). + Trị nôn do chứng chi ẩm: Bán hạ ngâm rửa 7 lƣợng 1 chỉ, 7 tô nƣớc, sắc còn 1,5 chén, chia ra uống (Tiểu Bán Hạ Thang – Thƣơng Hàn Luận). + Trị nôn ọe, chóng mặt, hồi hộp, ăn uống không ngon: Bán hạ 1 cân, gừng sống nửa cân, Phục linh 120g, sắc với nƣớc, chia làm 3 lần, uống nóng (Bán Hạ Gia Phục Linh Thang - Kim Quỹ Yếu Lƣợc). + Trị tim hồi hộp: Bán hạ, Ma hoàng, hai vị bằng nhau. Tán bột, làm viên to bằng hạt đậu nhỏ. Mỗi lần uống 30 viên, ngày 3 lần (Bán Hạ Ma Hoàng Hoàn - Kim Quỹ Yếu Lƣợc). + Trị ăn vào nôn ra: Bán hạ 3 cân, Nhân sâm 120g, Mật ong 1 cân, 8 bát nƣớc. Trộn mật đƣa lên cao mà rót xuống 120 lần, xong sắc còn 3 bát rƣỡi. Mỗi lần uống 1 bát, uống nóng (Đại Bán Hạ Thang - Kim Quỹ Yếu Lƣợc). + Trị có thai nôn mửa: Bán hạ 80g, Nhân sâm, Can khƣơng mỗi thứ 40g, tán bột, trộn với nƣớc gừng và bột miến làm viên, to bằng hạt ngô đồng. Mỗi lần uống 10 viên ngày 3 lần (Kim Quỹ Yếu Lƣợc). + Trị bụng đau do bệnh thiếu âm, sinh mụn lở đau không nói đƣợc hay nói không ra tiếng: dùng Bán hạ gĩa nát, lấy một cái trứng gà khoét một cái lỗ bỏ lòng đỏ đi, đổ giấm vào đầy, bỏ Bán hạ vào trong, bỏ trứng lên, rồi sắc, bỏ bã lấy lòng trứng ngậm vào (Khổ Tửu Thang – Thƣơng Hàn Tạp Bệnh). + Trị hóc xƣơng: Bán hạ, Bạch chỉ hai vị bằng nhau, tán bột, uống một muỗng canh với nƣớc cho khi nào mửa. Kiêng thịt dê (Ngoại Đài Bí Yếu phƣơng). + Trị nôn mửa, lạnh tay chân do hàn đàm: Bán hạ 1 cân, ngâm rửa, sấy khô, trộn bột lúa miến 1 cân với nƣớc, làm thành viên. Ngày 3 lần, mỗi lần nhai nuốt 4-5 viên rồi tăng dần đến 15 viên, khi nào bớt thì thôi, lúc uống cử thịt dê, đƣờng (Ngoại Đài Bí Yếu). + Trị bụng đầy do tiêu chảy, nôn mửa: Bán hạ, Quế, 2 vị bằng nhau, tán bột, uống với nƣớc sôi (Trửu Hậu phƣơng). + Trị ung thƣ, phát bối, vú sƣng lở loét: Bán hạ tán bột, trộn lòng trắng trứng gà bôi vào (Trửu Hậu phƣơng). + Trị nôn mửa, tiêu chảy: Bán hạ (ngâm rửa, sao vàng) 80g, Hoắc hƣơng (lá) 40g, Đinh hƣơng 60g. Tán bột. Mỗi lần dùng 16g, thêm 7 lát gừng, sắc uống (Hoắc hƣơng Bán Hạ Thang - Hòa Tễ Cục phƣơng). + Trị mụn nhọt, đàm nhớt, thanh dƣợc khí trọc ở đầu mắt, ăn uống kém: Bán hạ rửa ngâm 296g, Khô phàn 40g. Tán bột, dùng nƣớc gừng hồ làm viên, to bằng hạt ngô đồng. Mỗi lần uống 15 viên với nƣớc gừng. Nếu do hàn đàm: thêm Đinh hƣơng 20g, Nhiệt đàm: thêm Hàn thủy thạch (nƣớng) 160g (Ngọc Dịch Hoàn - Hòa Tễ Cục phƣơng). + Trị suyễn do phong hàn: Bán hạ rửa sạch 7 cái, Chích cam thảo, Tạo giác (sao) mỗi thứ 8g, Gừng 2 lát, sắc với 1 chén rƣỡi nƣớc còn 7 phân, uống nóng (Thiên Môn Thang - Hòa Tễ Cục phƣơng). + Trị đàm nhiều, định chí, an thần, lợi đầu mắt: Bán hạ khúc 120g, Thiên nam tinh ngâm nƣớc sôi 40g, Thần sa, Khô phàn mỗi thứ 20g. Tất cả tán bột, trộn với nƣớc gừng làm viên, to bằng hạt ngô đồng. Mỗi lần uống 30 viên khi ăn cơm, với nƣớc gừng (Thần Sa Hóa Đàm Hoàn - Hòa Tễ Cục phƣơng). + Trị ăn thức ăn lạnh vào, mửa ra do đàm đình trệ lại bên trong: Bán hạ, Trần bì, Quất bì mỗi thứ 40g. tán bột. Mỗi lần dùng 16g, gừng sống 7 lát, 2 chén nƣớc, sắc còn 1 chén, uống nóng (Quất Bì Bán Hạ Thang - Hòa Tễ Cục phƣơng). + Trị đàm đình lƣu lại làm ngực đầy tức, thở ngắn, uốn nôn, ăn không xuống hoặc mửa ra đàm: Bán hạ rửa 200g, Phục linh 120g. Tán bột. Mỗi lần dùng 16g, thêm gừng 7 lát, sắc với 1 chén nƣớc, còn 7 phân, uống nóng (Phục Linh Bán Hạ Thang - Hòa Tễ Cục phƣơng). + Trị trúng nắng, giải khát, tỳ vị không điều hòa: Bán hạ (nấu giấm) 1 cân, Phục linh nửa cân, Cam thảo (sống) nửa cân, tán bột, trộn nƣớc gừng và miến làm viên, to bằng hạt ngô đồng lớn. mỗi lần uống 50 viên với rƣợu nóng (Tiểu Thử Hoàn - Hòa Tễ Cục phƣơng). + Trị bón thuộc khí hƣ, ngƣời gìa bón, bón do lạnh: Bán hạ ngâm, rửa, sao, Lƣu hoàng sống, 2 vị bằng nhau. Tán bột, trộn với nƣớc gừng làm viên, to bằng hạt ngô đồng. Mỗi lần uống 50 viên với rƣợu nóng, lúc đói (Bán Lƣu Hoàn - Hòa Tễ Cục phƣơng). + Trị phong cùi rụng lông mày: Bán hạ (sống), cứt Dê đốt khô, 2 vị này bằng nhau tán bột, trộn với nƣớc gừng bôi hàng ngày (Thánh Tế Tổng Lục). + Trị ho đàm do phế nhiệt: Bán hạ (chế), Qua lâu nhân, mỗi thứ 40g. Tán bột, trộn với nƣớc gừng làm viên, to bằng hạt ngô đồng. Mỗi ngày uống 30 viên hoặc lấy nƣớc sắc của Qua lâu uống nóng (Tế Sinh phƣơng) + Trị phong đàm của ngƣời lớn tuổi, phế nhiệt, đàm không thông, tạng phủ nóng quá không tỉnh ngƣời: Bán hạ ngâm rửa 7 lần, sấy khô. Tiêu thạch 20g, trộn với bột gạo trắng làm thành viên, to bằng hạt đậu xanh. Mỗi lần uống 1 muỗng canh với nƣớc gừng (Phổ Tế phƣơng). + Trị ngực bị nghẹt vì phong đàm: Bán hạ nửa cân, ngâm 1 đêm với nƣớc tƣơng chua, rửa bằng nƣớc nóng nhiều lần để loại bỏ khí độc đi, phơi nắng, rồi tán bột, trộn với nƣớc tƣơng làm thành bánh, phơi khô rồi tán bột, cứ 200g cho vào 4g Long não sống, cho đến khi nƣớc tƣơng đặc dẻo, giở lên thấy có chân thì làm viên to bằng quả trứng gà, bỏ vào vải khâu lại, tránh gió, phơi khô. Mỗi lần uống với trà nóng hoặc uống với nƣớc sắc Bạc hà Ngựcï Dƣợc Viện phƣơng). + Trị trúng phong đàm quyết: Bán hạ ngâm rửa nƣớc sôi 320g, Chích cam thảo 80g, Phòng phong 160g. Mỗi lần dùng 20g sắc với 20 lát gừng, uống (Tỉnh Phong Thang -Kỳ Hiệu Lƣơng phƣơng). + Trị chóng mặt do phong đàm, nấc cụt, hoa mắt, sắc mặt xanh vàng, mạch Huyền: Bán hạ sống, Thiên Nam tinh sống, Hàn thủy thạch (nƣớng), mỗi thứ 40g, Thiên ma 20g, Hùng hoàng 8g, bột Miến 120g. Tán bột, trộn với nƣớc làm thành bánh. Nấu sôi cho nổi lên thì lấy ra gĩa nát, hồ làm viên, to bằng hạt ngô đồng lần uống 50 viên với nƣớc gừng. Có thể trị đƣợc chứng ho do phong đàm, đại tiểu tiện không thông, đau đầu do phong đàm (Khiết Cổ Gia Trân). + Trị suyễn do phong đàm, muốn nôn, chóng mặt: Bán hạ 40g, Hùng hoàng 12g. Tán bột, tẩm với nƣớc gừng làm viên to bằng hạt ngô đồng. Mỗi lần uống 30 viên với nƣớc gừng. Nếu đã mửa thì thêm Binh lang (Khiết Cổ Gia Trân). + Trị đàm kết không ra, tiếng nói không rõ, lâu năm không hết: Bán hạ 20g, Quế tâm xúc chừng một đồng tiền, Thảo ô đầu 2g. Tất cả tán nhỏ, tẩm nƣớc gừng làm thành viên to bằng hạt súng. Mỗi lần dùng 1 viên, ngậm nuốt dần khi ngủ (Ngọc Phấn Hoàn Khiết Cổ Gia Trân). + Trị ho do nhiệt đàm, phiền nhiệt, mặt đỏ, miệng khô, đau tim, mạch Hồng Sác: Bán hạ, Thiên nam tinh, mỗi thứ 40g, Hoàng cầm 60g, tán bột, tẩm nƣớc gừng làm viên, to bằng hạt ngô đồng. Mỗi lần uống 2 muỗng canh với nƣớc gừng sau khi ăn (Tiểu Hoàng Hoàn - Khiết Cổ Gia Trân). + Trị ho do khí đàm, bệnh nhân mặt trắng bệch, sợ lạnh, thở nhanh, buồn rầu, mạch Sáp: Bán hạ, Nam tinh mỗi thứ 40g, Quan quế 20g, tán bột, làm viên, to bằng hạt ngô đồng. Mỗi lần uống 50 viên với nƣớc gừng (Ngọc Phấn Hoàn - Khiết Cổ Gia Trân). + Trị phong đàm, thấp đàm: Bán hạ 1 cân, Thiên nam tinh 20g, tất cả đều ngâm nƣớc, phơi nắng, tán bột, trộn nƣớc gừng làm thành bánh, sấy khô. Dùng Thần khúc 20g, Bạch truật 80g, Chỉ thực 80g, hòa với bột miến và nƣớc gừng làm thành viên to bằng hạt ngô đồng. Mỗi lần uống 50 viên với nƣớc gừng sống (Thanh Hồ Hoàn – Lâm Chứng Chỉ Nam). + Trị đờm nhiều, ngực đầy: Bán hạ 1 cân, ngâm rửa 7 lần tán bột. Hễ dùng Bán hạ 40g thì dùng 4g Thần sa, hòa với nƣớc gừng làm viên, to bằng hạt ngô đồng. Mỗi lần uống 1 muỗng canh với nƣớc gừng (Thần Sa Bán Hạ Hoàn - Tụ Trân phƣơng). + Trị ho do nhiệt đàm ở thƣợng tiêu: Bán hạ (chế qua) 40g, Hoàng cầm bột 8g, hồ với nƣớc gừng làm viên, to bằng hạt đậu xanh. Mỗi lần uống 70 viên với nƣớc gừng, sau bữa ăn (Tụ Trân phƣơng). + Trị đờm nhiều do rƣợu, ngực đầy trƣớng khó chịu: Bán hạ sống, rửa xong, sấy khô, tán bột. Trộn với nƣớc gừng làm thành bánh, rồi lấy giấy ƣớt đó gói lại nƣớng cho thơm, lấy 2 bát nƣớc chín với 8g bánh, trộn với 2 phân muối, sắc còn 1 chén, uống (Đẩu Môn phƣơng). + Trị đờm nhiều do rƣợu: Bán hạ, Thiên nam tinh mỗi thứ 80g, tán bột, dùng 5 bát nƣớc cho vào chậu sành ngâm 1 đêm, đổ nƣớc đi, sấy khô, tán bột. Mỗi lần dùng 8g sắc với 3 lát gừng, uống (Kinh Nghiệm phƣơng). + Trị đau tim do thấp đàm, suyễn cấp: Bán hạ khúc, sao, tán bột, trộn với nƣớc cháo lỏng làm viên, to bằng hạt đậu xanh. Mỗi lần uống 20 viên với nƣớc gừng (Đan Khê Tâm Pháp). + Trị thƣơng hàn: Bán hạ 16g, Gừng sống 7 lát, sắc với 1 chén rƣợu (Hồ Hiệp Cƣ Sĩ Bách Bệnh phƣơng). + Trị thƣơng hàn ợ khan: Bán hạ chế, tán bột. Mỗi lần uống 4g với nƣớc gừng (Mai Sƣ phƣơng). + Trị trẻ nhỏ tiêu chảy, nôn mửa do tỳ vị hƣ hàn: Bán hạ ngâm rửa 7 lần, Trần thƣơng mễ, mỗi thứ 4g, gừng sống 10 lát, sắc uống nóng (Tiểu Nhi Dƣợc Chứng Trực Quyết). + Trị trẻ nhỏ hay mửa ra đàm, ho phát sốt, ăn vào nôn ra: Bán hạ (ngâm rửa) 280g, Đinh hƣơng 4g. Lấy Bán hạ trộn với nƣớc, bọc Đinh hƣơng, rồi lấy miến làm bánh bao ngoài, đem nƣớng cho chín, xong chỉ lấy Bán hạ và Đinh hƣơng trộn với gừng làm viên, to bằng hạt mè. Mỗi lần uống 20-30 viên với nƣớc Trần bì (Hoạt Ấu Khẩu Nghị). + Trị trẻ nhỏ bụng đầy: Bán hạ tán bột, trộn với rƣợu làm viên to bằng hạt thóc. Mỗi lần uống 2 viên với nƣớc gừng, nếu không thấy đỡ, lấy lửa sao nóng, tán bột, trộn nƣớc gừng đắp lên rốn (Tử Mẫu Bí Lục phƣơng). + Trị suyễn, tiểu không thông, vàng da: Bán hạ, gừng sống mỗi thứ nửa cân, sắc với 7 chén nƣớc còn 1 chén rƣỡi, chia làm 3 lần uống (Trọng Cảnh phƣơng). + Trị thở mệt do mất huyết, suyễn, nôn ra đàm, đầy ứ bên trong: Bán hạ gĩa bẹp ra, lấy nƣớc gừng hòa với miến, nƣớng vàng, tán bột, làm thành viên, to bằng hạt ngô đồng. Mỗi lần uống 30 viên với nƣớc đun sôi (Trực Chỉ phƣơng). + Trị bạch trọc, di tinh, mộng tinh: Bán hạ rửa 10 lần, xắt nhỏ, lấy Mộc trƣ linh 80g, tất cả sao vàng để hết hỏa độc, song bỏ Trƣ linh. thêm Mẫu lệ (sao qua) 40g. tán bột. Lấy Sơn dƣợc làm hồ, trộn thuốc bột làm viên, to bằng hạt ngô đồng. Mỗi lần uống 30 viên với nƣớc Phục linh (Bản Sự phƣơng). + Trị các loại đau nhức ở đầu: Bán hạ tán nhỏ, 1 chút Bách thảo sƣơng, lấy giấy cuốn thuốc vào đốt xông khói vào mũi, trong miệng phải ngậm nƣớc. Khi có đờm dãi ra thì súc miệng ngậm nƣớc khác (Vệ Sinh Bảo Giám). + Trị cuống họng liệt, họng sƣng nghẹt: Bán hạ (sống), tán bột thổi vào mũi, khi nào có nhớt dãi ra là có hiệu quả (Tập Giản phƣơng). + Trị trên mặt phong nám đen: Bán hạ sấy khô, nghiền, dùng giấm gạo bôi vào, bôi 3 ngày liền từ sáng đến chiều tối rồi dùng nƣớc sắc Tạo giác mà rửa, kiêng gió (Trích Huyền phƣơng). + Trị sinh đẻ mà rặn quá làm cho ruột sa xuống (Bàn trƣờng sa): Bán hạ tán bột, thổi vào mũi nhiều lần có thể kéo lên đƣợc (Phụ Nhân Lƣơng phƣơng). + Trị sản hậu chóng mặt: Bán hạ tán bột, trộn với nƣớc làm viên, to bằng hạt ngô đồng, nhét vào trong lỗ mũi (Trửu Hậu phƣơng). + Trị trẻ nhỏ động kinh: Bán hạ (sống) 4g, Tạo giác 2g. tán nhuyễn, thổi 1 chút vào mũi thì tỉnh (Thế Kinh Tán - Trực Chỉ phƣơng). + Cứu các chứng chết đột ngột nhƣ: Thắt cổ, vật gì đè mà chết, ma quỷ đè mà chết, chết đuối: lấy Bán hạ tán bột, bỏ vào mũi bằng hạt đậu xanh (Tử Mẫu Bí Lục phƣơng). + Trị vú sƣng, cho con bú mà núm vú sƣng: Bán hạ 4g, nƣớng rồi nghiền, uống với rƣợu (Lƣu Trƣờng Xuân Kinh Nghiệm phƣơng). + Trị vú sƣng, cho con bú mà núm vú sƣng: dùng bột Bán hạ tùy theo bên đau mà thổi vào mũi (Lƣu Trƣờng Xuân Kinh Nghiệm phƣơng). + Trị dộp phỏng chân vì đi đƣờng xa: Dùng bột Bán hạ trộn nƣớc bôi vào (Vĩnh Loại Kiềm Phƣơng). + Trị bị vật sắc đâm vào trong thịt không ra đƣợc:Bán hạ, Bạch liễm 2 vị bằng nhau, tán bột, uống một muỗng canh với rƣợu, ngày 3 lần, liên tục 20 ngày (Lý Thuyên Đại Bạch Kinh phƣơng). + Trị côn trùng bay vào lỗ tai: Bán hạ trộn dầu mè xức ngoài lỗ tai (Bản Sự phƣơng). + Trị Bọ cạp, Ong đốt, dùng Bán hạ tán bột trộn nƣớc xức vào (Tiền Tƣớng Công Khiếp Trung phƣơng). + Trị bất tỉnh đột ngột: Bán hạ tán bột thổi vào mũi (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). + Trị lƣỡi sƣng cứng, lƣỡi sƣng lớn đầy miệng: Bán hạ sắc với giấm rồi súc miệng (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). + Trị lƣỡi sƣng cứng, lƣỡi sƣng lớn đầy miệng: Bán hạ 20 củ nấu qua, sắt lát, khi sao lấy rƣợu tẩm vào, có mật ong lại càng tốt, ngậm khi nóng, nguội lại thay (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). + Trị trẻ con thóp trƣớc bị hở (do lãnh khí): lấy nƣớc trộn với Bán hạ đắp dƣới lòng Bàn chân (Trung Quốc Dƣợc Học Đại Từ Điển). Tham khảo: + Khi dùng Bán hạ phải đem ngâm nƣớc nóng chừng nửa ngày cho hết nhớt nếu không sẽ còn độc uống vào ngứa cổ không chịu đƣợc, trong các Bài thuốc ngƣời ta thƣờng dùng Bán hạ kèm theo Sinh khƣơng vì Sinh khƣơng chế đƣợc độc của nó (Bản Thảo Cƣơng Mục). + Công dụng Bán hạ rất nhiều nhƣng chủ yếu là tiêu đàm nhƣng chủ yếu cốt là chữa khí nghịch nhƣng có chất táo chứng ho mà đàm sáp không nên dùng, sở dĩ lợi đƣợc tiểu tiện là cốt ở chỗ chữa khí kiệt mà làm cho khí thông lợi. Chữa về bệnh gì cũng một mẻ là thông khí và giáng khí nhất là chứng mửa thì rất thƣờng dùng, vì lạnh hợp với thuốc ấm (ôn), nóng hợp với thuốc mát (lƣơng), bệnh gì có chứng mửa là dùng đƣợc. Đàn bà có thai phải kiêng dùng Bán hạ, nhƣng nếu có chứng mửa vẫn có thể cho uống đƣợc (Bách Hợp). + Uông Cơ nói rằng: Tỳ vị thấp nhiệt nƣớc dãi hóa thành đờm không có Bán thì không chữa đƣợc, nếu thay bằng Bối mẫu thì chỉ ngửa đầu chịu chết mà thôi, Lý Thời Trân cũng nói rằng: Tỳ không có thấp lƣu trệ lại thì không có đờ, cho nên tỳ là nguồn sinh ra đờm. Bán hạ trị đƣợc đờm là vì thế, chất nó trơn hoạt vị cay tính ấm, trơn hoạt thì nhuận, cay ấm thì tán mà cũng nhuận đƣợc cho nên hành đƣợc thấp mà không thông đại tiện, lợi khí cũng tiết tiểu tiện, vì thế nói vị cay thì tán khí, hóa nhƣ vậy. Đơn khê bảo Bán hạ có khả năng làm cho đại tiện nhuận mà tiểu tiện dài. Thành vô kỷ nói: Bán hạ hành thủy khí mà nhuận thận táo. Bài ―Bán Lƣu Hoàn‖ của sách ―Cục phƣơng‖ chính ngƣời gìa hƣ bế là dùng vào tính trơn nhuận của nó. Tục thƣờng cho Bán hạ là táo, không biết rằng lợi thủy trừ thấp mà làm cho thổ táo chứ không phải tính nó táo vậy. Có điều không phải là chứng tà khí thấp nhiệt mà dùng nó thì lại làm cho mất tân dịch thêm, thực không thích hợp. Trƣờng hợp nên dùng thì cứ dùng đúng nhƣ Nội Kim đã dạy: Nên phạm thì cứ phạm cũng nhƣ không phạm. Ngƣời xƣa dùng Bán hạ có 3 điều cấm là: Bệnh huyết, bệnh khát, và bệnh ra mồ hôi nhƣng nó có công ngăn trị đƣợc nôn mửa, là thuốc của trúc dƣơng minh, trừ đàm là thuốc của Túc thiếu dƣơng, Giúp hoàng cầm chủ về chừng sợ lạnh, thì lại ra thuốc của Túc thiếu dƣơng, giúp Hoàng cầm chủ về trừ nóng thì lại là thuốc của Túc dƣơng minh, nóng rét qua lại khoảng bán biểu, bán lý cho nên dùng Bán hạ trong trƣờng hợp này là có nghĩa đƣợc một nửa (Dƣợc Phẩm Vậng Yếu). + Cũng có chứng hƣ hàn mà nôn mửa, nhất thiết không đƣợc dùng Bán hạ, Trần bì, vì hễ dùng nó ắt ra mồ hôi mà vong dƣơng (Y Trung Quan Miện – Hải Thƣợng Y Tông Tâm Lĩnh). Lịch sử: Thiên ‗Nguyệt Lệnh‘ (sách ‗Lễ Ký‘), ghi rằng: Vị thuốc này sinh ra giữa mùa hè nên gọi là Bán hạ (Bán: nửa, Hạ: mùa hè) Phân biệt: (1) Căn cứ vào báo cáo nghiên cứu năm 1960 của trại cây trồng thuốc Nam Xuyên thì hình thái của cây Bán hạ thay đổi rất lớn, qua điều tra sơ bộ có thể chia làm 4 loài: a-Cây Bán Hạ Phổ Thông: Cây to cao, lá đơn hình kim phình ở giữa, màu xanh sẫm, nhánh chồi mọc ở dƣới cuống lá. b- Cây Bán Hạ Lá Rộng: Cây tƣơng đối thấp bé, phiến lá đơn hình bầu dục, màu xanh nhạt, nhánh chồi mọc ở mé trong phần dƣới cuống lá. c- Cây Bán Hạ Nhành Chồi: Cây tƣơng đối thấp bé, lá đơn hình bầu dục, màu xanh nhạt, nhánh chồi mọc ở phần gốc, cuống lá có 3 lá kép. d- Cây Bán Hạ Lá Dài: Cây cao và nhánh trồi mọc trên cuống lá cũng giống nhƣ nhánh chồi của cây Bán hạ lá rộng, nhƣng có 5 lá đơn, lá giữa khá to. Trong 4 loài trên, thƣờng thấy nhất là loài phổ thông và lá rộng nhƣng sản lƣợng của loài nào cao nhất, chất lƣợng tốt nhất cần phải nghiên cứu thêm. (2) Cần phân biệt với cây Bán hạ nam còn gọi là củ tróc (Typhonium trilobatum Schott). (3) Cũng cần phân biệt với cây Thiên nam tinh hay củ Nƣa (Arisaema consanguineum Schott., Arisaema balansae Engl.. Arisaema petiolulatum Gagnep) có thân rễ hình củ tròn hơi giống hình Bán hạ bắc nhƣng lớn hơn, đƣờng kính khoảng 5cm đƣợc dùng làm thuốc có tác dụng an thần, giảm đau tiêu đàm, dùng tƣơi đắp ngoài chữa sƣng tấy nhọt độc (Dqnh Từ Dƣợc Vị Đông Y). BÍ ĐAO Bí đao temp Bí đao có tên khoa học là Benincasa hispida hay Cucrubita hispida, họ Bầu bí. Bầu và Bí cùng họ nên: Bầu ơi thƣơng lấy bí cùng, Tuy rằng khác giống nhƣng chung một gìan. Hai cây này đều có chiếu hƣớng ngóc lên cao nên thƣờng cho leo gìan: Gìan cao thì bí cũng cao Bí có ngã nhào cũng tại gìan xiêu. Cho nên có câu đố: Cái gì lủng lẳng trên gìan ? Cái gì lăn lóc giữa đàng cái đi ? Quả bí lủng lẳng trên gìan. Quả dƣa lăn lóc giữa đàng cái đi. Em ơi gái có xuân thì, Thƣơng anh cƣới gấp cần gì mối mai. Có hai loại bí đao: a- Bí đao phấn do vỏ quá có phấn sáp trắng, quả to nhƣng nhiều ruột. b- Bí đao đá: vỏ quả dày cứng và nhẵn thín. Quả nhỏ dài nhƣng ít ruột. Cây Bí đƣợc trồng quanh nhà nên: Mồng tơi, mƣớp đắng, ớt, cà, Bí đao, đậu ván vốn nhà trồng nên. A- Đọt bí ăn được nhưng cứng và không ngon như đọt bầu. B- Hoa bí. Chỉ hái ăn hoa bầu đực, hoa cái để ra quả. Nó có vị nhạt, hơi chua, hơi chát. Hoa bí thanh nhiệt, có tinh thu sáp nhẹ. b.1- Món tôm cuốn Dùng tôm tƣơi còn đang nhẩy, bóc vỏ bỏ đầu, vắt dịch quả chanh sẽ thấy đổi màu, nghĩ rằng tôm đổi màu đã chín là không đúng. Cuốn với hoa bí, rau thơm trong miếng bánh tráng. Chấm mắm nên là ―hết sẩy‖. Giải phƣơng nhƣ sau: ·Tôm tanh. ·Hoa bí hơi chát, khử mùi tanh. ·Rau thơm cũng khử mùi, tiêu thực. ·Mắm nêm có dƣá thái chỉ. Dƣá giúp tiêu hoá protein. · Hoa bí và rau thơm đều có tính kháng khuẩn, ngƣà đau bụng nhiễm khuẩn do tôm còn sống. ·Chỉ đƣợc ăn món này ở vùng nhiều tôm cá. Tôm đông lạnh nhạt phèo không dùng: Cà mau có lắm tôm tƣơi, Vắt chanh tôm đỏ, cuốn bông bí vàng. Miệng nhai mà óc mơ màng, Anh mơ lấy đƣợc cô nàng nuôi tôm. b.2- Hoa bí luộc Mẹ mong gả thiếp về vƣờn, Ăn bông bí luộc, dƣa hƣờng nấu canh. Hoa bí luộc chấm mè đen (vừng) trị âm hƣ, khô cổ, khan tiếng, táo bón. Hoa bí có beta caroten, dẫn chất acid gallic, vitamin C và kali. Luộc chín sẽ mất vitamin C. Betqa-caroten và dẫn chất acid gallic có tính chống oxy hoá, chống lão hoá. C- Quả bí non. Quả bí non nhỏ bằng ngón tay ăn nhƣ rau sống vì giòn, đặc không ruột.ăn nhiều bị tiêu chảy vì tính nhuận trƣờng mạnh hơn quả bí chín. D- Quả bí chín. 100g bí đao sinh 19 calori, gồm 0,76g protein, 0,lg chất béo, 4,7g glucid, 32mg photpho,150mg kali, 10mg calci, 10mg manhê, 0,4mg sắt, 1,5mg vitamin C. Bí đáo có khả năng dinh dƣỡng thấp. Nó có tính thanh nhiệt, chỉ khát, nhuận trƣờng, thông tiểu. Mùa nóng nực nên ăn bí. Thế nhƣng mùa nóng lại trùng vào mùa học thi. Các cô cậu thí sinh mê tín dị đoan nên kiêng ăn bí, chuối, trứng: - ăn bí nên ―bí‖ không làm đƣợc bài thi. - Ăn chuối sợ bị ―trƣợt vỏ chuối‖ = thi rớt. - Ăn trứng sợ gặp trứng thối, điểm 00. Đúng là chuyện vớ vẩn. Bí, chuối, trứng đều cần thiết cho thực đơn ngƣời làm việc căng thẳng: - Trứng có đủ chất bổ dƣỡng, nó lại cung cấp những nguyên liệu cho các chất dẫn truyền trung gian cuả hệ thần kinh. Trứng ninh tâm, bổ tỳ. - Chuối có nhiều manhê để giảm tress, thần kinh đỡ căng thẳng. Chuối cũng bổ tỳ, tăng hấp thụ chất bổ dƣỡng. - Bí thanh nhiệt, nhuận tràng, cơ thể không bồn chồn bứt rứt. d.1- Bí luộc chấm mè đen là bài thuốc bổ âm, nhuận trƣờng, sinh tân dịch. Cao huyết áp, tiểu đƣờng đều có nguyên nhân xâu xa là âm suy, hãy ăn món này để bổ âm. Bí đao chấm muối mè nhuận trƣờng với cơ chế sau đây: ·Âm suy nên âm dịch không đủ, cơ thể giữ nƣớc nên phân khô cứng. Mè đen bổ âm. ·Chất dầu cuả mè đen làm phân trơn. ·Chất sợi trong bí đao tăng thể tích phân, phân không đóng tảng. Nó lại kích thích nhu động ruột. d.2- Bí đao có khả năng sinh nhiệt thấp, nên dùng cho ngƣời muốn giảm thân trọng nhƣ mấp phì, bệnh tim mạch, tiểu đƣờng. d.2- Bí nấu canh tôm là món ăn thông dụng có tính thanh nhiệt: Nồi cơm kẽo với nồi canh, Quả bí trên cành kẽo với tôm he. d.3- Bí xào trứng là món ăn bổ dƣỡng nên dùng cho ngƣời bệnh đái đƣờng. d.4- Canh cá chép nấu với bí đao và hành củ để trị phù thũng Chú ý ; Dây bí đao gĩa vắt nƣớc gây nôn, trị ngộ độc nấm hoang. Tóm lƣợc: Bí đao thanh nhiệ, giải khát, sinh tân dịch. E - Các loài tương tự e.1- Bí ngồi = Zucchini. Quả bí ngồi màu xanh, tròn dài. Nó có vẻ giống dƣa chuột (dƣa leo) hơn là bí đao. Cắt mỏng xào ngon hơn bí đao và dƣa chuột. 100g Bí ngồi sinh 14 calori, có 1g protein, 3g carbohydrat, 9mg vitamin C (15% nhu cầu hàng ngày), 22 mcg folacin (11%). Ngƣời ta ƣa ăn hoa bí ngồi. e.2- Bí đấu = Acorn squash Quả bí đấu có hình dáng nhƣ quả bƣởi núm, vỏ màu đen nâu, gợn múi lớn. Ruột vàng nhạt. 100g Bí đấu sinh 40 calori, có 0,2mg beta-caroten, 11mg vitamin C. e.3- Bí bơ = Butter squash. Quả hình chuông, ruột vàng. Giống bí đỏ hơn bí đao. 100g Bí bơ sinh 45 calori, có 1g protein, 12g carbohydrat, 7800 UI vitamin A (156% nhu cầu hàng ngày), 5mg beta-caroten, 21 mg vitamin C (35%), 0,2mg vitamin B6 (10%), 27 mcg folacin (14%0, 34mg manhê, 0,2mg mangan, 352mg kali. Bí bơ có vẻ giống Bí đỏ hơn là bí đao. Đông qua = bí đao ? Đông qua nhân Trung dƣợc lâm sáng p 81 ? BÍ ĐỎ - Từ đâu có tên bí đỏ ? - Gọi bí đỏ vì thịt quả có thể chất giống bí đao nhƣng màu vàng đỏ. - Tại sao còn gọi là bí ngô ? - Vì thịt quả có loại màu vàng nhƣ ngô vàng (loại thực phẩm gia súc) - Thế còn bí rợ ? - Loại bí này thƣờng mọc hoang rải rác ở bìa rừng(có lẽ do chim tha hạt từ nới khác đến). Rợ = mọi rợ. - Thế sao không gọi là ―bí mọi‖ tƣơng tự nhƣ ―heo mọi‖. - Ai mà biết đƣợc. - ―Bí đỏ mì sợi‖ có phải là món ăn nấu bí đỏ với mì sợi ? - Không phải, loại bí này nấu chín đánh tơi lên xuất hiện mớ rối nhƣ mì sợi. Đó là một loài bí đỏ riêng. Hiện có nhiều loài bí đỏ: Banana, Buttercup, Delicate, Golden Nugget, Spaghetti, Sweet dumpling, Turban… - Thế còn ―bí tịt‖ ? - Bí tịt là ―chào cờ‖. Khi thầy cô giáo gọi học trò lên bục kiểm tra. Không học bài, không nói đƣợc câu nào, đứng thẳng nhƣ pho tƣợng thì gọi là ―chào cờ‖ hay ―bí tịt‖. - Khi nào thì ―bí xị‖ ? - Khi vòi vĩnh không đƣợc thoả mãn (ví dụ thiếu nữ đòi lấy chồng) thì mặt sƣng tròn nhƣ cái mẹt, gọi là mặt mày bí xị. - Tôi cứ tƣởng là dân nghiền rƣợu không kiếm đƣợc xị nào nên ―bí xị‖ (một xị = dung tích một chai nƣớc ngọt, khoảng 250-330ml) - Cũng đúng thôi. Bí đỏ còn gọi là bí ngô, bí rợ, tên khoa học là Cucurbita pepo, họ Bầu bí. Dây bí đỏ mọc lan trên mặt đất. Hiện nay có nhiều loài mà quả có hình dáng và màu sắc khác nhau: hình cầu, hình cầu dẹt, hình trụ; vỏ nâu, vỏ vân, vỏ sẫm màu ; thịt đỏ, thịt hồng, thịt vàng ; có loại nặng trên 100kg. Trong số đó có khá nhiều loài lai giống A- Đọt bí. Đọt bí ngô dùng làm rau ăn: xào, um (xào nƣớc) hay nấu canh. Đọt bí có tính thanh nhiệt, nhuận tràng nhờ chất xơ kích thích nhu động ruột. Món chay đọt bí đỏ nấu với cà chua. Đọt bí và cà chua đều thanh nhiệt, nhuận tràng. Đây là một kết hợp đồng vận vì cả hai đều có tính chống oxy-hoá ; tăng tính trị liệu cũng tăng khẩu vị. Khi trời nắng nóng nên ăn món này. B- Hoa bí . Hoa bí cũng thanh nhiệt nhuận tràng nhƣng hơi chát nên có tính thu sáp nhẹ. Thu sáp nên cầm mồ hôi, cố tinh. Nhuyễn thể (nghêu, sò, ốc, hến) có khả năng cƣờng dƣơng. Aên với hoa bí để cố tinh, chống hoạt tinh. Cuốn nhuyễn thể vào trong hoa bí rồi xào nấu sẽ có một món ăn ngon lại tăng khả năng tình dục nữa. Đó là món ―ông khen ngon, bà khen hay‖. Hoa bí có beta-carotene, một chất tiền sinh tố A. Vào cơ thể, betâa-caroten sẽ chuyển hoá thành vitamin A với hiệu suất khoảng 25%. Hoa bí um cà chua là món ăn chay có tính thanh nhiệt. Lycopen trong cà chua giúp tăng hấp thụ caroten vào máu. C- Quả bí non. Đồng bào khẩn hoang thƣờng trồng các cây ngắn ngày nhƣ ngô, khoai mì, bí đỏ…. Quả bí đỏ non dùng thay rau, luộc hoặc nấu canh ; nhƣng ăn nhiều bị tiêu chảy. Đọt bí làm rau ăn an toàn hơn quả non. D- Quả bí chín. 100g quả bí chín sinh 25-30 calori. Thành phần: 90% nƣớc,8% glucid, 1% protein, 19mg photpho, 430mg kali, 23mg calci, 17mg manhê, 0,5mg sắt, 8mg vitamin C (15% nhu cầu hàng ngày), 22mcg folacin (11%), 1mg beta-caroten. Quả bí đỏ đƣợc dùng làm nhiều món ăn ngon: luộc, xào, nấu canh: Em về Bình định cùng anh, Đƣợc ăn bí đỏ nấu canh nƣớc dừa. Quả bí còn dùng để nấu chè, cháo và nhất là các món ăn chay. d.1- Thanh nhiệt, giải khát, sinh tân dịch. Vào nùa nóng nực nên ăn bí đỏ. d.2-Quáng gà, khô mắt Quáng gà là nhìn không rõ khi thiếu ánh sáng. Nhìn không rõ nên lờ quờ, lạng quạng cứ nhƣ con gà vào lúc sẩm tối, ―quáng ga‖ hay ―gà mơ‖ là cụm từ thật hay và chính xác. Ngƣời lao động lạng quạng lè phè theo kiểu ―thợ vịn‖ bị chê là ―gà mờ‖, kiểu gà mờ này không liên quan gì đến vitamin A. Thiếu vitamin A sẽ bị khô mắt, quáng gà. Điều cần biết là thiếu vitamin A sinh bệnh nhƣng dƣ vitamin A cũng bị độc. Theo tài liệu cuả Đại học Johns Hopkins 5-1999 trích đăng Annal of Internal medicine, dùng dài hạn vitamin A trên 1,5g/ngày (tƣơng đƣơng 5.000UI), xƣơng không giữ đƣợc calci, tỷ trọng xƣơng giảm 6% và tăng gấp đôi nguy cơ loãng xƣơng, dễ gãy xƣơng. Rõ ràng vitamin A là con dao hai lƣỡi. Beta-caroten cuả bí đỏ vào cơ thể sẽ chuyến hoá thành vitamin A. Cơ thể là một bộ máy tuyệt vời, nó chỉ chuyển hoá caroten thành vitamin A khi cần thiết. Một khi đã đủ nhu cầu nó không chuyển hoá nữa, vì thế không sợ dƣ thƣà vitamin A, khá an toàn . Rất hiếm khi dƣ caroten tới độ vàng da. Giả dụ gặp trƣờng hợp này, chỉ cần ngƣng ăn một thời gian là cơ thể tự đào thải. Nên ăn kèm cà chua, lycopen trong cà chua giúp tăng hấp thụ caroten vào máu. Beta-caroten và lycopen cùng thuộc nhóm carotenoid, chúng có khả năng chống oxy-hoá, chống lão hoá, ngăn chặn các bệnh tim mạch và ung thƣ. (xem bài chất chống oxy-hoá, sách Món ăn-bàii thuốc quyển 5). Hãy dùng thực phẩm có beta-caroten mà tránh dùng hoá chất tinh khiết vì đã phát hiện trƣờng hợp kết quả trái ngƣợc. d.3- Giảm thân trọng. Bí rợ có khả năng sinh nhiệt thấp nên dùng vào thực đơn giảm thân trọng. Mập phì do cơ thể tích nhiều mỡ. Aên cho sƣớng miệng đã thèm, Phát phì to béo chòm chèm cái lu. Nhịn ăn nhịn uống mệt đừ, Mà sao mỡ bụng, mỡ lƣờn vẫn dƣ. Đừng nhịn ăn mà chỉ tiết thực, giảm chất béo. Thân trọng giảm từ từ an toàn hơn là xuống nhanh vì xuống nhanh rồi sẽ lên trở lại. d.4- Phòng chống bệnh tim mạch. Mập phì cần giảm cân đã đành, còn ngƣời bệnh tim mạch cũng phải ăn kiêng để giảm cân là sao ? Aên kiêng giảm mỡ để cơ thể tiêu thụ mỡ tồn trữ trong máu. Sự kết đọng chất béo làm thành mạch máu mất tính đàn hồi nên huyết áp tăng. Vết kết đọng này kéo theo sự oxyd-hoá lipoprotein và tạo xơ động mạch, thành mạch dày thêm và mạch máu giảm khẩu độ, sự tuần hoàn thêm trì trệ, dẫn tới thiểu năng động mạch vành. ―Máu nhiễm mỡ‖ cũng tạo thuận lợi cho sự kết đọng tiểu cầu, sảnsinh ra máu cục ; máu cục làm tắc nghẽn mạch máu tim gây chết đột tử do nhồi máu cơ tim ; nó vào não gây tai biến mạch máu não. Rõ ràng việc ăn kiêng để tiêu hoa mỡ là biện pháp tiên khởi phòng chống các bệnh tim mạch. Xơ động mạch do lipoprotein LDL oxyd hoá. Beta-caroten trong bí đỏ có khả năng chống oxyd hoá nên hữu ích trong trƣờng hợp này. Chất xơ trong bí đỏ khoá hoạt tính cuả cholesterol và kéo theo phân. Chúng ta biết rằng chất béo phải nhờ cholesterol nhũ hoá mới ngấm đƣợc vào máu. Cholesterol bị khoá hoạt tính nên cả cholesterol và chất béo đều không vào máu và bị bài xuất theo phân. Kết quả là cholesterol và chất béo đều giảm, đồng thời giảm nguy cơ bệnh tim mạch.. d.5- Trị bệnh tiểu đƣờng. Bệnh tiểu đƣờng có liên quan gì đến mỡ đâu mà cũng phải kiêng mỡ và giảm thân trọng ? Sự kết đọng chất béo và xơ động mạch ngăn chặn glucoz khuếch tán vào các mô. ―Máu nhiễm mỡ‖ làm cho tuần hoàn trì trệ, tạo thuận lợi cho việc liên kết protein-glucoz ; dƣới dạng liên kết đại phân tử, glucoz không thể thoát ra ngoài mạch. Đây là hai nguyên nhân khiến glucoz huyết tăng ở những ngƣời mập phì bị bệnh tiểu đƣờng loại II (không phụ thuộc insulin).(Ref… Beta-caroten chống oxyd hoá lipoprotein LDL, ngăn chặn xơ động mạch nghĩa là giúp cho glucoz phân tán đƣợc ra khỏi mạch máu. Beta-caroten trong quả bí đỏ còn chống lão hoá, mà lão hoá là một trong những nguyên nhân cuả bệnh tiểu đƣờng. Bí đỏ lại có ít chất bột nên rấ thuận lợi cho thực đơn ngƣời bệnh tiểu đƣờng. d.6- Nhuận tràng. Quả bí còn non nhận tràng mạnh hơn bí chín. Ngƣời mập phì thƣờng táo bón. Aên bí đỏ vƣà giảm cân vƣà nhuận tràng. d.7- Món ăn bí đỏ. Với tất cả các bệnh trên nên ăn món canh chay bí đỏ nấu với cà chua, nấm rơm hoặc nấm đông cô, thêm súp lơ hoặc bắp cải càng tốt. E- Hạt bí. 100g hạt bí (phần ăn đƣợc) sinh 541 calori, có 25g protein, 46g chất béo, gamma tocophenrol, delta-phytosterol và một aminoacid riêng biệt là cucurbitin. Các delta 5-, delta 7-, delta 8- phytosterol (24-alkylsterols) bao gồm clerosterol, isofucosterol, sitosterol, sitgmasterol, isoavenasterol, spinaterol (theo Harbal medicines 1999). e.1 Hạt dƣa ngày tết. Chất béo sinh 76% năng lƣợng cuả hạt bí đỏ, chia ra 15% do acid béo bão hoà, 35% do acid béo nhiều nối đôi, 23% do acid béo một nối đôi. Với thành phần này, chất béo trong hạt bí ngô tƣơng đối tốt, hơn hạt dƣa nhƣng không bằng hạt hƣớng dƣơng. Trong dịp tết, hãy thay tập quán cắn hạt dƣa bằng hạt bí đỏ, vƣà tốt hơn, dễ cắn hơn và không có phẩm màu (tăng nguy cơ ung thƣ). e.2- Trị giun sán.Y học dân gian đã dùng hạt bí để trị giun sán. Mỗi lần dùng khoảng 50g hạt bí rang (kể cả vỏ). Bỏ vỏ, ăn hạt vào sáng sớm. Không nhịn ăn cũng đƣợc nhƣng nhịn ăn vẫn tốt hơn. Một giờ sau uống thuốc xổ thì tốt hơn. Nên dùng vài ba lần cho hết hẳn trứng ký sinh trùng. Dịch chiết cồn hạt bí đỏ diệt đƣợc sán xơ mít Toenia saginata vàø Toenia solium ; nó chỉ tác dụng vào trứng và đốt sán nhƣng chƣa đủ hiệu lực làm tê liệt đầu sán, hãy kềt hợp với binh lang (hạt cau) thì kết quả hoàn chỉnh, 95%. Để diệt sán xơ mít, uống 90-120g hạt bí rang (đã bỏ vỏ), kết hợp với hạt cau. Thuốc hiệu lực trong vòng 40-60 phút. Dịch chiết nƣớc trị đƣợc giun đuã và giun kim. Ngƣời ta đã phát hiệntrong hạt bí đỏ chất cucurbitine, hiện đã tổng hợp đƣợc. Cucurbitin có thể trừ đƣợc giun đũa và gium kim với nồng độ ¼.000 (Fang SD, Acta Chim Sin 1962.) Vấn đề chƣa sáng tỏ là hoạt chất trị sán xơ mít là cucurbitine hay chất khác. Chen Z đã bá cáo rằng hạt bí đỏ có khả năng diệt Schistosomia,cả ấu trùng lẫn trƣởng thành. (Acta Pharm Sin 1980). e.3- Hạt bí có khả năng ức chế kháng thể IgE trong một vài trƣờng hợp dị ứng. Nó cũng có tác dụng với kháng thể anti-DNA (Kapadia GJ. Cancer letter 1996).Tính chất này mới thấy trong phòng thí nghiệm nhƣng chƣa thử nghiệm lâm sàng. e.4- Bệnh tiết niệu. - Y học cổ truyền dùng hạt bí đỏ trị các bệnh đƣờng tiết niệu. - Có khá nhiều bệnh tiết niệu, không xác định bệnh gì nên có nguy cơ dùng thuốc không đúng bệnh. Y học cổ truyền thiếu chính xác. - Phê bình nhƣ vậy cũng đúng thôi nhƣng mà… - Dùng thuốc trị bệnh cần phải chính xác. Khi nói một thuốc trị bệnh tiết niệu, cần nói rõ bệnh ở cơ quan nào: quả thận, ống tiểu, bàng quang hay ống thoát tiểu ; loại bệnh gì: nhiễm trùng, viêm, tổn thƣơng…Thuốc đó tác dụng vào mô nào: thần kinh, cơ trơn,biểu mô…chính xác hơn là với thụ thể nào…Đã qua rồi thời kỳ nhắm mắt dùng thuốc. - Ghê quá, chọc đúng chỗ ngƣá nên phát biểu hùng hồn cứ nhƣ…máy cassette. Nhƣng mà… - Không nhƣng mà gì hết…trị bệnh cho ngƣời mà ! - Với cái nhìn chính xác cuả khoa học hiện đại, phê bình thế là đúng thôi. - Có thế chứ ! - Y học cổ truyền có từ hàng ngàn năm trƣớc. Muốn phê bình ngành học này, chúng ta phải là đặt mình vào bối cảnh lịch sử hồi đó, vào thời mà khoa học còn là con số không. Y học cổ truyền trƣớc tiên dƣạ vào kinh nghiệm sử dụng. Các danh y đã rút tiả kinh nghiệm để hoàn thành các ―Bản thảo‖. Dùng thuốc là bƣớc sau cuả chẩn đoán bằng tứ chẩn: vọng (nhìn), văn (nghe) vấn (hỏi), thiết (xem mạch). Tuy không có ống nghe và siêu âm nhƣng xem mạch ở ba bộ ―thốn, quan, xích‖ ở cả hai tay (6 điểm) nên có thể biết rành rẽ bệnh tình, theo đó mà đƣa ra bài thuốc ; ngƣời xƣa ít khi dùng độc vị mà thƣờng kết hợp nhiều vị với đủ khung ―quân, thần, ta,ù sứ‖. Các danh y nhƣ Hải thƣợng lãn ông, Tuệ tĩnh là những ngƣời tiên phong. Tiếc rằng hậu thế không học đƣợc hết tài nghệ cuả ngƣời xƣa, kèm thêm tài liệu thất lạc, học truyền khẩu nên không tận dụng đƣợc tinh hoa và mai một dần. Vì thế việc làm cuả thế hệ chúng ta là dùng phƣơng tiện hiện đại để kiểm chứng, phát huy cái hay, uốn nắn những sai lệch thiếu sót. Và hạt bí đỏ là một ví dụ. · Lời dạy lƣu truyền là hạt bí trị bệnh tiết niệu. Kiểm chứng khoa học không thấy khả năng kháng khuẩn và thông tiểu nhƣng nó lại kích ứng bàng quang, gây co thắt. · Ngƣời xƣa dùng hạt bí đỏ trong chứng phì đại tuyến tiền liệt.(Nahrstedt A. Pflanzliche Urologica 1993) Theo hiểu biết ngày nay là không đúng. Tuyến tiền liệt phì đại chèn ép làm nghẹt ống thoát tiểu ; điều cần làm là thông tiểu và làm roãi cơ vòng để mở khẩu độ ống thoát tiểu. Đúng ra là dùng thuốc chẹn alpha-adrenergic chuyên biệt tiết niệu là moxisylite (Uro alpha)– Ngƣời xƣa không dùng độc vị mà kết hợp với vài vị nữa. Biết đâu thuốc kết hợp khác có tác dụng chẹn alpha-adrenergic hoặc roãi cơ vòng ; còn hạt bí co thắt bọng đái ; nghĩa là tấn công nhiều mặt. Đây chính là việc cần làm, tìm bài thuốc và giải phƣơng các bài thuốc này. Tại Aâu châu, các nhà Y học Đức đã đi tiên phong trong lãnh vực này, họ nghiên cứu nghiêm chỉnh, khách quan, trung thực và không thành kiến. Hiện nay Nhật, Singapore, Trung quốc đang tập trung khảo sát dƣợc liệu . e.5- Ung thƣ Chúng ta biết rằng tiền liệt tuyến (có nhiệm vụ sinh tinh dịch) bao quanh ống thoát tiểu từ bàng quang ra dƣơng vật. Tiền liệt tuyến phì đại (thƣờng gặp ở đàn ông lớn tuổi) có biểu hiện bí tiểu, muốn tiểu mà tiểu không đƣợc, mỗi lần chỉ đái đƣợc một ít, vừa tiểu xong lại buồn tiểu nữa, gần nhƣ thƣờng xuyên gác cửa cầu tiêu. Luôn luôn tức bụng, bọng đái đầy nƣớc tiểu nhƣng không thoát ra đƣợc, đúng là ―tức vỡ bọng đái‖. Hạt bí đỏ kích ứng bàng quang nghĩa là tăng áp lực ở bàng quang, nhƣng lống thoát bị nghẹt nên càng tức bụng hơn. Nguyên nhân gây tiền liệt tuyến phì đại hoặc ung thƣ là do testosteron và dẫn chất. Hạt bí đỏ có các phytosterol . Testosteron và phytosterol cùng có nhân sterol. Các thụ thể cuả testosteron nhận diện nhầm và nhận phytosteron. Chúng ta ví dụ thụ thể nhƣ ổ khoá, còn testosteron là chìa khoá ; chúng chỉ phát huy khả năng nếu khoá tra vào chìa. Với cấu trúc gần giống testosterol, phytosterol đƣợc coi nhƣ chiả khoá giả, nó cũng tra đƣợc vào ổ khoá nhƣng tác dụng rất yếu. Đó là cơ chế ngăn chặn ung thƣ cuả phytosterol. Miersch WDE. Benigne prostatahyperplasie. DAZ 1993) Bệnh ung thƣ ở phụ nữ. Các bệnh ung thƣ vú, ung thƣ buồng trứng, ung thƣ tử cung thƣờng liên quan đến estrogen. Các thực phẩm có phytosterol nhƣ đậu nàh, hạt bí đỏ phần nào có ích trong việc ngăn chặn các loại ung thƣ này. Xin nhấn mạnh rằng, những thực phẩm này không thay thế đƣợc thuốc trị bệnh, chúng chỉ là thực phẩm hỗ trợ, tỏ ra hữu hiệu trong việc ngăn chặn mà thôi. Điều khuyến cáo thực tiễn là hãy tăang sử dụng sản phẩm từ đậu nành, ăn thêm hạt bí đỏ thay vì hạt dƣa nhƣng không ăn nhiều. F- Loài gần giống: Bí đỏ mì sợ = Spaghetti squash Bề ngoài có hình dáng và màu sắc giống dƣa bở. 100g Bí này chỉ sinh 33 calori. Nó có rất ít chất bổ dƣỡng. Sau khi luộc và bócvỏ, đánh tơi lên sẽ xuất hiện những mớ rối trông nhƣ mì sợi, do đó có tên Bí đỏ mì sợi. Bí này có tính nhuận trƣờng, dùng làm thực phẩm gìam thân trọng. BẠC HÀ -Xuất xứ: Lôi Công Bào Chích Luận. -Tên khác: Anh sinh, Bà hà, Bạt đài, Băng hầu úy, Đông đô, Kê tô, Thạch bạc hà (Hòa Hán Dƣợc Khảo), Kim tiền bạc hà (Bản Thảo Cƣơng Mục), Liên tiền thảo (Thiên Thật Đan Phƣơng), Miêu nhi bạc hà (Ly Sàm Nham Bản Thảo), Nam bạc hà (Bản Thảo Diễn Nghĩa), Phiên hà, Phiên hà thái, Ngô bạc khá (Thiên Kim Phƣơng - Thực Trị), Tẩu hà (Bản Thảo Mông Thuyên), Thăng dƣơng thái (Trấn Nam Bản Thảo), Bạc hà diệp, Bạc hà não, Bạc hà ngạnh, Bạc hà than, Nam bạc hà, Sao bạc hà, Tô bạc hà (Đông Dƣợc Học Thiết Yếu), Bạc thiệt (Lữ Thầm Tự Lâm), Dịch tức hoa (Thực Vật Danh Nghĩa), -Tên khoa học: Mentha Arvensis Lin. -Họ khoa học: Họ Hoa Môi (Lamiaceae). -Mô tả: Cây thảo, sống lâu năm. Thân mềm, hình vuông. Loại thân ngầm mang rễ mọc bò lan, loại thân đứng mang lá, cao 30-40cm, có khi hơn, mầu xanh lục hoặc tím tía. Lá mọc đối, hình bầu dục hoặc hình trứng. Cuống ngắn. Mép lá khía răng đều. Hoa nhỏ, mầu trắng, hồng hoặc tím hồng, mọc tụ tập ở kẽ lá thành những vòng nhiều hoa. Lá bắc nhỏ, hình dùi. Đài hình chuông có 5 răng đều nhau. Tràng có ống ngắn. Phiến tràng chia làm 4 phần gần bằng nhau, có 1 vòng lông ở phía trong. 4 nhụy bằng nhau, chi nhụy nhẵn. Quả bế có 4 hạt. Các bộ phận trên mặt đất có lông gồm lông che chở và lông bài tiết tinh dầu. Mùa hoa quả vào tháng 7 - 10. Phân biệt: Bạc hà có rất nhiều loại, thƣờng trong điều trị có hai loại; (1) Bạc hà Việt Nam hay Bạc hà nam nhƣ vừa mô tả ở trên. (2) Bạc hà Âu châu hay Bạc hà cay (Mentha piperita L) đó là cây thảo sống lâu năm, thân vuông ít hoặc không có lông. Lá mọc đối, hình bầu dục nhọn, mép khía răng, cụm hoa mọc thành bóng dầy đặc ở ngọn cành. Có hai thứ: a. Metha piperita var. offcinalis forma pallescens: Thân và lá, xanh nhạt, hoa trắng mùi nhẹ b. Mentha piprita var. offcinalis forma rubescens: Thân và lá tía, hoa nâu đỏ, mùi thơm kém hơn, cây mọc khỏe hơn. Vò lá của cây Bạc hà nam có mùi thơm hắc, vị cay và tê, còn vò lá Bạc hà Âu châu có mùi thơm mát, vị cay tê mát. Địa lý: Mọc hoang và đƣợc trồng khắp nơi trong nƣớc ta. Thu hái và sơ chế: Thu hái vào khoảng tháng 5, 8, 11 thu hoạch lúc cây mới ra hoa, rửa sạch dùng tƣơi hoặc phơi trong râm cho khô. Phần dùng làm thuốc: Dùng toàn bộ phận ở trên mặt đất. Mô tả dƣợc liệu: Thân khô màu vàng nâu hoặc tím nâu, hình vuông có nếp nhăn dọc, chất cứng rễ gãy có đốt mắt rõ ràng, lá mọc đối màu vàng nâu hoặc màu xanh lục nâu, teo nhăn rất khó nhìn ra nguyên hình, có mùi thơm mãnh liệt, tính chạy suốt, không dùng lá úa có sâu. -Bào chế: + Lấy lá Bạc hà khô, tẩm nƣớc, để vào chỗ râm mát, khi lá cây mềm, cắt ngắn từng đoạn, phơi trong râm cho khô để dùng (Trung Dƣợc Đại Từ Điển). + Rửa qua, để ráo nƣớc, cắt ngắn chừng 2cm, phơi trong râm cho khô (Dƣợc Liệu Việt Nam). Thành phần hóa học: · Trong Bạc hà có: Menthol, Menthone, Menthyl Acetate, Camphene, Limonene, Isomenthone, Pinene, Menthenone, Rosmarinic acid, d-Neomenthol, Ethyl - n - Amylketone, Piperitone, Piperitenone, Pulegone (Trung Dƣợc Học). · Hoạt chất chủ yếu trong Bạc hà là tinh dầu Bạc hà. Tỉ lệ tinh dầu trong Bạc hà thƣờng từ 0,5-1% có khi lên đến 1,3-1,5%. Thành phần chủ yếu trong tinh dầu gồm: Mentola C10H19OH có trong tinh dầu với tỉ lệ 40-50% (Trung quốc) hoặc 70-90% (Nhật Bản). Menton C19H18O chừng 10-20% trong tinh dầu Bạc hà Trung quốc (Những Cây Thuốc Và Vị Thuốc Việt Nam). · Bạc hà tím Việt Nam trồng ở Mondavi cho hàm lƣợng tinh dầu là 1,82% (1980), 3% (1981 - 1982), bao gồm 23 thành phần trong đó đã xác định đƣợc: a Pinen 0,41%, b Pinen 0,72%, Myrcen 0,47%, Limonen 4,5%, P.Cymol 0,09%, Oetanol 3 - 3,2%, Menthol 5,8%, (-) Menthol 10,1%, Menthyl Acetat 1,6%, (+) Pulegon 24,9%, Piperiton 4%, Piperiton Oxyd 16%, Piperitenon Oxyd 21,5% (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). · Tinh dầu Mentha Arvensis di thực vào Việt Nam chứa Sabinen, Myrcen, - a Pinen, Limonen, Cineol, Methylheptenon, Menthol, Isomenthol, Menthyl Acetat, Neomenthol, Isomenthol, Pulegon (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). -Tác dụng dược lý: + Tác dụng kháng khuẩn: nƣớc sắc Bạc hà có tác dụng ức chế đối với virus ECHO và Salmonella Typhoit (Trung Dƣợc Học). + Tác dụng trên cơ trơn: Menthol và Menthone có tác dụng ức chế trên ruột thỏ, Menthone có tác dụng mạnh hơn (Trung Dƣợc Học). + Ức chế đau: Tinh dầu Bạc hà và Menthol bốc hơi nhanh, gây cảm giác mát và tê tại chỗ, dùng trong trƣờng hợp đau dây thần kinh (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). + Sát khuẩn mạnh: dùng trong những trƣờng hợp ngứa của 1 số bệnh ngoài da, bệnh về tai, mũi, họng (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). + Ức chế hô hấp, tuần hoàn: đối với trẻ em ít tuổi, tinh dầu Bạc hà và Menthol bôi vào mũi hoặc cổ họng có thể gây hiện tƣợng ức chế dẫn tới ngừng thở và tim ngƣng đập hoàn toàn. Ngƣời ta đã nhận xét thấy 1 số trƣờng hợp chết do nhỏ mũi 1 giọt dầu Menthol 1% hoặc bôi vào niêm mạc mũi loại thuốc mỡ có Menthol. Vì vậy, cần hết sức thận trọng khi dùng tinh dầu Bạc hà hoặc dầu cù là cho trẻ nhỏ ít tuổi, nhất là trẻ mới đẻ (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). + Tác động đến nhiệt độ cơ thể: Bạc hà, tinh dầu Bạc hà hoặc Menthol uống với liều rất nhỏ có thể gây hƣng phấn, làm tăng bài tiết của tuyến mồ hôi, làm nhiệt độ cơ thể hạ thấp (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). + Liều lớn có tác dụng kích thích tủy sống, gây tê liệt phản xạ và ngăn cản sự lên men bình thƣờng trong ruột (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). + Bạc hà có tác dụng kháng vi khuẩn trong thí nghiệm In Vitro đối với các chủng vi khuẩn tả Vibrio Choreia Elto, Vibrio Choreia Inaba, Vibrio Choreia Ogawa (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). + Tinh dầu Bạc hà có tác dụng ức chế thần kinh trung ƣơng do tác dụng chủ yếu của Menthol (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). + Tinh dầu Bạc hà làm giảm sự vận động và chống co thắt của ruột non. Các chất Menthol và Menthone ức chế sự vận động của đƣờng tiêu hóa từ ruột xuống, có tác dụng làm gĩan mao mạch (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam). Tính vị: + Vị cay, the, tính mát (Trung Dƣợc Học). + Vị cay the, tính mát, có mùi thơm (Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). Qui kinh: + Vào kinh Phế, Can (Trung Dƣợc Học). + Vào kinh Phế, Can (Lâm Sàng Thƣờng Dụng Trung Dƣợc Thủ Sách). -Tính vị, quy kinh: + Vị cay, tính mát (Y Học Khải Nguyên).